Wikipedia tlwiki https://tl.wikipedia.org/wiki/Unang_Pahina MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Midya Natatangi Usapan Tagagamit Usapang tagagamit Wikipedia Usapang Wikipedia Talaksan Usapang talaksan MediaWiki Usapang MediaWiki Padron Usapang padron Tulong Usapang tulong Kategorya Usapang kategorya Portada Usapang Portada TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 582 1960727 1959420 2022-08-05T10:50:36Z CommonsDelinker 1732 Removing "Lupang_Hinirang.ogg", it has been deleted from Commons by [[commons:User:Fitindia|Fitindia]] because: No permission since 28 July 2022. wikitext text/x-wiki {{Infobox country | native_name = '''Republika ng Pilipinas''' {{lang|en|Republic of the Philippines}} <br /> {{lang|es|República de Filipinas}} | common_name = Pilipinas | image_flag = Flag of the Philippines.svg | image_coat = Coat of Arms of the Philippines.svg |other_symbol = [[File:Seal of the Philippines.svg|80px]] |other_symbol_type = [[Eskudo ng Pilipinas|Dakilang Sagisag ng Pilipinas]] | national_motto = [[Maka-Diyos, Maka-Tao, Makakalikasan at Makabansa]] | image_map = PHL orthographic.svg | map_caption = Kinaroroonan ng Pilipinas sa Asya | national_anthem = [[Lupang Hinirang]]<br /><br><center> </center> | official_languages = [[Wikang Filipino|Filipino]] at [[Wikang Ingles|Ingles]] | regional_languages = {{collapsible list | title = [[Mga wika sa Pilipinas|19 na wika]] | [[Wikang Aklanon|Aklanon]] | [[Mga wikang Bikol|Bikol]] | [[Wikang Hiligaynon|Hiligaynon]] | [[Wikang Ibanag|Ibanag]] | [[Wikang Iloko|Ilokano]] | [[Wikang Ibatan|Ibatan]] | [[Wikang Kapampangan|Kapampangan]] | [[Wikang Kinaray-a|Kinaray-a]] | [[Wikang Maguindanao|Maguindanao]] | [[Wikang Maranao|Maranao]] | [[Wikang Pangasinan|Pangasinan]] | [[Wikang Sambal|Sambal]] | [[Wikang Sebwano|Sebwano]] | [[Wikang Surigaonon|Surigaonon]] | [[Wikang Tagalog|Tagalog]] | [[Wikang Tausug|Taūsug]] | [[Wikang Zamboangueño|Tsabakano]] | [[Wikang Waray-Waray|Waray]] | [[Wikang Yakan|Yakan]] }} | languages_type = Panghaliling Wika | languages = {{ublist | item_style = white-space:nowrap; | [[Wikang Kastila sa Pilipinas|Kastila]] | [[Wikang Arabe|Arabe]] }} | demonym = [[Mga Pilipino|Pilipino/Pilipina]]<br> [[Pinoy|Pinoy/Pinay]] (katawagang palasak) | capital = [[Maynila]] | largest_city = [[Lungsod Quezon]]<br>{{small|{{coord|14|38|N|121|02|E|display=inline}}}} <!-- Although [[Davao City]] has the largest land area, the article on [[largest city]] says we should refer to the most populous city, which as of 2006 is [[Quezon City]]. See the discussion page for more information. Changing this information without citation would be reverted.--> | government_type = Unitaryong [[Pangulo|pampanguluhang]] [[republika]]ng [[Saligang batas|konstitusyonal]] | leader_title1 = [[Pangulo ng Pilipinas|Pangulo]] | leader_title2 = [[Pangalawang Pangulo ng Pilipinas|Pangalawang Pangulo]] | leader_title3 = [[Pangulo ng Senado ng Pilipinas|Pangulo ng Senado]] | leader_title4 = [[Ispiker ng Kapulungan ng mga Kinatawan ng Pilipinas|Ispiker]] | leader_title5 = [[Punong Mahistrado ng Kataas-taasang Hukuman ng Pilipinas|Punong Mahistrado]] | leader_name1 = [[Bongbong Marcos|Ferdinand Marcos Jr.]] | leader_name2 = [[Sara Duterte|Sara Duterte-Carpio]] | leader_name3 = [[Juan Miguel Zubiri]] | leader_name4 = [[Martin Romualdez]] | leader_name5 = Alexander Gesmundo |legislature = [[Kongreso ng Pilipinas|Kongreso]] |upper_house = [[Senado ng Pilipinas|Senado]] |lower_house = [[Kapulungan ng mga Kinatawan ng Pilipinas|Kapulungan ng mga Kinatawan]] | area_km2 = 300000<ref>https://www.gov.ph/ang-pilipinas</ref> | area_sq_mi = 132606 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | area_rank = Ika-72 | percent_water = 0.61<ref name=CIAfactbook>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rp.html |last=Central Intelligence Agency. |title=Silangan at Timog-Silangang Asya :: Pilipinas |work=The World Factbook |publisher=Washington, DC: Author |date=2009-10-28 |accessdate=2009-11-07 |archive-date=2015-07-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150719222229/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rp.html |url-status=dead }}</ref> (tubig sa kaloobang sakop ng Pilipinas) | population_estimate = 95,834,000<!--This figure doesn't correspond to the source: 90,420,000--><ref name="population">{{Cite web |title=Philippine Census 2005 Population Projection |url=http://www.census.gov.ph/data/sectordata/popprojtab.html |access-date=2010-09-17 |archive-date=2010-02-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100216181906/http://www.census.gov.ph/data/sectordata/popprojtab.html |url-status=dead }}</ref> | population_estimate_year = 2011 | population_estimate_rank = Ika-12 | population_census = 100,981,437 | population_census_year = 2015 | population_census_rank = Ika-13 | population_density_km2 = 336.60 | population_density_sq_mi = 871.8 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = Ika-38 | GDP_PPP_year = 2019 | GDP_PPP = $1.041 trilyon<!--IMF--> | GDP_PPP_per_capita = $9,538 | GDP_nominal = $354 bilyon | GDP_nominal_year = 2019 | GDP_nominal_per_capita = $3,246 | Gini = 40.1 <!--number only--> | Gini_year = 2015 | Gini_ref = <ref name="wb-gini">{{cite web |url=http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI/ |title=Gini Index |publisher=World Bank |accessdate=2 Marso 2011}}</ref> | Gini_rank = Ika-44 | HDI_year = 2019 | HDI = 0.718 | HDI_ref = <ref>{{cite web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2019.pdf|title=Human Development Report 2019|publisher=United Nations Development Programme|date=2019|accessdate=9 Disyembre 2019}}</ref> | HDI_rank = Ika-107 | sovereignty_type = [[Himagsikang Pilipino|Kalayaan]] | sovereignty_note = mula sa [[Espanya]] at [[Estados Unidos]] | established_event1 = [[Pagpapahayag ng Kalayaan ng Pilipinas|Ipinahayag]] | established_date1 = 12 Hunyo 1898 | established_event2 = [[Batas Tydings-McDuffie|Pansariling pamahalaan]] | established_date2 = 24 Marso 1934 | established_event3 = [[Araw ng Republika|Kinikilala]] | established_date3 = 4 Hulyo 1946 | established_event4 = [[Saligang Batas ng Pilipinas|Kasalukuyang saligang batas]] | established_date4 = 2 Pebrero 1987 | currency = [[Piso ng Pilipinas]] (₱) | currency_code = PHP | time_zone = [[Pamantayang Oras ng Pilipinas]] | utc_offset = +8 | time_zone_DST = hindi sinusunod | utc_offset_DST = +8 |date_format = {{unbulleted list |buwan-araw-taon|araw-buwan-taon ([[Anno Domini|AD]])}} |drives_on = kanan<ref>{{cite web |url=http://www.brianlucas.ca/roadside/ |title=Which side of the road do they drive on? |author=Lucas, Brian |date=Agosto 2005 |accessdate=22 Pebrero 2009 |publisher=}}</ref> | cctld = [[.ph]] | calling_code = +63 | iso3166code = PH | footnotes = * Ang [[Wikang Sebwano|Sebwano]], [[Wikang Zamboangueño|Tsabakano]], [[Wikang Iloko|Ilokano]], [[Wikang Hiligaynon|Hiligaynon]], [[Mga wikang Bikol|Bikol]], [[Wikang Waray-Waray|Waray-Waray]], [[Wikang Kapampangan|Kapampangan]], [[Wikang Pangasinan|Pangasinan]], [[Wikang Aklanon|Aklanon]], [[Wikang Ibanag|Ibanag]], [[Wikang Ibatan|Ibatan]], [[Wikang Kinaray-a|Kinaray-a]], [[Wikang Sambal|Sambal]], [[Wikang Surigaonon|Surigaonon]], [[Wikang Maranao|Maranao]], [[Wikang Maguindanao|Maguindanao]], [[Wikang Yakan|Yakan]], [[Wikang Tagalog|Tagalog]], at [[Wikang Tausug|Taūsug]] ay ang mga auksilar na wikang opisyal sa kanilang sariling rehiyon. Ang [[Wikang Kastila|Kastila]] at [[Wikang Arabe|Arabe]] ay itinataguyod sa isang pangunahing at kusang batayan.}} Ang '''Pilipinas''', opisyal na '''Republika ng Pilipinas''', ([[Wikang Ingles|ingles]]: Republic of the Philippines) ay isang [[malayang estado]] at kapuluang bansa sa [[Timog-Silangang Asya]] na nasa kanlurang bahagi ng [[Karagatang Pasipiko]]. Binubuo ito ng 7,641 pulo na nababahagi sa tatlong kumpol ng mga pulo na ang: [[Luzon]], [[Kabisayaan]] (kilala rin bilang ''Visayas'') at [[Mindanao]]. Ang punong lungsod nito ay ang [[Maynila]] at ang pinakamataong lungsod ay ang [[Lungsod Quezon]]; pawang bahagi ng [[Kalakhang Maynila]]. Nasa pagitan ng 116° 40' at 126° 34' S. [[longhitud]], at 4° 40' at 21° 10' H. [[latitud]] ang Pilipinas. Napapalibutan ito ng [[Dagat Pilipinas]] sa silangan, ng [[Dagat Luzon]] sa kanluran, at ng [[Dagat ng Celebes]] sa timog. Nasa katimugang bahagi ng bansa ang bansang [[Indonesia]] habang ang bansang [[Malaysia]] naman ay nasa timog-kanluran. Sa silangan naman ay naroroon ang bansang [[Palau]] at sa hilaga ay naroroon naman ang bansang [[Taiwan]]. Ang kinaroroonan ng Pilipinas sa [[Singsing ng Apoy ng Pasipiko]] at malapit sa ekwador ang dahilan kaya madalas tamaan ng bagyo at lindol, ngunit nagtataglay ito ng masaganang likas na yaman at ilan sa mga pinakamagandang sari-saring nilalang na nabubuhay. Ang lawak ng Pilipinas ay 300,000 kilometro kuwadrado (115,831 milya kuwadrado), at tinatayang may 103 milyong bilang ng tao. Ang Pilipinas ang ikawalong pinakamataong bansa sa Asya at ang [[Tala ng mga bansa ayon sa populasyon|ika-labindalawang pinakamataong bansa]] sa daigdig. Magmula noong 2013, tinatayang 10 milyong Pilipino naman ang naninirahan sa [[Balikbayan|ibayong-dagat]], na bumubuo sa isa sa pinakamalaking [[diaspora]] sa daigdig. Iba't ibang mga [[Mga pangkat etniko sa Pilipinas|pangkat etniko]] at kalinangan ang matatagpuan sa saan mang sulok ng bansa. Noong sinaunang panahon, ang mga [[Mga Negrito|Negrito]] ang ilan sa mga unang nanirahan sa kapuluan. Sinundan sila ng pagdating ng mga [[Mga Austronesyo|Austronesyo]]. Naganap ang pakikipagkalakalan sa mga [[Intsik]], Malay, [[India|Indiyano]], at mga bansang [[Islam|Muslim]]. Maraming mga magkakakompetensiyang bansa o bayan tulad ng [[Bayan ng Tondo|Tondo]], [[Kaharian ng Maynila|Maynila (bayan)]], [[Ma-i]], [[Konpederasyon ng Madyaas|Madyaas]] at [[Sultanato ng Sulu|Kasultanan ng Sulu]] na naitatag sa ilalim ng pamumunò ng mga [[Datu]], [[Raha]], [[Sultan]], at [[Lakan]]. Ang pagdating ni [[Fernando de Magallanes]] sa [[Homonhon]], [[Silangang Samar]] noong 1521 ay ang pasimula ng pananakop ng mga Kastila, ngunit naudlot ito nang mamatay siya sa [[Labanan sa Mactan]] kay [[Lapu-Lapu]], ang Datu ng Mactan. Noong 1543, pinangalanan ng isang Kastilang manggagalugad na si [[Ruy López de Villalobos]], ang kapuluan na ''Las Islas Filipinas'' (Mga Kapuluan ng Pilipinas) sa karangalan ni [[Felipe II ng Espanya]]. Sa pagdating ni [[Miguel López de Legazpi]] mula sa [[Lungsod ng Mehiko]] noong 1565, naitatag ang unang paninirahan ng mga Kastila sa kapuluan. Naging bahagi ang Pilipinas sa [[Imperyong Kastila]] nang mahigit 300 taon. Naging daan ito upang ang [[Katolisismo]] ang maging pangunahing pananampalataya. Sa gitna ng kapanahunang ito, ang Maynila ang naging sentro ng kalakalan ng kanluran sa Pasipiko na umuugnay sa Asya sa [[Acapulco]] sa [[Kaamerikahan]] gamit ang mga [[Galeon ng Maynila|galyon ng Maynila]]. Nang magbigay daan ang ika-19 na dantaon sa ika-20, sumunod ang pagsiklab at tagumpay ng [[Himagsikang Pilipino]], na nagpatatag sa sandaling pag-iral lamang ng [[Unang Republika ng Pilipinas]], na sinundan naman ng madugong [[Digmaang Pilipino-Amerikano]] ng panlulupig ng hukbong sandatahan ng [[Estados Unidos]]. Sa kabila ng [[Pananakop ng mga Hapones sa Pilipinas|pananakop ng mga Hapon]], nanatili sa Estados Unidos ang kataas-taasang kapangyarihan sa kapuluan hanggang matapos ang [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], kung kailan kinilala na ang Pilipinas bilang isang malayang bansa. Mula noon, ang Pilipinas ay nagkaroon ng magulong karanasan sa demokrasya, kung saan kabilang ang pagpapatalsik ng diktadurya sa isang [[Rebolusyong EDSA ng 1986|di-marahas na himagsikan]]. Malaking impluwensiya o pagbabago sa wika at kinaugalian ng Pilipinas ang naidulot ng pagsakop ng [[Espanya]] (mula 1565 hanggang 1898) at Estados Unidos (mula 1898 hanggang 1946). Ang pananampalatayang Katoliko o Katolisismo ang pinakamalaking impluwensiya na naibahagi ng mga Kastila sa kaugaliang Pilipino. Tanyag ang bansang Pilipinas sa mga kalakal at yaring panluwas at sa kanyang mga Pilipinong Manggagawa sa Ibayong-Dagat o OFW. Kasalukuyang nakararanas ng pag-unlad ang bansa sa mga remitans na ipinapadala pauwi ng mga OFW. Isa sa mga pinakaumuunlad na bahagi ang [[teknolohiyang pang-impormasyon|teknolohiyang pangkaalaman]] sa ekonomiya ng Pilipinas. Marami ring mga dayuhan ang namumuhunan sa bansa dahil sa mataas na palitan ng dolyar at piso. Kasalukuyan ding umaangat ang bahagi ng pagsisilbi na dulot ng mga ''call center'' na naglipana sa bansa. Ang Pilipinas ay isang orihinal na kasapi ng [[Mga Nagkakaisang Bansa]], [[Kapisanan ng Pandaigdigang Kalakalan]], [[Samahan ng mga Bansa sa Timog-Silangang Asya]], ang [[Asia-Pacific Economic Cooperation|Kooperasyong Pang-ekonomiya sa Asya-Pasipiko]], at ang [[East Asia Summit|Pulong-Panguluhan ng Silangang Asya]]. Nandito rin ang himpilan ng [[Bangko sa Pagpapaunlad ng Asya]]. Itinuturing ang Pilipinas na isang bagong industriyalisadong bansa, kung saan mayroong ekonomiyang nagbabago mula sa isang nakabatay sa agrikultura patungo sa isang mas nakabatay naman sa mga serbisyo at pagmamanupaktura. Isa ang Pilipinas sa tanging dalawang bansa sa Timog-silangang Asya na [[Kristiyanismo]] ang pangunahing pananampalataya. Yaong isa ay ang [[Silangang Timor]]. Katiwalian sa pamahalaan, pagkasira ng kapaligiran, basura, kawalan ng hanapbuhay, labis na bilang ng tao at ''extra-judicial killings'' o pagpatay sa mga taong bumabatikos o kumakalaban sa pamahalaan ang mga pangunahing suliranin ng Pilipinas. Nagdudulot din ng suliranin sa bansa ang mga pangkat ng terorismo tulad ng [[Abu Sayyaf]] at BIFF sa Mindanao at [[Bagong Hukbong Bayan]]. == Pangalan == [[Talaksan:Pantoja de la Cruz Copia de Antonio Moro.jpg|thumb|upright|left|Si [[Felipe II ng Espanya]].]] Ang Pilipinas ay ipinangalan sa karangalan ni [[Felipe II ng Espanya|Haring Felipe II ng Espanya, Portugal, Inglatera at Irlanda]]. Pinangalanan ng Kastilang manggagalugad na si [[Ruy López de Villalobos]], sa gitna ng kaniyang paglalayag noong 1542, ang mga pulo ng [[Leyte]] at [[Samar]] bilang ''Felipinas'' ayon sa pangalan ng Prinsipe ng [[Asturias (Espanya)|Asturias]]. Sa huli, ang pangalang ''Las Islas Filipinas'' ang sasaklaw sa lahat ng mga pulo sa kapuluan. Bago ito naging pangkaraniwan, iba pang mga pangalan tulad ng ''Islas del Poniente'' (Mga Kapuluan ng Kanluran) at ang ipinangalan ni Magallanes para sa mga pulo na ''San Lázaro'' ay ginamit rin ng mga Kastila upang tukuyin ang kapuluan. Sa pagdaan ng kasaysayan, ilang beses nang nagbago ang opisyal na pangalan ng Pilipinas. Sa gitna ng [[Himagsikang Pilipino]], inihayag ng [[Kongreso ng Malolos]] ang pagtatag ng ''República Filipina'' (Republika ng Pilipinas). Mula sa panahon ng [[Digmaang Espanyol–Amerikano]] (1898) at [[Digmaang Pilipino–Amerikano]] (1899 hanggang 1902) hanggang sa panahon ng [[Komonwelt ng Pilipinas|Komonwelt]] (1935 hanggang 1946), tinawag ng mga Amerikano ang bansa bilang ''Philippine Islands'', na salin sa Ingles mula sa Kastila. Mula sa [[Kasunduan sa Paris (1898)|Kasunduan sa Paris]], nagsimulang lumutang ang pangalan na "Pilipinas" at mula noon ito na ang naging kadalasang ngalan ng bansa. Mula sa katapusan ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], ang opisyal na pangalan ng bansa ay "Republika ng Pilipinas". == Kasaysayan == {{main|Kasaysayan ng Pilipinas}} === Sinaunang Panahon === [[Talaksan:Tabon Cave 2014 04.JPG|thumb|left|Ang [[Kuwebang Tabon|Yungib ng Tabon]] ay ang pook kung saan natuklasan ang isa sa mga pinakamatandang labi ng tao sa Pilipinas, ang [[Taong Tabon]].]] [[Talaksan:Remains of a Rhinoceros philippinensis found in Rizal, Kalinga dated c. 709,000 years ago.jpg|thumb|Mga kinatay na labi ng isang ''Rhinoceros philippinensis'' na natuklasan sa Rizal, Kalinga na nagpapatunay na may mga naninirahan nang hominini sa bansa 709,000 taon na ang nakararaan.]] Ang kamakailang pagtuklas sa mga kasangkapang bato at buto ng mga labi ng kinatay na hayop sa [[Rizal, Kalinga|Rizal]], [[Kalinga]] ay patunay na may mga sinaunang [[hominini]] sa bansa 709,000 taon na ang nakararaan.<ref>[https://www.nature.com/articles/s41586-018-0072-8 Ingicco et al. 2018]</ref> Samantala, ayon sa mga naitalang labi ng tao sa bansa, maaaring dinayo na ng mga tao ang Pilipinas ilang libong taon na ang nakalipas. Inaakala na ang labi ng [[Homo luzonensis|Taong Callao]] na natuklasan sa [[Yungib ng Callao]] sa [[Cagayan (lalawigan)|Cagayan]] ay ang pinakamatandang labi ng tao sa Pilipinas na may tanda na 67,000 taon. Mas higit pang matanda sa naunang natuklasang labi ng [[Taong Tabon]] sa [[Palawan]] na tinatayang 26,500 taon na ang nakalipas. Tumawid sa mga sinaunang tulay na lupa ang mga [[Mga Negrito|Negrito]] o Ita, na siyang tinatayang kauna-unahang mga nanirahan sa Pilipinas. Sa kalaunan, dumayo sila sa kagubatan ng mga pulo. Sa kasalukuyan, nang sumapit ang ikalawang libong taon, nanirahan din sa Pilipinas ang iba pang mga mandarayuhan mula sa [[tangway ng Malay]], kapuluan ng [[Indonesia]], mga taga-[[Indotsina]] at [[Taiwan]]. Mayroon nang mga mangilan-ngilang teorya patungkol sa pinagmulan ng mga sinaunang Pilipino. Isa na ang teorya ni F. Landa Jocano na nagsasabing ang mga ninuno ng mga Pilipino ay lokal na umusbong. Ang teoryang "Pinagmulang Kapuluan" naman ni Wilhelm Solheim, ipinahihiwatig na ang pagdating ng mga tao sa kapuluan ay naganap sa pamamagitan ng mga network pangkalakalan na nagmula sa Sundaland sa pagitan ng 48,000 hanggang 5,000 BK at hindi sa pamamagitan ng malawak na pandarayuhan. Samantala, ipinapaliwanag ng teoryang "Paglawak ng mga Austronesyo" na ang mga Malayo-Polinesyong nagmula sa Taiwan ay nagsimulang lumipat sa Pilipinas noong 4,000 BK, taliwas sa mga naunang pagdating. [[Talaksan:Angono Petroglyphs1.jpg|right|thumb|[[Mga Petroglipo ng Angono]], ang pinakamatandang gawang [[Sining ng Pilipinas|sining]] sa Pilipinas.]] Ang pinakatinatanggap na teorya, batay sa lingguwistika at arkeolohikong katibayan, ay ang teoryang "Mula sa Taiwan", kung saan ipinapalagay na ang mga [[Mga Austronesyo|Austronesyo]] mula Taiwan, na sila mismo ay nagmula sa mga neolitikong kabihasnan ng [[Ilog Yangtze]] tulad ng kalinangang Liangzhu, ay lumipat sa Pilipinas noong 4,000 BK. Sa gitna ng Panahong Neolitiko, isang "kalinangan ng batong-luntian" ang sinasabing umiral na pinatunayan ng libu-libong magagandang gawang [[artipakto]] ng batong-luntian na nasumpungan sa Pilipinas na tinatayang noong 2,000 BK pa. Ang batong-luntian ay sinasabing nagmula sa kalapit na Taiwan at nasumpungan rin sa iba't ibang pook sa kapuluan at pangunahing kalupaan ng Timog-silangang Asya. Ang mga artipaktong ito ang sinasabing patunay ng malawak na pakikipag-ugnayan ng mga lipunan ng Timog-silangang Asya sa isa’t isa noong sinaunang panahon. Magmula noong 1,000 BK, ang mga naninirahan sa kapuluan ay binubuo ng apat na uri ng pangkat panlipunan: mga lipi ng mangangaso at mangangalakal, lipunan ng mga mandirigma, mga plutokrasi sa kabundukan, at mga ''port principality''. === Bago dumating ang mga mananakop === {{main|Kasaysayan ng Pilipinas (900–1521)}} {{multiple image |align = right |width = 110 |image1 = Visayans_3.png |alt1 = |caption1 = |image2 = Visayans_1.png |alt2 = |caption2 = |image3 = Visayans_2.png |alt3 = |caption3 = |image4 = Visayans_4.png |alt4 = |caption4 = |footer = Mga larawan mula sa [[Boxer Codex]] na ipinapakita ang sinaunang "kadatuan" o [[Maginoo|tumao]] (mataas na uri). '''Mula kaliwa pakanan''': (1) Mag-asawang Bisaya ng Panay, (2) ang mga "Pintados", isa pang pangalan sa mga Bisaya ng Cebu at sa mga pinalilibutang pulo nito ayon sa mga unang manlulupig, (3) maaaring isang [[tumao]] (mataas na uri) o [[timawa]] (mandirigma) na mag-asawang Pintado, at (4) isang mag-asawang maharlika ng mga Bisaya ng Panay. |footer_align = left }} [[Talaksan:LCI.jpg|thumb|Ang [[Inskripsiyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna]], {{circa}} 900. Ang pinakamatanda at makasaysayang kasulatan sa Pilipinas na natuklasan sa [[Lumban|Lumban, Laguna]].]] Nanirahan sa bansa noong ikawalong dantaon ang mga mangangalakal na [[Intsik|Tsino]]. Ang paglaganap ng mga bansang (kaharian) Budismo sa bahagi ng Asya ang nagpasimuno ng kalakalan sa pagitan ng mga bansa sa [[Indonesia]], [[India]], [[Hapon]], at [[Timog-Silangang Asya]]. Subalit, humina ang mga kaharian sa Timog-Silangang Asya dahil sa mahigpit na alitan at hindi pagkakasundo. Samantala, ang paglaganap ng [[Islam]] sa pamamaraan ng panangalakal at proselitismo, tulad ng [[Kristiyanismo]], ang nagdala sa mga mangangalakal at tagakalat ng pananampalataya sa kabahagian; ang mga [[Arabe]] ay dumating sa Mindanao noong ika-14 na dantaon. Sa pagdating ng mga unang Europeo, sa pangunguna ni Fernando Magallanes noong 1521, mayroon nang mga [[raha]] hanggang sa hilaga ng [[Maynila]], na naging mga karugtungang-sangay ng mga kaharian ng Timog-Silangang Asya. Subalit, pawang mga nagsasarili ang mga pulo ng Pilipinas noon. Ang kasalukuyang paghihiwalay sa pagitan ng sinauna at [[Kasaysayan ng Pilipinas (900–1521)|maagang kasaysayan]] ng Pilipinas ay ang araw na 21 Abril, taong 900, na siyang katumbas sa [[Kalendaryong Gregoryano]] ng araw na nakalagay sa [[Inskripsiyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna]], na siyang pinakamatandang kasulatan na nagmula sa Pilipinas. Ang araw na ito ay sumapit sa gitna ng kung anong tinatawag ng mga antropolohista bilang ang "yugto ng pag-usbong" ng Pilipinas (una hanggang ika-14 na dantaon), na inilalarawan bilang ang bagong pag-usbong ng sosyo-kalinangang huwaran, simula ng pag-unlad ng mga malalaking pamayanan sa baybayin, mas higit na pagsasapin-sapin at pagdadalubhasa sa lipunan, at mga pagsisimula ng lokal at pandaigdigang kalakalan. Magmula ika-14 na dantaon, ilan sa mga malalaking pamayanan ay naging maunlad na sentrong pangkalakalan, at naging kalagitnaang punto ng mga pagbabago sa lipunan at paraan ng pamumuhay, kung saan inilarawan ng kung anong tinatawag ni F. Landa Jocano na "yugto ng mga [[Barangay]]" ng maagang kasaysayan ng Pilipinas, na nagsimula sa ika-14 na dantaon hanggang sa pagdating ng mga Kastila at ang pagsisimula ng panahong kolonyal ng Pilipinas. Batay rin sa kasulatan, ang [[Bayan ng Tondo|sinaunang Tondo]] ay umiral noong bago mag-900 at nakasaad rin na ang Tondo noon ay may ugnayan sa Kaharian ng Medang sa kapuluan ng Java sa Indonesia. Bagaman ang katayuan ng ugnayan ng dalawa ay hindi malinaw sa kasulatan, patunay ito na noong ika-10 dantaon pa lamang ay may koneksyon na ang mga kabihasnan sa Luzon at Java. Sa pagdating ng mga Europeo noong ika-16 na dantaon, ang Tondo ay pinamumunuan ng tinatawag na "[[Lakan]]". Umusbong ito bilang pangunahing sentro ng kalakalan na may bahagi ng monopolyo sa [[Kaharian ng Maynila|Karahanan ng Maynila]] sa mga produktong kalakal ng [[Dinastiyang Ming]] sa buong kapuluan. Ang susunod na makasaysayang tala ay tumutukoy sa isang pook sa Pilipinas ng Vol. 186&nbsp;ng opisyal na kasaysayan ng Dinastiyang Song kung saan isinasalarawan ang "bansa" ng [[Ma-i]]. Taun-taon binibisita ng mga Tsinong mangangalakal ang Ma-i at nagsasalarawan ang kanilang mga tala tungkol sa heograpiya, mga produktong kalakal, at ang pag-uugali ng mga namuno sa Ma-i. Isinaad ng mga Tsinong mangangalakal na ang mga mamamayan ng Ma-i ay tapat at mapagkakatiwalaan. Dahil sa hindi malinaw na mga pagsasalarawan ng mga tala tungkol sa kinaroroonan ng Ma-i, pinagdedebatihan pa rin kung saan ito umiral, may mga iskolar na inaakalang nasa [[Bay, Laguna]] ito, habang ang iba naman ay nag-aakalang nasa pulo ng [[Mindoro]] ito. [[Talaksan:Ivory seal of Butuan.jpg|thumb|Ang selyong garing ng Butuan na natuklasan noong dekada '70 sa lungsod ng Butuan na nagpapatunay na mahalagang sentro ng kalakalan ang kaharian noong panahong klasikal.]] Sumunod na itinukoy ng opisyal na kasaysayan ng Dinastiyang Song ang [[Karahanan ng Butuan]], isang maunlad na kabihasnan sa hilaga't-silangang Mindanao, kung saan ito ang unang naitalang bansa mula sa kapuluan ng Pilipinas na nagpadala ng sugo sa Tsina noong 17 Marso 1001. Nakamit ng Butuan ang katanyagan nito sa ilalim ng pamumuno ni Raha Sri Bata Shaja, na isang [[Budismo|Budistang]] namumuno sa isang bansang [[Hinduismo|Hindu]]. Naging makapangyarihan ang estadong ito dahil sa lokal na industriya ng panday-ginto at nagkaroon ito ng ugnayan at tunggaliang diplomatiko sa kaharian ng Champa. Ayon sa alamat, itinatag naman ang [[Kumpederasyon ng Madyaas|Kadatuan ng Madyaas]] kasunod ng isang digmaang sibil sa pabagsak na Srivijaya, kung saan ang mga tapat na datung Malay sa Srivijaya ay nilabanan ang pananakop ng Dinastiyang Chola at ang papet na Raha nitong si Makatunao, at nagtatag ng isang estadong gerilya sa Kabisayaan. Ang datu na nagtatag sa Madyaas na si Puti, ay bumili ng lupa para sa kaniyang kaharian mula sa isang katutubong [[Mga Ati (Panay)|Ati]] na si Marikudo. Itinatag ang Madyaas sa [[Panay]] (ipinangalan mula sa estado ng Pannai na kaalyado ng Srivijaya na nasa [[Sumatra]]). Pagkatapos, madalas na nilulusob ng mga taga-Madyaas ang mga daungang panlungsod sa katimugang Tsina at nakipaggulo sa hukbong pandagat ng Tsina. Kalapit ng Madyaas sa Kabisayaan ang Kaharian ng Cebu na pinamunuan ni Rahamuda Sri Lumay, isang maharlika na may liping Tamil mula sa India. Ipinadala si Sri Lumay ng Chola Maharajah upang sakupin ang Madyaas, subalit sumuway siya at bumuo na lamang ng sarili niyang malayang karahanan. Pawang magkaalyado ang Karahanan ng Butuan at Cebu at napanatili nila ang ugnayan at nagkaroon ng rutang pangkalakalan sa Kutai, isang bansang Hindu sa katimugang [[Borneo]] na itinatag ng mga Indiyanong mangangalakal. Ang pinakamatandang petsa na nagbanggit tungkol sa Kaharian ng Maynila sa Luzon sa kabila ng [[Ilog Pasig]] mula Tondo ay may kinalaman sa tagumpay ni Raha Ahmad ng Brunei laban kay Raha Avirjirkaya ng [[Majapahit]], na namuno sa parehong lokasyon bago ang paninirahan ng mga Muslim. Nabanggit rin sa mga tala ng Tsino ang isang bansa na tinatawag na "Luzon". Pinaniniwalaang may kinalaman ito sa sinaunang Maynila dahil inihayag sa mga tala ng Portuges at Kastila noong mga 1520 na ang ''Luçon'' at "Maynila" ay iisa lamang. Bagaman sinasabi ng ilang mga dalubhasa sa kasaysayan na dahil wala sa mga nakasaksi na ito ang talagang nakabisita sa Maynila, maaaring tinutukoy lamang ng ''Luçon'' ang lahat ng mga bayan ng mga [[Lahing Tagalog|Tagalog]] at [[Mga Kapampangan|Kapampangan]] na umusbong sa mga baybayin ng [[look ng Maynila]]. Gayun man, mula 1500 hanggang mga 1560, itong mga naglalayag na mga taga-Luzon ay tinatawag sa Portuges Malaka na ''Luções'' o "Lusong/Lusung", at nakilahok rin sila sa mga kilusang pang-militar sa Burma (Dinastiyang Toungoo), Kasultanan ng Malaka, at Silangang Timor bilang mga mangangalakal at mersenaryo. Ang isang prominenteng ''Luções'' ay si [[Regimo de Raja]], na isang magnate sa mga pampalasa at isang ''Temenggung'' (sulat Jawi: تمڠݢوڠ) o gobernador at pulis-punong heneral sa Portuges Malaka. Siya rin ang pinuno ng isang hukbong dagat kung saan nangalakal at pinrotektahan ang komersyo sa pagitan ng [[kipot ng Malaka]], [[dagat Luzon]], at mga sinaunang kaharian at bayan sa Pilipinas. Sa hilagang Luzon, ang Kaboloan (na ngayo'y nasa [[Pangasinan]]) ay nagpadala ng mga emisaryo sa Tsina noong 1406-1411, at nakipagkalakal rin ito sa [[Hapon]]. Sa ika-14 na dantaon dumating at nagsimulang lumaganap ang pananampalatayang [[Islam]] sa Pilipinas. Noong 1380, sina Karim ul' Makdum at Shari'ful Hashem Syed Abu Bakr, isang Arabong mangangalakal na isinilang sa [[Johor]], dumating sa [[Sulu]] mula Melaka at itinatag ang [[Sultanato ng Sulu|Kasultanan ng Sulu]] sa pagkumberto sa Raha ng Sulu na si Raha Baguinda Ali at pinakasalan ang kaniyang anak. Sa katapusan ng ika-15 dantaon, pinalaganap ni [[Mohammed Kabungsuwan|Shariff Kabungsuwan]] ng Johor ang Islam sa Mindanao at itinatag naman ang [[Sultanato ng Maguindanao|Kasultanan ng Maguindanao]]. Ang kasultanang uri ng pamahalaan ay lumawak pa patungong Lanao. {{multiple image|perrow=2|caption_align=center | image1 =|caption1 = Bantayog ni [[Lapu-Lapu]] sa [[Lungsod ng Lapu-Lapu]], [[Cebu]]. | image2 =|caption2 = Bantayog ni [[Raha Humabon]] sa [[Lungsod ng Cebu]]. }} Patuloy na lumaganap ang Islam sa Mindanao at umabot sa Luzon. Naging Islamisado ang Maynila sa gitna ng paghahari ni Sultan Bolkiah mula 1485 hanggang 1521. Naisakatuparan ito dahil nilabanan ng Kasultanan ng Brunei ang Tondo sa paggapi kay Raha Gambang sa labanan at matapos ay iniluklok ang Muslim na Raha Salalila sa trono at sa pagtatag ng estadong-papet ng Brunei na ang [[Kaharian ng Maynila]]. Pinakasalan din ni Sultan Bolkiah si Laila Mecana, ang anak ng Sultan ng Sulu na si Amir Ul-Umbra upang palawakin ang sakop ng Brunei sa Luzon at Mindanao. Nagpatuloy ang mga Muslim sa pakikipagdigma at nagsagawa ng mga slave-raid laban sa mga [[Mga Bisaya|Bisaya]]. Bunga ng pakikilahok sa mga pagsalakay ng mga Muslim, nilipol ng Kasultanan ng Ternate ang Kadatuan ng Dapitan sa [[Bohol]]. Nadali rin ang mga karahanan ng Butuan at Cebu ng mga isinagawang slave-raid at nakipagdigma laban sa Kasultanan ng Maguindanao. Kasabay ng mga slave-raid na ito, ay ang panghihimagsik ni Datu [[Lapu-Lapu]] ng [[Mactan]] laban kay [[Raha Humabon]] ng Cebu. Mayroon ding alitan sa teritoryo sa pagitan ng Tondo at ang Islamikong Kaharian ng Maynila, kung saan ang pinuno ng Maynila, na si [[Raha Matanda]], ay humiling ng tulong pang-militar laban sa Tondo mula sa kaniyang mga kamag-anak sa Kasultanan ng Brunei. Ang mga tunggalian sa pagitan ng mga Datu, Raha, Sultan, at Lakan ang nagpadali sa pananakop ng mga Kastila. Ang mga kapuluan ay kakaunti lamang ang bilang ng mga naninirahang tao dahil sa patuloy na mga nagdaraang unos at pagkakaalitan ng mga kaharian. Samakatuwid, naging madali ang kolonisasyon at ang mga maliliit na estado sa kapuluan ay dagliang nasakop ng [[Imperyong Kastila]] at nagsimula ang pagpapalaganap ng Kristiyanismo sa Pilipinas. === Panahon ng mga Kastila === {{main|Kasaysayan ng Pilipinas (1521–1898)}} [[Talaksan:Spanish Galleon.jpg|upright=1.00|thumb|Guhit ng isang [[Galeon ng Maynila|galyon ng Maynila]] na ginamit sa gitna ng [[Kalakalang Galeon|Kalakalang Maynila-Acapulco]].]] Sinakop at inangkin ng mga Kastila, sa pamumuno ni [[Miguel López de Legazpi]], ang mga pulo noong ika-16 na dantaon at pinangalanan itong "Las Islas Filipinas" ayon sa ngalan ni Haring [[Felipe II ng Espanya|Felipe II]]. Kaagad na ipinakilala at ipinalaganap ang [[Simbahang Katoliko|Katolisismo]] sa pamamagitan ng mga tagakalat ng pananampalataya, at pati na rin ang mga Batas ng Indias (''Laws of the Indies'') at iba pang alituntuning pampatupad. Matigas na pagsuway ang itinugon ng mga pangkat katutubo sa kabundukan pati na rin ng mga mapanlabang Muslim na nagpapatuloy hanggang sa ngayon. Kabi-kabilang mga himagsikan at karahasan ang lumaganap sa mga baybayin sa kabuuan ng tatlong dantaong pananakop, bunga na rin ng pagsasamantala at kakulangan ng pagbabago. Pinamahalaan mula sa [[Nueva España|Bireynato ng Nueva España]] (Bagong Espanya sa ngayon ay [[Mehiko]]) ang bagong nasasakupan at nagsimula ang kalakalan sa [[Galyon ng Maynila]] sa pagitan ng Acapulco at Maynila noong ika-18 dantaon. Itinatag ng punong panlalawigan [[José Basco y Vargas]] noong 1781 ang Sociedad Económica de los Amigos del País (Samahang Pangkalakalan ng mga Kaibigan ng Bayan) at ginawang hiwalay ang bansa mula sa Bagong Espanya. Nagbukas ang pakikipagkalakalan ng bansa sa daigdig noong ika-19 na dantaon. Ang pag-angat ng mga masigasig at makabayang burges, binubuo ng mga nakapag-aral na mga katutubong Pilipino, mga Kastila at creole na ipinanganak sa Pilipinas, mga mestisong Espanyol at Tsino, silang mga ilustrado ang nagpahiwatig ng pagtatapos ng pananakop ng Kastila sa kapuluan. Naliwanagan sa [[José Rizal#Impact|Kilusang Propaganda]] na nagsiwalat sa kawalang-katarungan ng pamahalaang kolonyal, sama-sama silang sumigaw para sa kalayaan. Dinakip, nilitis, binigyang-sala, hinatulan ng kamatayan at binaril si [[José Rizal]], ang pinakasikat na propagandista, noong 1896 sa Bagumbayan (Luneta ngayon) dahil sa mga gawaing umano ng pagpapabagsak ng pamahalaan. Naglaon at pumutok ang [[Himagsikang Pilipino]] na pinangunahan ng [[Katipunan]], isang lihim panghimagsikang lipunan na itinatag ni [[Andrés Bonifacio]] at napamunuan din ni [[Emilio Aguinaldo]]. Halos tagumpay na napatalsik ng himagsikan ang mga Kastila noong 1898. === Panahon ng mga Amerikano at ang Pananakop ng mga Hapon === {{main|Kasaysayan ng Pilipinas (1898–1946)|Pananakop ng mga Hapones sa Pilipinas}} Noong taon ding iyon, magkadawit ang Espanya at [[Estados Unidos]] sa [[Digmaang Kastila-Amerikano]]. Natalo ang Espanya at ipinasiya nilang ipasa ang kanilang mga nasasakupan na ang Pilipinas, Guam, Kuba, at Puerto Rico sa Estados Unidos. Binayaran naman ng Estados Unidos ang Espanya ng 20 milyong dolyar para sa mga ito, gayong nakapag-pahayag na ng kalayaan ang Pilipinas at itinatag ang [[Unang Republika ng Pilipinas]] at si Emilio Aguinaldo ang hinirang na pangulo, ngunit hindi ito kinilala noong dalawang bansa. [[File:Knocking Out the Moros. DA Poster 21-48.jpg|upright=1.00|thumb|Labanan sa pagitan ng mga [[Moro|mandirigmang Moro]] at mga sundalong Amerikano noong [[Digmaang Pilipino-Amerikano]], 1913.]] [[Talaksan:JapaneseTroopsBataan1942.jpg|thumb|180px|left|Ang mga sundalong Hapon sa [[Bataan]] noong 1942, sa gitna ng kanilang pagpapalawak ng teritoryo ng [[Imperyo ng Hapon]] sa Asya sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig.]] Ang pagtanggi ng mga Pilipino sa panibagong pananakop, ngayon ng mga Amerikano, ang nagtulak sa [[Digmaang Pilipino-Amerikano]] na natapos umano noong 1901 ngunit nagpatuloy hanggang 1913. Ang planong pagkalooban ng kalayaan ang bansa ay naudlot nang magsimula ang [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]]. Sinakop ng Imperyong Hapon ang bansa at itinatag ang [[Ikalawang Republika ng Pilipinas]]. Maraming mga krimen ng digmaan ang ginawa ng mga Hapones sa panahon ng kanilang pananakop. Ang mga gerilya ay nagpatuloy sa kanilang pang-haharas sa mga Hapones. Bumalik sa bansa ang mga Amerikano noong Oktubre 1944. Tuluyang natalo ang mga Hapones noong 1945. Halos isang milyong Pilipino ang namatay sa digmaan. Naging isa sa mga unang naging kasapi ng [[Mga Nagkakaisang Bansa]] ang Pilipinas. Noong 4 Hulyo 1946 ay ipinagkaloob ng Amerika ang kalayaan ng Pilipinas. === Panahon ng Ikatlong Republika at Rehimeng Marcos === [[Talaksan:Philippine Independence, July 4 1946.jpg|right|thumb|Ang pagpapahayag ng kasarinlan ng Pilipinas mula sa Estados Unidos noong 4 Hulyo 1946. Ipinapakita nito ang pagbaba sa watawat ng Estados Unidos habang itinataas naman ang watawat ng Pilipinas.]] Noong 11 Oktubre 1945, naging isa ang Pilipinas sa mga unang kasapi ng Mga Nagkakaisang Bansa at sa sumunod na taon, sa 4 Hulyo 1946, kinilala ng Estados Unidos ang kasarinlan ng Pilipinas, sa gitna ng pagkapangulo ni [[Manuel Roxas]]. Ang mga natitirang kasapi ng komunistang [[Hukbalahap]] ay nagpatuloy ang presensya sa bansa ngunit nasupil ito ng sumunod kay Pangulong [[Elpidio Quirino]] na si [[Ramon Magsaysay]]. Ang sumunod kay Magsaysay na si [[Carlos P. Garcia|Carlos P. García]], ay nilikha naman ang patakarang "Pilipino Muna" na itinuloy ni [[Diosdado Macapagal]]. Sa panunungkulan ni Macapagal, inilipat ang araw ng kalayaan mula sa Hulyo 4 at ginawang Hunyo 12, na siyang araw na [[Pagpapahayag ng Kalayaan ng Pilipinas|inihayag]] ni Emilio Aguinaldo ang kasarinlan ng Pilipinas mula sa Espanya. Habang pinaigting naman ang pagbawi sa [[Sabah]]. Noong 1965, natalo si Macapagal sa pampanguluhang halalan kay [[Ferdinand Marcos]]. Sa kaniyang pagkapangulo, pinasimulan ni Marcos ang proyektong pang-imprastraktura ngunit napagbintangan naman ng malawakang katiwalian at lumustay ng bilyun-bilyong dolyar sa pampublikong pondo. Noong malapit na matapos ang termino ni Marcos ay nagpahayag siya ng [[batas militar]] noong 21 Setyembre 1972. Ang panahong ito ng kaniyang pamumuno ay inilalarawan bilang panunupil sa pulitika, pangtatakip, at paglabag sa karapatang pantao ngunit ang Estados Unidos ay matatag pa rin ang kanilang pagsuporta. Noong 21 Agosto 1983, ang kalaban ni Marcos at pinuno ng oposisyon na si [[Benigno Aquino, Jr.]], ay pinaslang sa [[Paliparang Pandaigdig ng Ninoy Aquino|Paliparang Pandaigdig ng Maynila]]. Sa huli, nagpatawag si Marcos ng [[dagliang halalan]] sa 1986. Si Marcos ang inihayag na nanalo, ngunit ang mga resulta ay itinuring na may daya, na humantong sa [[Rebolusyong EDSA ng 1986|Himagsikan ng Lakas ng Bayan]]. Si Marcos at ang kaniyang mga kaalyado ay lumipad patungong [[Hawaii]], at ang maybahay ni Benigno Aquino na si [[Corazon Aquino]] ay kinilala naman bilang pangulo. === Panahon ng Ikalimang Republika (1986 – kasalukuyan) === Sa pagbabalik ng demokrasya at reporma sa pamahalaan, hinarap ng administrasyong Cory Aquino ang problema sa malaking utang, korapsyon, mga kudeta, mga sakuna at mga komunista. Umalis ang mga amerikano sa Clark Air Base at Subic Bay noong Nobyembre taong 1991. == Politika == {{main|Politika ng Pilipinas}}{{english|Politics of the Philippines}} {{clear}} === Pambansang Pamahalaan ng Pilipinas === {{Main|Talaan ng mga Pangulo ng Pilipinas}} {{See|Pangulo ng Pilipinas}} [[Talaksan:Ferdinand Marcos Jr. Inauguration RVTM.jpg|thumb|150px|left|Si [[Bongbong Marcos|Ferdinand Marcos Jr.]], ang kasalukuyang pangulo ng Pilipinas.]] Ang pamahalaan ng Pilipinas, na hinalintulad sa sistema ng [[Estados Unidos]], ay natatag bilang [[Republika|Republika ng mga Kinatawan]]. Ang kanyang [[Pangulo ng Pilipinas|Pangulo]] ay may tungkulin bilang [[pinuno ng estado]] at pati ng [[pinuno ng pamahalaan|pamahalaan]]. Siya rin ang punong kumandante ng [[Sandatahang Lakas ng Pilipinas|Hukbong Sandatahan]]. Naluluklok ang Pangulo sa posisyon sa pamamagitan ng isang pangkalahatang halalan at manunungkulan siya sa loob ng anim na taon. Siya ang may katungkulang maghirang ng mga kasapi at mamuno sa gabinete. Ang Batasan ng Pilipinas ay nahahati sa dalawang Kapulungan, ang Senado at Kapulungan ng mga Kinatawan. Ang mga kasapi ng dalawang kamarang [[Kongreso ng Pilipinas|Kongreso]], na binubuo ng [[Senado ng Pilipinas|Senado]] at ng [[Kapulungan ng mga Kinatawan ng Pilipinas|Kapulungan ng mga Kinatawan]], ay hinahalal sa botong popular. Binubuo ang Mataas na Kapulungan o Senado ng 24 na senador na naninilbihan sa loob ng 6 na taon. Tuwing 3 taon, kalahati ng mga kasapi nito ay napapalitan sa pamamagitan ng pangkalahatang halalan at maaaring manungkulan ang isang senador nang hanggang 3 sunud-sunod na termino. Samantala, ang Mababang Kapulungan o Kapulungan ng mga Kinatawan naman ay inihahalal ng mga botante ng isang distrito o sektor at may terminong 3 taon. Maaari ring manilbihan ang isang Kinatawan ng hanggang 3 sunud-sunod na termino. Binubuo ang Mababang Kapulungan ng hindi bababà sa 225 kinatawan. Ang sangay panghukuman ng pamahalaan ay pinamumunuan ng [[Kataas-taasang Hukuman ng Pilipinas|Kataas-taasang Hukuman]], ang [[Punong Mahistrado ng Kataas-taasang Hukuman ng Pilipinas|Punong Mahistrado]] ang namumuno nito at may 14 na Kasamang Mahistrado, lahat hinihirang ng Pangulo at manunungkulan hanggang sa panahon ng kaniyang pagreretiro. Ang Pangulo, Pangalawang Pangulo at Punong Mahistrado ng Pilipinas ay mapatatalsik lamang sa kaniyang posisyon sa pamamagitan ng isang prosesong pampolitika na kung tawagin ay [[pagsasakdal]], katulad ng nangyari sa dating Pangulong [[Joseph Estrada|Joseph Ejercito Estrada]] dahil sa pagkakasangkot sa Jueteng Scandal na nabunyag noong 2001. Napatalsik din sa puwesto ang dating Punong Mahistrado na si [[Renato Corona]] dahil sa pagiging tuta niya kay dating Pangulong [[Gloria Macapagal-Arroyo]]. Nagtagumpay ang pagsakdal noon sapagkat kusang umalis sa Malakanyang si Estrada at ang pumalit ay ang Pangalawang Pangulo nitong si Gloria Macapal ang fice === Ugnayan sa Ibang Bansa === [[File:Rodrigo Duterte with Vladimir Putin, 2016-02.jpg|thumb|Pagpupulong nina Pangulong Rodrigo Duterte at [[Vladimir Putin]] ng [[Rusya]] sa gitna ng pulong-panguluhan ng Kooperasyong Pang-ekonomiya sa Asya-Pasipiko sa [[Peru]], 2016.]] Ang Pilipinas ay isang prominenteng kasapi at isa sa tagapagtaguyod ng [[Samahan ng mga Bansa sa Timog-Silangang Asya]]. Ito rin ay isang aktibong tagalahok sa [[Asia-Pacific Economic Cooperation|Kooperasyong Pang-ekonomiya sa Asya-Pasipiko]], isang kasapi ng [[Pangkat ng 24]] at isa sa 51 mga bansang nagtatag sa [[Mga Nagkakaisang Bansa]] noong 24 Oktubre 1945. Pinapahalagahan ng Pilipinas ang ugnayan nito sa Estados Unidos. Sinuportahan ng Pilipinas ang Amerika sa [[Digmaang Malamig]] at ang [[Digmaang Pangterorismo]] at isang pangunahing kaalyado na hindi kasapi ng [[North Atlantic Treaty Organization|Organisasyon ng Tratado ng Hilagang Atlantiko]]. Ang mga ugnayan sa iba pang mga bansa ay maayos sa pangkalahatan. Ang ibinahaging pagpapahalaga sa demokrasya ay nagpapagaan sa ugnayan sa mga bansa sa kanluran at Europa. Habang ang parehong pang-ekonomiyang aalahanin ay nakatutulong sa pakikipagugnayan sa ibang mga bansang papaunlad pa lamang. Ang makasaysayang ugnayan at pagkakahalintulad sa kalinangan ay nagsisilbi rin bilang tulay sa pakikipagugnayan sa Espanya. Sa kabila ng mga isyu tulad ng pagmamalabis at mga digmaang nakadudulot sa [[Balikbayan|mga Pilipinong nasa ibayong-dagat]], ang ugnayan sa mga bansa sa [[Gitnang Silangan]] ay mabuti, na nakikita ito sa patuloy na pagbibigay hanapbuhay sa mahigit dalawang milyong Pilipinong naninirahan doon. Ang Pilipinas ay kasalukuyang nasa isang pagtatalo sa mga bansang [[Taiwan]], [[Tsina]], [[Vietnam]] at [[Malaysia]] patungkol sa kung sino ang tunay na may-ari ng [[Kapuluang Spratly]] na masagana ng langis at likas na petrolyo. Ito rin ay may 'di pagkakaunawaan sa bansang Malaysia sa usaping [[Sabah]]. Sinasabing ibinigay ng Sultan ng [[Brunei]] ang teritoryo ng Sabah sa Sultan ng [[Sultanato ng Sulu|Sulu]] pagkatapos nitong tumulong sa pagkawasak ng isang rebelyon doon. Iyon ang nagbigay karapatan at poder sa pamahalaan ng Pilipinas na angkinin muli ang kanyang nawalang lupain. Hanggang ngayon, tumatanggap ang Sultan ng Sulu ng pera para sa "upa" sa lupa mula sa pamahalaan ng Malaysia. Silipin din: * [[Ugnayang Panlabas ng Pilipinas]] * [[Saligang Batas ng Pilipinas]] == Mga rehiyon at lalawigan == {{Main|Mga rehiyon ng Pilipinas|mga lalawigan ng Pilipinas}} [[Talaksan:Ph general map.png|thumb|Ang mga lungsod kita mula sa Pilipinas]] Ang Pilipinas ay nababahagi sa mga pangkat ng pamahalaang pangpook (''local government units'' o LGU). Ang mga [[Mga lalawigan ng Pilipinas|lalawigan]] ang pangunahin na pangkat. Hanggang 2002, mayroong 85 na lalawigan sa bansa. Ang mga ito ay nababahagi pa sa mga [[Mga lungsod ng Pilipinas|lungsod]] at [[Mga bayan ng Pilipinas|bayan]], na binubuo ng mga [[barangay]]. Ang barangay ang pinakamaliit na pangkat pampook ng pamahalaan. Ang lahat ng mga lalawigan ay nalulupon sa 23 [[Mga rehiyon ng Pilipinas|mga rehiyon]] para sa kadaliang pamumuno. Karamihan sa mga sangay ng pamahalaan ay nagtatayo ng tanggapan sa mga bahagi para magsilbi sa mga lalawigang saklaw nito. Subalit, ang mga bahagi sa Pilipinas ay walang bukod na pamahalaang pampook, maliban sa [[Bangsamoro]] at [[Rehiyong Pampangasiwaan ng Cordillera|Kordilyera]], na mga nagsasariling rehiyon. Tumungo sa mga lathala ng mga rehiyon at mga lalawigan upang makita ang mas malaking larawan ng mga kinalalagyan ng mga bahagi at lalawigan. == Mga Rehiyon == {| class = "wikitable" style = "font-size: 100%;" |- ! Rehiyon {{flagicon|Philippines}} !! Awtonomo {{flagicon|Philippines}} !! Administratibo {{flagicon|Philippines}} !! Dating rehiyon {{flagicon|Philippines}} |- | * [[Kalakhang Maynila|NCR]]<br>* [[Ilocos]]<br>* [[Lambak ng Cagayan]]<br>* [[Gitnang Luzon]]<br>* [[Calabarzon]]<br>* [[Mimaropa]]<br>* [[Rehiyon ng Bicol]]<br>* [[Kanlurang Kabisayaan]]<br>* [[Gitnang Kabisayaan]]<br>* [[Silangang Kabisayaan]]<br>* [[Tangway ng Zamboanga]]<br>* [[Hilagang Mindanao]]<br>* [[Rehiyon ng Davao]]<br>* [[Soccsksargen]]<br>* [[Caraga]] || * {{flag|Bangsamoro}} || * [[Rehiyong Pampangasiwaan ng Cordillera]] || * [[Timog Katagalugan]] (parte ng IV-A & IV-B)<br>* [[Rehiyon ng Pulo ng Negros]] (parte ng VI)<br>* [[Rehiyong Awtonomo ng Muslim Mindanao]] (parte ng BARMM) |} ===Rehiyon at isla=== {|class="wikitable sortable" style="text-align: center" |- !Rehiyon !Kabisera !Wika |- | colspan="3" style="background-color:yellow;"| '''[[Luzon]]''' |- | [[Kalakhang Maynila|Pambansang Punong Rehiyon]] (NCR) || '''''[[Maynila]]''''' || [[Taglish]] |- | [[Ilocos|Ilocos (Rehiyon I)]] || ''[[San Fernando, La Union|San Fernando]]'' || [[Wikang Iloko|Iloko]] |- | [[Rehiyong Pampangasiwaan ng Cordillera]] (CAR) || ''[[Baguio]]'' || [[Wikang Kankanaey|Kankanaey]] |- | [[Lambak ng Cagayan|Lambak ng Cagayan (Rehiyon II)]] || ''[[Tuguegarao]]'' || [[Wikang Iloko|Iloko]] |- | [[Gitnang Luzon|Gitnang Luzon (Rehiyon III)]] || ''[[San Fernando, Pampanga|San Fernando]]'' || [[Wikang Kapampangan|Pampangan]], [[Wikang Pilipino|Pilipino]] |- | [[Calabarzon|Calabarzon (Rehiyon IV-A)]] || ''[[Calamba, Laguna|Calamba]]'' || [[Wikang Tagalog|Tagalog]] |- | [[MIMAROPA|Mimaropa (Rehiyon IV-B)]] || ''[[Calapan]]'' || [[Lumang Tagalog|Old Tagalog]] |- | [[Kabikulan|Kabikulan (Rehiyon V)]] || ''[[Legazpi]]'' || [[Wikang Bikol|Bikolano]] |- | colspan="3" style="background-color:red;"| '''[[Kabisayaan]]''' |- | [[Kanlurang Kabisayaan|Kanlurang Kabisayaan (Rehiyon VI)]] || ''[[Lungsod ng Iloilo]]'' || [[Wikang Hiligaynon|Hiligaynon]] |- | [[Gitnang Kabisayaan|Gitnang Visayas (Rehiyon VII)]] || ''[[Lungsod ng Cebu]]'' || [[Wikang Sebwano|Cebuano]] |- | [[Silangang Kabisayaan|Silangang Kabisayaan (Rehiyon VIII)]] || ''[[Tacloban]]'' || [[Mga wikang Bisaya|Bisaya]] |- | colspan="3" style="background-color:green;"| '''[[Mindanao]]''' |- | [[Tangway ng Zamboanga|Tangway ng Zamboanga (Rehiyon IX)]] || ''[[Pagadian]]'' || Bisdak |- | [[Hilagang Mindanao|Hilagang Mindanao (Rehiyon X)]] || ''[[Cagayan de Oro]]'' || [[Mga wikang Bisaya|Bisaya]] |- | [[Rehiyon ng Davao|Rehiyon ng Davao (Rehiyon XI)]] || ''[[Lungsod ng Davao]]'' || [[Wikang Sebwano|Cebuano]] |- | [[SOCCSKSARGEN|SOCSKSARGEN (Rehiyon XII)]] || ''[[Koronadal]]'' || [[Wikang Hiligaynon|Hiligaynon]], [[Wikang Sebwano|Cebuano]] |- | [[Caraga|Caraga (Rehiyon XIII)]] || ''[[Butuan]]'' || [[Wikang Butuanon|Butuanon]], [[Wikang Kamayo|Kamayo]] |- | [[Bangsamoro|Bangsamoro]] (BARMM) || ''[[Lungsod ng Cotabato]]'' || [[Wikang Mëranaw]], [[Wikang Tausug|Tausug]], [[Wikang Tagalog|Tagalog]] |} {| class="wikitable" style="text-align:right;" |+ 10 Pinakamataong Rehiyon sa Pilipinas <small>(2015)</small><ref name="PSA-2015-Highlights">{{cite web|title=2015 Population Counts Summary|url=http://psa.gov.ph/sites/default/files/attachments/hsd/pressrelease/2015%20population%20counts%20Summary_0.xlsx|website=Philippine Statistics Authority|accessdate=10 Hunyo 2017|format=XLSX|date=19 Mayo 2016}}</ref> |- ! scope="col" | Puwesto ! scope="col" | Itinalaga ! scope="col" | Pangalan ! scope="col" | Lawak ! scope="col" | Bilang ng tao ({{As of|2015|lc=y}}) ! scope="col" | Kapal ng bilang ng tao |- | style="text-align:center;" | Ika-1 | style="text-align:left;" | Rehiyon IV | style="text-align:left;" | [[Calabarzon]] | {{convert|16,873.31|km2|abbr=on}} | 14,414,744 | {{convert|{{sigfig|14,414,774/16,873.31|2}}|PD/km2|abbr=on}} |- | style="text-align:center;" | Ika-2 | style="text-align:left;" | NCR | style="text-align:left;" | [[Kalakhang Maynila|Pambansang Punong Rehiyon]] | {{convert|619.57|km2|abbr=on}} | 12,877,253 | {{convert|{{sigfig|12,877,253/613.94|2}}|PD/km2|abbr=on}} |- | style="text-align:center;" | Ika-3 | style="text-align:left;" | Rehiyon III | style="text-align:left;" | [[Gitnang Luzon]] | {{convert|22,014.63|km2|abbr=on}} | 11,218,177 | {{convert|{{sigfig|11,218,177/22,014.63|2}}|PD/km2|abbr=on}} |- | style="text-align:center;" | Ika-4 | style="text-align:left;" | Rehiyon VII | style="text-align:left;" | [[Gitnang Kabisayaan]] | {{convert|10,102.16|km2|abbr=on}} | 6,041,903 | {{convert|{{sigfig|6,041,903/10,102.16|2}}|PD/km2|abbr=on}} |- | style="text-align:center;" | Ika-5 | style="text-align:left;" | Rehiyon V | style="text-align:left;" | [[Bicol|Rehiyon ng Bikol]] | {{convert|18,155.82|km2|abbr=on}} | 5,796,989 | {{convert|{{sigfig|5,796,989/18,155.82|2}}|PD/km2|abbr=on}} |- | style="text-align:center;" | Ika-6 | style="text-align:left;" | Rehiyon I | style="text-align:left;" | [[Ilocos|Rehiyon ng Ilocos]] | {{convert|16,873.31|km2|abbr=on}} | 5,026,128 | {{convert|{{sigfig|5,026,128/16,873.31|2}}|PD/km2|abbr=on}} |- | style="text-align:center;" | Ika-7 | style="text-align:left;" | Rehiyon XI | style="text-align:left;" | [[Rehiyon ng Davao|Rehiyon ng Dabaw]] | {{convert|20,357.42|km2|abbr=on}} | 4,893,318 | {{convert|{{sigfig|4,893,318/20,357.42|2}}|PD/km2|abbr=on}} |- | style="text-align:center;" | Ika-8 | style="text-align:left;" | Rehiyon X | style="text-align:left;" | [[Hilagang Mindanao]] | {{convert|20,496.02|km2|abbr=on}} | 4,689,302 | {{convert|{{sigfig|4,689,302/20,496.02|2}}|PD/km2|abbr=on}} |- | style="text-align:center;" | Ika-9 | style="text-align:left;" | Rehiyon XII | style="text-align:left;" | [[Soccsksargen]] | {{convert|22,513.30|km2|abbr=on}} | 4,575,276 | {{convert|{{sigfig|4,545,276/22,513.30|2}}|PD/km2|abbr=on}} |- | style="text-align:center;" | Ika-10 | style="text-align:left;" | Rehiyon VI | style="text-align:left;" | [[Kanlurang Kabisayaan|Rehiyon ng Panay]] | {{convert|12,828.97|km2|abbr=on}} | 4,477,247 | {{convert|{{sigfig|4,477,247/12,828.97|2}}|PD/km2|abbr=on}} |} == Heograpiya == {{main|Heograpiya ng Pilipinas}} :''Tingnan din: [[:en:Ecoregions in the Philippines|Mga Ekorehiyon sa Pilipinas]]'' [[Talaksan:Relief Map Of The Philippines.png|thumb|200px|<div style="text-align:center;">Ang topograpiya ng Pilipinas.</div>]] [[Talaksan:Mt.Mayon tam3rd.jpg|right|thumb|Ang [[Bulkang Mayon]] ang pinakaaktibong bulkan sa Pilipinas.]] Ang Pilipinas ay isang [[kapuluan]] ng 7,641 mga pulo na ang kabuoan ng sukat ng lupa, kasama ang mga nakapaloob na bahagi ng tubig, ay tinatayang nasa {{convert|300,000|km2|sqmi|sp=us}}. Ang baybayin nito na ang sukat ay {{convert|36,289|km|mi|sp=us}} ang dahilan kung bakit ika-5 bansa ang Pilipinas sa pinakamalawak ang baybayin sa buong daigdig.<ref>Central Intelligence Agency. (2009). [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2060.html "Field Listing :: Coastline"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170716042040/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2060.html |date=2017-07-16 }}. Washington, DC: Author. Retrieved 2009-11-07.</ref> Nasa pagitan ito ng 116°&nbsp;40', at 126°&nbsp;34' E. longhitud at 4°&nbsp;40' at 21°&nbsp;10' N. latitud at humahangga sa [[Dagat Pilipinas]] sa silangan, sa [[Dagat Timog Tsina]] sa kanluran, at sa Dagat Sulawesi sa Timog (kasalukuyang [[Dagat Celebes]]). Ang pulo ng [[Borneo]] ay matatagpuan ilang daang kilometro sa timog kanluran at ang Taiwan ay nasa hilaga. Karamihan sa mga bulubunduking kapuluan ay nababalot ng mga kagubatang tropikal at mga nagmula sa mga pagsabog ng bulkan. Ang pinakamataas na bundok ay ang [[Bundok Apo]]. Ang sukat nito ay 2,954&nbsp;metro (9,692&nbsp;talampakan) mula sa kapatagan ng dagat. Nasa pulo ng Mindanao ang Bundok Apo. {{wide image|Pana Banaue Rice Terraces.jpg|1000px|<center>Ginamit ng mga [[Mga Igorot|Ifugao/Igorot]] ang [[Hagdan-hagdang Palayan ng Banawe]] upang magtanim ng mga pananim sa matarik na bulubunduking bahagi ng Hilagang Pilipinas.</center>}} Ang pampook na pangmatagalang panahon ay mainit, maalinsangan, at tropikal. Ang kalimitang taunang temperatura ay nasa 26.5° sentigrado. May tatlong panahon sa Pilipinas na pangkalahatang kinikilala ng mga Pilipino. Ito ay ang Tag-init o Tag-araw (mainit na panahon mula ika-3 buwan hanggang ika-5 buwan), ang Tag-ulan (maulan na panahon mula ika-6 buwan hanggang ika-11 buwan), at ang Taglamig (malamig na panahon mula ika-12 buwan hanggang ika-2 buwan). Karamihan sa mga pulong mabundok ay dating natatakpan ng tropikal na [[kagubatan]] at itong mga pulong ito ay nagmula sa bulkan. Ang pinakamataas na tuktok ay ang sa [[Bundok Apo]] sa Mindanao na 2,954 m ang taas. Maraming [[bulkan]] ang madalas na sumasabog sa bansa tulad ng [[Bulkang Pinatubo]] at [[Bulkang Mayon]]. Ang bansa rin ay nasa tinatawag na "typhoon belt" ng Kanlurang Pasipiko at ito ay tinatamaan ng mga 19 na [[bagyo]] taon-taon. Ang Pilipinas ay napapaloob din sa tinatawag na [[Singsing ng Apoy ng Pasipiko]] na isa sa pinakaaktibong ''fault areas'' sa buong daigdig. <gallery mode="packed-hover"> Talaksan:Mount Pinatubo 20081229 01.jpg|''[[Bundok Pinatubo]]'' Talaksan:Chocolate Hills - edit.jpg|''[[Tsokolateng burol]]'' sa [[Bohol]] Talaksan:Big lagoon entrance, Miniloc island - panoramio.jpg|''[[El Nido, Palawan|El Nido]]'' sa [[Palawan]] Talaksan:Coron - Kayangan Lake.jpg|Ang makabighaning tanaw sa lawa ng ''Kayangan'' Talaksan:Puerto Princesa Subterranean River.jpg|''[[Pambansang Liwasang Ilog sa Ilalim ng Lupa ng Puerto Princesa]]'' Talaksan:Hinatuan enchanted river.jpg|Ilog ''Hinatuan'' Talaksan:Taal Volcano aerial 2013.jpg|Ang ''[[Bulkang Taal]]'', ang pinakamaliit na aktibong bulkan sa daigdig Talaksan:View south of the northern Sierra Madre from peak of Mt. Cagua - ZooKeys-266-001-g007.jpg|''[[Sierra Madre (Pilipinas)|Bulubunduking Sierra Madre]]'' Talaksan:FvfBokod0174 03.JPG|Tropikal na pinong kagubatan sa Luzon Talaksan:Coral reef in Tubbataha Natural Park.jpg|Ang ''[[Bahurang Tubbataha]]'' sa [[Palawan]] Talaksan:Apo Island of Apo Reef Natural Park.jpg|Ang ''[[Bahurang Apo]]'' sa pulo ng Apo Talaksan:Mount Hamiguitan peak.JPG|''[[Bundok Hamiguitan]]'' Talaksan:Boracay White Beach in day (985286231).jpg|Ang puting buhangin sa dalampasigan ng ''[[Boracay]]'' |Isang dalampasigan sa pulo ng ''Siargao'' </gallery> == Arimuhunan == {{main|Ekonomiya ng Pilipinas}} Ang Pilipinas ay isang [[umuunlad na bansa]] sa Timog-Silangang Asya. Ang lebel ng sahod sa Pilipinas ay [[:en:List of countries by GNI (nominal, Atlas method) per capita|mababang gitnang sahod]] (''lower middle income'')<ref>[[:en:List of countries by GNI (nominal, Atlas method) per capita|List_of_countries_by_GNI_%28nominal,_Atlas_method%29_per_capita]] {{languageicon|en|English Wikipedia}}</ref>. Ang [[GDP]] kada tao ayon sa [[Purchasing power parity]] (PPP) sa Pilipinas noong 2013 ay $3,383 na ika-130 sa buong mundo at mas mababa sa ibang mga bansa sa [[Timog Silangang Asya]] gaya ng Brunei, Singapore, Malaysia, Thailand at Indonesia <ref>[[:en:List of Asian countries by GDP per capita|List_of_Asian_countries_by_GDP_per_capita]] {{languageicon|en|English Wikipedia}}</ref>. Ang ''GDP kada tao ayon sa PPP'' ay naghahambing ng mga pangkalahatang pagkakaiba sa [[pamantayan ng pamumuhay]] sa kabuuan sa pagitan ng mga bansa dahil isinasaalang alang nito ang relatibong gastos ng pamumuhay at mga rate ng implasyon ng mga bansa. Ang Pilipinas ay ika-138 sa buong mundo sa [[indeks ng pagiging madaling magnegosyo]] o mahirap magnegosyo sa Pilipinas. Ang Pilipinas ay ika-105 sa [[Corruption Perceptions Index]] sa mga 176 bansa sa buong mundo o may napakataas na antas ng korupsiyon.<ref>http://www.transparency.org/cpi2012/results</ref> Ang kahirapan at hindi pantay na sahod sa pagitan ng mayaman at mahirap ay nananatiling mataas sa Pilipinas.<ref name=adb>http://www.adb.org/sites/default/files/pub/2009/Poverty-Philippines-Causes-Constraints-Opportunities.pdf</ref> Ang mga kamakailang paglago sa ekonomiya ng Pilipinas ay nangyayari lamang sa mga [[sektor ng serbisyo]] gaya ng industriyang pagluluwas ng semikondaktor, telekomunikasyon, BPO, real estate na sinusuportahan ng mga remitans o ipinadalang salapi ng mga OFW sa kanilang pamilya sa Pilipinas na may maliliit na negosyo. Ito ang pangunahing dahilan kung bakit mayroong hindi sapat na kalidad na trabaho at ang kahirapan at pagiging hindi pantay ng sahod ay hindi napabuti.<ref name=adb/> Ang sektor na lilikha ng mas maraming trabaho gaya ng agrikultura, pagmamanupaktura at industriya ay matamlay.<ref name=adb/> Iniulat ng World Bank na ang Pilipinas ay isa sa pinakamayamang ekonomiya sa [[Asya]] noong mga 1950 pagkatapos ng [[Hapon]] ngunit naging isa sa pinakamahirap na bansa sa Asya ngayon.<ref>http://www.insead.edu/facultyresearch/faculty/documents/5771.pdf</ref><ref name=marcos5>http://www.state.gov/outofdate/bgn/philippines/195236.htm</ref> Ito ay itinuturo ng mga ekonomista sa mga taon ng maling pangangasiwa sa ekonomiya at pababago-bagong kondisyon sa politika noong rehimen ni [[Ferdinand Marcos]] mula 1965 hanggang 1986 na nag-ambag sa bumagal na pag-unlad ng ekonomiya ng Pilipinas.<ref name=marcos5/> Ayon sa ilang sanggunian, ang taunang GDP ng Pilipinas mula 1976 hanggang 1986 sa ilalim ni Marcos ay 1.8% lamang.<ref>http://books.google.com/books?id=z1cpiEJMAi8C&pg=PA295</ref> Sa ilalim ni Marcos, ang [[kapitalismong crony|kapitalismong kroni]] at [[monopolyo]] ay itinatag kung saan ang kanyang mga kroni ay malaking nakinabang.<ref>http://articles.philly.com/1986-01-28/news/26055009_1_philippines-president-ferdinand-e-marcos-sugar-industry</ref> Sa ilalim ni Marcos, ang Pilipinas ay mabigat na [[panlabas na utang|umutang sa dayuhan]] na umabot ng 28 bilyong dolyar mula kaunti sa 2 bilyong dolyar nang maluklok siya sa puwesto noong 1965. Sa kasalukuyan, ang pamahalaan ng Pilipinas ay nagbabayad pa rin ng interes sa mga utang pandayuhan ng bansa na natamo noong panahon ng administrasyong Marcos hanggang sa 2025.<ref>http://www.indymedia.org.uk/en/2012/09/500590.html</ref> Ang Pilipinas ang [[Tala ng mga bansa ayon sa GDP (PPP)|ika-43 pinakamalaki sa buong daigdig]] ang pambansang ekonomiya ng Pilipinas, na may tinatayang $224.754 bilyon [[Kabuuan ng Gawang Katutubo|GDP]] (nominal) noong 2011.<ref>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=51&pr1.y=6&c=512%2C446%2C914%2C666%2C612%2C668%2C614%2C672%2C311%2C946%2C213%2C137%2C911%2C962%2C193%2C674%2C122%2C676%2C912%2C548%2C313%2C556%2C419%2C678%2C513%2C181%2C316%2C682%2C913%2C684%2C124%2C273%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C624%2C449%2C626%2C564%2C628%2C283%2C228%2C853%2C924%2C288%2C233%2C293%2C632%2C566%2C636%2C964%2C634%2C182%2C238%2C453%2C662%2C968%2C960%2C922%2C423%2C714%2C935%2C862%2C128%2C135%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C733%2C132%2C184%2C646%2C524%2C648%2C361%2C915%2C362%2C134%2C364%2C652%2C732%2C174%2C366%2C328%2C734%2C258%2C144%2C656%2C146%2C654%2C463%2C336%2C528%2C263%2C923%2C268%2C738%2C532%2C578%2C944%2C537%2C176%2C742%2C534%2C866%2C536%2C369%2C429%2C744%2C433%2C186%2C178%2C925%2C436%2C869%2C136%2C746%2C343%2C926%2C158%2C466%2C439%2C112%2C916%2C111%2C664%2C298%2C826%2C927%2C542%2C846%2C967%2C299%2C443%2C582%2C917%2C474%2C544%2C754%2C941%2C698&s=NGDPD&grp=0&a=|title=Report for Selected Countries and Subjects|work= World Economic Outlook Database, Oktubre 2012|publisher=[[International Monetary Fund]]|accessdate=9 Oktubre 2012}}</ref> Kinabibilangan ng mga kalakal na iniluluwas ang mga [[semiconductors]] at mga kalakal na eletroniko, mga kagamitang pang-transportasyon, [[damit]], mga produkto mula sa tanso, produktong [[petrolyo]], [[langis ng niyog]], at mga [[prutas]].<ref name=CIAfactbook /> Pangunahing kinakalakal ito sa mga bansang [[Estados Unidos]], [[Hapon (bansa)|Japon]], [[Republikang Popular ng Tsina|China]], [[Singapore|Singapur]], [[Timog Korea]], [[Netherlands]], [[Hong Kong]], [[Alemanya|Alemania]], [[Republika ng Tsina|Taiwan]], at [[Thailand|Tailandia]].<ref name=CIAfactbook /> {{wide image|Makati skyline mjlsha.jpg|1110px|<center>Ang Lungsod ng [[Makati]] sa [[Kalakhang Maynila]], ang sentrong lungsod pampinansiyal ng bansa.</center>}} Bilang isang bagong bansang industriyalisado, nagpapalit na ang ekonomiya ng Pilipinas mula sa pagiging isang bansang nakabatay sa agrikultura patungo sa ekonomiyang nakabatay ng higit sa mga paglilingkod at paggawa. Sa kabuoang bilang ng mga manggagawa sa bansa na nasa 38.1&nbsp;milyon<ref name=CIAfactbook />, 32% nito ay naghahanapbuhay sa sektor ng [[agrikultura]] subalit 13.8% lamang nito ang naiaambag sa GDP. ang sektor ng industriya na nasa 13.7% ng dami ng manggawa ay nakakapag-ambag ng 30% sa GDP. Samantala ang natitirang 46.5% ng mga manggawa ay nasa sektor ng paglilingkod na bumubuo sa 56.2% ng GDP.<ref name="nscb2009">{{cite web |url=http://www.nscb.gov.ph/sna/2009/3rdQ2009/2009gnpi3.asp |author=Republic of the Philippines. National Statistical Coordination Board |title=Third Quarter 2009 Gross National Product and Gross Domestic Product by Industrial Origin |accessdate=2009-12-11 |archive-date=2011-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110629150040/http://www.nscb.gov.ph/sna/2009/3rdQ2009/2009gnpi3.asp |url-status=dead }}</ref><ref name="quickstat">{{cite web |url=http://www.census.gov.ph/data/quickstat/qs0909tb.pdf |author=Republic of the Philippines. National Statistics Office. |title=Quickstat |format=PDF |date=Oktubre 2009 |accessdate=2009-12-11 |archive-date=2012-07-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120711125757/http://www.census.gov.ph/data/quickstat/qs0909tb.pdf |url-status=dead }}</ref> Noong 1998 ang ekonomiya ng Pilipinas — pinaghalong [[agrikultura]], marahan na industriya, at mga serbisyong pansustento — ay nanghina dulot ng [[krisis pinansiyal sa Asya]] at ng mahinang kondisyon ng lagay ng panahon. Ang pag-angat ay bumaba sa 0.6% noong 1998 mula 5% noong 1997, pero nakabawi hanggang sa 3% noong 1999 at 4% noong 2000. Nangako ang pamahalaan na ipagpapatuloy ang mga reporma sa ekonomiya para makahabol ang bansa sa mga bagong nagsisipag-unlaran at industriyalisadong mga bansa sa [[Silangang Asya|Silangang Asia]]. Ang nagpapabagal sa pagsisikap ng pamahalaan na mapabuti ang ekonomiya ng bansa ay ang mismong utang nito (utang pampubliko na 77% ng GDP). Ang hinihinging badyet para sa pagbabayad ng utang ay higit na mas mataas pa sa badyet ng pinagsamang Kagawaran ng Edukasyon at Militar. Ang estratehiyang pinaiiral ng pamahalaan ay ang pagpapabuti sa [[impraestruktura]], ang paglilinis sa sistemang tax o [[buwis]] upang paigtingin ang kita ng pamahalaan, ang deregulasyon at [[pagsasapribado]] ng ekonomiya, at ang karagdagang pagkalakal sa rehiyon o mas integrasyon. Ang pagasa ng ekonomiya sa ngayon ay nakasalalay sa kaganapang pang-ekonomiya ng kanyang dalawang pangunahing sosyo sa kalakal, ang [[Estados Unidos]] at [[Hapon]], at sa isang mas mabisang administrasyon at mas matibay na patakaran ng pamahalaan. Sa ilalim ng pamumunò ni [[Noynoy Aquino]], ang rate ng paglago ng [[GDP]] ng Pilipinas noong 2012 ay 6.6 porsiyento na sinasabing ikalawang pinakamataas sa Asya. Ang Fitch Ratings ay nagtaas ng Pilipinas sa "BBB-" with a stable outlook na unang pagkakataong ang Pilipinas ay nakatanggap ng gayong katayuan ng grado ng pamumuhunan sa Pilipinas. Itinaas din ng World Economic Forum ang Pilipinas sa 10 punto sa itaas na kalahati ng ranggong pagiging kompetetibo nitong pandaigdigan sa unang pagkakataon sa kasaysayan ng Pilipinas. Ang mga pagbuti sa ekonomiya ay sinasabing sanhi ng mga hakbang na isinasagawa ni Noynoy upang pataasin ang pagiging bukas ng pamahalaan at sugpuin ang korapsyon na muling nagbigay ng pagtitiwalang internasyonal sa ekonomiya ng Pilipinas. Gayunpaman, sinasabing ang mga mayayamang pamilya lamang ang nakinabang at nakikinabang sa pagbuti ng ekonomiya. Ang pagiging hindi pantay ng sahod sa pagitan ng mga mayayaman at mahihirap sa Pilipinas ay nananatiling mataas. Noong 2012, isinaad ng Forbes Asia na ang magkakasamang kayamanan ng 40 pinakamayamang pamilya sa Pilipinas ay lumago ng $13 bilyong dolyar noong 2010 hanggang 2011 sa $47.4 bilyon na pagtaas na 37.9 porsiyento. Ang pagtaas sa kayamanan ng mga pamilyang ito ay katumbas ng 76.5 porsiyento ng kabuoang pagtaas ng GDP ng Pilipinas sa panahong ito. Ang hindi pantay na sahod ng mga mamamayang Pilipino ang pinakamataas sa Asya. Sa Thailand, ang kayamanan ng 40 mga mayayamang pamilya ay tumaas lamang nang 25 porsiyento sa 2012 samantalang sa Malaysia ay 3.7 porsiyento at sa Hapon ay 2.8 porsiyento lamang. === Transportasyon === {{main|Transportasyon sa Pilipinas}} [[Talaksan:NLEX Santa Rita northbound (Guiguinto, Bulacan)(2017-03-14).jpg|thumb|Left|Isang bahagi ng [[North Luzon Expressway]].]] Ang imprastrakturang pantransportasyon sa Pilipinas ay hindi gaanong maunlad. Ito ay dahil sa bulubunduking lupain at kalat-kalat na heograpiya ng kapuluan, ngunit bunga rin ito ng mababang pamumuhunan ng mga nakalipas na pamahalaan sa imprastraktura. Noong 2013, humigit-kumulang 3% ng pambansang GDP ay napunta sa pagpapa-unlad ng imprastraktura – higit na mas-mababa kung ihahambing sa karamihan sa mga karatig-bansa nito.<ref>{{cite web |url=http://www.investphilippines.info/arangkada/wp-content/uploads/2011/06/08.-Part-3-Seven-Big-Winner-Sectors-Reforming-the-Infrastructure-Policy-Environment2.pdf |title=Arangkada Philippines 2010: A Business Perspective – Infrastructure |accessdate=21 Setyembre 2014}}</ref><ref>{{cite web|last=Larano |first=Cris |url=https://blogs.wsj.com/economics/2014/06/03/philippines-bets-on-better-infrastructure/ |title=Philippines Bets on Better Infrastructure |publisher=The Wall Street Journal |date=3 Hunyo 2014 |accessdate=21 Setyembre 2014}}</ref> May 216,387 kilometro (134,457 milya) ng mga daan sa Pilipinas; sa habang ito, tanging 61,093 kilometro (37,961 milya) lamang ng mga daan ay nailatag.<ref name=WBtransport>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rp.html |title=The CIA World Factbook – Philippines |accessdate=20 Setyembre 2017 |archive-date=2015-07-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150719222229/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rp.html |url-status=dead }}</ref> Madalas makakakuha ng mga bus, [[dyipni]], taksi, at [[de-motor na traysikel]] sa mga pangunahing lungsod at bayan. Noong 2007, may humigit-kumulang 5.53&nbsp;milyong mga nakarehistrong sasakyang de-motor. Dumarami nang 4.55% sa bawat taon ang mga pagpaparehistro ng mga sasakyan.<ref>Republic of the Philippines. Land Transportation Office. [https://web.archive.org/web/20081011115519/http://www.lto.gov.ph/Stats2007/no_of_mv_registered_byMVType_2.htm Number of Motor Vehicles Registered]. (29 Enero 2008). Hinango noong 22 Enero 2009.</ref> Nangangasiwa ang [[Pangasiwaan ng Abyasyon Sibil ng Pilipinas]] sa mga paliparan at sa pagpapatupad ng mga polisiyang may kinalaman sa ligtas na paglalakbay sa himpapawid<ref>{{cite web |url=http://www.caap.gov.ph/index.php/downloads/finish/4-regulations-policies/214-repiblic-act-9497 |title=Republic Act No, 9447 |accessdate=21 Setyembre 2014 |publisher=[[Pangasiwaan ng Abyasyon Sibil ng Pilipinas|Civil Aviation Authority of the Philippines]] |archive-date=2014-07-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140716143711/http://caap.gov.ph/index.php/downloads/finish/4-regulations-policies/214-repiblic-act-9497 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.caap.gov.ph/index.php/downloads/finish/4-regulations-policies/235-manual-of-standards-for-aerodromes|title=Manual of Standards for AERODROMES|accessdate=21 Setyembre 2014|publisher=[[Pangasiwaan ng Abyasyon Sibil ng Pilipinas|Civil Aviation Authority of the Philippines]]|archive-date=2014-08-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20140809172842/http://caap.gov.ph/index.php/downloads/finish/4-regulations-policies/235-manual-of-standards-for-aerodromes|url-status=dead}}</ref> na may 85 gumaganang pampublikong paliparan magmula noong 2014.<ref>{{cite web|url=http://www.caap.gov.ph/index.php/contact-us/directory/finish/22-contact/163-caap-airport-directory |archive-url=https://web.archive.org/web/20131222030945/http://www.caap.gov.ph/index.php/contact-us/directory/finish/22-contact/163-caap-airport-directory |dead-url=yes |archive-date=22 Disyembre 2013 |title=Airport Directory |publisher=[[Civil Aviation Authority of the Philippines]] |date=Hulyo 2014 |accessdate=23 Agosto 2014 |df= }}</ref> Naglilingkod ang [[Paliparang Pandaigdig ng Ninoy Aquino]] (NAIA) sa [[Malawakang Maynila]] kasama ang [[Paliparang Pandaigdig ng Clark]]. Ang [[Philippine Airlines]], ang pinakamatandang kompanyang panghimpapawid sa Asya na umiiral pa rin sa ilalim ng orihinal na pangalan nito, at ang [[Cebu Pacific]], ang pangunahing pang-mababang presyo na kompanyang panghimpapawid, ay mga pangunahing kompanyang panghimpapawid na naglilingkod sa karamihang mga panloob at pandaigdigang destinasyon.<ref name=PAL>{{cite web|url=http://www.philippineairlines.com/about_pal/about_pal.jsp |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160303185823/http://www.philippineairlines.com/about_pal/about_pal.jsp |archivedate=3 Marso 2016 |title=About PAL |publisher=Philippineairlines.com |accessdate=4 Mayo 2013}}</ref><ref name="HAviation">State of Hawaii. Department of Transportation. Airports Division. [c. 2005]. "[https://web.archive.org/web/20110517040251/http://hawaii.gov/hawaiiaviation/hawaii-commercial-aviation/philippine-air-lines/ Philippine Air Lines]". ''Hawaii Aviation''. Hinango noong 9 Enero 2010.</ref><ref name=OxfordBG>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=eY-Oq1IGzdMC&pg=PT98|title=The Report: Philippines 2009|author=Oxford Business Group|year=2009|page=97|isbn=1-902339-12-6}}</ref> [[Talaksan:San juanico bridge 1.png|thumb|[[Tulay ng San Juanico]], na nagdadala ng Pan-Philippine Highway sa pagitan ng Samar at Leyte.]] Karamihang matatagpuan sa Luzon ang mga mabilisang daanan at lansangan kasama ang [[Pan-Philippine Highway]] na nag-uugnay ng mga pulo ng [[Luzon]], [[Samar]], [[Leyte]], at [[Mindanao]],<ref>{{cite web|url=http://www.photius.com/countries/philippines/geography/philippines_geography_transportation.html|title=Philippines Transportation |accessdate=23 Agosto 2014}}</ref><ref>{{cite journal|url=http://asiafoundation.org/resources/pdfs/RoRobookcomplete.pdf|title=Linking the Philippine Islands, Through the highway of the Sea.|page=51|accessdate=23 Agosto 2014}}</ref> ang [[North Luzon Expressway]], [[South Luzon Expressway]], at ang [[Subic–Clark–Tarlac Expressway]].<ref>[http://www.mntc.com/nlex/ The North Luzon Expressway Project] (NLEX) is for the rehabilitation, expansion, operation and maintenance of the existing {{convert|83.7|km|0|abbr=on}} NLEX that connects Metro Manila to the northern provinces of Bulacan and Pampanga.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.trb.gov.ph/index.php/toll-road-projects/south-luzon-expressway|title=South Luzon Expressway (SLEX)|author=Super User|work=Toll Regulatory Board|accessdate=17 Disyembre 2015}}</ref><ref>[http://newsinfo.inquirer.net/inquirerheadlines/regions/view_article.php?article_id=85241 SCTEx delay worsens as Japan firm seeks new extension – INQUIRER.net, Philippine News for Filipinos]{{dead link|date=Hunyo 2016|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}</ref><ref>[http://newsinfo.inquirer.net/inquirerheadlines/regions/view_article.php?article_id=81199 BCDA, Japanese contractor asked to explain SCTEx delay – INQUIRER.net, Philippine News for Filipinos]{{dead link|date=Hunyo 2016|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}</ref><ref>[http://newsinfo.inquirer.net/inquirerheadlines/regions/view_article.php?article_id=76127 Arroyo adviser says SCTEx extension OKd – INQUIRER.net, Philippine News for Filipinos]{{dead link|date=Hunyo 2016|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}</ref><ref>[http://newsinfo.inquirer.net/inquirerheadlines/regions/view_article.php?article_id=101211 Arroyo order: Open SCTEx, interchanges on time – INQUIRER.net, Philippine News for Filipinos] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20080222100621/http://newsinfo.inquirer.net/inquirerheadlines/regions/view_article.php?article_id=101211}}</ref> [[Talaksan:MRT-2 Train Santolan 1.jpg|thumb|left|Isang tren ng [[Ikalawang Linya ng Sistema ng Light Rail Transit ng Maynila|Linya 2]] sa [[Estasyong Santolan ng LRT|Estasyong Santolan]].]] May papel lamang ang transportasyong daambakal sa Pilipinas sa paglululan ng mga pasahero sa loob ng Kalakhang Maynila. Ang rehiyon ay pinaglilingkuran ng tatlong mga linya ng mabilis na lulan: [[Unang Linya ng Sistema ng Light Rail Transit ng Maynila|Linya 1]], [[Ikalawang Linya ng Sistema ng Light Rail Transit ng Maynila|Linya 2]] at [[Ikatlong Linya ng Sistema ng Metro Rail Transit ng Maynila|Linya 3]].<ref name="yellow">{{cite web|title=The Line 1 System – The Green Line|url=http://www.lrta.gov.ph/line_1_system.php|website=Light Rail Transit Authority|accessdate=15 Enero 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140714152448/http://www.lrta.gov.ph/line_1_system.php|archivedate=14 Hulyo 2014}}</ref><ref name=provision>[[United Nations Centre for Human Settlements]]. (1993). [https://books.google.com/books?id=lkH5Twa-OakC&printsec=frontcover ''Provision of Travelway Space for Urban Public Transport in Developing Countries'']. UN–HABITAT. pp. 15, 26–70, 160–179. {{ISBN|92-1-131220-5}}.</ref><ref name="times">{{cite web|title=About Us; MRT3 Stations|url=http://dotcmrt3.gov.ph/about.php?route=7|website=Metro Rail Transit|accessdate=15 Enero 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130122003116/http://dotcmrt3.gov.ph/about.php?route=7|archivedate=22 Enero 2013}}</ref> Noong nakaraan, nagsilbi ang mga daambakal sa mga pangunahing bahagi ng Luzon, at magagamit ang mga serbisyong daambakal sa mga pulo ng Cebu at Negros. Ginamit din ang mga daambakal para sa mga layong pang-agrikuktura, lalo na sa paggawa ng tabako at tubo. Halos wala nang transportasyong pangkargamento sa riles magmula noong 2014. Ilang nga sistemang transportasyon ay nasa ilalim ng pagpapa-unlad: nagpapatupad ang [[Kagawaran ng Agham at Teknolohiya (Pilipinas)|DOST]]-MIRDC at [[Unibersidad ng Pilipinas|UP]] ng mga unang pag-aaral ukol sa ''Automated Guideway Transit''.<ref>{{cite web|last=Valmero |first=Anna |title=DoST to develop electric-powered monorail for mass transport |url=http://ph.news.yahoo.com/dost-develop-electric-powered-monorail-mass-transport-100013094.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722190340/http://ph.news.yahoo.com/dost-develop-electric-powered-monorail-mass-transport-100013094.html |dead-url=yes |archive-date=22 Hulyo 2011 |accessdate=23 Setyembre 2014 |df= }}</ref><ref>{{cite web|title=UPD monorail project begins |url=http://www.upd.edu.ph/~updinfo/jul11/articles/upd_monorail_projects.html |work=July 27, 2011 |author=Regidor, Anna Kristine |publisher=University of the Philippines Diliman |accessdate=September 23, 2014 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140924045106/https://www.upd.edu.ph/~updinfo/jul11/articles/upd_monorail_projects.html |archivedate=24 Setyembre 2014 |df= }}</ref><ref>{{cite web|title=Bigger Automated Guideway Train ready for testing|url=http://www.mb.com.ph/bigger-automated-guideway-train-ready-for-testing/|archive-url=https://web.archive.org/web/20140924041039/http://www.mb.com.ph/bigger-automated-guideway-train-ready-for-testing/|dead-url=yes|archive-date=24 Setyembre 2014|date=27 Pebrero 2014|author=Usman, Edd K.|publisher=Manila Bulletin|accessdate=23 Setyembre 2014}}</ref> Magmula noong 2015 sinusubok din ang kung-tawaging "''Hybrid Electric Road Train''" na isang mahabang ''[[bi-articulated bus]]''.<ref>{{cite web|url=http://www.interaksyon.com/article/95283/bus-o-tren--dosts-road-train-rolls-off-to-vehicle-test|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140916004416/http://www.interaksyon.com/article/95283/bus-o-tren--dosts-road-train-rolls-off-to-vehicle-test|archivedate=2014-09-16|title=BUS O TREN? DOST's road train rolls off to vehicle test|publisher=Interaksyon|date=12 Setyembre 2014|accessdate=19 Setyembre 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.mb.com.ph/hybrid-electric-road-train-to-be-road-tested-this-month/|archive-url=https://web.archive.org/web/20140924051849/http://www.mb.com.ph/hybrid-electric-road-train-to-be-road-tested-this-month/|dead-url=yes|archive-date=24 Setyembre 2014|title=Hybrid electric road train to be road-tested this month|publisher=Manila Bulletin|date=13 Setyembre 2014|accessdate=19 Setyembre 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.philstar.com/headlines/2014/09/14/1368910/roadworthiness-tests-hybrid-train-start-next-month|title=Roadworthiness tests for hybrid train to start next month|publisher=[[The Philippine Star]]|date=14 Setyembre 2014|accessdate=19 Setyembre 2014}}</ref> Bilang isang kapuluan, kadalasang kinakailangan ang paglalakbay sa mga pulo-pulo gamit ang sasakyang pandagat.<ref>[http://business.inquirer.net/203660/ph-firm-takes-on-challenge-to-improve-sea-travel PH firm takes on challenge to improve sea travel.] Published by Philippine Daily Inquirer (Written By: Ira P. Pedrasa)</ref> Ang mga pinaka-abalang pantalang pandagat ay [[Pantalan ng Maynila|Maynila]], [[Pandaigdigang Pantalan ng Batangas|Batangas]], [[Pantalan ng Subic|Subic]], [[Pantalan ng Cebu|Cebu]], [[Pantalan ng Iloilo|Iloilo]], [[Pantalan ng Dabaw|Dabaw]], Cagayan de Oro, at [[Pantalan ng Zamboanga|Zamboanga]].<ref name="transpo">[http://www.asianinfo.org/asianinfo/philippines/pro-transportation.htm The Philippine Transportation System]. (30 Agosto 2008). ''Asian Info''. Hinango noong 22 Enero 2009.</ref> Naglilingkod ang [[2GO Travel]] at [[Sulpicio Lines]] sa Maynila, na may mga ugnay sa iba't-ibang mga lungsod at bayan sa pamamagitan ng mga pampasaherong bapor. Ang 919-kilometro (571 milyang) ''[[Strong Republic Nautical Highway]]'' (SRNH), isang pinagsamang set ng mga bahagi ng lansangan at ruta ng ferry na sumasaklaw sa 17 mga lungsod, ay itinatag noong 2003.<ref>[http://www.macapagal.com/gma/initiatives/roro.php Strong Republic Nautical Highway]. (n.d.). Official Website of President Gloria Macapagal Arroyo. Hinango noong 22 Enero 2009.</ref> Naglilingkod ang [[Pasig River Ferry Service]] sa mga pangunahing ilog sa Kalakhang Maynila, kasama ang [[Ilog Pasig]] at [[Ilog Marikina]] na may mga estasyon sa Maynila, Makati, Mandaluyong, Pasig at Marikina.<ref>[http://www.gmanetwork.com/news/story/30644/pinoyabroad/gov-t-revives-pasig-river-ferry-service Gov't revives Pasig River ferry service]. (14 Pebrero 2007). ''GMA News''. Retrieved 18 Disyembre 2009.</ref><ref>{{cite web|url=http://news.pia.gov.ph/index.php?article=241398338587|title=MMDA to reopen Pasig River ferry system on April 28; offers free ride|publisher=Philippine Information Agency|date=25 Abril 2014|accessdate=3 Oktubre 2014|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141006072725/http://news.pia.gov.ph/index.php?article=241398338587|archivedate=6 Oktubre 2014|df=mdy-all}}</ref> == Demograpiya == {{main|Demograpiya ng Pilipinas|Mga Pilipino|Balikbayan}} [[File:Philippines Population Density Map.svg|thumb|200px|upright=1.3|Kapal ng bilang ng tao sa bawat lalawigan {{As of|2009|lc=y}} sa bawat kilometro kuwadrado.]] Tumaas ang populasyon ng Pilipinas mula 1990 hanggang 2008&nbsp;ng tinatayang 28 milyon, 45% paglago sa nasabing panahon.<ref name=IEApop2011>[http://www.iea.org/co2highlights/co2Highlights.XLS CO2 Emissions from Fuel Combustion] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111021013446/http://www.iea.org/co2highlights/co2Highlights.XLS |date=2011-10-21 }} Population 1971–2008 ([http://iea.org/co2highlights/co2highlights.pdf pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120106205757/http://iea.org/co2highlights/co2highlights.pdf |date=2012-01-06 }} page 86); page 86 of the pdf, IEA (OECD/ World Bank) (original population ref OECD/ World Bank e.g. in IEA Key World Energy Statistics 2010 page 57)</ref> Sa kauna-unahang opisyal na sensus ng Pilipinas na ginanap noong 1877 ay nakapagtala ng populasyon na 5,567,685.<ref>Republic of the Philippines. National Statistical Coordination Board. [http://www.nscb.gov.ph/secstat/d_popn.asp Population of the Philippines Census Years 1799 to 2007] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120704171010/http://www.nscb.gov.ph/secstat/d_popn.asp |date=2012-07-04 }}. Retrieved 2009-12-11.</ref> Noong 2011, naging ika-12 pinakamataong bansa sa buong daigdig ang Pilipinas, na ang populasyon ay humihigit sa 94 milyon. Tinatayang ang kalahati ng populasyon ay naninirahan sa pulo ng Luzon. Ang antas ng paglago ng populasyon sa pagitan ng 1995 hanggang 2000 na 3.21% ay nabawasan sa tinatayang 1.95% para sa mga taong 2005 hanggang 2010, subalit nananatiling isang malaking isyu.<ref name=Officialpop>{{cite web |url=http://www.census.gov.ph/data/pressrelease/2008/pr0830tx.html |title=Official population count reveals.. |author=Republic of the Philippines. National Statistics Office. |year=2008 |accessdate=2008-04-17 |archive-date=2012-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120910051344/http://www.census.gov.ph/data/pressrelease/2008/pr0830tx.html |url-status=dead }}</ref><ref name=gma>{{cite web |url=http://www.gmanews.tv/100days/story/202186/bishops-threaten-civil-disobedience-over-rh-bill |date=2010-09-29 |title=Bishops threaten civil disobedience over RH bill |publisher=GMA News |accessdate=2010-10-16}}</ref> 22.7 Ang panggitnang gulang ng populasyon ay 22.7 taon gulang na may 60.9% ang nasa gulang na 15 hanggang 64 na gulang.<ref name=CIAfactbook/> Ang tinatayang haba ng buhay ay 71.94 taon, 75.03 taon para sa babae at 68.99 na taon para sa mga lalaki.<ref name="worldfactbook1">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2102.html |last=Central Intelligence Agency |title=Field Listing :: Life expectancy at birth |publisher=Washington, D.C.: Author |accessdate=2009-12-11 |archive-date=2014-05-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140528191952/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2102.html |url-status=dead }}</ref> May mahigit 11 milyong mga Pilipino sa labas ng Pilipinas.<ref name=PRB2003>{{cite web |url=http://www.prb.org/Articles/2003/RapidPopulationGrowthCrowdedCitiesPresentChallengesinthePhilippines.aspx |title=Rapid Population Growth, Crowded Cities Present Challenges in the Philippines |author=Collymore, Yvette. |date=Hunyo 2003 |publisher=Population Reference Bureau |accessdate=2010-04-26 |archive-date=2007-02-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070216053330/http://www.prb.org/Articles/2003/RapidPopulationGrowthCrowdedCitiesPresentChallengesinthePhilippines.aspx |url-status=dead }}</ref> Nang magsimula ang liberalisasyon ng batas pang-imigrasyon ng [[Estados Unidos]] noong 1965, ang bilang ng mga taong may liping Pilipino ay tumaas. Noong 2007, tinatayang nasa 3.1 milyon ang bilang nito.<ref>Asis, Maruja M.B. (Enero 2006). "[http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=364 The Philippines' Culture of Migration]". ''Migration Information Source''. Migration Policy Institute. Hinango noong 2009-12-14.</ref><ref name="Census2007 offilipinos">{{cite web |url=http://factfinder.census.gov/servlet/IPTable?_bm=y&-context=ip&-reg=ACS_2007_1YR_G00_S0201:038;ACS_2007_1YR_G00_S0201PR:038;ACS_2007_1YR_G00_S0201T:038;ACS_2007_1YR_G00_S0201TPR:038&-qr_name=ACS_2007_1YR_G00_S0201&-qr_name=ACS_2007_1YR_G00_S0201PR&-qr_name=ACS_2007_1YR_G00_S0201T&-qr_name=ACS_2007_1YR_G00_S0201TPR&-ds_name=ACS_2007_1YR_G00_&-tree_id=306&-redoLog=false&-geo_id=01000US&-geo_id=NBSP&-search_results=16000US3651000&-format=&-_lang=en |publisher=United States Census Bureau |title=Selected Population Profile in the United States: Filipino alone or in any combination |accessdate=2009-02-01 |archive-date=2012-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120107055111/http://factfinder.census.gov/servlet/IPTable?_bm=y&-context=ip& |url-status=dead }} The U.S. Census Bureau 2007 American Community Survey counted 3,053,179 Filipinos; 2,445,126 native and naturalized citizens, 608,053 of whom were not U.S. citizens.</ref> Ayon sa Kawanihan ng Senso ng Estados Unidos, ang mga imigrante mula sa Pilipinas ay bumubuo ng ikalawang pinakamalaking pangkat sunod sa [[Mehiko]] na naghahangad nang pagkakabuo ng pamilya.<ref>Castles, Stephen and Mark J. Miller. (Hulyo 2009). "[http://www.migrationinformation.org/Feature/display.cfm?id=733&feed=rss Migration in the Asia-Pacific Region]". ''Migration Information Source''. Migration Policy Institute. Retrieved 2009-12-17.</ref> May tinatayang dalawang milyong Pilipino ang naghahanapbuhay sa Gitnang Silangan, kung saan nasa isang milyon nito ay nasa [[Arabyang Saudi]].<ref>Ciria-Cruz, Rene P. (2004-07-26). [https://web.archive.org/web/20110716225842/http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?file=%2Fchronicle%2Farchive%2F2004%2F07%2F26%2FEDGD56NB0H1.DTL 2&nbsp;million reasons for withdrawing 51 troops]. ''San Francisco Chronicle''.</ref> === Mga pinakamalaking lungsod === {{Mga pinakamalaking lungsod ng Pilipinas}} === Pangkat-tao === {{main|Mga pangkat etniko sa Pilipinas}} [[Talaksan:Philippine ethnic groups per province.PNG|thumb|Mga pangunahing pangkat etniko sa bawat lalawigan.]] [[Talaksan:Ang Aeta at Ang Igorot.jpg|thumb|left|Ang mga katutubong [[Mga Aeta|Aeta]] (itaas) at mga [[Mga Igorot|Igorot]] (ibaba).]] [[Talaksan:Subanen - Mount Malindang.jpg|thumb|Ang mga Subanon ng [[Tangway ng Zamboanga|Zamboanga]].]] Ayon sa pagtatala noong 2000, 28.1% ng mga Pilipino ay Tagalog, 13.1% ay Sebwano, 9% ay Ilokano, 7.6% ay Bisaya/Binisaya, 7.5% ay Hiligaynon, 6% ay Bikolano, 3.4% ay Waray, at ang nalalabing 25.3% ay kabilang sa iba pang mga pangkat,<ref name=CIAfactbook /><ref name=PIF2009>{{Cite book |url=http://www.census.gov.ph/data/publications/pif_2009.pdf |title=The Philippines in Figures 2009 |author=Republic of the Philippines. National Statistics Office. |year=2009 |issn=1655-2539 |accessdate=2009-12-23 |archive-date=2012-07-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120711135118/http://www.census.gov.ph/data/publications/pif_2009.pdf |url-status=dead }}</ref> na kinabibilangan ng mga [[Moro (Pilipinas)|Moro]], [[Kapampangan]], [[Pangasinense]], mga [[Ibanag]] at mga [[Ivatan|Ibatan]].<ref>"[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/456399/Philippines Philippines]". (2009). In ''Encyclopædia Britannica''. Hinango noong 2009-12-18 mula sa Encyclopædia Britannica Online.</ref> Mayroon ding mga katutubong mga pangkat gaya ng mga [[Igorot]], mga [[Lumad]], [[Mangyan]], [[Badjao]], at mga pangkat-etniko ng Palawan. Ang mga [[Mga Negrito|Negrito]], gaya ng mga [[Mga Aeta|Aeta]], at ang mga [[Mga Ati (Panay)|Ati]], ay itinuturing na mga kauna-unahang nanahan sa kapuluan.<ref name="Negritos">Dolan, Ronald E. (Ed.). (1991). [http://countrystudies.us/philippines/35.htm "Ethnicity, Regionalism, and Language"]. [http://countrystudies.us/philippines/ ''Philippines: A Country Study'']. Washington: GPO for the Library of Congress. Hinango noong 2010-04-08 mula sa [http://countrystudies.us/ Country Studies US Website].</ref> Kasama ang mga grupong minorya ng kabundukan, mga dayuhan at mga etnikong Pilipinong Moro ng Mindanao sa natitirang 10 porsiyento. Ang mga Aeta o Negrito na dating aktibo sa kapuluan ilang libong taon ang nakaraan, ay nagsipaglikas sa loob ng kagubatan at kabundukan. Ang kapalaran nila ay katulad din ng sa ibang grupong katutubo sa buong mundo tulad ng mga katutubong Australyano at ang mga Katutubong Amerikano. Marami sa kanila na napasanib at napahalo sa mga etnikong Malay-Pilipino o kaya'y napahiwalay bunga ng "sistematikong pag-aalis" noon. Ayon sa tala ng pamahalaan ng Pilipinas at mga kasalukuyang datos ng senso, mga 95% ng mamamayan ay pangkat Malay, mga ninuno ng mga nandarayuhan mula sa Tangway ng Malaya at kapuluang Indonesya na dumating bago pa man ang panahong Kristiyano. Ang mga mestiso, na may halong lahing Pilipino-Kastila, [[Pilipinong Intsik|Pilipino-Tsino]], Pilipino-Hapones, [[Pilipinong Amerikano|Pilipino-Amerikano]] o Kastila-Tsino ([[Tornatra]]) ay bumubuo ng isang maliit ngunit makapangyarihan na pangkat pagdating sa ekonomiya at pamahalaan. Mayroon ding maliliit na pamayanan ng mga dayuhan tulad ng Kastila, Amerikano, [[Italya]]no, [[Portugal|Portuges]], [[Hapon]], Silangang [[Indiya]]n, at Arabo, at mga katutubong Negrito na nakatira sa mga malalayong pook at kabundukan. Kabilang sa mga wikang banyaga sa Pilipinas ang [[Wikang Ingles|Ingles]]; ([[Wikang Mandarin|Mandarin]], [[Wikang Hokyen|Hokyen]] at [[Wikang Kantones|Kantones]]); Ang [[Wikang Ingles|Ingles]]; [[Wikang Hapones|Hapones]]; [[Wikang Hindu|Hindu]] ay mula sa mga kasapi ng pamayanan ng mga, Indiyan, mga Amerikano, ay mula sa kanilang, [[Munting Indiya]] o ''LittleIndia'' [[pook ng korea]] o ''Koreatown'', [[pook ng mga Amerikano]] o ''Americantown'' at mga [[Munting Amerika]] o ''LittleAmerica'' at paaralan kung saan ang wika ng pagtuturo ay ang paggamit ng dalawang wika na Mandarin/English; [[Wikang Arabe|Arabe]] sa mga kasapi ng pamayanang [[Muslim]] o Moro; at [[Wikang Kastila|Espanyol]], na pangunahing wika ng Pilipinas hanggang 1973, ay sinasalita ng tinatayang 3% ng mamamayan. Gayun pa man, ang tanging nabubuhay na wikang halong Asyatiko-Espanyol, na ang [[Tsabakano]], ay wika ng ilan sa timog-kanlurang bahagi ng bansa. Mula 1939, sa pagsisikap na paigtingin ang pambansang pagkakaisa, pinalaganap ng pamahalaan ang paggamit ng opisyal na pambansang wika na ang [[Wikang Filipino|Filipino]] na ''[[de facto]]'' na batay sa [[Wikang Tagalog|Tagalog]]. Itinuturo ang Filipino sa lahat ng paaralan at unti-unting tinatanggap ng taongbayan bilang pangalawang wika. Ang [[Wikang Ingles|Ingles]] naman ay ginagamit bilang pangalawang pangunahing wika at kadalasang maririnig sa talakayan ng pamahalaan, pag-aaral at pangkabuhayan. === Wika === {{main|Mga wika sa Pilipinas}} {| class="wikitable sortable floatright" style="text-align:right; font-size:90%; background:white;" |+ style="font-size:100%;" |Bilang ng tao sa [[Katutubong wika|unang wika]] (2010) |- ! scope="col" style="text-align:left;" |Wika ! scope="col" style="text-align:center;" colspan="1" |Mananalita |- ! scope="row" style="text-align:left; background:initial;"|[[Wikang Tagalog|Tagalog]] |22,512,089 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:initial;"|[[Wikang Sebwano|Sebwano]] |19,665,453 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:initial;"|[[Wikang Iloko|Ilokano]] |8,074,536 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:initial;"|[[Wikang Hiligaynon|Hiligaynon]] |7,773,655 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:initial;"|[[Wikang Waray-Waray|Waray]] |3,660,645 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:initial;"|{{nowrap|''Iba pang mga katutubong wika/diyalekto''}} |24,027,005 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:initial;"|{{nowrap|''Iba pang mga dayuhang wika/diyalekto''}} |78,862 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:initial;"|{{nowrap|''Hindi iniulat/hindi inihayag''}} |6,450 |- class="sortbottom" style="border-top:double gray;" ! scope="col" style="text-align:left;letter-spacing:0.02em;" colspan="1" |KABUUAN ! scope="col" style="text-align:right;" |92,097,978 |- class="sortbottom" |style="font-style:italic;" colspan="2" |Pinagkunan: Pangasiwaan ng Estadistika ng Pilipinas{{Sfn|Philippine Statistics Authority|2014|pp=29–34}} |} Ayon sa pinakabagong saliksik ng [[Komisyon sa Wikang Filipino]] (KWF), mayroong 131 wikang buhay sa Pilipinas. Bahagi ang mga ito ng pangkat ng mga wikang [[Mga wikang Borneo-Pilipinas|Borneo-Pilipinas]] ng [[mga wikang Malayo-Polinesyo]], na sangay ng mga [[mga wikang Austronesyo|wikang Austronesyo]].<ref name="Ethnol">Lewis, Paul M. (2009). [http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=PH Languages of Philippines]. ''Ethnologue: Languages of the World'' (16th ed.). Dallas, Tex.: SIL International. Hinango noong 2009-12-16.</ref> Ayon sa [[Saligang Batas ng Pilipinas|Saligang Batas ng Pilipinas ng 1987]], ang [[Wikang Filipino]] at [[Wikang Ingles|Ingles]] ang mga opisyal na wika. Ang Filipino ay ang wikang pambansa ng Pilipinas na ibinatay sa [[wikang Tagalog|Tagalog]] ngunit patuloy na nililinang at pinapagyayaman batay sa mga iba pang wika ng Pilipinas. Pangunahin itong sinasalita sa [[Kalakhang Maynila]] at sa ibang mga rehiyong urban. Kapuwa ginagamit sa pamahalaan, edukasyon, pahayagan, telebisyon at negosyo ang wikang Filipino at Ingles. Nagtalaga ang saligang batas ng mga wikang rehiyonal gaya ng [[mga wikang Bikol|Bikolano]], [[Wikang Sebwano|Sebwano]], [[wikang Hiligaynon|Hiligaynon]], [[wikang Iloko|Ilokano]], [[Wikang Kapampangan|Kapampangan]], [[wikang Pangasinan|Pangasinan]], Tagalog, at [[Wikang Waray-Waray|Waray]] bilang katulong na opisyal na wika at iniuutos na ang [[Wikang Kastila]] at [[Wikang Arabe|Arabe]] ay itaguyod nang kusa at opsiyonal.<ref name=OfficialLang>{{cite web|author=Joselito Guianan Chan, Managing Partner|url=http://www.chanrobles.com/article14language.htm|title=1987 Constitution of the Republic of the Philippines, Article XIV, Section 7.|publisher=Chan Robles &amp; Associates Law Firm|date=|accessdate=2013-05-04|archive-date=2007-11-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20071110234327/http://www.chanrobles.com/article14language.htm|url-status=dead}}</ref> === Pananampalataya === [[Talaksan:Paoay Church Ilocos Norte.jpg|thumb|left|Simbahan ng Paoay]] Ang Pilipinas ay [[estadong sekular|bansang sekular]] na may saligang batas na naghihiwalay sa simbahan at estado. Subalit, ang mahigit sa 80% ng populasyon ay Kristiyano: ang karamihan ay mga [[Katoliko Romano|Katoliko]] samantalang ang 10% ng mga Pilipino ay kasapi sa ibang denominasyong Kristiyano, gaya ng [[Iglesia ni Cristo]], ang mga kaanib sa [[Iglesia ng Dios o Dating Daan]], ang [[Iglesia Filipina Independiente]], [[Ang Nagkaisang Iglesia ni Cristo sa Pilipinas]], [[Sabadista]], [[Born Again Groups]] at ang [[Mga Saksi ni Jehova]]. Sa kabila ng mga relihiyong ito, hindi dapat mawala ang ating pananalig sa Panginoong Diyos.<ref name=2006census>{{cite web |url=http://www.census.gov.ph/data/pressrelease/2003/pr0323tx.html |title=2000 Census: Additional Three Persons Per Minute |author=Republic of the Philippines. National Statistics Office. |date=2003-02-18 |accessdate=2008-01-09 |archive-date=2012-06-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120610051606/http://www.census.gov.ph/data/pressrelease/2003/pr0323tx.html |url-status=dead }}</ref> Bunga ng impluwensiya ng kulturang Kastila, ang Pilipinas ay isa sa dalawang bansa sa Asya na may pinakamaraming Katoliko, na sinundan ng [[Silangang Timor]], isang dating kolonya ng [[Portugal]]. Ayon sa Pambansang Komisyon sa mga Pilipinong Muslim noong 2012, tinatayang nasa 11% ng mga Pilipino ang naniniwala sa [[Islam]]<ref>{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.ncmf.gov.ph/ |access-date=2014-08-23 |archive-date=2016-11-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161119145842/http://www.ncmf.gov.ph/ |url-status=dead }}</ref>, na ang karamihan sa mga ito ay mga [[Sunni]]. Sa katunayan, ang karamihan ng mga taga-katimugang Pilipinas ay mga Muslim. == Pag-aaral == [[Talaksan:UST mainjf22.JPG|thumb|Ang [[Pamantasan ng Santo Tomas]], na itinatag noong 1611, ay ang pinakamatandang pamantasan sa Asya.]] Iniulat ng Tanggapan ng Pambansang tagatala ng Pilipinas na ang payak na kamuwangan ng Pilipinas ay nasa 93.4% at ang nagagamit na kamuwangan ay nasa 84.1% noong 2003.<ref name=CIAfactbook /><ref name=quickstat /><ref name=UN /> Halos pantay ang kamuwangan ng mga babae at lalaki.<ref name=CIAfactbook /> Ang paggastos sa pag-aaral ay nasa tinatayang 2.5% ng GDP.<ref name=CIAfactbook /> Ayon sa [[Kagawaran ng Edukasyon (Pilipinas)|Kagawaran ng Edukasyon]], 44,846 na mababang paaralan at 10,384 na mataas na paaralan ang nakatala para sa taong pampaaralan ng 2009-2010<ref>Republic of the Philippines. Department of Education. (2010-09-23).[http://www.deped.gov.ph/cpanel/uploads/issuanceImg/2010%20_Sept23.xls Fact Sheet – Basic Education Statistics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511190454/http://www.deped.gov.ph/cpanel/uploads/issuanceImg/2010%20_Sept23.xls |date=2011-05-11 }}. Hinango noong 2010-04-17.</ref> samantalang itinala ng [[Komisyon sa Lalong Mataas na Edukasyon (Pilipinas)|Komisyon sa Lalong Mataas na Edukasyon]] o CHED na may 2,180 na mga institusyong pag-aaral, ang 607 dito ay pampubliko at ang 1,573 ay mga pribado.<ref name="CHED">Republic of the Philippines. Commission on Higher Education. (Agosto 2010). [https://web.archive.org/web/20110704102629/http://202.57.63.198/chedwww/index.php/eng/Information Information on Higher Education System]. ''Official Website of the Commission on Higher Education''. Hinango noong 2011-04-17.</ref> May ilang mga sangay ng pamahalaan ang kasama sa pag-aaral. Ang Kagawaran ng Edukasyon ang nakasasakop sa mababang paaralan, pangalawang mataas na paaralan, at mga hindi pormal na edukasyon; ang [[Pangasiwaan sa Edukasyong Teknikal at Pagpapaunlad ng Kasanayan]] o TESDA ang namamahala sa mga pag-aaral sa pagsasanay at pagpapaunlad pagkatapos ng pangalawang mataas na paaralan; at ang Komisyon sa Lalong Mataas na Edukasyon ang nangangasiwa sa mga dalubhasaan at pamantasan at nag-aayos ng mga pamantayan sa lalong mataas na pag-aaral.<ref>Republic of the Philippines. Department of Education. [https://web.archive.org/web/20110716160809/http://www.deped.gov.ph/about_deped/history.asp "Historical Perspective of the Philippine Educational System"]. Hinango noong 2009-12-14.</ref> == Kalinangan at kaugalian == {{main|Kultura ng Pilipinas}} {{See also|Musika ng Pilipinas|Lutuing Pilipino|Kaugaliang Pilipino|Panitikan sa Pilipinas}} [[Talaksan:SAYAWIKA TINIKLING 1.gif|thumb|170px|left|Mga mananayaw ng [[Tinikling]].]] [[Talaksan:Oldest House in Ivatan.jpg|thumb|right|Ang batong bahay ng mga [[Ivatan|Ibatan]] sa [[Batanes]]. Isang magandang halimbawa ng arkitekturang Pilipino. Ang bahay ay gawa sa apog at [[sagay]] habang ang bubong nito'y sa [[kugon]].]] [[Talaksan:Indak-indak sa Kadalanan 06.JPG|thumb|right|Ang pista ng [[Kadayawan]] sa [[lungsod ng Dabaw]].]] [[Talaksan:Tinolalunch.jpg|thumb|right|150px|[[Tinola]], ang pagkaing kilala na binanggit sa nobelang ''[[Noli Me Tángere|Noli Me Tangere]]'' (Huwag Mo Akong Salingin) ni José Rizal.]] Sa buong kasaysayan ng Pilipinas, walang ni isang tanging pambansang pagkakakilanlang o pangkaugalian na nahubog. Sa isang bahagi, ito ay dahil marahil sa napakaraming wikang ginagamit sa buong kapuluan na tinatantiyang nasa 80, bukod pa sa mga wika nito. Ang pagkakabukod-bukod ng mga magkakaratig na barangay o mga pulo ay nakadagdag din sa pagkawalang pagkakaisa sa pagkakakilanlan. Sa pagdating ng mga Kastila, tumawag ang mga tagakalat pananampalatayang Katoliko ng mga katutubo para maging tagasalin, nakapaglikha ng mga dalawa ang wikang ginagamit na uri, ang mga Ladinos. Ang mga ito, tulad ng tanyag na makatang si [[Gaspar Aquino de Belen]], ay lumikha ng mga tula ng kabanalan na isinulat sa titik Romano, kalimitan sa wikang Tagalog. Ang [[pasyon]] ay isang pagsasalaysay ng simbuyo, pagkamatay at muling pagkabuhay ni Hesukristo na sinimulan ni Gaspar Aquino de Belen. Umusbong din ang mga panitikang (hindi-relihiyoso) na binase sa mga korido, mga baladang Kastila ng kabalyero. Ang mga salaysay na berso, o ang komedya, ay ginanap sa [[mga wikang pang-kabahagian]] para sa mga (di nakakabasa o nakakasulat). Nasulat din ang mga ito sa abakadang Romano ng mga pangunahin na wika at kumalat. Sa karagdagan, ang panitikan o panitikang klasikal ([[Jose Rizal]], [[Pedro Paterno]]) at mga kasulatan ng kasaysayan (pambansang awit, ''Constitución Política de Malolos''), ay nasa sa Espanyol, na hindi na pangunahing wika ngayon. Ang mga manunulat na Pilipino, tulad ni [[Claro M. Recto]] ay nagpatuloy sa pagsusulat sa wikang Espanyol hanggang 1946. Ang Pilipinas ay bayan ng maraming bayani. Sinasabing si [[Lapu-Lapu]] ng pulo ng [[Mactan]] ang unang pumigil sa paglusob kanluranin at ang pumatay kay Fernando Magallanes. Si [[Jose Rizal]] (ipinanganak noong ika-19&nbsp;ng ika-6 na buwan ng 1896 sa bayan ng [[Calamba, Laguna]]), ipinagmamalaki ng Lahing Malay, Pambansang Bayani ng Pilipinas, 22 wika ang alam: Arabe, Katalan, Tsino, Ingles, Pranses, Aleman, Griyego, Ebreo, Italyano, Hapones, Latin, Malay, Portuges, Ruso, Sanskrito, Espanyol, Tagalog at iba pang katutubong wika; siya ay naging tagaguhit ng mga gusali, tagapagtanghal, nakikipagkalakal, tagaguhit ng karikatyur, guro, ekonomista, etnolohista, siyentipikong magsasaka, bihasa sa kasaysayan, imbentor, peryodista, dalubhasa sa wika, bihasa sa awit, mitolohista, makabayan, naturalista, nobelista, siruhano sa mata, makata, propagandista, sikolohista, siyentista, manlililok, sosyolohista, at teologo. Pilipino ang unang Asyatikong Kalihim-Heneral ng Asamblea Heneral ng [[Mga nagkakaisang Bansa]] (UN) – si Carlos Peña Romulo. Itinuturing na [[Pandaigdigang Pamanang Pook]] ang mga Barokeng Simbahan ng Pilipinas at ang Makasaysayang Bayan ng [[Vigan]]. Kabilang sana rito ang [[Intramuros]] ngunit nawasak ito matapos ang [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]]. Isa ring Pandaigdigang Pamanang Pook ang mga Hagdan-hagdang Palayan o '''Pay-yo''' ng [[Rehiyong Pampangasiwaan ng Cordillera|Kordilyera]], na kinikilala ring ikawalong nakakahangang-yaman ng daigdig. == Midya == {{Main|Pelikulang Pilipino|Telebisyon sa Pilipinas|Radyo sa Pilipinas|Teleserye}} [[Talaksan:Lino Brocka.jpg|thumb|Si [[Lino Brocka]], isang [[Pambansang Alagad ng Sining ng Pilipinas]] sa larangan ng pelikula.]] Ang pangunahing wika na ginagamit sa midya sa Pilipinas ay ang [[Wikang Filipino|Filipino]] at [[Wikang Ingles|Ingles]]. Ginagamit din naman ang ibang mga wika sa Pilipinas, lalo na sa mga radyo dahil sa kakayahan nitong maabot ang mga malalayong pook na maaaring hindi kayang maabot ng ibang uri ng midya. Ang mga pangunahing himpilang pantelebisyon sa Pilipinas ay ang [[ABS-CBN]], [[GMA Network|GMA]] at [[TV5 (Philippines)|TV5]] na may malawak din na serbisyong panradyo.<ref name="BBC Pilipinas">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/country_profiles/1262783.stm Country profile: The Philippines]. (2009-12-08). ''BBC News''. Hinango noong 2009-12-20.</ref> Ang industriya ng aliwan o tinatawag na ''showbiz'' ay makulay at nagbibigay laman sa mga [[Listahan ng mga peryodiko sa Pilipinas|pahayagan at peryodiko]] ng mga detalye tungkol sa mga [[Talaan ng mga artista sa Pilipinas|artista]]. Tinatangkilik din ang mga [[teleserye]] gaya rin ng mga telenobelang Latino, Asyano (partikular ang mga dramang Koreano) at mga [[anime]]. Ang mga pang-umagang palabas ay pinangingibabawan ng mga ''game shows'', ''variety shows'', at mga ''talk shows'' gaya ng ''[[Eat Bulaga]]'' at ''[[Showtime|It's Showtime]]''.<ref name="Ratings">Santiago, Erwin (2010-04-12). [https://web.archive.org/web/20110623102641/http://www.pep.ph/news/25288/AGB-Mega-Manila-TV-Ratings-%28April-7-11%29:-Agua-Bendita-pulls-away AGB Mega Manila TV Ratings (Abril 7–11): ''Agua Bendita'' pulls away]. Hinango noong 2010-05-23 mula sa Philippine Entertainment Portal Website.</ref> Tanyag din ang mga [[Pelikulang Pilipino]] at mayroong mahabang kasaysayan, subalit nahaharap sa matinding kompetensiya mula sa mga pelikulang banyaga. Kabilang sa mga pinagpipitagang direktor si [[Lino Brocka]] para sa pelikulang ''[[Maynila, sa mga Kuko ng Liwanag]]''. Sa mga nakalipas na mga taon nagiging pangkaraniwan ang paglilipat-lipat ng mga artista mula sa telebisyon at pelikula at pagkatapos ay ang pagpasok sa politika na pumupukaw ng pangamba.<ref name="Celebrity">[http://www.economist.com/world/asia/displaystory.cfm?story_id=9084791 "The Philippines' celebrity-obsessed elections"]. (2007-04-26). ''[[The Economist]]''. Hinango noong 2010-01-15.</ref> == Tingnan din == * [[Balangkas ng Pilipinas]] * [[Talaan ng mga temang may kaugnayan sa Pilipinas]] == Talasanggunian == {{reflist|refs= <ref name="UN">{{Cite book|publisher=United Nations Development Programme|title=Table G: Human development and index trends, Table I: Human and income poverty|year=2009|isbn=978-0-230-23904-3|url=https://archive.org/details/humandevelopment0000unse_y2f1}}</ref> }} == Mga palabas na kawing == {{Canadian City Geographic Location (8-way) |North=''[[Taywan]]''<br />''Bashi Channel'' |West=''[[Biyetnam]], [[Dagat Luzon]]'' |Center=Pilipinas |East=''[[Dagat Pilipinas]], [[Pacific Ocean]]'' |South=''[[Indonesya]]'' |Northwest=''[[Biyetnam]]'' |Northeast=''[[Pacific Ocean]]'' |Southwest=''[[Malaysia]]'' |Southeast=''[[Palau]]'' }} === Mga pahinang opisyal === * [http://www.gov.ph www.gov.ph] - Portal ng Pamahalaan ng Pilipinas * [http://www.op.gov.ph www.op.gov.ph] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070609185330/http://www.op.gov.ph/ |date=2007-06-09 }} - Tanggapan ng Pangulo * [http://www.ovp.gov.ph www.ovp.gov.ph] Tanggapan ng Pangalawang Pangulo * [http://www.senate.gov.ph www.senate.gov.ph] - Senado * [http://www.congress.gov.ph www.congress.gov.ph] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200604085514/http://www.congress.gov.ph/ |date=2020-06-04 }} - Kapulungan ng mga Kinatawan * [http://www.supremecourt.gov.ph www.supremecourt.gov.ph] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080512084154/http://www.supremecourt.gov.ph/ |date=2008-05-12 }} - Kataas-taasang Hukuman * [http://www.comelec.gov.ph www.comelec.gov.ph] - Komisyon sa Halalan * [http://www.dfa.gov.ph www.dfa.gov.ph] - Kagawaran ng Ugnayang Panlabas * [http://www.itsmorefuninthephilippines.com www.itsmorefuninthephilippines.com] - Kagawaran ng Turismo * [http://www.afp.mil.ph www.afp.mil.ph] - Sandatahang Lakas ng Pilipinas * [http://www.gabinete.ph] - Kagawaran na bumubuo sa Gabinete sa Pilipinas 2005 === Kasaysayan === * [http://www.elaput.com/ Mga Panahon ng Pilipino: A Web of Philippine Histories] === Mga pahinang pambalita === * [http://friendly.ph/newsfeed/ Friendly Philippines News Online] * [http://www.abs-cbnnews.com ABS-CBN News] * [http://www.inq7.net Philippine Daily Inquirer at GMA News] * [http://www.philstar.com Philippine Star] * [http://www.mb.com.ph The Manila Bulletin Online] * [http://www.manilatimes.net The Manila Times Online] * [http://www.sunstar.com.ph Sun Star Network Online] * [http://www.tribune.net.ph The Daily Tribune Online] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211221083336/https://tribune.net.ph/ |date=2021-12-21 }} * [http://www.malaya.com.ph Malaya Online] === Iba pang mga pahina === * [https://www.pilipinas.ph/ ''Pilipinas'' Website] * [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/rp.html CIA World Factbook - ''Philippines''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050721005826/http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/rp.html |date=2005-07-21 }} * [http://www.mytravelinks.com Philippines Travel Directory] - Philippines Travel Directory * [http://www.filipinolinks.com Tanikalang Ginto] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211221015623/http://filipinolinks.com/ |date=2021-12-21 }} - Philippine links directory * [http://www.dmoz.org/Regional/Asia/Philippines/ Open Directory Project - ''Philippines''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040819050600/http://dmoz.org/Regional/Asia/Philippines/ |date=2004-08-19 }} directory category * [http://www.odp.ph Philippine Website Directory] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210225155256/http://odp.ph/ |date=2021-02-25 }} - Open directory Philippines * [http://dir.yahoo.com/Regional/Countries/Philippines/ Yahoo! - ''Philippines''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050719013926/http://dir.yahoo.com/Regional/Countries/Philippines |date=2005-07-19 }} directory category * [http://news.yahoo.com/fc?tmpl=fc&cid=34&in=world&cat=philippines Yahoo! News Full Coverage - ''Philippines''] news headline links * [http://www.yehey.com Yehey.com] - Most popular Philippine portal * [http://www.infophilippines.com Philippine Directory] - Philippine website directory * [http://jeepneyguide.com Jeepneyguide] - Guide for the independent traveler * [http://www.asinah.org/travel-guides/philippines.html Philippines Travel Info] and [http://www.asinah.org/blog/ Blog] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050328203747/http://www.asinah.org/blog/ |date=2005-03-28 }} * [http://inogami.com/paradise-philippines/category/paradise-philippines/ Philippines Travel Guide] * [http://www.manilamail.com ManilaMail] - a reference point for understanding the Philippines and Filipinos {{Philippines political divisions}} {{ASEAN}} {{Latinunion}} {{Asya}} [[Kategorya:Mga dating kolonya ng Espanya]] [[Kategorya:Pilipinas|*]] [[Kategorya:Mga bansa sa Asya]] [[Kategorya:Mga estadong-kasapi ng ASEAN]] fwtfmowbdgn8d6nfacdh5u9dzxgd15r 0 1804 1960705 1959255 2022-08-05T07:12:15Z Glennznl 73709 link [[Kaharian ng Prusya]] using [[:en:User:Edward/Find link|Find link]] wikitext text/x-wiki {{Infobox country | conventional_long_name = Republikang Pederal ng Alemanya | common_name = Alemanya | native_name = {{native name|de|Bundesrepublik Deutschland}} | image_flag = Flag of Germany.svg | image_coat = Coat of arms of Germany.svg | national_motto = ''{{lang|de|Einigkeit und Recht und<br />Freiheit}}'' (''[[Wikang Aleman|Aleman]]'')<br />"Pagkakaisa at Katarungan at Kalayaan" | national_anthem = {{lang|de|[[Deutschlandlied]]}} (''[[Wikang Aleman|Aleman]]'')<br/>"Awit ng Alemanya"<br/><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:German national anthem performed by the US Navy Band.ogg]]</div> | image_map = [[File:EU-Germany (orthographic projection).svg|frameless]] | map_caption = Lokasyon ng '''Alemanya''' (lunting maitim) sa [[Unyong Europeo]] (lunting mapusyaw). | map_width = 250px | capital = [[Berlin]] | coordinates = {{Coord|52|31|N|13|23|E|type:city}} | largest_city = [[Berlin]] | languages_type = Official language | languages = [[Wikang Aleman|Aleman]] | demonym = Aleman<br>Hermano | government_type = [[Republika|Republikang]] [[parlamento|parlamentaryong]] [[pederasyon|pederal]] | leader_title1 = [[Pangulo ng Alemanya|Pangulo]] | leader_name1 = [[Frank-Walter Steinmeier]] | leader_title2 = [[Pamahalaang Pederal ng Alemanya#Kansilyer|Kansilyer]] | leader_name2 = [[Olaf Scholz]] | leader_title3 = [[Pamahalaang Pederal ng Alemanya#Pangalawang Kansilyer|Pangalawang Kansilyer]] | leader_name3 = [[Robert Habeck]] | legislature = {{sp}} | upper_house = [[Bundesrat (Alemanya)|Bundesrat]] (Konsehong Pederal) | lower_house = [[Bundestag (Alemanya)|Bundestag]] (Diyetang Pederal) | sovereignty_type = [[Kasaysayan ng Alemanya|Kasaysayan]] | established_event1 = [[Banal na Imperyong Romano]] | established_date1 = 2 Pebrero 962 | established_event2 = [[Kompederasyon ng Rin]] | established_date2 = 12 Hulyo 1806 | established_event3 = [[Kompederasyong Hermanika]] | established_date3 = 8 Hunyo 1815 | established_event4 = [[Kompederasyong Hilagang Aleman]] | established_date4 = 16 Abril 1867 | established_event5 = Pag-iisa ([[Imperyong Aleman]]) | established_date5 = 18 Enero 1871 | established_event6 = [[Republika ng Weimar]] | established_date6 = 11 Agosto 1919 | established_event7 = [[Alemanyang Nazi]] | established_date7 = 30 Enero 1933 | established_event8 = [[Kanlurang Alemanya]] | established_date8 = 23 Mayo 1949 | established_event9 = [[Silangang Alemanya]] | established_date9 = 7 Oktubre 1949 | established_event10 = [[Pag-iisa ng Alemanya|Muling Pag-iisa]] | established_date10 = 3 Oktubre 1990 | area_km2 = 357,022 | area_rank = ika-63 | area_sq_mi = 137,847 | percent_water = 1.27 (2015) | population_estimate = {{increase}} 83,190,556 | population_estimate_year = 2020 | population_estimate_rank = ika-18 | population_density_km2 = 232 | population_density_sq_mi = 601 | population_density_rank = ika-58th | GDP_PPP = {{increase}} $4.743 trilyon | GDP_PPP_rank = ika-5 | GDP_PPP_year = 2021 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $56,956 | GDP_PPP_per_capita_rank = ika-15 | GDP_nominal = {{increase}} $4.319 trilyon | GDP_nominal_rank = ika-4 | GDP_nominal_year = 2021 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $51,860 | GDP_nominal_per_capita_rank = ika-15 | Gini = 29.7 | Gini_year = 2019 | Gini_change = decrease | Gini_rank = | HDI = 0.947 | HDI_year = 2019 | HDI_change = increase | HDI_rank = ika-6 | currency = [[Euro]] ([[Euro sign|€]]) | currency_code = EUR | time_zone = [[Central European Time|CET]] | utc_offset = +1 | utc_offset_DST = +2 | time_zone_DST = [[Central European Summer Time|CEST]] | drives_on = kanan | calling_code = [[Telephone numbers in Germany|+49]] | cctld = [[.de]] }} Ang '''Alemánya'''<ref name=UPDF>{{cite-UPDF|Alemanya, ''Deutschland''}}</ref> ([[Wikang Aleman|Aleman]]: ''Bundesrepublik Deutschland'', pinakamalapit na bigkas [bun·des·re·pu·blík dóy<u>ch</u>·lant]) ay isang bansa sa gitnang [[Europa]] na kasáma sa [[Unyong Europeo]] (EU). Ito ay pinaliligiran ng [[Hilagang Dagat]], [[Dinamarka]] at ng [[Dagat Baltiko]] sa hilaga; ng [[Polonya]] at [[Tsekya]] sa silangan; [[Austria]] at [[Switzerland]] sa timog, at ng [[Pransiya]], [[Luxembourg]], [[Belhika]], at [[Netherlands]] sa kanluran. Ang teritoryo ng Alemanya ay sumasaklaw sa 375,201 kilometro kuwadradong lupain na may pabago-bagong [[klima]]. Ang bansa ay mayroong higit 82 milyong mamamayan at natatangi at unang bansang may pinakamataong kasapi ng [[Unyong Europeo]]. Pagkatapos ng [[Estados Unidos]], ang Alemanya ay ang pangalawang pinakasikat na destinasyon paglipat sa mundo.<ref>{{cite web|title=Germany Top Migration Land After U.S. in New OECD Ranking|url=http://www.bloomberg.com/news/2014-05-20/immigration-boom-propels-germany-past-u-k-in-new-oecd-ranking.html|publisher=Bloomberg|date=20 Mayo 2014|accessdate=29 August 2014}}</ref> Sa kabuuan ng kaniyang kasaysayan, ang Alemanya ay naging bahagi ng iba't ibang estado. Isang maliit na lugar na kung tawagin ay [[Germania]] ([[wikang Latin]]) ang tinirahan ng mga taong Hermaniko noong mga 100 AD. Ito ay nabuo lámang bílang estado mula 1871 hanggang 1945 (74 taon), at muli na namang nahati pagkatapos ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]] sa dalawa: [[Republikang Pederal ng Alemanya]] na nakilala bílang ''[[Kanlurang Alemanya]]'' at [[Demokratikong Republika ng Alemanya]] na nakilala naman bilang ''Silangang Alemanya''. Noong 3 Oktubre 1990, bumagsak ang Silangang Alemanya sa Kanlurang Alemanya at muling nabuo ang bansa. Ang [[Berlin]] ang kabisera at ang pinakaimportanteng lungsod. == Kasaysayan == Ang bansa ng Alemanya ay masagana sa kasaysayan na nagmula noong 100 BC. Maliit lámang ang kaalaman sa dáting Alemanya ngunit alam na ang mga tribong Hermaniko ay madalas naglaban sa [[Imperyo ng Roma]]. Nang ika-9 siglo ay kumalat ang [[Kristyanismo]] sa bansa. Dito din pinanganak si [[Martin Luther]], isang monghe na naghimagsik sa batas ng [[Simbahan]] at nagsimula ng bagong relihiyon na ang [[Protestanismo]]. Ito ang naging mitsa ng Panahon ng Repormasyon. Nang ika-19 siglo naman ay dumating ang sikát na [[Kaharian ng Prusya]] at sa pamumuno ni [[Otto von Bismarck]] at nakita ang tagumpay sa mga digmaan laban sa [[Dinamarka]] at [[Austria]]. Sa mga hulíng taon ng siglo natatag ang impyero ng Alemanya pagkatapos sa pagpapanalo sa digmaan laban sa [[Pranses]]. Nang ika-20 siglo naman ang karanasan ng bayan ng [[Unang Digmaang Pandaigdig]] at ang [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]]. Pagkatapos ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], nahati ang bansa sa silangan at kanluran. Ang [[Dingding ng Berlin]] ang naghati sa gitna ng kabisera at naging simbolo ng [[Digmaang Malamig]]. Nang 1989, pinatumba ang Dingding ng Berlin at nagkasama ulit ang kanluran at silangan. Sa kasulukuyan, ang ekonomiya ng Alemanya ay isa sa mga pinakamahusay sa mundo. == Pagkakahati == Labing-anim na [[estado]] (''Bundesländer'') ang bumubuo sa Alemanya at ang kani-kaniyang kabisera:<ref>[[:es:Organización territorial de Alemania]]</ref> # [[Baden-Württemberg]] (Stuttgart) # [[Baviera]] (Múnich) # [[Berlin]] (Berlin) # [[Brandeburgo]] (Potsdam) # [[Bremen]] (Bremen) # [[Hamburgo]] (Hamburgo) # [[Hesse]] (Wiesbaden) # [[Mecklemburgo-Kanlurang Pomerania]] (Schwerin) # [[Mababang Sahonya]] (Hanóver) # [[Hilagang Renania-Westfalia]] (Düsseldorf) # [[Renania-Palatinado]] (Maguncia) # [[Sarre]] (Sarrebruck) # [[Sahonya]] (Dresde) # [[Sahonya-Anhalt]] (Magdeburgo) # [[Schleswig-Holstein]] (Kiel) # [[Turingia]] (Erfurt) ==Kultura== Ang Alemanya ay isang [[kulturang indibidwalistiko]] na isang uri ng ng [[kultura]] na ang pagpapahalaga ay nasa isang [[indibidwal]] o sarili kesa sa isang [[grupo]]. Ang mga kulturang indidbidwalistiko ay nagbibigay halaga sa sariling pananaw, pribasiya, [[autonomiya]](pangangasiwa sa sariling buhay), pag-asa sa sarili at sariling sikap. Ang mga Aleman ay gumagamit ng diretsang pakipagtalastasan, naghahayag sa sariling naisin, at gumagamit ng mga iba't ibang paraan upang maayos ang mga alitan sa ibang kapwa tao. Ang Alemanya ay isang uri ng [[may mababang pagitan ng kapangyarihan]](low power distance culture) kung saan ito ay nagbibigay halaga sa bawat indibidwal na walang tinitingnang estado o katayuan sa buhay at nagtatakwil ng kawalang kapantayan sa lipunan. Tinatakwil ng mga Aleman ang mga autoridad sa ikabubuti ng bawat indibidwal na bahagi ng isang lipunan. == Tignan din == * [[Mga Pangalan ng Alemanya]] == Sanggunian == {{reflist}} == Mga kawing panlabas == * [http://www.publikation-deutschland.de/ Deutschland Online], ang internasyonal na magazin ng Republikang Federal ng Alemanya {{Europa}} {{EU countries and candidates}} {{Pangkat8}} [[Kategorya:Alemanya| ]] [[Kategorya:Mga bansa sa Europa]] 4ch71yv0gc28zgn0t1f60oxtuev1sjw 0 3969 1960707 1904520 2022-08-05T07:13:59Z Glennznl 73709 link [[Kaharian ng Prusya]] using [[:en:User:Edward/Find link|Find link]] wikitext text/x-wiki :''Tungkol ito sa isang bansa. Para sa elemento, pumunta sa [[Polonyo (elemento)]].'' {{Infobox country |native_name = ''Rzeczpospolita Polska'' |conventional_long_name = Republika ng Polonya |common_name = Polonya |image_flag = Flag of Poland.svg |image_coat = Herb Polski.svg |image_map = EU location POL.png |map_caption = {{map_caption |location_color=kahel |region=[[Europa]] |region_color=puti |subregion=[[Unyong Europeo]]}} |national_motto = wala<ref>Tingnan din ang [[mga di-opisyal na pambansang kasabihan ng Polonya]].</ref> |national_anthem = [[Mazurek Dąbrowskiego]] |official_languages = [[Wikang Polako|Polako]]<ref>Ginagamit ang [[Wikang Biyeloruso|Biyeloruso]], [[Wikang Kasubyo|Kasubyo]], [[Wikang Aleman|Aleman]], at [[Wikang Ukranyano|Ukranyano]] sa 5 [[gmina]] ([[Wikang Litwano|Litwano]]). Gayumpaman, hindi sila itinuturing na mga [[opisyal na wika]] sa antas pang-estado.</ref> |capital = [[Varsovia]] |largest_city = [[Varsovia]] |government_type = [[:en:Parliamentary republic|Republikang parlamentaryo]] |leader_title1 = [[:en:President of Poland|Pangulo]] |leader_title2 = [[:en:Prime Minister of the Republic of Poland|Punong Ministro]] |leader_name1 = [[:en:Andrzej Duda|Andrzej Duda]] |leader_name2 = [[:en:Mateusz Morawiecki|Mateusz Morawiecki]] |area_rank = ika-69 |area_km2 = 312685 |area_sq_mi = 120696.41 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> |area_footnote ={{Ref label|d|d}} |percent_water = 3.07 |population_estimate = 38,433,600 (2019) <ref>[http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_ludnosc_stan_struktura_30-06-2013.pdf Główny Urząd Statystyczny, dane na dzień 30.06.2013]</ref><ref name="GUS – Population as of 30.06.2010">{{cite web|url=http://www.stat.gov.pl/gus/5840_655_ENG_HTML.htm|title=GUS – Population as of 30.06.2010|publisher=Stat.gov.pl|accessdate=26 Mayo 2011}}</ref> |population_estimate_rank = ika-34 |population_estimate_year = 2019 |population_census = 38,501,000 |population_census_rank = |population_census_year = 2011 |population_density_km2 = 120 |population_density_sq_mi = 319.9 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> |population_density_rank = ika-83 |GDP_PPP_year = 2011 |GDP_PPP = $771.658 bilyon<ref name="imf2">{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=25&pr.y=3&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=964&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=|title=Poland|publisher=[[Pandaigdigang Pondong Pananalapi]]|accessdate=20 Abril 2012}}</ref> <!--Do not edit!--> |GDP_PPP_rank = |GDP_PPP_per_capita = $20,334<ref name="imf2"/> <!--Do not edit!--> |GDP_PPP_per_capita_rank = |GDP_nominal_year = 2011 |GDP_nominal = $513.821 bilyon<ref name="imf2"/> <!--Do not edit!--> |GDP_nominal_rank = |GDP_nominal_per_capita = $13,540<ref name=imf2/> <!--Do not edit!--> |GDP_nominal_per_capita_rank = |HDI_year = 2011 |HDI = 0.813 | HDI_change = {{increase}} <!-- increase/decrease/steady --> | HDI_ref = <ref name="Table 1 – Human Development Index and its components">{{cite web|title=Table 1 – Human Development Index and its components|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf|work=Talatuntunan ng Kaunlaran ng Tao 2010|language=Ingles|publisher=Human Development Reports|accessdate=4 Nobyembre 2010}}</ref> |HDI_rank = ika-39 |sovereignty_type = Pagkabuo |established_event1 = [[:en:Baptism of Poland|Kristiyanisasyon]] |established_event2 = [[:en:Second Polish Republic|Muling ipinahayag]] |established_date1 = 14 Abril [[966]] |established_date2 = 11 Nobyembre 1918 |currency = [[Esloti]] |currency_code = PLN |time_zone= [[Central European Time|CET]] |utc_offset= +1 |time_zone_DST= [[Central European Summer Time|CEST]] |utc_offset_DST= +2 |cctld= [[.pl]] |calling_code = 48 }} Ang '''Polonya''', opisyal na '''Republika ng Polonya'''<ref>{{cite web|url=http://warsawpe.dfa.gov.ph/index.php/december-2013/189-dalawang-parol-ng-pilipinas-iluluklok-sa-opisyal-na-tahanan-ni-pangulo-at-gng-komorowski-at-sa-new-town-square-ng-warsaw|title=Dalawang Parol ng Pilipinas Iluluklok sa Opisyal na Tahanan ni Pangulo at Gng. Komorowski at sa New Town Square ng Warsaw|publisher=Embahada ng Pilipinas Warsaw, Poland|accessdate=20 Pebrero 2015|archive-date=13 Abril 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150413200432/http://warsawpe.dfa.gov.ph/index.php/december-2013/189-dalawang-parol-ng-pilipinas-iluluklok-sa-opisyal-na-tahanan-ni-pangulo-at-gng-komorowski-at-sa-new-town-square-ng-warsaw|url-status=dead}}</ref> ([[Wikang Polako|Polako]]: ''[[Rzeczpospolita]] Polska'') ay isang bansang matatagpuan sa gitnang [[Europa]], sa pagitan ng [[Alemanya]] sa kanluran, ang [[Republikang Tseko]] at [[Eslobakya]] sa timog, [[Ukranya]] at [[Belarus|Biyelorusya]] sa silangan, at ng [[Dagat Baltiko]], [[Litwaniya]], at ng [[Oblast ng Kaliningrad|Oblast ng Kaliningrado]] ng [[Rusya]] sa hilaga. Ang kabisera at gayundin ang pinakamataong lungsod nito ay ang [[Warsaw|Varsovia]]. Unang itinatag ang Polonya noong 966 sa [[Kristiyanisasyon]] nito. Inabot ng Polonya ang rurok nito noong ika-16 dantaon sa pagkatatag ng [[Komonwelt ng Poland at Lithuania|Malasariling Pamahalaan ng Polonya at Litwaniya]] hanggang sa paghahati-hati nito sa pagitan ng [[Imperyong Ruso|Kabagindahang Ruso]], [[Austria-Unggarya|Austriya-Unggarya]] at ang [[Kaharian ng Prusya]] noong ika-19 dantaon, kung saan tumigil ang pag-iral nito bilang hiwalay na bansa. Muling itinatag ang Polonya noong 11 Nobyembre 1918, pagkatapos ng [[Unang Digmaang Pandaigdig]], na kilala bilang [[Ikalawang Republika ng Polonya]]. == Etimolohiya == Maaaring nagmula ang pangalang "Polonya" sa mga [[Polano]] ({{lang-pl|Polanie}}), isang liping Kanlurang Eslabo. Hindi alam ang etimolohiya nito, ngunit maaaring nagmula ito sa salitang "''pole''" (parang):<ref name="dictionary">"fr. pal, pele, altd. pal, pael, dn. pael, sw. pale, isl. pall, bre. pal, peul, it. polo, pole, pila, [in:] A dictionary of the Anglo-Saxon languages. Joseph Bosworth. S.275.; planus, plain, flat; from Indo- Germanic pele, flat, to spread, also the root of words like plan, floor, and field. [in:] John Hejduk. Soundings. 1993. p. 399"; "the root pele is the source of the English words "field" and "floor". The root "plak" is the source of the English word "flake" [in:] Loren Edward Meierding. Ace the Verbal on the SAT. 2005. p. 82</ref> nagsisimula ang mga kaparangan sa mga lupaing Polako mula sa dalampasigan ng [[Dagat Baltiko]] hanggang sa paanan ng [[kabundukang Carpatos|Carpatos]] sa timog. Sa ibang mga wika, nagmula naman ang mga eksonimo para sa Polonya mula sa pangalan ng ibang tribo o lipi, ang [[mga Lekito]] ({{lang-pl|Lechici}}, {{Lang-en|Lechites}}). Maaari ring nagmula ang pangalang "Polonya" sa isang alamat ng [[mga Hudyo]], kung saan naghanap sila ng isang ligtas na lugar kung saan maaari silang manirahan. Narinig nila umano ang salitang [[Wikang Ebreo|Ebreong]] "''po-lin''" ("dito kayo magpahinga") mula sa langit, at dito umano nagmula ang pangalan ng bansa.<ref name="jewishmuseum">''The Museum of the History of Polish Jews: Asking, Exploring, Discovering'' (''Ang Museo ng Kasaysayan ng mga Hudyong Polako: Nagtatanong, Naghahanap, Nagtutuklas'')</ref> == Politika == [[Talaksan:Andrzej Duda portret.JPG|left|thumb|150px|Si [[Andrzej Duda]], ang kasalukuyang [[Pangulo ng Poland|Pangulo ng Polonya]].]] Isang [[demokrasya]] ang Polonya, ayon sa [[Saligang Batas ng Poland|saligang batas]] na inangkin nito noong 1997. Pinamumunuan ito ng isang [[pangulo]] bilang [[pinuno ng estado]], ngunit nakatuon ang balangkas ng pamahalaan sa isang [[punong ministro]] ({{lang-pl|premier}}) bilang [[pinuno ng pamahalaan]], na nakasentro sa [[Konseho ng mga Ministro (Poland)|Konseho ng mga Ministro]] bilang [[gabinete]] nito. Binubuo ang Konseho ng mga ministrong ipinili ng Pangulo sa payo ng Punong Ministro, at karaniwa'y nagmumula sa partidong may mayoridad sa tagapagbatas ang mga ministrong bumubuo nito. Kasalukuyang nanunungkulan bilang Pangulo ng Polonya si [[Andrzej Duda]], na inihalal noong 2015 matapos natalo sa halalan ang nanguna sa kaniya, si [[Bronisław Komorowski]]. Nanunungkulan naman bilang Punong Ministro si [[Mateusz Morawiecki]]. May dalawang kapulungan ang [[Asambleang Pambansa ng Poland|Asambleang Pambansa]] (''Zgromadzenie Narodowe''), ang tagapagbatas ng Polonya: ang [[Sejm]], na may 460 kinatawan (''poseł'', literal na "sugo"), at ang [[Senado ng Poland|Senado]], na binubuo ng 100 senador. May mariskal (ispiker) na namumuno sa bawa't kapulungan ng Asamblea. Gayunpaman, hindi nagkakaisa ang dalawang magkahiwalay na kapulungan maliban na sa tatlong pagkakataon: kapag may bagong Pangulo at siya'y manunumpa sa Asamblea, kapag may habla laban sa Pangulo sa Tribunal ng Estado, o kapag nais ihayag ng Asamblea na wala nang kakayahan ang Pangulo na manungkulan sa posisyon. Kasalukuyang nangyari lamang ang unang pagkakataon sa pagtatanghal ng Pambansang Asamblea. ==Demograpiya== ;Mga pangunahing lungsod {{Mga pinakamalaking lungsod ng Poland}} == Talababa == {{reflist}} {{EU countries and candidates}} {{Europa}} [[Kategorya:Poland| ]] [[Kategorya:Mga bansa sa Europa]] 6le5r0p6ym6o7ce0ggxyuzzjgpf1ecq 0 4970 1960653 1553360 2022-08-05T04:27:54Z Ryomaandres 8044 Nilipat ni Ryomaandres ang pahinang [[Cologne]] sa [[Colonia]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement/Wikidata}} [[Talaksan:CologneSkylineAtNight.jpg|thumb|250px|right|''Skyline'' ng Cologne sa gabi mula sa ''waterfront'' ng [[Ilog Rhein]]. Makikita sa gawing kanan ang tanyag na [[Katedral ng Cologne]] at bisible din ang ''city hall'' (sa kaliwa) at ang Simbahang San Martín (gitna).]]Ang '''Cologne''' ([[Wikang Aleman|Aleman]]: '''Köln'''; [[Dyalektong Kölsch ng Aleman|Kölsch]]: '''Kölle''') ay pang-apat na pinamataong [[lungsod]] sa [[Alemanya]] at pinakamalaking lungsod ng ''[[Länder ng Alemanya|land]]'' ng [[Nordrhein-Westfalen]] sa Alemanya. Ito ang pinakamahalagang domestikong puerto, at tinuturing na pang-[[ekonomiya]], pang[[kultura]], at pang[[kasaysayan]]g [[Kapital na lungsod|kapital]] ng [[Rheinland]]. Ito ang [[Mga malalaking lungsod sa Unyong Europeo ayon sa populasyon|pang-16 na pinakamalaking lungsod sa Unyong Europeo]]. Matatagpuan ito sa interseksiyon ng [[Ilog Rhein]] kasama ang isa sa mga pangunahing [[rutang pangkalakal]] sa pagitan ng silangan at kanlurang [[Europa]] na naging pundasyon ng mahalagang pangangalakal sa Cologne. Noong [[Gitnang Panahon]], naging mahalagang sentro ng [[sining]] at [[edukasyon]]. Labis na nawasak ang Cologne noong [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]]. {{Commons|Cologne}} [[Kategorya:Mga lungsod sa Hilagang Rhine-Westphalia]] {{stub|Alemanya|Heograpiya}} egpw4hrbelejzk1q7wml0qw7gj4xplf 0 5046 1960594 1959956 2022-08-05T02:45:13Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5047 1960593 1959955 2022-08-05T02:45:08Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5048 1960592 1959954 2022-08-05T02:45:03Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5049 1960591 1959953 2022-08-05T02:44:58Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5050 1960590 1959952 2022-08-05T02:44:53Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5962 1960595 1959957 2022-08-05T02:45:18Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5963 1960597 1959959 2022-08-05T02:45:28Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5964 1960599 1959961 2022-08-05T02:45:38Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5965 1960596 1959958 2022-08-05T02:45:23Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5966 1960598 1959960 2022-08-05T02:45:33Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 9771 1960539 1868462 2022-08-05T00:24:56Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Paruparo o Paru-paro | fossil_range = [[Palaeocene]]-[[Holocene|Present]], {{fossilrange|56|0|earliest=50}} | image = Fesoj - Papilio machaon (by).jpg | image_caption = ''[[Papilio machaon]]'' | taxon = Rhopalocera | subdivision_ranks = Subgroups | subdivision = * Superfamily [[Hedyloidea]]: ** [[Hedylidae]] * Superfamily [[Papilionoidea]]: ** [[Hesperiidae]] ** [[Lycaenidae]] ** [[Nymphalidae]] ** [[Papilionidae]] ** [[Pieridae]] ** [[Riodinidae]] }} [[File:Danaus Chrysippus Butterfly.jpg|thumb|Danaus Chrysippus Butterfly isang uri ng paruparo.]] [[File:Swallowtail Butterfly2021.jpg|thumb|Swallowtail Butterfly isang uri ng Paruparo.]] [[Talaksan:ParuparoSqualluto.jpg|thumb|right|300px|Paruparong nakadapo sa isang [[bulaklak]].]] [[Talaksan:Schwalbenschwanz papilio machaon.jpg |right|230px|thumb|''Papilio machaon'']] Ang '''paruparo''' o '''paparo'''<ref name="TE"> [[Leo James English|English, Leo James]], ''Diksyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, ISBN 971-91055-0-X</ref> (tinatawag din minsang '''mariposa''' na mula sa [[Wikang Kastila]]) ay isang lumilipad na [[insekto]] sa [[Orden (biyolohiya)|orden]] na [[Lepidoptera]], at kabilang sa ''[[superpamilya]]'' [[Hesperioidea]] o [[Papilionoidea]]. Ibinibilang din ng ibang mga may-akda ang mga kasapi sa ''superpamilya'' [[Hedyloidea]]. Kung minsan, tinatawag ding paruparo ang ilang mga [[gamu-gamo]] na may magagandang [[pakpak]].<ref name="TE"/> Ang paruparo ay isang uri ng [[insekto]]. Sila ay naninirahan sa mga "maiinit" na rehiyon ng [[mundo]]. Sila ay may dalawang pares ng pakpak na ginagamit sa paglipad. Ang kanilang mga pakpak ay makukulay at magaganda. Ginagamit ng mga paruparo ang kanilang makukulay na pakpak bilang panakot sa mga kaaway. Nagmumula sa maliliit na itlog ang mga higad o batang paruparo. Kadalasang kinakain ng mga higad ang [[dahon]] na kinalalagyan ng mga itlog. Pagkatapos ng ilang araw, binabalot nila ang sarili upang maging isang ''[[pupa]]'' o ''[[chrysalis]]''. Lalabas sa pinagbalutan ang paruparo na may mga malalapad at makukulay na pakpak. == Tingnan din == *[[Gamu-gamo]] *[[Pagkakaiba sa pagitan ng mga paruparo at mga gamugamo]] == Mga talasanggunian == {{reflist}} {{agham-stub}} [[Kategorya:Paruparo]] [[Kategorya:Kulisap]] kaqdcwwbvtx5l4az1sdkccv639kftpk 0 11333 1960541 1923010 2022-08-05T00:26:54Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{for|kabanata ng Quran na "Ang Mga Langgam"|An-Naml}} {{automatic taxobox | name = Langgam | fossil_range = {{fossilrange|100|0|earliest=140|refs=<ref name=phyl2006 />}} Late [[Albian]]&nbsp;– [[Holocene|Present]] | image = Fire ants 01.jpg | image_caption = [[Fire ant]]s | display_parents = 2 | taxon = Formicidae | authority = [[Pierre André Latreille|Latreille]], 1809 | type_species = ''[[Formica rufa]]'' | type_species_authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[Systema Naturae|1761]] | subdivision_ranks = [[List of ant subfamilies|Subfamilies]] | subdivision = * [[Agroecomyrmecinae]] * [[Amblyoponinae]] (incl. "[[Apomyrminae]]") * [[Aneuretinae]] * {{extinct}}[[Brownimeciinae]] * [[Dolichoderinae]] * [[Dorylinae]] * [[Ectatomminae]] * {{extinct}}[[Formiciinae]] * [[Formicinae]] * {{extinct}}[[Haidomyrmecinae]] * [[Heteroponerinae]] * [[Leptanillinae]] * [[Martialinae]] * [[Myrmeciinae]] (incl. "[[Nothomyrmeciinae]]") * [[Myrmicinae]] * [[Paraponerinae]] * [[Ponerinae]] * [[Proceratiinae]] * [[Pseudomyrmecinae]] * {{extinct}}[[Sphecomyrminae]] * †[[Zigrasimeciinae]] {{hidden|headerstyle=background:#D3D3A4; text-size:90%;|[[Cladogram]] of<br /> subfamilies| {{clade|style=font-size:75%;line-height:75% |1={{clade |1=[[Martialinae]] |2=[[Leptanillinae]] |3=[[Amblyoponinae]] |4=[[Paraponerinae]] |5=[[Agroecomyrmecinae]] |6=[[Ponerinae]] |7=[[Proceratiinae]] |8={{clade |1={{clade |1={{clade |1=Ecitoninae‡ |2=Aenictinae‡ |3={{clade |1=[[Dorylini]]‡ |2=Aenictogitoninae‡ }} }} |2=Cerapachyinae‡*|state2=double |3=Leptanilloidinae‡ }} |2={{clade |1={{clade |1={{clade |1=[[Dolichoderinae]] |2=[[Aneuretinae]] }} |2={{clade |1=[[Pseudomyrmecinae]] |2=[[Myrmeciinae]] }} }} |2={{clade |1={{clade |1=[[Ectatomminae]] |2=[[Heteroponerinae]] }} |2=[[Myrmicinae]] |3=[[Formicinae]] }} }} }} }} }} <small>A [[phylogeny]] of the extant ant [[subfamily|subfamilies]].<ref name=Ward>{{cite journal | vauthors = Ward PS |title=Phylogeny, classification, and species-level taxonomy of ants (Hymenoptera: Formicidae) | journal = [[Zootaxa]] | volume = 1668 | year=2007 |pages=549–563| url=http://www.mapress.com/zootaxa/2007f/zt01668p563.pdf | doi = 10.11646/zootaxa.1668.1.26 }}</ref><ref name=martialis>{{cite journal | vauthors = Rabeling C, Brown JM, Verhaagh M | title = Newly discovered sister lineage sheds light on early ant evolution | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 105 | issue = 39 | pages = 14913–7 | date = September 2008 | pmid = 18794530 | pmc = 2567467 | doi = 10.1073/pnas.0806187105 | bibcode = 2008PNAS..10514913R | doi-access = free }}</ref><br /> <nowiki>*</nowiki>Cerapachyinae is [[paraphyletic]]<br /> ‡ The previous dorylomorph subfamilies were synonymized under [[Dorylinae]] by Brady ''et al.'' in 2014<ref name="Brady_et_al_2014">{{cite journal | vauthors = Brady SG, Fisher BL, Schultz TR, Ward PS | title = The rise of army ants and their relatives: diversification of specialized predatory doryline ants | journal = BMC Evolutionary Biology | volume = 14 | pages = 93 | date = May 2014 | pmid = 24886136 | pmc = 4021219 | doi = 10.1186/1471-2148-14-93 }}</ref></small> }} }} [[File:Ant. Captured in Mt. Isarog.jpg|thumb|Langgam na galing sa Mt. Isarog]] [[Talaksan:Residentiality.jpg|thumb|Isang kolonya ng mga langgam sa mga dahon.]] [[File:Spy Weaver Ant.jpg|thumb|isang spy na langgam]] [[File:Weaver Ants Silhouette.jpg|thumb|Mga masisipag na langgam sa dapit hapon]] Ang mga '''langgam''' o '''guyam'''<ref name="TE2">[[Leo James English|English, Leo James]], ''Diksyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, ISBN 971-91055-0-X</ref> ay mga eusocial na [[insekto]] ng pamilyang '''Formicidae''' at, kasama ng mga magkakaugnay na putakti at bubuyog, ay nabibilang sa orden na Hymenoptera. Lumilitaw sa fossil record ang mga langgam sa iba't-ibang mga panig ng mundo nang may dibersidad na konsiderable noong pinakahuling Early Cretaceous at noong pinakamaagang Late Cretaceous, na nagpapahiwatig na maaaring may mas maaga pang pinagmulan. Nag-ebolb ang mga langgam mula sa mga ninuno na mga vespoid na putakti noong panahong Cretaceous, at mas lalong nagdiversify pagkatapos ng paglago ng mga [[halamang namumulaklak]]. Naiklasipika na ang higit pa sa 13,800 ng tinatayang kabuoan na 22,000 mga espesye. Madali silang matukoy sa kanilang mga geniculate (elbowed) na antena at ang natatanging estruktura na parang node na bumubuo sa kanilang mga baywang na baling-kinitan. Dulot ng [[formic acid|asidong pormiko]], na tinuturok o ini-iniksiyon ng langgam kapag nangangagat, ang hapding sanhi ng kagat ng langgam. Sa [[wikang Latin|Latin]], ''formica'' ang katawagan para sa langgam.<ref name=TMHP>{{cite-TMHP|''Ant bite''}}, pahina 38.</ref> == Antas == * Sila ay mga [[Arthropoda|artropodang]] may anim na paa, dalawang mata at dalawang antena sa ulo. == Tingnan din == * [[Gamu-gamo|Langgam na lumilipad]] * [[Puting langgam]] * [[Langgam na itim]] * [[Fire ant|Pulang langgam]] == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga kawing panlabas == * [https://www.thebutterflysite.com/life-cycle.shtml Ang buhay ng paru-paro.] (Ingles). www.butterflysite.com. * [https://pestsguide.com/termites/termite-eggs/ Ang mga itlog ng anay.] (Ingles). www.pestsguide.com. [[Kategorya:Kulisap]] jfx4dn8eismzgkoynb491osq9wm26w0 0 11661 1960478 1906356 2022-08-04T21:28:28Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''kulisap''' ([[wikang Filipino|Filipino]]: ''insekto'') ay klase ng mga hayop na arthropods o invertebrates na ibig-sabihin walang gulugod. Maraming mga orden at pamilya ng mga kulisap dahil sa kanilang mabilis na reproduksiyon. == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} kvdur08ygt2ewi70nn6hjwchvm9svwi 1960479 1960478 2022-08-04T21:28:40Z Xsqwiypb 120901 Nilipat ni Xsqwiypb ang pahinang [[Kulisap]] sa [[Insekto]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''kulisap''' ([[wikang Filipino|Filipino]]: ''insekto'') ay klase ng mga hayop na arthropods o invertebrates na ibig-sabihin walang gulugod. Maraming mga orden at pamilya ng mga kulisap dahil sa kanilang mabilis na reproduksiyon. == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} kvdur08ygt2ewi70nn6hjwchvm9svwi 1960481 1960479 2022-08-04T21:40:24Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen]] , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} bu0i0mo3d466q0fykduoqpm37tcpyx6 1960482 1960481 2022-08-04T21:52:05Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen]] , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} bbkcxwf9hx5gqq0nydmsdqv2t000a5v 1960483 1960482 2022-08-04T21:54:11Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen]] , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} 7tkpcqc013pxi58u05lbqhsz0ca5mlt 1960484 1960483 2022-08-04T21:57:42Z Xsqwiypb 120901 /* Ebolusyon ng mga insekto */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen]] , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=Ayos |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (itaas) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|hindwing]] |mid-gut (tiyan]] |dorsal tube (puso]] |ovary |[[hind-gut]] (bituka, rectum & tumbong) |tumbong |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |salivary gland |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahagi ng bibig]] }}]] == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} kdn5zw4z9redljulkgnuvml08ldva6r 1960487 1960484 2022-08-04T21:59:36Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen]] , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=Ayos |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (itaas) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan]] |dorsal tube (puso) |obaryo |[[hind-gut]] (bituka, rectum & tumbong) |tumbong |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |salivary gland |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahagi ng bibig]] }}]] == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} oa2ro5iga183ul0sq00cfiyq8gxj4nq 1960488 1960487 2022-08-04T22:02:43Z Xsqwiypb 120901 /* Morpolohiya */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen]] , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=Ayos |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (itaas) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan) |dorsal tube (puso) |obaryo |[[hind-gut]] (bituka, rectum & tumbong) |tumbong |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |salivary gland |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahagi ng bibig]] }}]] == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} ou877h5zdqp7ebx8908g3eoxf61anjj 1960490 1960488 2022-08-04T22:16:27Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen]] , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=ordered |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (upper) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan) |dorsal tube (puso) |ovary |[[hind-gut]] (intestine, rectum & tumbong) |anus |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |glandulang panglaway |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahaging pambibig]] }}]] == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} mlz50uw2fb686g1jjl4zgylwrgn1tpm 1960491 1960490 2022-08-04T22:17:33Z Xsqwiypb 120901 /* Ebolusyon ng mga insekto */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen]] , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ===Insecta=== {{clade|style=font-size:100%;line-height:100% |label1='''Insecta''' |1={{clade |label1=[[Monocondylia]] |1=[[Archaeognatha]] (hump-backed/jumping bristletails) |label2=[[Dicondylia]] |2={{clade |1=[[Zygentoma]] (silverfish, firebrats, fishmoths) |label2=[[Paranotalia]] |2={{clade |1=†[[Carbotriplurida]] |label2=[[Pterygota]] |sublabel2=''[[Insect wing|wings]]'' |2={{clade |label1=[[Hydropalaeoptera]] |1={{clade |1=†[[Bojophlebiidae]] |2={{clade |1=[[Odonatoptera]] (dragonflies) |2=[[Panephemeroptera]] (mayflies) }} }} |label2=[[Neoptera]] <!--[[Neopterygota]]=Neoptera + †Palaeodictyopterida --> |sublabel2=''wings flex over abdomen'' |2={{clade |label1=[[Polyneoptera]] |1={{clade |label1=[[Haplocercata]] |1={{clade |1=[[Zoraptera]] (angel insects) |2=[[Dermaptera]] (earwigs) }} |2={{clade |1=[[Plecoptera]] (stoneflies) |2={{clade |label1x=[[Archaeorthoptera]] |1=[[Orthoptera]] (grasshoppers, crickets, katydids) |2={{clade |label1=[[Dictyoptera]] |1={{clade |1=[[Mantodea]] (mantises) |2=[[Blattodea]] (cockroaches & termites) }} |2={{clade |label1=[[Notoptera]] |sublabel1=("Xenonomia") |1={{clade |1=[[Grylloblattodea]] (ice crawlers) |2=[[Mantophasmatodea]] (gladiators) }} |label2=[[Eukinolabia]] |2={{clade |1=[[Phasmatodea]] (stick insects) |2=[[Embioptera]] (webspinners) }} }} }} }} }} }} |label2=[[Eumetabola]] |2={{clade |label1=[[Paraneoptera|Acercaria]] <!-- [[Clareocercaria]] is broader group including extinct orders Hypoperlida, Miomoptera and Permopsocida (see Prokop et al. 2017--> |1={{clade |1=[[Psocodea]] (book lice, barklice & sucking lice) |2={{clade |1=[[Hemiptera]] (true bugs) |2=[[Thysanoptera]] (thrips) }} }} |label2=[[Holometabola]] |sublabel2=''larvae, pupae'' |2={{clade |label1=[[Hymenopterida]] |1=[[Hymenoptera]] (sawflies, wasps, bees, ants) |label2=[[Aparaglossata]] |2={{clade |label1=[[Neuropteriforma]] |1={{clade |label1=[[Coleopterida]] |1={{clade |1=[[Strepsiptera]] |2=[[Coleoptera]] (beetles) }} |label2=[[Neuropterida]] |2={{clade |1=[[Rhaphidioptera]] |2={{clade |1=[[Neuroptera]] (lacewings) |2=[[Megaloptera]] }} }} }} |label2=[[Panorpida]] |2={{clade |label1=[[Amphiesmenoptera]] |1={{clade |1=[[Lepidoptera]] (butterflies & moths) |2=[[Trichoptera]] (caddisflies) }} |label2=[[Antliophora]] |2={{clade |1=[[Diptera]] (true flies) |2={{clade |1=[[Nannomecoptera]] |2={{clade |1=[[Mecoptera]] (scorpionflies) |2={{clade |1=[[Neomecoptera]] (winter scorpionflies) |2=[[Siphonaptera]] (fleas) }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=ordered |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (upper) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan) |dorsal tube (puso) |ovary |[[hind-gut]] (intestine, rectum & tumbong) |anus |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |glandulang panglaway |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahaging pambibig]] }}]] == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} 6136qyrit3t2zwhs4g89rt84addi8xq 1960492 1960491 2022-08-04T22:18:18Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen) , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ===Insecta=== {{clade|style=font-size:100%;line-height:100% |label1='''Insecta''' |1={{clade |label1=[[Monocondylia]] |1=[[Archaeognatha]] (hump-backed/jumping bristletails) |label2=[[Dicondylia]] |2={{clade |1=[[Zygentoma]] (silverfish, firebrats, fishmoths) |label2=[[Paranotalia]] |2={{clade |1=†[[Carbotriplurida]] |label2=[[Pterygota]] |sublabel2=''[[Insect wing|wings]]'' |2={{clade |label1=[[Hydropalaeoptera]] |1={{clade |1=†[[Bojophlebiidae]] |2={{clade |1=[[Odonatoptera]] (dragonflies) |2=[[Panephemeroptera]] (mayflies) }} }} |label2=[[Neoptera]] <!--[[Neopterygota]]=Neoptera + †Palaeodictyopterida --> |sublabel2=''wings flex over abdomen'' |2={{clade |label1=[[Polyneoptera]] |1={{clade |label1=[[Haplocercata]] |1={{clade |1=[[Zoraptera]] (angel insects) |2=[[Dermaptera]] (earwigs) }} |2={{clade |1=[[Plecoptera]] (stoneflies) |2={{clade |label1x=[[Archaeorthoptera]] |1=[[Orthoptera]] (grasshoppers, crickets, katydids) |2={{clade |label1=[[Dictyoptera]] |1={{clade |1=[[Mantodea]] (mantises) |2=[[Blattodea]] (cockroaches & termites) }} |2={{clade |label1=[[Notoptera]] |sublabel1=("Xenonomia") |1={{clade |1=[[Grylloblattodea]] (ice crawlers) |2=[[Mantophasmatodea]] (gladiators) }} |label2=[[Eukinolabia]] |2={{clade |1=[[Phasmatodea]] (stick insects) |2=[[Embioptera]] (webspinners) }} }} }} }} }} }} |label2=[[Eumetabola]] |2={{clade |label1=[[Paraneoptera|Acercaria]] <!-- [[Clareocercaria]] is broader group including extinct orders Hypoperlida, Miomoptera and Permopsocida (see Prokop et al. 2017--> |1={{clade |1=[[Psocodea]] (book lice, barklice & sucking lice) |2={{clade |1=[[Hemiptera]] (true bugs) |2=[[Thysanoptera]] (thrips) }} }} |label2=[[Holometabola]] |sublabel2=''larvae, pupae'' |2={{clade |label1=[[Hymenopterida]] |1=[[Hymenoptera]] (sawflies, wasps, bees, ants) |label2=[[Aparaglossata]] |2={{clade |label1=[[Neuropteriforma]] |1={{clade |label1=[[Coleopterida]] |1={{clade |1=[[Strepsiptera]] |2=[[Coleoptera]] (beetles) }} |label2=[[Neuropterida]] |2={{clade |1=[[Rhaphidioptera]] |2={{clade |1=[[Neuroptera]] (lacewings) |2=[[Megaloptera]] }} }} }} |label2=[[Panorpida]] |2={{clade |label1=[[Amphiesmenoptera]] |1={{clade |1=[[Lepidoptera]] (butterflies & moths) |2=[[Trichoptera]] (caddisflies) }} |label2=[[Antliophora]] |2={{clade |1=[[Diptera]] (true flies) |2={{clade |1=[[Nannomecoptera]] |2={{clade |1=[[Mecoptera]] (scorpionflies) |2={{clade |1=[[Neomecoptera]] (winter scorpionflies) |2=[[Siphonaptera]] (fleas) }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=ordered |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (upper) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan) |dorsal tube (puso) |ovary |[[hind-gut]] (intestine, rectum & tumbong) |anus |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |glandulang panglaway |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahaging pambibig]] }}]] == Ilang halimbawa == * [[Ipis]] * [[Guyam|Langgam]] * [[Tutubi]] * [[Lamok]] * [[Langaw]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} 5cacp7lojgvknn1rpbykt9vichhr1ng 1960528 1960492 2022-08-04T23:49:49Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen) , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ===Insecta=== {{clade|style=font-size:100%;line-height:100% |label1='''Insecta''' |1={{clade |label1=[[Monocondylia]] |1=[[Archaeognatha]] (hump-backed/jumping bristletails) |label2=[[Dicondylia]] |2={{clade |1=[[Zygentoma]] (silverfish, firebrats, fishmoths) |label2=[[Paranotalia]] |2={{clade |1=†[[Carbotriplurida]] |label2=[[Pterygota]] |sublabel2=''[[Insect wing|wings]]'' |2={{clade |label1=[[Hydropalaeoptera]] |1={{clade |1=†[[Bojophlebiidae]] |2={{clade |1=[[Odonatoptera]] (dragonflies) |2=[[Panephemeroptera]] (mayflies) }} }} |label2=[[Neoptera]] <!--[[Neopterygota]]=Neoptera + †Palaeodictyopterida --> |sublabel2=''wings flex over abdomen'' |2={{clade |label1=[[Polyneoptera]] |1={{clade |label1=[[Haplocercata]] |1={{clade |1=[[Zoraptera]] (angel insects) |2=[[Dermaptera]] (earwigs) }} |2={{clade |1=[[Plecoptera]] (stoneflies) |2={{clade |label1x=[[Archaeorthoptera]] |1=[[Orthoptera]] (grasshoppers, crickets, katydids) |2={{clade |label1=[[Dictyoptera]] |1={{clade |1=[[Mantodea]] (mantises) |2=[[Blattodea]] (cockroaches & termites) }} |2={{clade |label1=[[Notoptera]] |sublabel1=("Xenonomia") |1={{clade |1=[[Grylloblattodea]] (ice crawlers) |2=[[Mantophasmatodea]] (gladiators) }} |label2=[[Eukinolabia]] |2={{clade |1=[[Phasmatodea]] (stick insects) |2=[[Embioptera]] (webspinners) }} }} }} }} }} }} |label2=[[Eumetabola]] |2={{clade |label1=[[Paraneoptera|Acercaria]] <!-- [[Clareocercaria]] is broader group including extinct orders Hypoperlida, Miomoptera and Permopsocida (see Prokop et al. 2017--> |1={{clade |1=[[Psocodea]] (book lice, barklice & sucking lice) |2={{clade |1=[[Hemiptera]] (true bugs) |2=[[Thysanoptera]] (thrips) }} }} |label2=[[Holometabola]] |sublabel2=''larvae, pupae'' |2={{clade |label1=[[Hymenopterida]] |1=[[Hymenoptera]] (sawflies, wasps, bees, ants) |label2=[[Aparaglossata]] |2={{clade |label1=[[Neuropteriforma]] |1={{clade |label1=[[Coleopterida]] |1={{clade |1=[[Strepsiptera]] |2=[[Coleoptera]] (beetles) }} |label2=[[Neuropterida]] |2={{clade |1=[[Rhaphidioptera]] |2={{clade |1=[[Neuroptera]] (lacewings) |2=[[Megaloptera]] }} }} }} |label2=[[Panorpida]] |2={{clade |label1=[[Amphiesmenoptera]] |1={{clade |1=[[Lepidoptera]] (butterflies & moths) |2=[[Trichoptera]] (caddisflies) }} |label2=[[Antliophora]] |2={{clade |1=[[Diptera]] (true flies) |2={{clade |1=[[Nannomecoptera]] |2={{clade |1=[[Mecoptera]] (scorpionflies) |2={{clade |1=[[Neomecoptera]] (winter scorpionflies) |2=[[Siphonaptera]] (fleas) }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=ordered |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (upper) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan) |dorsal tube (puso) |ovary |[[hind-gut]] (intestine, rectum & tumbong) |anus |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |glandulang panglaway |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahaging pambibig]] }}]] [[File:Heteroptera morphology-d.svg|thumb|Anatomiya ng aspetong dorsal ng [[[shield bug]].]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} b4ooyn90hojb8npiwxqcjx6my2alajb 1960529 1960528 2022-08-04T23:54:04Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen) , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ===Insecta=== {{clade|style=font-size:100%;line-height:100% |label1='''Insecta''' |1={{clade |label1=[[Monocondylia]] |1=[[Archaeognatha]] (hump-backed/jumping bristletails) |label2=[[Dicondylia]] |2={{clade |1=[[Zygentoma]] (silverfish, firebrats, fishmoths) |label2=[[Paranotalia]] |2={{clade |1=†[[Carbotriplurida]] |label2=[[Pterygota]] |sublabel2=''[[Insect wing|wings]]'' |2={{clade |label1=[[Hydropalaeoptera]] |1={{clade |1=†[[Bojophlebiidae]] |2={{clade |1=[[Odonatoptera]] (dragonflies) |2=[[Panephemeroptera]] (mayflies) }} }} |label2=[[Neoptera]] <!--[[Neopterygota]]=Neoptera + †Palaeodictyopterida --> |sublabel2=''wings flex over abdomen'' |2={{clade |label1=[[Polyneoptera]] |1={{clade |label1=[[Haplocercata]] |1={{clade |1=[[Zoraptera]] (angel insects) |2=[[Dermaptera]] (earwigs) }} |2={{clade |1=[[Plecoptera]] (stoneflies) |2={{clade |label1x=[[Archaeorthoptera]] |1=[[Orthoptera]] (grasshoppers, crickets, katydids) |2={{clade |label1=[[Dictyoptera]] |1={{clade |1=[[Mantodea]] (mantises) |2=[[Blattodea]] (cockroaches & termites) }} |2={{clade |label1=[[Notoptera]] |sublabel1=("Xenonomia") |1={{clade |1=[[Grylloblattodea]] (ice crawlers) |2=[[Mantophasmatodea]] (gladiators) }} |label2=[[Eukinolabia]] |2={{clade |1=[[Phasmatodea]] (stick insects) |2=[[Embioptera]] (webspinners) }} }} }} }} }} }} |label2=[[Eumetabola]] |2={{clade |label1=[[Paraneoptera|Acercaria]] <!-- [[Clareocercaria]] is broader group including extinct orders Hypoperlida, Miomoptera and Permopsocida (see Prokop et al. 2017--> |1={{clade |1=[[Psocodea]] (book lice, barklice & sumisipsip na [[kuto]]) |2={{clade |1=[[Hemiptera]] (true bugs, [[surot]]) |2=[[Thysanoptera]] (thrips) }} }} |label2=[[Holometabola]] |sublabel2=''larvae, pupae'' |2={{clade |label1=[[Hymenopterida]] |1=[[Hymenoptera]] (sawflies, [[putakti]], [[bubuyog]], [[langgam]]) |label2=[[Aparaglossata]] |2={{clade |label1=[[Neuropteriforma]] |1={{clade |label1=[[Coleopterida]] |1={{clade |1=[[Strepsiptera]] |2=[[Coleoptera]] ([[beetle]]) }} |label2=[[Neuropterida]] |2={{clade |1=[[Rhaphidioptera]] |2={{clade |1=[[Neuroptera]] (lacewings) |2=[[Megaloptera]] }} }} }} |label2=[[Panorpida]] |2={{clade |label1=[[Amphiesmenoptera]] |1={{clade |1=[[Lepidoptera]] ([[paro-paro]] at [[gamu-gamo]]) |2=[[Trichoptera]] (caddisflies) }} |label2=[[Antliophora]] |2={{clade |1=[[Diptera]] (true flies) |2={{clade |1=[[Nannomecoptera]] |2={{clade |1=[[Mecoptera]] (scorpionflies) |2={{clade |1=[[Neomecoptera]] (winter scorpionflies) |2=[[Siphonaptera]] ([[pulgas]]) }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=ordered |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (upper) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan) |dorsal tube (puso) |ovary |[[hind-gut]] (intestine, rectum & tumbong) |anus |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |glandulang panglaway |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahaging pambibig]] }}]] [[File:Heteroptera morphology-d.svg|thumb|Anatomiya ng aspetong dorsal ng [[shield bug]].]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} 6pcywcrl3i383w3fpeh2610es0x1qau 1960530 1960529 2022-08-05T00:04:45Z Xsqwiypb 120901 /* Insecta */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen) , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ===Insecta=== {{clade|style=font-size:100%;line-height:100% |label1='''Insecta''' |1={{clade |label1=[[Monocondylia]] |1=[[Archaeognatha]] (hump-backed/jumping bristletails) |label2=[[Dicondylia]] |2={{clade |1=[[Zygentoma]] (silverfish, firebrats, fishmoths) |label2=[[Paranotalia]] |2={{clade |1=†[[Carbotriplurida]] |label2=[[Pterygota]] |sublabel2=''[[Insect wing|wings]]'' |2={{clade |label1=[[Hydropalaeoptera]] |1={{clade |1=†[[Bojophlebiidae]] |2={{clade |1=[[Odonatoptera]] ([[tutubi]])[[File:Sympetrum_flaveolum_-_side_(aka).jpg|70px]] |2=[[Panephemeroptera]] (mayflies) }} }} |label2=[[Neoptera]] <!--[[Neopterygota]]=Neoptera + †Palaeodictyopterida --> |sublabel2=''wings flex over abdomen'' |2={{clade |label1=[[Polyneoptera]] |1={{clade |label1=[[Haplocercata]] |1={{clade |1=[[Zoraptera]] (angel insects) |2=[[Dermaptera]] (earwigs) }} |2={{clade |1=[[Plecoptera]] (stoneflies) |2={{clade |label1x=[[Archaeorthoptera]] |1=[[Orthoptera]] ([[tipaklong]], [[balang]], katydids)[[File:Heupferd_fg01.jpg|70px]] |2={{clade |label1=[[Dictyoptera]] |1={{clade |1=[[Mantodea]] (mantises) |2=[[Blattodea]] ([[ipis]] & [[anay]])[[File:Cockroaches_-_then_and_now.jpg|70px]] }} |2={{clade |label1=[[Notoptera]] |sublabel1=("Xenonomia") |1={{clade |1=[[Grylloblattodea]] (ice crawlers) |2=[[Mantophasmatodea]] (gladiators) }} |label2=[[Eukinolabia]] |2={{clade |1=[[Phasmatodea]] (stick insects) |2=[[Embioptera]] (webspinners) }} }} }} }} }} }} |label2=[[Eumetabola]] |2={{clade |label1=[[Paraneoptera|Acercaria]] <!-- [[Clareocercaria]] is broader group including extinct orders Hypoperlida, Miomoptera and Permopsocida (see Prokop et al. 2017--> |1={{clade |1=[[Psocodea]] (book lice, barklice & sumisipsip na [[kuto]])[[File:Lice_image01.jpg|70px]] |2={{clade |1=[[Hemiptera]] (true bugs, [[surot]])[[File:Bed_bug,_Cimex_lectularius.jpg|70px]] |2=[[Thysanoptera]] (thrips) }} }} |label2=[[Holometabola]] |sublabel2=''larvae, pupae'' |2={{clade |label1=[[Hymenopterida]] |1=[[Hymenoptera]] (sawflies, [[putakti]], [[bubuyog]], [[langgam]]) |label2=[[Aparaglossata]] |2={{clade |label1=[[Neuropteriforma]] |1={{clade |label1=[[Coleopterida]] |1={{clade |1=[[Strepsiptera]] |2=[[Coleoptera]] ([[beetle]]) }} |label2=[[Neuropterida]] |2={{clade |1=[[Rhaphidioptera]] |2={{clade |1=[[Neuroptera]] (lacewings) |2=[[Megaloptera]] }} }} }} |label2=[[Panorpida]] |2={{clade |label1=[[Amphiesmenoptera]] |1={{clade |1=[[Lepidoptera]] ([[paro-paro]] at [[gamu-gamo]]) |2=[[Trichoptera]] (caddisflies) }} |label2=[[Antliophora]] |2={{clade |1=[[Diptera]] (true flies) |2={{clade |1=[[Nannomecoptera]] |2={{clade |1=[[Mecoptera]] (scorpionflies) |2={{clade |1=[[Neomecoptera]] (winter scorpionflies) |2=[[Siphonaptera]] ([[pulgas]]) }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=ordered |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (upper) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan) |dorsal tube (puso) |ovary |[[hind-gut]] (intestine, rectum & tumbong) |anus |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |glandulang panglaway |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahaging pambibig]] }}]] [[File:Heteroptera morphology-d.svg|thumb|Anatomiya ng aspetong dorsal ng [[shield bug]].]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} 3v762681j447ozeglj53hur6klkq8km 1960538 1960530 2022-08-05T00:22:58Z Xsqwiypb 120901 /* Ebolusyon ng mga insekto */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen) , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ===Insecta=== {{clade|style=font-size:100%;line-height:100% |label1='''Insecta''' |1={{clade |label1=[[Monocondylia]] |1=[[Archaeognatha]] (hump-backed/jumping bristletails) |label2=[[Dicondylia]] |2={{clade |1=[[Zygentoma]] (silverfish, firebrats, fishmoths) |label2=[[Paranotalia]] |2={{clade |1=†[[Carbotriplurida]] |label2=[[Pterygota]] |sublabel2=''[[Insect wing|wings]]'' |2={{clade |label1=[[Hydropalaeoptera]] |1={{clade |1=†[[Bojophlebiidae]] |2={{clade |1=[[Odonatoptera]] ([[tutubi]])[[File:Sympetrum_flaveolum_-_side_(aka).jpg|70px]] |2=[[Panephemeroptera]] (mayflies) }} }} |label2=[[Neoptera]] <!--[[Neopterygota]]=Neoptera + †Palaeodictyopterida --> |sublabel2=''wings flex over abdomen'' |2={{clade |label1=[[Polyneoptera]] |1={{clade |label1=[[Haplocercata]] |1={{clade |1=[[Zoraptera]] (angel insects) |2=[[Dermaptera]] (earwigs) }} |2={{clade |1=[[Plecoptera]] (stoneflies) |2={{clade |label1x=[[Archaeorthoptera]] |1=[[Orthoptera]] ([[tipaklong]], [[balang]], katydids)[[File:Heupferd_fg01.jpg|70px]] |2={{clade |label1=[[Dictyoptera]] |1={{clade |1=[[Mantodea]] (mantises) |2=[[Blattodea]] ([[ipis]] & [[anay]])[[File:Cockroaches_-_then_and_now.jpg|70px]] }} |2={{clade |label1=[[Notoptera]] |sublabel1=("Xenonomia") |1={{clade |1=[[Grylloblattodea]] (ice crawlers) |2=[[Mantophasmatodea]] (gladiators) }} |label2=[[Eukinolabia]] |2={{clade |1=[[Phasmatodea]] (stick insects) |2=[[Embioptera]] (webspinners) }} }} }} }} }} }} |label2=[[Eumetabola]] |2={{clade |label1=[[Paraneoptera|Acercaria]] <!-- [[Clareocercaria]] is broader group including extinct orders Hypoperlida, Miomoptera and Permopsocida (see Prokop et al. 2017--> |1={{clade |1=[[Psocodea]] (book lice, barklice & sumisipsip na [[kuto]])[[File:Lice_image01.jpg|70px]] |2={{clade |1=[[Hemiptera]] (true bugs, [[surot]])[[File:Bed_bug,_Cimex_lectularius.jpg|70px]] |2=[[Thysanoptera]] (thrips) }} }} |label2=[[Holometabola]] |sublabel2=''larvae, pupae'' |2={{clade |label1=[[Hymenopterida]] |1=[[Hymenoptera]] (sawflies, [[putakti]], [[bubuyog]], [[langgam]]) |label2=[[Aparaglossata]] |2={{clade |label1=[[Neuropteriforma]] |1={{clade |label1=[[Coleopterida]] |1={{clade |1=[[Strepsiptera]] |2=[[Coleoptera]] ([[beetle]]) }} |label2=[[Neuropterida]] |2={{clade |1=[[Rhaphidioptera]] |2={{clade |1=[[Neuroptera]] (lacewings) |2=[[Megaloptera]] }} }} }} |label2=[[Panorpida]] |2={{clade |label1=[[Amphiesmenoptera]] |1={{clade |1=[[Lepidoptera]] ([[paro-paro]] at [[gamu-gamo]]) |2=[[Trichoptera]] (caddisflies) }} |label2=[[Antliophora]] |2={{clade |1=[[Diptera]] (tunay na [[langaw]][[File:Anthomyiidae_(female)_(10144905255).jpg|70px]] |2={{clade |1=[[Nannomecoptera]] |2={{clade |1=[[Mecoptera]] (scorpionflies) |2={{clade |1=[[Neomecoptera]] (winter scorpionflies) |2=[[Siphonaptera]] ([[pulgas]])[[File:Xenopsylla_cheopis_flea_PHIL_2069_lores.jpg|70px]] }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=ordered |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (upper) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan) |dorsal tube (puso) |ovary |[[hind-gut]] (intestine, rectum & tumbong) |anus |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |glandulang panglaway |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahaging pambibig]] }}]] [[File:Heteroptera morphology-d.svg|thumb|Anatomiya ng aspetong dorsal ng [[shield bug]].]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} 4a0j4m84a4gq3hfqovjr0vj6qwogwws 1960549 1960538 2022-08-05T00:39:47Z Xsqwiypb 120901 /* Insecta */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen) , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ===Insecta=== {{clade|style=font-size:100%;line-height:100% |label1='''Insecta''' |1={{clade |label1=[[Monocondylia]] |1=[[Archaeognatha]] (hump-backed/jumping bristletails) |label2=[[Dicondylia]] |2={{clade |1=[[Zygentoma]] (silverfish, firebrats, fishmoths) |label2=[[Paranotalia]] |2={{clade |1=†[[Carbotriplurida]] |label2=[[Pterygota]] |sublabel2=''[[Insect wing|wings]]'' |2={{clade |label1=[[Hydropalaeoptera]] |1={{clade |1=†[[Bojophlebiidae]] |2={{clade |1=[[Odonatoptera]] ([[tutubi]])[[File:Sympetrum_flaveolum_-_side_(aka).jpg|70px]] |2=[[Panephemeroptera]] (mayflies) }} }} |label2=[[Neoptera]] <!--[[Neopterygota]]=Neoptera + †Palaeodictyopterida --> |sublabel2=''wings flex over abdomen'' |2={{clade |label1=[[Polyneoptera]] |1={{clade |label1=[[Haplocercata]] |1={{clade |1=[[Zoraptera]] (angel insects) |2=[[Dermaptera]] (earwigs) }} |2={{clade |1=[[Plecoptera]] (stoneflies) |2={{clade |label1x=[[Archaeorthoptera]] |1=[[Orthoptera]] ([[tipaklong]], [[balang]], katydids)[[File:Heupferd_fg01.jpg|70px]] |2={{clade |label1=[[Dictyoptera]] |1={{clade |1=[[Mantodea]] (mantises) |2=[[Blattodea]] ([[ipis]] & [[anay]])[[File:Cockroaches_-_then_and_now.jpg|70px]] }} |2={{clade |label1=[[Notoptera]] |sublabel1=("Xenonomia") |1={{clade |1=[[Grylloblattodea]] (ice crawlers) |2=[[Mantophasmatodea]] (gladiators) }} |label2=[[Eukinolabia]] |2={{clade |1=[[Phasmatodea]] (stick insects) |2=[[Embioptera]] (webspinners) }} }} }} }} }} }} |label2=[[Eumetabola]] |2={{clade |label1=[[Paraneoptera|Acercaria]] <!-- [[Clareocercaria]] is broader group including extinct orders Hypoperlida, Miomoptera and Permopsocida (see Prokop et al. 2017--> |1={{clade |1=[[Psocodea]] (book lice, barklice & sumisipsip na [[kuto]])[[File:Lice_image01.jpg|70px]] |2={{clade |1=[[Hemiptera]] (true bugs, [[surot]])[[File:Bed_bug,_Cimex_lectularius.jpg|70px]] |2=[[Thysanoptera]] (thrips) }} }} |label2=[[Holometabola]] |sublabel2=''larvae, pupae'' |2={{clade |label1=[[Hymenopterida]] |1=[[Hymenoptera]] (sawflies, [[putakti]], [[bubuyog]], [[langgam]]) |label2=[[Aparaglossata]] |2={{clade |label1=[[Neuropteriforma]] |1={{clade |label1=[[Coleopterida]] |1={{clade |1=[[Strepsiptera]] |2=[[Coleoptera]] ([[beetle]], [[alitaptap]]) [[File:Titanus_giganteus_MHNT_dos.jpg|70px]] }} |label2=[[Neuropterida]] |2={{clade |1=[[Rhaphidioptera]] |2={{clade |1=[[Neuroptera]] (lacewings) |2=[[Megaloptera]] }} }} }} |label2=[[Panorpida]] |2={{clade |label1=[[Amphiesmenoptera]] |1={{clade |1=[[Lepidoptera]] ([[paro-paro]] at [[gamu-gamo]]) |2=[[Trichoptera]] (caddisflies) }} |label2=[[Antliophora]] |2={{clade |1=[[Diptera]] (tunay na [[langaw]][[File:Anthomyiidae_(female)_(10144905255).jpg|70px]] |2={{clade |1=[[Nannomecoptera]] |2={{clade |1=[[Mecoptera]] (scorpionflies) |2={{clade |1=[[Neomecoptera]] (winter scorpionflies) |2=[[Siphonaptera]] ([[pulgas]])[[File:Xenopsylla_cheopis_flea_PHIL_2069_lores.jpg|70px]] }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=ordered |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (upper) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan) |dorsal tube (puso) |ovary |[[hind-gut]] (intestine, rectum & tumbong) |anus |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |glandulang panglaway |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahaging pambibig]] }}]] [[File:Heteroptera morphology-d.svg|thumb|Anatomiya ng aspetong dorsal ng [[shield bug]].]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} f8i7wvldieekdnz348v6l4lrk1ufhs2 1960568 1960549 2022-08-05T01:48:28Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |fossil_range={{fossilrange|Carboniferous|Present|earliest=Devonian}} |image=<center><imagemap> File:Insecta Diversity.jpg|300px rect 0 0 333 232 [[Panorpa communis|Common scorpionfly]] rect 0 232 333 470 [[Emperor (dragonfly)|Blue emperor]] rect 0 696 333 470 [[Aularches miliaris|Coffee locust]] rect 0 928 333 700 [[European earwig]] rect 0 1160 333 930 [[Drosophila melanogaster|Vinegar fly]] rect 0 1392 333 1160 [[German wasp]] rect 666 0 333 232 [[Rhithrogena germanica|March brown mayfly]] rect 666 232 333 470 [[Thopha saccata|Double drummer]] rect 666 696 333 470 [[Dog flea]] rect 666 928 333 700 [[Monarch butterfly]] rect 666 1160 333 930 [[European mantis]] rect 666 1392 333 1160 [[Phyllium|Phyllium philippinicum]] rect 999 0 666 232 [[Head louse]] rect 999 232 666 470 [[Silverfish]] rect 999 696 666 470 [[Chrysopa perla]] rect 999 928 666 700 [[European stag beetle]] rect 999 1160 666 930 [[Hodotermitidae|Northern harvester termite]] rect 999 1392 666 1160 [[Dichrostigma flavipes]] </imagemap></center> |image_upright=1.2 |image_caption=Diversity of insects from different orders. |display_parents=2 |taxon=Insecta |authority=[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] |subdivision_ranks=Subgroups |subdivision=[[#Taxonomy|See text]]. |synonyms=* Ectognatha * Entomida }} Ang '''insekto''' o '''kulisap''' (mula sa Latin insectum) ay mga [[pancrustacean]] [[hexapod]] na [[imbertebrado]] ng [[klase]]ng [[Insecta]]. Ito ang pinakamalaking pangkat ng [[phylum]] na [[arthropod]]. Ang mga insekto ay may [[chitin]] na [[exoskeleton]], isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen) , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga [[hayop]]. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong [[espesye]] at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na [[espesye]] nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga [[crustacean]] na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto. ==Ebolusyon ng mga insekto== Ang mga insekto ay lumitaw sa [[mundo]] noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga [[halaman]] sa lupain.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2014/11/141106143709.htm|title=Landmark study on the evolution of insects|date=November 6, 2014|website=Sciencedaily.com}}</ref> Ang mga insekto ay maaaring nag-[[ebolb]] mula sa isang pangkat ng mga [[crustacean]].<ref>{{Cite web|url=https://www.academic.oup.com/icb/article/55/5/765/604304|title=Linking Insects with Crustacea: Physiology of the Pancrustacea: An Introduction to the Symposium|date=August 5, 2015|website=Oxford Academic|access-date=May 25, 2015}}</ref> Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa [[Deboniyano]], ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.<ref name=":0"/> Ang pinakamatandang [[fossil]] ng ng inekto ang ''[[Rhyniognatha hirsti]]'' ca. 400 milyon taon ang edad.<ref name="Haug C., Haug J. T. (2017).">{{cite journal|last1=Haug|first1=Carolin|year=2017|title=The presumed oldest flying insect: More likely a myriapod?|journal=PeerJ|volume=5|pages=e3402|doi=10.7717/peerj.3402|pmc=5452959|pmid=28584727|ref=72}}</ref> Ang mga may pakpak na insektong [[Pterygote]] ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn [[Karbonipero]] ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong [[Endopterygota]] ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong [[Permiyano]] ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong [[orden]] ng mga insekto ay nag-ebolb noong [[Permiyano]]. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa [[ekstinksiyong Permiyano-Triasiko]] na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.<ref name="History of Insects">{{cite book |author-link1=Alex Rasnitsyn |last1=Rasnitsyn |first1=A.P. |last2=Quicke |first2=D.L.J. |title=History of Insects |year=2002 |publisher=[[Kluwer Academic Publishers]] |isbn=978-1-4020-0026-3}}{{page needed|date=September 2013}}</ref> Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong [[Triasiko]] ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong [[pamilya]] ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]]. {{clade |label1=[[Panarthropoda]] |1={{clade |1=[[Onychophora]] (velvet worms) |label2=[[Tactopoda]] |2={{clade |1=[[Tardigrada]] (water bears) |label2=[[Euarthropoda]] |2={{clade |1=[[Chelicerata]] (spiders and allies) |label2=[[Mandibulata]] |2={{clade |label1= |1=[[Myriapoda]] (millipedes and centipedes) |label2=[[Pancrustacea]] |2={{clade |1=[[Oligostraca]] (ostracods and allies) |label2=<!--Altocrustacea--> |2={{clade |1={{clade |label1=<!--[[Multicrustacea]]--> |1={{clade |1=[[Copepod]]s and allies |2=[[Malacostraca]] (crabs, lobsters) }} }} |2=<!--Allotriocarida--> |3={{clade |1=[[Branchiopoda]] (fairy shrimps)<!--also Cephalocarida, Remipedia if you want more detail)--> |2={{clade |label1=[[Hexapoda]] |sublabel1=''six legs'' |1={{clade |1={{clade |1=[[Springtail|Collembola]] (springtails) |2=[[Protura]] (coneheads) }} |2={{clade |1=[[Diplura]] (bristletails) |2='''Insecta''' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ===Insecta=== {{clade|style=font-size:100%;line-height:100% |label1='''Insecta''' |1={{clade |label1=[[Monocondylia]] |1=[[Archaeognatha]] (hump-backed/jumping bristletails) |label2=[[Dicondylia]] |2={{clade |1=[[Zygentoma]] (silverfish, firebrats, fishmoths) |label2=[[Paranotalia]] |2={{clade |1=†[[Carbotriplurida]] |label2=[[Pterygota]] |sublabel2=''[[Insect wing|wings]]'' |2={{clade |label1=[[Hydropalaeoptera]] |1={{clade |1=†[[Bojophlebiidae]] |2={{clade |1=[[Odonatoptera]] ([[tutubi]])[[File:Sympetrum_flaveolum_-_side_(aka).jpg|70px]] |2=[[Panephemeroptera]] (mayflies) }} }} |label2=[[Neoptera]] <!--[[Neopterygota]]=Neoptera + †Palaeodictyopterida --> |sublabel2=''wings flex over abdomen'' |2={{clade |label1=[[Polyneoptera]] |1={{clade |label1=[[Haplocercata]] |1={{clade |1=[[Zoraptera]] (angel insects) |2=[[Dermaptera]] (earwigs) }} |2={{clade |1=[[Plecoptera]] (stoneflies) |2={{clade |label1x=[[Archaeorthoptera]] |1=[[Orthoptera]] ([[tipaklong]], [[balang]], katydids)[[File:Heupferd_fg01.jpg|70px]] |2={{clade |label1=[[Dictyoptera]] |1={{clade |1=[[Mantodea]] (mantises) |2=[[Blattodea]] ([[ipis]] & [[anay]])[[File:Cockroaches_-_then_and_now.jpg|70px]] }} |2={{clade |label1=[[Notoptera]] |sublabel1=("Xenonomia") |1={{clade |1=[[Grylloblattodea]] (ice crawlers) |2=[[Mantophasmatodea]] (gladiators) }} |label2=[[Eukinolabia]] |2={{clade |1=[[Phasmatodea]] (stick insects) |2=[[Embioptera]] (webspinners) }} }} }} }} }} }} |label2=[[Eumetabola]] |2={{clade |label1=[[Paraneoptera|Acercaria]] <!-- [[Clareocercaria]] is broader group including extinct orders Hypoperlida, Miomoptera and Permopsocida (see Prokop et al. 2017--> |1={{clade |1=[[Psocodea]] (book lice, barklice & sumisipsip na [[kuto]])[[File:Lice_image01.jpg|70px]] |2={{clade |1=[[Hemiptera]] (true bugs, [[surot]])[[File:Bed_bug,_Cimex_lectularius.jpg|70px]] |2=[[Thysanoptera]] (thrips) }} }} |label2=[[Holometabola]] |sublabel2=''larvae, pupae'' |2={{clade |label1=[[Hymenopterida]] |1=[[Hymenoptera]] (sawflies, [[putakti]], [[bubuyog]], [[langgam]]) |label2=[[Aparaglossata]] |2={{clade |label1=[[Neuropteriforma]] |1={{clade |label1=[[Coleopterida]] |1={{clade |1=[[Strepsiptera]] |2=[[Coleoptera]] ([[beetle]], [[alitaptap]]) [[File:Titanus_giganteus_MHNT_dos.jpg|70px]] }} |label2=[[Neuropterida]] |2={{clade |1=[[Rhaphidioptera]] |2={{clade |1=[[Neuroptera]] (lacewings) |2=[[Megaloptera]] }} }} }} |label2=[[Panorpida]] |2={{clade |label1=[[Amphiesmenoptera]] |1={{clade |1=[[Lepidoptera]] ([[paro-paro]] at [[gamu-gamo]]) |2=[[Trichoptera]] (caddisflies) }} |label2=[[Antliophora]] |2={{clade |1=[[Diptera]] (<br>[[File:Anthomyiidae_(female)_(10144905255).jpg|70px]] [[langaw]], [[lamok]] [[File:Mosquito_2007-2.jpg|70px]] |2={{clade |1=[[Nannomecoptera]] |2={{clade |1=[[Mecoptera]] (scorpionflies) |2={{clade |1=[[Neomecoptera]] (winter scorpionflies) |2=[[Siphonaptera]] ([[pulgas]])[[File:Xenopsylla_cheopis_flea_PHIL_2069_lores.jpg|70px]] }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Morpolohiya== [[File:Insect anatomy diagram.svg|right|upright=1.35|thumb|Insect morphology<br/> '''A'''- Head '''B'''- Thorax '''C'''- Abdomen {{image key |list type=ordered |[[Antenna (biology)|antenna]] |[[Ocellus|ocelli]] (ibaba) |ocelli (upper) |[[compound eye]] |brain (cerebral [[Ganglion|ganglia]]) |[[prothorax]] |dorsal blood vessel |[[invertebrate trachea|tracheal]] tubes (trunk with [[Spiracle (arthropods)|spiracle]]) |[[mesothorax]] |[[metathorax]] |[[insect wing|forewing]] |[[insect wing|likurang pakpak]] |mid-gut (tiyan) |dorsal tube (puso) |ovary |[[hind-gut]] (intestine, rectum & tumbong) |anus |oviduct |[[ventral nerve chord|nerve chord (abdominal ganglia)]] |[[Malpighian tubule system|Malpighian tubes]] |tarsal pads |claws |[[Arthropod leg|tarsus]] |[[Arthropod leg|tibia]] |[[Arthropod leg|femur]] |[[Arthropod leg|trochanter]] |fore-gut (crop, gizzard) |[[ventral nerve chord|thoracic ganglion]] |[[Arthropod leg|coxa]] |glandulang panglaway |[[subesophageal ganglion]] |[[insect mouthparts|mga bahaging pambibig]] }}]] [[File:Heteroptera morphology-d.svg|thumb|Anatomiya ng aspetong dorsal ng [[shield bug]].]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap|*]] {{stub|Kulisap}} r3k61ghfbxhite14eph42kcos1bqlp7 0 11785 1960534 1793327 2022-08-05T00:11:13Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |name=Ipis |fossil_range={{fossilrange|145|0}} [[Cretaceous]]–recent |image=Snodgrass common household roaches.png |image_upright=1.15 |image_caption ='''Common household cockroaches'''<br/>A) [[German cockroach]]<br/>B) [[American cockroach]]<br/>C) [[Australian cockroach]]<br />D&E) [[Oriental cockroach]] (♀ & ♂) |taxon=Blattodea |subdivision_ranks=Families |subdivision = [[Anaplectidae]]<br/> [[Blaberidae]]<br/> [[Blattidae]]<br/> [[Corydiidae]]<br/> [[Cryptocercidae]]<br/> [[Ectobiidae]]<br/> [[Lamproblattidae]]<br/> [[Nocticolidae]]<br/> [[Tryonicidae]] }} [[File:Blaberus giganteus MHNT.jpg|thumb|upright 1.0|''Blaberus giganteus'']] Ang '''bangkukang'''{{Citation needed}} o '''ipis''' ay isang uri ng [[kulisap]]. Sila ay naninirahan sa lugar na [[tropikal]] ang [[klima]]. Ang ipis ay isang uri ng alitaptap na nag-''evolve''. Ito ay nanggaling sa kuko ng pato at dura ng baka bago ito maging alitaptap. Pagkatapos ay itinae ito ng alitaptap at makalipas ang 10 taon ay mag-''eevolve'' ito at magiging ipis. {{english|Cockroach}} {{Commonscat|Blattodea}} {{stub|Kulisap}} [[Kategorya:Blattodea]] 1ocr7w5b5tiddywcd3v3mpfukelju70 1960535 1960534 2022-08-05T00:18:10Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |name=Ipis |fossil_range={{fossilrange|145|0}} [[Cretaceous]]–recent |image=Snodgrass common household roaches.png |image_upright=1.15 |image_caption ='''Common household cockroaches'''<br/>A) [[German cockroach]]<br/>B) [[American cockroach]]<br/>C) [[Australian cockroach]]<br />D&E) [[Oriental cockroach]] (♀ & ♂) |taxon=Blattodea |subdivision_ranks=Families |subdivision = [[Anaplectidae]]<br/> [[Blaberidae]]<br/> [[Blattidae]]<br/> [[Corydiidae]]<br/> [[Cryptocercidae]]<br/> [[Ectobiidae]]<br/> [[Lamproblattidae]]<br/> [[Nocticolidae]]<br/> [[Tryonicidae]] }} [[File:Blaberus giganteus MHNT.jpg|thumb|upright 1.0|''Blaberus giganteus'']] Ang ''ipis''' (Ingles: Cockroach o roach) ay isang [[parapiletiko]]ng pangkat na kabilang sa [[Blattodea]] na naglalaman ng lahat ngmga kasapi ng pangkat maliban sa mga [[anay]]. Ang 30 [[espesye]] ng ipis sa loob ng 4,000 espesys ay nauugnay sa mga tirahan ng mga [[tao]]. Ang ilang espesye ng ipis ay [[peste]]. Ang mga ipis ay unang lumitaw noong panahong [[Karbonipero]] mga 300 milyong taong nakakalipas. Ang mga sinaunang ipis ay walang lamang loob na ovipositor na makikita sa mga modernong ipis. Sila ay ang mga pinakaprimitibong [[insekto]]ng [[Neopteran]]. Sila ay nabubuhay sa iba't ibang klima mula sa malamig na Arktiko hanggang sa init na tropiko. Salungat sa karaniwang paniniwala, ang ekstinkt na mga kamag-anak na ipis ([[Blattoptera]]) at mga rochoid gaya ng [[Karbonipero]]ng Acrchimylacris at Apthoroblattina ay hindi kasing laki ng pinakamalaking modernong espesye ng ipis. Ang ipis ay isang uri ng alitaptap n {{english|Cockroach}} {{Commonscat|Blattodea}} {{stub|Kulisap}} [[Kategorya:Blattodea]] psnfx2b7co89yzi8vos6d1ho6qky65k 1960536 1960535 2022-08-05T00:18:29Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |name=Ipis |fossil_range={{fossilrange|145|0}} [[Cretaceous]]–recent |image=Snodgrass common household roaches.png |image_upright=1.15 |image_caption ='''Common household cockroaches'''<br/>A) [[German cockroach]]<br/>B) [[American cockroach]]<br/>C) [[Australian cockroach]]<br />D&E) [[Oriental cockroach]] (♀ & ♂) |taxon=Blattodea |subdivision_ranks=Families |subdivision = [[Anaplectidae]]<br/> [[Blaberidae]]<br/> [[Blattidae]]<br/> [[Corydiidae]]<br/> [[Cryptocercidae]]<br/> [[Ectobiidae]]<br/> [[Lamproblattidae]]<br/> [[Nocticolidae]]<br/> [[Tryonicidae]] }} [[File:Blaberus giganteus MHNT.jpg|thumb|upright 1.0|''Blaberus giganteus'']] Ang '''ipis''' (Ingles: Cockroach o roach) ay isang [[parapiletiko]]ng pangkat na kabilang sa [[Blattodea]] na naglalaman ng lahat ngmga kasapi ng pangkat maliban sa mga [[anay]]. Ang 30 [[espesye]] ng ipis sa loob ng 4,000 espesys ay nauugnay sa mga tirahan ng mga [[tao]]. Ang ilang espesye ng ipis ay [[peste]]. Ang mga ipis ay unang lumitaw noong panahong [[Karbonipero]] mga 300 milyong taong nakakalipas. Ang mga sinaunang ipis ay walang lamang loob na ovipositor na makikita sa mga modernong ipis. Sila ay ang mga pinakaprimitibong [[insekto]]ng [[Neopteran]]. Sila ay nabubuhay sa iba't ibang klima mula sa malamig na Arktiko hanggang sa init na tropiko. Salungat sa karaniwang paniniwala, ang ekstinkt na mga kamag-anak na ipis ([[Blattoptera]]) at mga rochoid gaya ng [[Karbonipero]]ng Acrchimylacris at Apthoroblattina ay hindi kasing laki ng pinakamalaking modernong espesye ng ipis. Ang ipis ay isang uri ng alitaptap n {{english|Cockroach}} {{Commonscat|Blattodea}} {{stub|Kulisap}} [[Kategorya:Blattodea]] jbvet0xjsdgmwe99egj4wjpt7tdghmw 1960546 1960536 2022-08-05T00:35:12Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |name=Ipis |fossil_range={{fossilrange|145|0}} [[Cretaceous]]–recent |image=Snodgrass common household roaches.png |image_upright=1.15 |image_caption ='''Common household cockroaches'''<br/>A) [[German cockroach]]<br/>B) [[American cockroach]]<br/>C) [[Australian cockroach]]<br />D&E) [[Oriental cockroach]] (♀ & ♂) |taxon=Blattodea |subdivision_ranks=Families |subdivision = [[Anaplectidae]]<br/> [[Blaberidae]]<br/> [[Blattidae]]<br/> [[Corydiidae]]<br/> [[Cryptocercidae]]<br/> [[Ectobiidae]]<br/> [[Lamproblattidae]]<br/> [[Nocticolidae]]<br/> [[Tryonicidae]] }} [[File:Blaberus giganteus MHNT.jpg|thumb|upright 1.0|''Blaberus giganteus'']] Ang '''ipis''' (Ingles: Cockroach o roach) ay isang [[parapiletiko]]ng pangkat na kabilang sa [[Blattodea]] na naglalaman ng lahat ngmga kasapi ng pangkat maliban sa mga [[anay]]. Ang 30 [[espesye]] ng ipis sa loob ng 4,000 espesys ay nauugnay sa mga tirahan ng mga [[tao]]. Ang ilang espesye ng ipis ay [[peste]]. Ang mga ipis ay unang lumitaw noong panahong [[Karbonipero]] mga 300 milyong taong nakakalipas. Ang mga sinaunang ipis ay walang lamang loob na ovipositor na makikita sa mga modernong ipis. Sila ay ang mga pinakaprimitibong [[insekto]]ng [[Neopteran]]. Sila ay nabubuhay sa iba't ibang klima mula sa malamig na Arktiko hanggang sa init na tropiko. Salungat sa karaniwang paniniwala, ang ekstinkt na mga kamag-anak na ipis ([[Blattoptera]]) at mga rochoid gaya ng [[Karbonipero]]ng Acrchimylacris at Apthoroblattina ay hindi kasing laki ng pinakamalaking modernong espesye ng ipis. {{english|Cockroach}} {{Commonscat|Blattodea}} {{stub|Kulisap}} [[Kategorya:Blattodea]] 3bb0h2ydxks24jtko10wjzbk6hog0j8 1960547 1960546 2022-08-05T00:35:57Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |name=Ipis |fossil_range={{fossilrange|145|0}} [[Cretaceous]]–recent |image=Snodgrass common household roaches.png |image_upright=1.15 |image_caption ='''Common household cockroaches'''<br/>A) [[German cockroach]]<br/>B) [[American cockroach]]<br/>C) [[Australian cockroach]]<br />D&E) [[Oriental cockroach]] (♀ & ♂) |taxon=Blattodea |subdivision_ranks=Families |subdivision = [[Anaplectidae]]<br/> [[Blaberidae]]<br/> [[Blattidae]]<br/> [[Corydiidae]]<br/> [[Cryptocercidae]]<br/> [[Ectobiidae]]<br/> [[Lamproblattidae]]<br/> [[Nocticolidae]]<br/> [[Tryonicidae]] }} [[File:Blaberus giganteus MHNT.jpg|thumb|upright 1.0|''Blaberus giganteus'']] Ang '''ipis''' (Ingles: Cockroach o roach) ay isang [[insekto]] na isang [[parapiletiko]]ng pangkat na kabilang sa [[Blattodea]] na naglalaman ng lahat ngmga kasapi ng pangkat maliban sa mga [[anay]]. Ang 30 [[espesye]] ng ipis sa loob ng 4,000 espesys ay nauugnay sa mga tirahan ng mga [[tao]]. Ang ilang espesye ng ipis ay [[peste]]. Ang mga ipis ay unang lumitaw noong panahong [[Karbonipero]] mga 300 milyong taong nakakalipas. Ang mga sinaunang ipis ay walang lamang loob na ovipositor na makikita sa mga modernong ipis. Sila ay ang mga pinakaprimitibong [[insekto]]ng [[Neopteran]]. Sila ay nabubuhay sa iba't ibang klima mula sa malamig na Arktiko hanggang sa init na tropiko. Salungat sa karaniwang paniniwala, ang ekstinkt na mga kamag-anak na ipis ([[Blattoptera]]) at mga rochoid gaya ng [[Karbonipero]]ng Acrchimylacris at Apthoroblattina ay hindi kasing laki ng pinakamalaking modernong espesye ng ipis. {{english|Cockroach}} {{Commonscat|Blattodea}} {{stub|Kulisap}} [[Kategorya:Blattodea]] ovhhvxhmahaeinlpmd7cmgizpgp8vkb 0 11824 1960663 1959341 2022-08-05T04:49:08Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement|name=Berlin|subdivision_type=Bansa|subdivision_name=Alemanya|subdivision_type1=[[Landstadt ng Alemanya|Estado]]|subdivision_name1=[[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|Berlin]]|settlement_type=Kabeserang lungsod, [[Landstadt ng Alemanya|Estado]], at [[Mga munisipalidad ng Alemanya|munisipalidad]]|image_skyline={{Photomontage|position=center | photo1a = Siegessaeule Aussicht 10-13 img4 Tiergarten.jpg | photo2a = Brandenburger Tor abends.jpg | photo2b = Berliner Dom, Westfassade, Nacht, 160309, ako.jpg | photo3a = Schloss Charlottenburg (233558373).jpeg | photo3b = Berlin_Museumsinsel_Fernsehturm.jpg | photo4a = Siegessäule-Berlin-Tiergarten.jpg | photo4b = Hochhäuser am Potsdamer Platz, Berlin, 160606, ako.jpg | photo5a = Reichstag Berlin Germany.jpg | color_border = white | color = white | spacing = 2 | size = 270 | foot_montage = '''Mula itaas, kaliwa pakanan''': [[Tiergarten, Berlin|Tiergarten]] skyline; [[Tarangkahang Brandenburgo]]; [[Katedral ng Berlin]]; [[Palasyo ng Charlottenburg]]; [[Pulo ng mga Museo]], at [[Toreng Pang-TV ng Berlin]]; [[Haligi ng Tagumpay ng Berlin|Haligi ng Tagumpay]]; [[Plaza Potsdam]]; at [[gusaling Reichstag]] }}|image_shield=Coat of arms of Berlin.svg|shield_size=70px|pushpin_map=Germany#Europe|pushpin_relief=yes|pushpin_map_caption=Kinaroroonan sa Alemanya|coordinates={{coord|52|31|12|N|13|24|18|E|format=dms|display=inline,title}}|image_flag=Flag_of_Berlin.svg|image_map={{maplink|frame=y|plain=yes|frame-align=center|type=shape<!--line-->|fill=#ffffff|fill-opacity=0|stroke-color=|stroke-width=2|frame-width=250|frame-height=300}}|total_type=Lungsod/Estado|area_total_km2=891.7|area_footnotes=<ref name="statoffice">{{cite web |access-date=2 May 2019 |title=Amt für Statistik Berlin Brandenburg – Statistiken |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Statistiken/inhalt-statistiken.asp |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |language=de |archive-date=8 March 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210308125331/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Statistiken/inhalt-statistiken.asp |url-status=dead }}</ref>|population_total=3769495|population_footnotes=<ref name="pop-detail"/>|population_as_of=Disyembre 31, 2020|population_urban=4473101|population_urban_footnotes=<ref name="citypopulation_urban">{{cite web|url=https://citypopulation.de/en/germany/urbanareas/|author=citypopulation.de quoting Federal Statistics Office|title=Germany: Urban Areas|access-date=2021-01-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20200603133151/https://citypopulation.de/en/germany/urbanareas/|archive-date=2020-06-03|url-status=live}}</ref>|population_metro=6144600|population_metro_footnotes=<ref>{{cite web |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/pms/2019/19-02-08.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20210827224549/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/pms/2019/19-02-08.pdf |url-status=dead |archive-date=27 August 2021 |title=Bevölkerungsanstieg in Berlin und Brandenburg mit nachlassender Dynamik |date=8 February 2019 |website=statistik-berlin-brandenburg.de |publisher=Amt für Statistik Berlin-Brandenburg |access-date=24 November 2019}}</ref>|elevation_m=34|population_demonyms=Berlines<br/>Berliner (m), Berlinerin (f) (Aleman)|blank_name_sec1=[[Gross regional product|GRP (nominal)]]|blank_info_sec1=€155 billion (2020)<ref>{{cite web|url = https://www.statistikportal.de/en/node/649|title = Bruttoinlandsprodukt – in jeweiligen Preisen – 1991 bis 2020|website = www.statistikportal.de|access-date = 1 April 2021|archive-date = 1 April 2021|archive-url = https://web.archive.org/web/20210401011816/https://www.statistikportal.de/en/node/649|url-status = live}}</ref>|blank1_name_sec1=GRP kada tao|blank1_info_sec1=€41,000 (2020)|blank2_name_sec2=[[Human Development Index|HDI]] (2018)|blank2_info_sec2=0.964<ref name="GlobalDataLab">{{Cite web|url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|title=Sub-national HDI – Area Database – Global Data Lab|website=hdi.globaldatalab.org|language=en|access-date=13 September 2018|archive-date=23 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180923120638/https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|url-status=live}}</ref><br/>{{color|green|very high}} · [[List of German states by Human Development Index|2nd of 16]]|timezone1=[[Central European Time|CET]]|utc_offset1=+01:00|timezone1_DST=[[Central European Summer Time|CEST]]|utc_offset1_DST=+02:00|blank_name_sec2=[[GeoTLD]]|blank_info_sec2=[[.berlin]]|website={{URL|www.berlin.de/en/}}|governing_body=[[Abgeordnetenhaus ng Berlin]]|leader_title=[[Namumunong Alkalde ng Berlin|Namumunong Alkalde]]|leader_party=SPD|leader_name=[[Franziska Giffey]]|geocode=[[Nomenclature of Territorial Units for Statistics|NUTS Region]]: DE3|area_code=[[List of dialling codes in Germany#030 – Berlin|030]]|registration_plate=B{{NoteTag |1 = Prefixes for vehicle registration were introduced in 1906, but often changed due to the political changes after 1945. Vehicles were registered under the following prefixes: "I A" (1906&nbsp;– April 1945; devalidated on 11 August 1945); no prefix, only digits (from July to August 1945), "БГ" (=BG; 1945–46, for cars, trucks and busses), "ГФ" (=GF; 1945–46, for cars, trucks and busses), "БM" (=BM; 1945–47, for motor bikes), "ГM" (=GM; 1945–47, for motor bikes), "KB" (i.e.: [[Allied Kommandatura|Kommandatura]] of Berlin; for all of Berlin 1947–48, continued for [[West Berlin]] until 1956), "GB" (i.e.: Greater Berlin, for [[East Berlin]] 1948–53), "I" (for East Berlin, 1953–90), "B" (for West Berlin from 1 July 1956, continued for all of Berlin since 1990).}}|iso_code=DE-BE|official_name=Berlin}}Ang '''Berlin''' ay ang [[kabisera|kabesera]] ng [[Alemanya]]. May 3.7 milyong naninirahan dito, ito ang [[Talaan ng mga lungsod sa Alemanya batay sa populasyon|pinakamalaking lungsod]] sa bansa ayon sa lugar at populasyon<ref>{{Cite news |last=Milbradt |first=Friederike |date=6 February 2019 |title=Deutschland: Die größten Städte |language=de |work=[[Die Zeit]] (Magazin) |location=Hamburg |url=https://www.zeit.de/zeit-magazin/2019/07/flaechengroesste-staedte-deutschlandkarte |url-status=live |access-date=24 November 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190213183401/https://www.zeit.de/zeit-magazin/2019/07/flaechengroesste-staedte-deutschlandkarte |archive-date=13 February 2019}}</ref><ref>{{Cite news |date=1 August 2019 |title=Leipzig überholt bei Einwohnerzahl Dortmund – jetzt Platz 8 in Deutschland |language=de |work=[[Leipziger Volkszeitung]] |location=Leipzig |url=https://www.lvz.de/Leipzig/Lokales/Leipzig-ueberholt-bei-Einwohnerzahl-Dortmund-jetzt-Platz-8-in-Deutschland |url-status=dead |access-date=24 November 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191113070247/https://www.lvz.de/Leipzig/Lokales/Leipzig-ueberholt-bei-Einwohnerzahl-Dortmund-jetzt-Platz-8-in-Deutschland |archive-date=13 November 2019}}</ref>, at ang pinakamalaking lungsod ayon sa populasyon sa [[Kaisahang Yuropeo|Unyong Europeo]], ayon sa populasyon sa loob ng mga limitasyon ng lungsod.<ref name="pop-detail">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> Isa sa [[Länder ng Alemanya|labing-anim na kinabibilangang estado]] ng Alemanya, ang Berlin ay napalilibutan ng [[Brandeburgo|Estado ng Brandenburgo]] at kadugtong ng [[Potsdam]], ang kabesera ng Brandenburgo. Ang urbanong pook ng Berlin, na may populasyon na humigit-kumulang 4.5 milyon, ay ang pangalawang pinakamataong urbanong pook sa Alemanya pagkatapos ng [[Ruhr]]. Ang [[Kalakhang Rehiyon ng Berlin-Brandenburgo|kabeserang rehiyon ng Berlin-Brandenburgo]] ay may humigit-kumulang 6.2 milyong mga naninirahan at ito ang [[Mga kalakhang rehiyon ng Alemanya|ikatlong pinakamalaking kalakhang rehiyon ng Alemanya]] pagkatapos ng mga rehiyon ng [[Rin-Ruhr]] at [[Francfort Rin-Meno|Rin-Meno]].<ref>{{Cite web |date=4 October 2016 |title=Daten und Fakten zur Hauptstadtregion |url=https://www.berlin-brandenburg.de/metropolregion/daten-und-fakten/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190321175940/https://www.berlin-brandenburg.de/metropolregion/daten-und-fakten/ |archive-date=21 March 2019 |access-date=13 April 2022 |website=www.berlin-brandenburg.de}}</ref> Nagkaroon ng [[Pag-iisa ng Berlin at Brandenburg|bigong pagtatangkang pag-isahin ang parehong estado noong 1996]], at sa kabila ng nananatiling hiwalay, ang dalawang estado ay nagtutulungan sa maraming bagay hanggang ngayon. Ang Berlin ay tumatawid sa pampang ng [[Spree (ilog)|Spree]], na dumadaloy sa [[Havel]] (isang [[tributaryo]] ng [[Ilog Elba|Elbe]]) sa kanlurang boro ng [[Spandau]] . Kabilang sa mga pangunahing topograpikong tampok ng lungsod ay ang maraming lawa sa kanluran at timog-silangan na mga boro na nabuo ng [[Spree (ilog)|Spree]], [[Havel]], at [[Dahme (ilog)|Dahme]], na ang pinakamalakin ay ang [[Lawa ng Müggelsee|Lawa Müggelsee]]. Dahil sa lokasyon nito sa [[Kapatagang Europeo]], ang Berlin ay naiimpluwensiyahan ng isang [[Klimang banayad|banayad na pana-panahong klima]]. Halos sangkatlo ng lugar ng lungsod ay binubuo ng mga kagubatan, [[Tala ng mga liwasan at hardin sa Berlin|liwasan, hardin]], ilog, kanal, at lawa.<ref name="gruen">{{Cite web |last=Senatsverwaltung für Umwelt, Verkehr und Klimaschutz Berlin, Referat Freiraumplanung und Stadtgrün |title=Anteil öffentlicher Grünflächen in Berlin |url=https://www.berlin.de/senuvk/umwelt/stadtgruen/gruenanlagen/de/daten_fakten/downloads/ausw_5.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225003118/https://www.berlin.de/senuvk/umwelt/stadtgruen/gruenanlagen/de/daten_fakten/downloads/ausw_5.pdf |archive-date=25 February 2021 |access-date=2020-01-10}}</ref> Ang lungsod ay nasa lugar ng diyalektong [[Gitnang Aleman]], ang [[Alemang Berlin|diyalekto ng Berlin]] ay isang varyant ng mga [[Mga diyalektong Lausitzisch-Neumärkisch|diyalektong Lausitzisch-Neumärkisch]]. Unang naidokumento noong ika-13 siglo at sa pagtawid ng dalawang mahalagang makasaysayang [[Ruta ng kalakalan|rutang pangkalakalan]],<ref name="staple">{{Cite web |date=August 2004 |title=Niederlagsrecht |trans-title=Settlement rights |url=https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151122025717/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html |archive-date=22 November 2015 |access-date=21 November 2015 |publisher=Verein für die Geschichte Berlins |language=de}}</ref> Ang Berlin ay naging kabesera ng [[Margrabyato ng Brandenburgo]] (1417 – 1701), ang [[Kaharian ng Prusya]] (1701–1918), ang [[Imperyong Aleman]] (1871). –1918), ang [[Republikang Weimar]] (1919–1933), at [[Alemanyang Nazi]] (1933–1945). Ang [[Berlin noong dekada '20]] ay ang ikatlong pinakamalaking munisipalidad sa mundo.<ref>{{Cite web |date=September 2009 |title=Topographies of Class: Modern Architecture and Mass Society in Weimar Berlin (Social History, Popular Culture and Politics in Germany) |url=https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=23505 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180706161901/https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=23505 |archive-date=6 July 2018 |access-date=9 October 2009 |publisher=www.h-net.org}}</ref> Pagkatapos ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]] at ang kasunod na pananakop nito ng mga matagumpay na bansa, nahati ang lungsod; ang [[Kanlurang Berlin]] ay naging isang de facto na [[Engklabo at eksklabo|eksklabo]] ng [[Kanlurang Alemanya]], na napapalibutan ng [[Pader ng Berlin]] (mula Agosto 1961 hanggang Nobyembre 1989) at teritoryo ng Silangang Aleman.<ref>{{Cite web |title=Berlin Wall |url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/62202/Berlin-Wall |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080630080628/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/62202/Berlin-Wall |archive-date=30 June 2008 |access-date=18 August 2008 |website=[[Encyclopædia Britannica]]}}</ref> Ang [[Silangang Berlin]] ay idineklara na kabesera ng Silangang Alemanya, habang ang [[Bonn]] ay naging kabesera ng Kanlurang Alemanya. Kasunod ng [[muling pag-iisang Aleman]] noong 1990, ang Berlin ay muling naging kabesera ng buong Alemanya. Ang Berlin ay isang [[Lungsod pandaigdig|pandaigdigang lungsod]] ng [[Kultura ng Berlin|kultura]], [[Politika ng Berlin|politika]], [[Media ng Berlin|media]], at agham.<ref>{{Cite web |title=Berlin – Capital of Germany |url=https://www.germany.info/Vertretung/usa/en/04__W__t__G/03/01/03/Feature__3.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120112204045/https://www.germany.info/Vertretung/usa/en/04__W__t__G/03/01/03/Feature__3.html |archive-date=12 January 2012 |access-date=18 August 2008 |website=German Embassy in Washington}}</ref><ref>{{Cite news |last=Davies |first=Catriona |date=10 April 2010 |title=Revealed: Cities that rule the world&nbsp;– and those on the rise |publisher=CNN |url=https://edition.cnn.com/2010/BUSINESS/04/10/cities.dominate.world/?hpt=C2 |url-status=live |access-date=11 April 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604014630/https://edition.cnn.com/2010/BUSINESS/04/10/cities.dominate.world/?hpt=C2 |archive-date=4 June 2011}}</ref><ref>{{Cite news |last=Sifton |first=Sam |date=31 December 1969 |title=Berlin, the big canvas |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2008/06/22/travel/22iht-22berlin.13882912.html |url-status=live |access-date=18 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130412012910/https://www.nytimes.com/2008/06/22/travel/22iht-22berlin.13882912.html |archive-date=12 April 2013}}</ref><ref>{{Cite journal |date=22 October 2009 |title=Global Power City Index 2009 |url=https://www.mori-m-foundation.or.jp/english/research/project/6/pdf/GPCI2009_English.pdf |url-status=live |journal=Institute for Urban Strategies at the Mori Memorial Foundation |archive-url=https://web.archive.org/web/20140629143736/https://www.mori-m-foundation.or.jp/english/research/project/6/pdf/GPCI2009_English.pdf |archive-date=29 June 2014 |access-date=29 October 2009}}</ref> Nakabatay ang [[Ekonomiya ng Berlin|ekonomiya]] nito sa mga [[High tech|high-tech]] na kompanya at [[Tersiyaryong sektor ng ekonomiya|sektor ng serbisyo]], na sumasaklaw sa magkakaibang hanay ng mga [[Malilikhaing industriya|malikhaing industriya]], pasilidad ng pananaliksik, mga korporasyon ng media at mga lugar ng kumbensiyon.<ref name="congress">{{Cite web |title=ICCA publishes top 20 country and city rankings 2007 |url=https://www.iccaworld.com/npps/story.cfm?ID=1577 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080922094543/https://www.iccaworld.com/npps/story.cfm?ID=1577 |archive-date=22 September 2008 |access-date=18 August 2008 |website=ICCA}}</ref><ref name="Cityofdesign2">{{cite press release|url=https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080816140547/https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|url-status=dead|archive-date=16 August 2008|title=Berlin City of Design|publisher=[[UNESCO]]|access-date=18 August 2008}}</ref> Ang Berlin ay nagsisilbing isang kontinental na pusod para sa trapiko sa himpapawid at tren at may napakakomplikadong ugnayan ng pampublikong transportasyon. Ang metropolis ay isang sikat na destinasyong [[Turismo sa Alemanya|panturista]].<ref>{{Cite journal |date=4 September 2014 |title=Berlin Beats Rome as Tourist Attraction as Hordes Descend |url=https://www.bloomberg.com/news/2014-09-03/berlin-beats-rome-as-tourist-attraction-as-hordes-descend.html |url-status=live |journal=Bloomberg L.P. |archive-url=https://web.archive.org/web/20140911154443/https://www.bloomberg.com/news/2014-09-03/berlin-beats-rome-as-tourist-attraction-as-hordes-descend.html |archive-date=11 September 2014 |access-date=11 September 2014}}</ref> Kabilang din sa mga makabuluhang industriya ang [[Teknolohiyang pang-impormasyon|IT]], mga [[parmasyutiko]], [[inhinyeriyang biyomedikal]], [[malinis na teknolohiya]], [[biyoteknolohiya]], konstruksiyon, at [[Elektronika|electronika]]. Ang Berlin ay tahanan ng mga unibersidad na kilala sa buong mundo gaya ng [[Unibersidad ng Berlin Humboldt|Pamantasang Humboldt]], [[Pamantasang Teknikal ng Berlin|Pamantasang Teknikal]], [[Malayang Unibersidad ng Berlin|Malayang Unibersidad]], [[Unibersidad ng Sining ng Berlin|Unibersidad ng Sining]], [[ESMT Berlin]], [[Paaralang Hertie]], at [[Kolehiyong Bard ng Berlin]]. Ang [[Zoolohikong Hardin ng Berlin|Zoolohikong Hardin]]<nowiki/>nito ay ang pinakabinibisitang zoo sa Europa at isa sa pinakasikat sa buong mundo. Dahil ang [[Estudyo ng Babelsberg|Babelsberg]] ang kauna-unahang malakihang estudyong pampelikulang kompleks sa mundo, ang Berlin ay isang lalong sikat na lokasyon para sa mga pandaigdigang [[Tala ng mga pelikulang isinagawa sa Berlin|paggawa ng pelikula]].<ref>{{Cite web |date=9 August 2008 |title=Hollywood Helps Revive Berlin's Former Movie Glory |url=https://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,3549403,00.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080813010550/https://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,3549403,00.html |archive-date=13 August 2008 |access-date=18 August 2008 |website=[[Deutsche Welle]]}}</ref> Kilala ang lungsod sa mga pagdiriwang, magkakaibang arkitektura, nightlife, kontemporaneong sining at napakataas na kalidad ng pamumuhay.<ref>{{Cite news |last=Flint |first=Sunshine |date=12 December 2004 |title=The Club Scene, on the Edge |work=The New York Times |url=https://travel2.nytimes.com/2004/12/12/travel/12surf.html |url-status=live |access-date=18 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130402221310/https://travel2.nytimes.com/2004/12/12/travel/12surf.html |archive-date=2 April 2013}}</ref> Mula noong dekada 2000, saksi nag Berlin sa paglitaw ng isang kosmopolitang [[Startup ecosystem|eksenang]] [[entrepreneurship]].<ref>{{Cite journal |date=13 June 2014 |title=Young Israelis are Flocking to Berlin |url=https://www.newsweek.com/2014/06/20/young-israelis-are-flocking-berlin-262139.html |url-status=live |journal=Newsweek |archive-url=https://web.archive.org/web/20140827183310/https://www.newsweek.com/2014/06/20/young-israelis-are-flocking-berlin-262139.html |archive-date=27 August 2014 |access-date=28 August 2014}}</ref> Nagtataglay ang Berlin ng tatlong [[Pandaigdigang Pamanang Pook]]: [[Pulo ng mga Museo]]; ang mga [[Mga Palasyo at Liwasan ng Potsdam at Berlin|Palasyo at Liwasan ng Potsdam at Berlin]]; at ang mga [[Mga Modernismong Pabahay ng Berlin|Modernismong Pabahay ng Berlin]].<ref name="UNESCO">{{Cite web |title=World Heritage Site Museumsinsel |url=https://whc.unesco.org/en/list/896 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210506100913/https://whc.unesco.org/en/list/896 |archive-date=6 May 2021 |access-date=6 May 2021 |publisher=[[UNESCO]]}}</ref> Kabilang sa iba pang mga tanawin ang [[Tarangkahang Brandenburgo]], ang [[gusaling Reichstag]], [[Potsdamer Platz]], ang [[Alaala sa mga Pinaslang na Hudyo ng Europa]], ang [[Gedenkstätte Berliner Mauer|Alaala ng Pader ng Berlin]], ang [[Galeriya ng Silangang Bahagi]], ang [[Haligi ng Tagumpay sa Berlin]], [[Katedral ng Berlin]], at ang [[Fernsehturm Berlin|Toreng Pantelebisyon ng Berlin]], ang pinakamataas na estruktura sa Alemanya. Maraming museo, galeriya, aklatan, orkestra, at mga pinagdadausan ng sports ang Berlin. Kabilang dito ang [[Altes Museum]], ang [[Alte Nationalgalerie|Lumang Pamabansang Galeriya]], ang [[Museong Bode]], ang [[Museong Pergamon]], ang [[Deutsches Historisches Museum|Museuong Pangkasaysayang Aleman]], ang [[Museong Hudyo Berlin]], ang [[Museo ng Likas na Kasaysayan, Berlin|Museo ng Likas na Kasaysayan]], ang [[Foro Humboldt]], ang [[Aklatang Estatal ng Berlin]], ang [[Estatal na Opera ng Berlin]], ang [[Filarmonika ng Berlin]], at ang [[Maraton ng Berlin]]. == Kasaysayan == === Etimolohiya === Matatagpuan ang Berlin sa hilagang-silangan ng Alemanya, silangan ng Ilog [[Ilog Elba|Elbe]], na dating bumubuo, kasama ang Ilog (Sahon o Turingia) [[Saale]] (mula sa kanilang [[tagpuan]] sa [[Barby, Alemanya|Barby]] pataas), ang silangang hangganan ng [[Francia|Kahariang Franco]]. Habang ang Kahariang Franco ay pangunahing tinitirhan ng mga tribong [[Mga Aleman|Aleman]] tulad ng mga [[Mga Franco|Franco]] at mga [[Sakson|Sahon]], ang mga rehiyon sa silangan ng mga ilog sa hangganan ay pinaninirahan ng mga tribong [[Mga Eslabo|Eslabo]]. Ito ang dahilan kung bakit karamihan sa mga lungsod at nayon sa hilagang-silangan ng Alemanya ay may mga pangalang may pinagmulang [[Mga wikang Eslabo|Eslabo]] ([[Germania Slavica]]). Ang mga karaniwang [[Hermanisasyon|Hermanisadong]] pangalan ng lugar na [[Hulapi|hulaping]] Eslabo na pinagmulan ay ''-ow'', ''-itz'', ''-vitz'', ''-witz'', ''-itzsch'' at ''-in'', ang mga [[unlapi]] ay ''Windisch'' at ''Wendisch''. Ang pangalang ''Berlin'' ay nag-ugat sa wika ng mga naninirahan sa [[Mga Kanlurang Eslabo|Kanlurang Eslabo]] sa lugar ng Berlin ngayon, at maaaring nauugnay sa Lumang [[Wikang Polabo|Polabong]] tangkay na ''berl-'' / ''birl-'' ("latian").<ref>{{Cite book|last=Berger|first=Dieter|title=Geographische Namen in Deutschland|publisher=Bibliographisches Institut|year=1999|isbn=978-3-411-06252-2}}</ref> Dahil ang ''Ber-'' sa simula ay parang salitang Aleman na ''Bär'' ("oso"), lumilitaw ang isang oso sa eskudo de armas ng lungsod. Kaya ito ay isang halimbawa ng [[armas parlantes]]. Sa [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|labindalawang boro]] ng Berlin, lima ang may (bahagya) na pangalang may pinagmulang Eslabo: [[Pankow]] (pinakamatao), [[Steglitz-Zehlendorf]], [[Marzahn-Hellersdorf]], [[Treptow-Köpenick]], at [[Spandau]] (pinangalanang Spandow hanggang 1878). Sa siyamnapu't anim na kapitbahayan nito, dalawampu't dalawa ang may (bahagya) na pangalang may pinagmulang Eslabo: [[Altglienicke]], [[Alt-Treptow]], [[Britz]], [[Buch (Berlin)|Buch]], [[Buckow (Berlin)|Buckow]], [[Gatow]], [[Karow (Berlin)|Karow]], [[Kladow]], [[Köpenick]], [[Lankwitz]], [[Lübars]], [[Malchow (Berlin)|Marchow]][[Pankow (lokal)|,]] [[Marzahn]], [[Pankow]], [[Prenzlauer Berg]], [[Rudow]], [[Schmöckwitz]], [[Spandau (lokal)|Spandau]], [[Stadtrandsiedlung Malchow]], [[Steglitz]], [[Tegel]], at [[Zehlendorf (Berlin)|Zehlendorf]]. Ang kapitbahayan ng [[Moabit]] ay may pangalang nagmula sa Pranses, at ang [[Französisch Buchholz]] ay ipinangalan sa mga [[Huguenot]]. === Ika-12 hanggang ika-16 na siglo === [[Talaksan:ZLB-Berliner_Ansichten-Januar.jpg|thumb|Mapa ng Berlin noong 1688]] [[Talaksan:Dom_und_Stadtschloss,_Berlin_1900.png|thumb|[[Katedral ng Berlin]] (kaliwa) at [[Palasyo ng Berlin]] (kanan), 1900]] Ang pinakaunang katibayan ng mga pamayanan sa lugar ng Berlin ngayon ay mga labi ng isang pundasyon ng bahay na may petsang 1174, na natagpuan sa mga paghuhukay sa Berlin Mitte,<ref>{{Cite news |title=Berlin ist älter als gedacht: Hausreste aus dem Jahr 1174 entdeckt |language=de |trans-title=Berlin is older than thought: house remains from 1174 have been found |agency=dpa |url=https://www.berlin.de/aktuelles/berlin/2674414-958092-berlin-ist-aelter-als-gedacht-hausreste-.html |url-status=live |access-date=24 August 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120824212016/https://www.berlin.de/aktuelles/berlin/2674414-958092-berlin-ist-aelter-als-gedacht-hausreste-.html |archive-date=24 August 2012}}</ref> at isang barakilang kahoy na may petsang humigit-kumulang 1192.<ref name="zycwaq">{{Cite news |last=Rising |first=David |date=30 January 2008 |title=Berlin dig finds city older than thought |work=[[NBC News]] |agency=Associated Press |url=https://www.nbcnews.com/id/22920517/ns/technology_and_science-science/t/berlin-dig-finds-city-older-thought/ |url-status=live |access-date=1 January 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180102013454/https://www.nbcnews.com/id/22920517/ns/technology_and_science-science/t/berlin-dig-finds-city-older-thought/ |archive-date=2 January 2018}}</ref> Ang unang nakasulat na mga talaan ng mga bayan sa lugar ng kasalukuyang Berlin ay mula sa huling bahagi ng ika-12 siglo. Ang [[Spandau]] ay unang binanggit noong 1197 at [[Köpenick]] noong 1209, bagaman ang mga lugar na ito ay hindi sumali sa Berlin hanggang 1920.<ref>{{Cite web |year=2002 |title=Zitadelle Spandau |trans-title=Spandau Citadel |url=https://www.berlin.de/tourismus/sehenswuerdigkeiten.en/00175.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20080612020333/https://www.berlin.de/tourismus/sehenswuerdigkeiten.en/00175.html |archive-date=12 June 2008 |access-date=18 August 2008 |publisher=BerlinOnline Stadtportal GmbH & Co. KG}}</ref> Ang gitnang bahagi ng Berlin ay maaaring masubaybayan pabalik sa dalawang bayan. Ang [[Cölln]] sa [[Fischerinsel]] ay unang binanggit sa isang dokumento noong 1237, at ang Berlin, sa kabila ng [[Spree (ilog)|Spree]] sa tinatawag ngayong [[Nikolaiviertel]], ay tinukoy sa isang dokumento mula 1244.<ref name="zycwaq" /> Ang 1237 ay itinuturing na petsa ng pagkakatatag ng lungsod.<ref name="Medtradc">{{Cite web |title=The medieval trading center |url=https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/en/history/the-medieval-trading-center/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160731190906/https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/en/history/the-medieval-trading-center/ |archive-date=31 July 2016 |access-date=11 June 2013 |publisher=BerlinOnline Stadtportal GmbH & Co. KG.}}</ref> Ang dalawang bayan sa paglipas ng panahon ay nabuo ang malapit na pang-ekonomiya at panlipunang ugnayan, at nakinabang mula sa [[Karapatan sa emporyo|pangunahing bahagi mismo]] sa dalawang mahalagang [[ruta ng kalakalan]] ng ''[[Sa pamamagitan ng Imperii|Via Imperii]]'' at mula [[Brujas]] hanggang [[Veliky Novgorod|Novgorod]].<ref name="staple2">{{Cite web |date=August 2004 |title=Niederlagsrecht |trans-title=Settlement rights |url=https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151122025717/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html |archive-date=22 November 2015 |access-date=21 November 2015 |publisher=Verein für die Geschichte Berlins |language=de}}</ref> Noong 1307, bumuo sila ng isang alyansa na may isang karaniwang patakarang panlabas, bagaman ang kanilang mga panloob na pangangasiwa ay pinaghihiwalay pa rin.<ref name="Stöver2010">Stöver B. Geschichte Berlins.</ref><ref name="Lui stadtgr">{{Cite web |year=2004 |title=Stadtgründung Und Frühe Stadtentwicklung |trans-title=City foundation and early urban development |url=https://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/articles/1_02_stadtgr |archive-url=https://archive.today/20130620011811/http://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/articles/1_02_stadtgr#selection-75.18-75.40 |archive-date=20 June 2013 |access-date=10 November 2018 |publisher=Luisenstädtischer Bildungsverein |language=de}}</ref> Noong 1415, si [[Federico I, Elektor ng Brandenburgo|Federico I]] ay naging [[Prinsipe-elektor|elektor]] ng [[Margrabyato ng Brandenburgo]], na pinamunuan niya hanggang 1440.<ref>{{Cite web |year=1993 |title=The Hohenzollern Dynasty |url=https://www.west.net/~antipas/protected_files/news/europe/hohenzollerns.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20070807093738/https://www.west.net/~antipas/protected_files/news/europe/hohenzollerns.html |archive-date=7 August 2007 |access-date=18 August 2008 |publisher=Antipas}}</ref> Noong ika-15 siglo, itinatag ng kaniyang mga kahalili ang Berlin-Cölln bilang kabesera ng margebyato, at ang mga sumunod na miyembro ng pamilyang [[Pamilya Hohenzollern|Hohenzollern]] ay namuno sa Berlin hanggang 1918, una bilang mga elektor ng Brandenburgo, pagkatapos ay bilang mga hari ng [[Prusya]], at kalaunan bilang mga [[emperador ng Alemanya]]. Noong 1443, sinimulan ni [[Federico II, Elektor ng Brandenburgo|Federico II Ngiping Bakal]] ang pagtatayo ng isang bagong [[Stadtschloss, Berlin|palasyo]] ng hari sa kambal na lungsod ng Berlin-Cölln. Ang mga protesta ng mga mamamayan ng bayan laban sa gusali ay nagtapos noong 1448, sa "Indignasyong Berlin" ("Berliner Unwille").<ref>{{Cite web |last=Komander |first=Gerhild H. M. |date=November 2004 |title=Berliner Unwillen |trans-title=Berlin unwillingness |url=https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlinabc/stichworteag/555-berliner-unwillen.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130919215632/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlinabc/stichworteag/555-berliner-unwillen.html |archive-date=19 September 2013 |access-date=30 May 2013 |publisher=Verein für die Geschichte Berlins e.&nbsp;V. |language=de}}</ref><ref>{{Cite news |last=Conrad |first=Andreas |date=26 October 2012 |title=Was den "Berliner Unwillen" erregte |language=de |trans-title=What aroused the "Berlin unwillingness" |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/serie-was-den-berliner-unwillen-erregte/7301932.html |url-status=live |access-date=10 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181008183148/https://www.tagesspiegel.de/berlin/serie-was-den-berliner-unwillen-erregte/7301932.html |archive-date=8 October 2018}}</ref> Hindi naging matagumpay ang protestang ito at nawalan ang mga mamamayan ng marami sa mga pampolitika at pang-ekonomiyang pribilehiyo. Nang matapos ang palasyo ng hari noong 1451, unti-unti itong nagamit. Mula 1470, kasama ang bagong elektor na si [[Alberto III Aquiles, Elektor ng Brandenburgo|Alberto III Aquiles]], naging bagong tirahan ng hari ang Berlin-Cölln.<ref name="Lui stadtgr2">{{Cite web |year=2004 |title=Stadtgründung Und Frühe Stadtentwicklung |trans-title=City foundation and early urban development |url=https://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/articles/1_02_stadtgr |archive-url=https://archive.today/20130620011811/http://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/articles/1_02_stadtgr#selection-75.18-75.40 |archive-date=20 June 2013 |access-date=10 November 2018 |publisher=Luisenstädtischer Bildungsverein |language=de}}</ref> Opisyal, ang palasyo ng Berlin-Cölln ay naging permanenteng tirahan ng mga Brandenburgong elektor ng Hohenzollerns mula 1486, nang si [[John Cicero, Elektor ng Brandenburgo|John Cicero]] ay maupo sa kapangyarihan.<ref>{{Cite web |title=The electors' residence |url=https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/en/history/the-electors-residence/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170421214734/https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/en/history/the-electors-residence/ |archive-date=21 April 2017 |access-date=11 June 2013 |publisher=BerlinOnline Stadtportal GmbH & Co. KG}}</ref> Gayunpaman, kinailangan ng Berlin-Cölln na talikuran ang katayuan nito bilang isang malayang lungsod [[Ligang Hanseatico|Hanseatico]]. Noong 1539, opisyal na naging [[Luteranismo|Luterano]] ang mga botante at ang lungsod.<ref>{{Cite web |title=Berlin Cathedral |url=https://www.smp-protein.de/SMPConference/berlin.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20060818100934/https://www.smp-protein.de/SMPConference/berlin.htm |archive-date=18 August 2006 |access-date=18 August 2008 |publisher=SMPProtein}}</ref> === Ika-17 hanggang ika-19 na siglo === Ang [[Digmaan ng Tatlumpung Taon]] sa pagitan ng 1618 at 1648 ay nagwasak sa Berlin. Sangkatlo ng mga bahay nito ang nasira o nawasak, at ang lungsod ay nawalan ng kalahati ng populasyon nito.<ref>{{Cite web |title=Brandenburg during the 30 Years War |url=https://www.zum.de/whkmla/region/germany/bra30.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080928213849/https://www.zum.de/whkmla/region/germany/bra30.html |archive-date=28 September 2008 |access-date=18 August 2008 |publisher=World History at KMLA}}</ref> Si [[Federico Guillermo I, Elektor ng Brandenburgo|Federico Guillermo]], na kilala bilang "Dakilang Elektor", na humalili sa kanyang ama na si [[Jorge Guillermo, Elektor ng Brandenburgo|Jorge Guillermo]] bilang pinuno noong 1640, ay nagpasimula ng isang patakaran ng pagtataguyod ng imigrasyon at pagpaparaya sa relihiyon.<ref name="Carlyle18532">{{cite book|first=Thomas|last=Carlyle|title=Fraser's Magazine|url=https://archive.org/details/frasersmagazine03carlgoog|year=1853|publisher=J. Fraser|page=[https://archive.org/details/frasersmagazine03carlgoog/page/n71 63]|access-date=11 February 2016}}</ref> Sa [[Kautusan ng Potsdam]] noong 1685, nag-alok si Frederick William ng pagpapakupkop para sa mga [[Huguenot]] na Pranses.<ref name="Plaut19952">{{cite book|first=W. Gunther|last=Plaut|title=Asylum: A Moral Dilemma|url=https://books.google.com/books?id=oirvylPVAhAC&pg=PA42|date=1 January 1995|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-275-95196-2|page=42|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915214210/https://books.google.com/books?id=oirvylPVAhAC&pg=PA42|url-status=live}}</ref> Noong 1700, humigit-kumulang 30 porsiyento ng mga residente ng Berlin ay Pranses, dahil sa imigrasyon ng mga Huguenot.<ref name="Gray20072">{{cite book|first=Jeremy|last=Gray|title=Germany|url=https://books.google.com/books?id=Z5t5mZE_s5YC&pg=PA49|year=2007|publisher=Lonely Planet|isbn=978-1-74059-988-7|page=49|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915225030/https://books.google.com/books?id=Z5t5mZE_s5YC&pg=PA49|url-status=live}}</ref> Marami pang ibang imigrante ang nagmula sa [[Bohemya|Bohemia]], [[Mankomunidad ng Polonya-Litwanya|Polonya]], at [[Prinsipado-Arsobispado ng Salzburgo|Salzburgo]].<ref name="Cybriwsky20132">{{cite book|first=Roman Adrian|last=Cybriwsky|title=Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture|url=https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA48|date=23 May 2013|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-61069-248-9|page=48|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915232139/https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA48|url-status=live}}</ref> [[Talaksan:Berlin_Unter_den_Linden_Victoria_Hotel_um_1900.jpg|left|thumb|Ang Berlin ay naging kabesera ng [[Imperyong Aleman]] noong 1871 at mabilis na lumawak sa mga sumunod na taon.]] Mula noong 1618, ang Margrabyato ng Brandenburgo ay [[Personal na unyon|personal]] na nakipag-isa sa [[Dukado ng Prusya]]. Noong 1701, nabuo ng dalawahang estado ang [[Kaharian ng Prusya]] habang si [[Federico III, Elektor ng Brandenburgo]], ay kinoronahan ang sarili bilang haring [[Federico I sa Prusya]]. Ang Berlin ay naging kabesera ng bagong Kaharian,<ref>Horlemann, Bernd (Hrsg.</ref> pinalitan ang [[Königsberg]]. Ito ay isang matagumpay na pagtatangka na isentralisa ang kabesera sa napakalayo na estado, at ito ang unang pagkakataon na ang lungsod ay nagsimulang lumago. Noong 1709, pinagsama ang Berlin sa apat na lungsod ng Cölln, Friedrichswerder, Friedrichstadt, at Dorotheenstadt sa ilalim ng pangalang Berlin, "Haupt- und Residenzstadt Berlin".<ref name="Stöver20102">Stöver B. Geschichte Berlins.</ref> Noong 1740, si Federico II, na kilala bilang [[Federico II ng Prusya|Federico ang Dakila]] (1740–1786), ay naluklok sa kapangyarihan.<ref name="Zaide19652">{{cite book|first=Gregorio F.|last=Zaide|title=World History|url=https://books.google.com/books?id=Kq512SmGMIsC&pg=PA273|year=1965|publisher=Rex Bookstore, Inc.|isbn=978-971-23-1472-8|page=273|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915200510/https://books.google.com/books?id=Kq512SmGMIsC&pg=PA273|url-status=live}}</ref> Sa ilalim ng pamumuno ni Federico II, ang Berlin ay naging sentro ng [[Panahon ng Kaliwanagan|Kaliwanagan]], ngunit saglit ding sinakop noong [[Digmaan ng Pitong Taon]] ng hukbong Ruso.<ref name="PerryChase20122">{{cite book|first1=Marvin|last1=Perry|first2=Myrna|last2=Chase|first3=James|last3=Jacob|first4=Margaret|last4=Jacob|first5=Theodore|last5=Von Laue|title=Western Civilization: Ideas, Politics, and Society|url=https://books.google.com/books?id=YYIJAAAAQBAJ&pg=PA444|date=1 January 2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-133-70864-3|page=444|access-date=20 June 2015|archive-date=14 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150914174457/https://books.google.com/books?id=YYIJAAAAQBAJ&pg=PA444|url-status=live}}</ref> Kasunod ng tagumpay ng Pransiya sa [[Digmaan ng Ikaapat na Koalisyon|Digmaan ng Ika-apat na Koalisyon]], [[Pagbagsak ng Berlin (1806)|nagmartsa]] si [[Napoleon I ng Pransiya|Napoleon Bonaparte]] sa Berlin noong 1806, ngunit nagbigay ng nagsasariling pamahalaan sa lungsod.<ref name="Lewis20132">{{cite book|first=Peter B.|last=Lewis|title=Arthur Schopenhauer|url=https://books.google.com/books?id=6TBXX9KVtzsC&pg=PA57|date=15 February 2013|publisher=Reaktion Books|isbn=978-1-78023-069-6|page=57|access-date=20 June 2015|archive-date=14 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150914174348/https://books.google.com/books?id=6TBXX9KVtzsC&pg=PA57|url-status=live}}</ref> Noong 1815, ang lungsod ay naging bahagi ng bagong [[Lalawigan ng Brandenburgo]].<ref name="StaffInc.20102">{{cite book|author1=Harvard Student Agencies Inc. Staff|author2=Harvard Student Agencies, Inc.|title=Let's Go Berlin, Prague & Budapest: The Student Travel Guide|url=https://books.google.com/books?id=Nj0YqD4ntvIC&pg=PA83|date=28 December 2010|publisher=Avalon Travel|isbn=978-1-59880-914-5|page=83|access-date=20 June 2015|archive-date=14 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150914181704/https://books.google.com/books?id=Nj0YqD4ntvIC&pg=PA83|url-status=live}}</ref> Hinubog ng [[Rebolusyong Industriyal]] ang Berlin noong ika-19 na siglo; kapansin-pansing lumawak ang ekonomiya at populasyon ng lungsod, at naging pangunahing sentro ng riles at sentro ng ekonomiya ng Alemanya. Ang mga karagdagang suburb sa lalong madaling panahon ay umunlad at tumaas ang lugar at populasyon ng Berlin. Noong 1861, ang mga kalapit na suburb kasama ang [[Kasal (Berlin)|Wedding]], [[Moabit]], at ilang iba pa ay isinanib sa Berlin.<ref name="Schulte-Peevers20102">{{cite book|author=Andrea Schulte-Peevers|title=Lonel Berlin|url=https://books.google.com/books?id=DKlXQS6c3p0C&pg=PA25|date=15 September 2010|publisher=Lonely Planet|isbn=978-1-74220-407-9|page=25|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915214354/https://books.google.com/books?id=DKlXQS6c3p0C&pg=PA25|url-status=live}}</ref> Noong 1871, ang Berlin ay naging kabesera ng bagong itinatag na [[Imperyong Aleman]].<ref name="Stöver20132">{{cite book|first=Bernd|last=Stöver|title=Berlin: A Short History|url=https://books.google.com/books?id=LVA8AQAAQBAJ&pg=PT20|date=2 October 2013|publisher=C.H.Beck|isbn=978-3-406-65633-0|page=20|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915200615/https://books.google.com/books?id=LVA8AQAAQBAJ&pg=PT20|url-status=live}}</ref> Noong 1881, naging distritong lungsod ito na hiwalay sa Brandenburgo.<ref name="Strassmann20082">{{cite book|first=W. Paul|last=Strassmann|title=The Strassmanns: Science, Politics and Migration in Turbulent Times (1793–1993)|url=https://books.google.com/books?id=5cCuBAAAQBAJ&pg=PA26|date=15 June 2008|publisher=Berghahn Books|isbn=978-1-84545-416-6|page=26|access-date=20 June 2015|archive-date=10 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150910121944/https://books.google.com/books?id=5cCuBAAAQBAJ&pg=PA26|url-status=live}}</ref> === Ika-20 hanggang ika-21 siglo === Noong unang bahagi ng ika-20 siglo, ang Berlin ay naging isang matabang lupa para sa kilusang [[Sineng Ekspresyonistang Aleman|Ekspresyonistang Aleman]].<ref name="HollandGawthrop20012">{{cite book|author1=Jack Holland|author2=John Gawthrop|title=The Rough Guide to Berlin|url=https://archive.org/details/roughguidetoberl00holl|url-access=registration|year=2001|publisher=Rough Guides|isbn=978-1-85828-682-2|page=[https://archive.org/details/roughguidetoberl00holl/page/361 361]}}</ref> Sa mga larangan tulad ng arkitektura, pagpipinta, at sine ay naimbento ang mga bagong anyo ng artistikong estilo. Sa pagtatapos ng [[Unang Digmaang Pandaigdig]] noong 1918, isang [[Republikang Weimar|republika]] ang ipinahayag ni [[Philipp Scheidemann]] sa [[Reichstag (gusali)|gusaling Reichstag]]. Noong 1920, isinama ng [[Batas ng Kalakhang Berlin]] ang dose-dosenang mga suburban na lungsod, nayon, at pagmamay-ari sa paligid ng Berlin sa isang pinalawak na lungsod. Ang batas ay nagpalaki sa lugar ng Berlin mula 66 tungo 883 km² (25 tungo 341 sq mi). Halos dumoble ang populasyon, at ang Berlin ay may populasyon na humigit-kumulang apat na milyon. Sa panahon ng [[Kulturang Weimar|Weimar]], ang Berlin ay sumailalim sa kaguluhan sa politika dahil sa kawalan ng katiyakan sa ekonomiya ngunit naging isang kilalang sentro ng [[Rumaragasang Dekada '20]]. Naranasan ng metropolis ang kaniyang kapanahunan bilang isang pangunahing kabesera ng mundo at kilala sa mga tungkulin ng pamumuno nito sa agham, teknolohiya, sining, humanidades, pagpaplano ng lungsod, pelikula, mas mataas na edukasyon, pamahalaan, at mga industriya. Si [[Albert Einstein]] ay sumikat sa publiko noong mga taon niya sa Berlin, na ginawaran ng [[Gantimpalang Nobel para sa Pisika]] noong 1921. [[Talaksan:Potsdamer_Platz_1945.jpg|left|thumb|Nawasak ang Berlin pagkatapos ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]] ([[Potsdamer Platz]], 1945)]] Noong 1933, si [[Adolf Hitler]] at ang [[Partidong Nazi|Partido Nazi]] ay [[Pag-angat sa kapangyarihan ni Adolf Hitler|naluklok sa kapangyarihan]]. Ang pamamahala ng NSDAP ay nagpabawas sa komunidad ng mga Hudyo ng Berlin mula 160,000 (isang-katlo ng lahat ng mga Hudyo sa bansa) sa humigit-kumulang 80,000 dahil sa pangingibang-bansa sa pagitan ng 1933 at 1939. Pagkatapos ng [[Kristallnacht]] noong 1938, libo-libong Hudyo ng lungsod ang ikinulong sa kalapit na [[kampong piitan ng Sachsenhausen]]. Simula noong unang bahagi ng 1943, marami ang ipinadala sa mga [[kampong piitan]], gaya ng [[Kampo ng konsentrasyon sa Auschwitz|Auschwitz]].<ref>{{Cite web |title=The Jewish Community of Berlin |url=https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005450 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170708152027/https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005450 |archive-date=8 July 2017 |access-date=10 November 2018 |publisher=Holocaust Encyclopedia}}</ref> Ang Berlin ay ang pinakamabigat na binomba na lungsod sa kasaysayan. Sa panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ang malaking bahagi ng Berlin ay nawasak 1943–45 reyd sa himpapawid ng mga Alyado at sa 1945 [[Labanan ng Berlin]]. Ang mga Alyado ay naghulog ng 67,607 tonelada ng mga bomba sa lungsod, na sinira ang 6,427 ektarya ng tinayuang lugar. Humigit-kumulang 125,000 sibilyan ang napatay.<ref>{{Citation |last=Clodfelter |first=Micheal |title=Warfare and Armed Conflicts- A Statistical Reference to Casualty and Other Figures, 1500–2000 |year=2002 |edition=2nd |publisher=McFarland & Company |isbn=978-0-7864-1204-4}}</ref> Matapos ang [[Pagtatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig sa Europa|pagtatapos ng digmaan sa Europa]] noong Mayo 1945, nakatanggap ang Berlin ng malaking bilang ng mga bakwit mula sa mga lalawigan sa Silangan. Hinati ng mga matagumpay na kapangyarihan ang lungsod sa apat na sektor, na kahalintulad sa mga lugar ng [[Alemanyang sakop ng mga Alyado|pananakop]] kung saan hinati ang Alemanya. Ang mga sektor ng [[Mga Alyado ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig|Kanluraning Alyado]] (ang Estados Unidos, Reino Unido, at Pransiya) ay nabuo ang [[Kanlurang Berlin]], habang ang [[Unyong Sobyetika|Sobyetikong sektor]] ang bumuo ng [[Silangang Berlin]].<ref>{{Cite web |last=Benz |first=Prof. Dr. Wolfgang |date=27 April 2005 |title=Berlin – auf dem Weg zur geteilten Stadt |trans-title=Berlin – on the way to a divided city |url=https://www.bpb.de/geschichte/nationalsozialismus/dossier-nationalsozialismus/39619/das-geteilte-berlin?p=all |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181110120432/https://www.bpb.de/geschichte/nationalsozialismus/dossier-nationalsozialismus/39619/das-geteilte-berlin?p=all |archive-date=10 November 2018 |access-date=10 November 2018 |publisher=Bundeszentrale für politische Bildung |language=de}}</ref> Lahat ng apat na [[Mga Alyado ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig|Alyado]] ay nagbahagi ng mga tungkuling pampamahalaan para sa Berlin. Gayunpaman, noong 1948, nang palawigin ng Kanluraning Alyado ang reporma sa pera sa Kanlurang mga sona ng Alemanya sa tatlong kanlurang sektor ng Berlin, ang [[Unyong Sobyetika|Unyong Sobyetiko]] ay nagpataw ng [[Pagbangkulong ng Berlin|pagharang]] sa mga daanan patungo at mula sa Kanlurang Berlin, na ganap na nasa loob ng kontrolado ng Sobyet. teritoryo. Ang [[Pagbangkulong ng Berlin|airlift ng Berlin]], na isinagawa ng tatlong kanlurang Alyado, ay nagtagumpay sa pagharang na ito sa pamamagitan ng pagbibigay ng pagkain at iba pang mga suplay sa lungsod mula Hunyo 1948 hanggang Mayo 1949.<ref>{{Cite web |title=Berlin Airlift / Blockade |url=https://www.western-allies-berlin.com/historic-events/detail/airlift-blockade |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150318232831/https://www.western-allies-berlin.com/historic-events/detail/airlift-blockade |archive-date=18 March 2015 |access-date=18 August 2008 |publisher=Western Allies Berlin}}</ref> Noong 1949, itinatag ang Pederal na Republika ng Alemanya sa [[Kanlurang Alemanya]] at kalaunan ay isinama ang lahat ng mga sonang Amerikano, Briton, at Pranses, hindi kasama ang mga sona ng tatlong bansang iyon sa Berlin, habang ang [[Marxismo–Leninismo|Marxista-Leninistang]] [[Silangang Alemanya|Demokratikong Republikang Aleman]] ay idineklara sa [[Silangang Alemanya]]. Ang Kanlurang Berlin ay opisyal na nanatiling isang sinasakop na lungsod, ngunit ito ay nakahanay sa politika sa Republikang Federal ng Alemanya sa kabila ng heyograpikong paghihiwalay ng Kanlurang Berlin. Ang serbisyo ng himpapawid sa Kanlurang Berlin ay ipinagkaloob lamang sa mga kompanyang panghimpapawid ng mga Amerikano, Briton, at Pranses. [[Talaksan:Thefalloftheberlinwall1989.JPG|left|thumb|Ang [[Pader ng Berlin|pagbagsak ng Pader ng Berlin]] noong 9 Nobyembre 1989. Noong [[Araw ng Pagkakaisang Aleman|Oktubre 3, 1990]], pormal nang natapos ang proseso ng [[muling pag-iisa ng Alemanya]].]] Ang pagkakatatag ng dalawang estadong Aleman ay nagpapataas ng tensiyon sa [[Digmaang Malamig]]. Ang Kanlurang Berlin ay napapaligiran ng teritoryo ng Silangang Aleman, at ang Silangang Alemanya ay nagpahayag ng Silangang bahagi bilang kabesera nito, isang hakbang na hindi kinilala ng mga kanluraning kapangyarihan. Kasama sa Silangang Berlin ang karamihan sa sentrong pangkasaysayan ng lungsod. Ang pamahalaang Kanlurang Aleman ay nagsariling nagtatag sa [[Bonn]].<ref>{{Cite web |title=Berlin after 1945 |url=https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/geschichte/1945.en.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090412221115/https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/geschichte/1945.en.html |archive-date=12 April 2009 |access-date=8 April 2009 |publisher=BerlinOnline Stadtportal GmbH & Co. KG.}}</ref> Noong 1961, sinimulan ng Silangang Alemanya na itayo ang [[Pader ng Berlin]] sa paligid ng Kanlurang Berlin, at ang mga pangyayari ay umabot sa isang tangke na paghaharap sa [[Tsekpoint Charlie]]. Ang Kanlurang Berlin ay de facto na ngayong bahagi ng Kanlurang Alemanya na may natatanging legal na katayuan, habang ang Silangang Berlin ay de facto na bahagi ng Silangang Alemanya. Ibinigay ni [[John F. Kennedy]] ang kanyang "''[[Ich bin ein Berliner]]''" na talumpati noong Hunyo 26, 1963, sa harap ng bulwagan ng lungsod ng [[Schöneberg]], na matatagpuan sa kanlurang bahagi ng lungsod, na sinalungguhitan ang suporta ng Estados Unidos para sa Kanlurang Berlin.<ref>[[Andreas Daum]], ''Kennedy in Berlin''.</ref> Ang Berlin ay ganap na nahati. Bagaman posible para sa mga Kanluranin na dumaan sa kabilang panig sa pamamagitan ng mahigpit na kontroladong mga tsekpoint, para sa karamihan ng mga taga-Silangan, ang paglalakbay sa Kanlurang Berlin o Kanlurang Alemanya ay ipinagbabawal ng pamahalaan ng Silangang Alemanya. Noong 1971, ginagarantiyahan ng isang [[Kasunduan ng Apat na Kapangyarihan]] ang pagpunta sa at mula sa Kanlurang Berlin sa pamamagitan ng kotse o tren sa pamamagitan ng Silangang Alemanya.<ref>{{Cite web |year=1996 |title=Ostpolitik: The Quadripartite Agreement of September 3, 1971 |url=https://usa.usembassy.de/etexts/ga5-710903.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225042306/https://usa.usembassy.de/etexts/ga5-710903.htm |archive-date=25 February 2021 |access-date=18 August 2008 |publisher=U.S. Diplomatic Mission to Germany}}</ref> Noong 1989, sa pagtatapos ng Cold War at panggigipit mula sa populasyon ng Silangang Aleman, ang [[Pagbagsak ng Pader ng Berlin|Berlin Wall ay bumagsak]] noong Nobyembre 9 at kasunod na karamihan ay giniba. Ngayon, pinapanatili ng [[East Side Gallery]] ang malaking bahagi ng pader. Noong Oktubre 1990, muling [[Muling pag-iisa ng Alemanya|pinagsama]] ang dalawang bahagi ng Alemanya bilang Republika Federal ng Alemanya, at muling naging lungsod ang Berlin.<ref>''Berlin ‒ Washington, 1800‒2000: Capital Cities, Cultural Representation, and National Identities'', ed.</ref> Si [[Walter Momper]], ang alkalde ng Kanlurang Berlin, ay naging unang alkalde ng muling pinagsamang lungsod sa pansamantala. Ang mga halalan sa buong lungsod noong Disyembre 1990 ay nagresulta sa unang "lahatang Berlin" na alkalde na nahalal na manungkulan noong Enero 1991, kung saan ang magkahiwalay na opisina ng mga alkalde sa Silangan at Kanlurang Berlin ay magtatapos sa panahong iyon, at si [[Eberhard Diepgen]] (isang dating alkalde ng Kanluran Berlin) ang naging unang nahalal na alkalde ng isang muling pinagsamang Berlin.<ref>{{Cite news |date=1 December 1990 |title=Berlin Mayoral Contest Has Many Uncertainties |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/1990/12/01/world/berlin-mayoral-contest-has-many-uncertainties.html |url-status=live |access-date=17 June 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190617212414/https://www.nytimes.com/1990/12/01/world/berlin-mayoral-contest-has-many-uncertainties.html |archive-date=17 June 2019}}</ref> Noong Hunyo 18, 1994, ang mga sundalo mula sa Estados Unidos, Pransiya, at Britanya ay nagmartsa sa isang parada na bahagi ng mga seremonya upang markahan ang pag-alis ng mga kaalyadong tropang pananakop na nagpapahintulot sa [[Muling pag-iisa ng Alemanya|muling pinagsamang Berlin]]<ref name="ReUnificationParade">{{Cite news |last=Kinzer |first=Stephan |date=19 June 1994 |title=Allied Soldiers March to Say Farewell to Berlin |work=[[The New York Times]] |location=New York City |url=https://www.nytimes.com/1994/06/19/world/allied-soldiers-march-to-say-farewell-to-berlin.html |url-status=live |access-date=20 November 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151121133602/https://www.nytimes.com/1994/06/19/world/allied-soldiers-march-to-say-farewell-to-berlin.html |archive-date=21 November 2015}}</ref> (ang huling tropang Ruso ay umalis noong Agosto 31, habang ang huling pag-alis ng mga puwersa ng Kanluraning Alyado ay noong Setyembre 8, 1994). Noong Hunyo 20, 1991, bumoto ang [[Bundestag]] (Parlamentong Aleman) na [[Pagpapasya para sa Kabesera ng Alemanya|ilipat ang luklukan]] ng kabesera ng Alemanya mula Bonn patungong Berlin, na natapos noong 1999. {{multiple image|align=right|image1=Humboldt Forum 9155.jpg|width1=195|caption1=Ang muling itinayong [[Palasyo ng Berlin]] na nalalapit nang matapos noong 2021|width2=220|width3=215|direction=|total_width=|alt1=}}Ang [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|repormang pampangasiwaan ng Berlin noong 2001]] ay pinagsama ang ilang borough, na binawasan ang kanilang bilang mula 23 hanggang 12. Noong 2006, isinagawa sa Berlin ang [[2006 FIFA World Cup Final|FIFA World Cup Final]]. Sa isang [[Atake sa truck sa Berlin noong 2016|pag-atakeng terorista noong 2016]] na nauugnay sa [[Islamikong Estado|ISIL]], isang truck ang sadyang imaneho sa isang palengkeng pam-Pasko sa tabi ng [[Pang-alaalang Simbahang Kaiser Wilhelm]], na nag-iwan ng 13 kataong namatay at 55 nasugatan.<ref>{{Cite news |date=20 December 2016 |title=IS reklamiert Attacke auf Weihnachtsmarkt für sich |language=de |trans-title=IS recalls attack on Christmas market for itself |work=[[Frankfurter Allgemeine Zeitung]] |url=https://www.faz.net/aktuell/politik/nach-anschlag-in-berlin-is-reklamiert-attentat-fuer-sich-14585337.html |url-status=live |access-date=10 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190321175944/https://www.faz.net/aktuell/politik/nach-anschlag-in-berlin-is-reklamiert-attentat-fuer-sich-14585337.html |archive-date=21 March 2019}}</ref><ref name="BBC.Dies">{{Cite news |date=26 October 2021 |title=Berlin attack: First aider dies 5 years after Christmas market murders |work=BBC |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-59048891 |url-status=live |access-date=October 26, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211026190214/https://www.bbc.com/news/world-europe-59048891 |archive-date=26 October 2021}}</ref> Binuksan ang [[Paliparang Berlin Brandenburgo]] (BER) noong 2020, pagkalipas ng siyam na taon kaysa binalak, kung saan papasok na ang Terminal 1 sa serbisyo sa katapusan ng Oktubre, at ang mga lipad papunta at mula sa [[Paliparang Tegel]] ay magtatapos sa Nobyembre.<ref>{{Cite web |last=Gardner |first=Nicky |last2=Kries |first2=Susanne |date=8 November 2020 |title=Berlin's Tegel airport: A love letter as it prepares to close |url=https://www.independent.co.uk/travel/news-and-advice/berlin-tegel-airport-germany-closing-history-brandenburg-b672759.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205135633/https://www.independent.co.uk/travel/news-and-advice/berlin-tegel-airport-germany-closing-history-brandenburg-b672759.html |archive-date=5 February 2021 |access-date=5 February 2021 |website=[[The Independent]] |language=de}}</ref> Dahil sa pagbaba ng bilang ng mga pasahero na nagreresulta mula sa pandemya ng [[Pandemya ng COVID-19|COVID-19]], inihayag ang mga plano na pansamantalang isara ang Terminal 5 ng BER, ang dating [[Paliparang Berlin Schönefeld|Paliparang Schönefeld]], simula sa Marso 2021 nang hanggang isang taon.<ref>{{Cite news |last=Jacobs |first=Stefan |date=January 29, 2021 |title=BER schließt Terminal in Schönefeld am 23. Februar |language=de |trans-title=BER closes the terminal in Schönefeld on February 23 |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/flugverkehr-wegen-corona-eingebrochen-berschliesst-terminal-in-schoenefeld-am-23-februar/26864858.html |access-date=5 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205134830/https://www.tagesspiegel.de/berlin/flugverkehr-wegen-corona-eingebrochen-berschliesst-terminal-in-schoenefeld-am-23-februar/26864858.html |archive-date=5 February 2021}}</ref> Ang nag-uugnay na linyang U-Bahn U5 mula Alexanderplatz hanggang Hauptbahnhof, kasama ang mga bagong estasyong Rotes Rathaus at Unter den Linden, ay binuksan noong Disyembre 4, 2020, kung saan inaasahang magbubukas ang estasyon ng Museumsinsel U-Bahn sa bandang Marso 2021, na kukumpleto sa lahat ng mga bagong gawa sa U5.<ref>{{Cite web |date=24 August 2020 |title=BVG will verlängerte U5 am 4. Dezember eröffnen |trans-title=BVG wants to open the extended U5 on December 4th |url=https://www.rbb24.de/panorama/beitrag/2020/08/berlin-bvg-u5-lueckenschluss-verlaengerung-start.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205133537/https://www.rbb24.de/panorama/beitrag/2020/08/berlin-bvg-u5-lueckenschluss-verlaengerung-start.html |archive-date=5 February 2021 |access-date=5 February 2021 |website=[[Rundfunk Berlin-Brandenburg|rbb24]] |language=de}}</ref> Ang isang bahagyang pagbubukas sa pagtatapos ng 2020 na museong [[Foro Humboldt]], na makikita sa muling itinayong [[Palasyo ng Berlin]], na inihayag noong Hunyo, ay ipinagpaliban hanggang Marso 2021.<ref>{{Cite news |date=27 November 2020 |title=Humboldt Forum will zunächst nur digital eröffnen |language=de |trans-title=Humboldt Forum will initially only open digitally |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/museen-in-der-corona-pandemie-humboldt-forum-will-zunaechst-nur-digital-eroeffnen/26666500.html |access-date=5 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205133156/https://www.tagesspiegel.de/berlin/museen-in-der-corona-pandemie-humboldt-forum-will-zunaechst-nur-digital-eroeffnen/26666500.html |archive-date=5 February 2021}}</ref> === Pagtatangka ng pagsasanib ng Berlin-Brandenburgo === [[Talaksan:DEU_Berlin-Brandenburg_COA.svg|left|thumb|179x179px|Ang eskudo de armas na iminungkahi sa kontrata ng estado]] Ang legal na batayan para sa pinagsamang estado ng Berlin at [[Brandeburgo|Brandenburgo]] ay iba sa ibang mga panukala sa pagsasanib ng estado. Karaniwan, ang Artikulo 29 ng [[Batayang Batas para sa Republikang Federal ng Alemanya|Batayang Batas]] ay nagsasaad na ang pagsasanib ng estado ay nangangailangan ng isang pederal na batas.<ref>{{cite act|type=|index=|date=24 May 1949|article=29|article-type=Article|legislature=Parlamentarischer Rat|title=Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland|trans-title=Basic Law for the Federal Republic of Germany|page=|url=https://www.gesetze-im-internet.de/gg/art_29.html|language=de}}</ref> Gayunpaman, ang isang sugnay na idinagdag sa Batayang Batas noong 1994, Artikulo 118a, ay nagpapahintulot sa Berlin at Brandenburgo na magkaisa nang walang pag-apruba ng federal, na nangangailangan ng isang reperendo at ratipikasyon ng mga parlamento ng parehong estado.<ref>{{cite act|type=|index=|date=27 October 1994|article=118a|article-type=Einzelnorm|legislature=Bundestag|title=Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland|trans-title=Basic Law for the Federal Republic of Germany|page=|url=https://www.gesetze-im-internet.de/gg/art_118a.html|language=de}}</ref> Noong 1996, nagkaroon ng hindi matagumpay na pagtatangka na pag-isahin ang mga estado ng Berlin at Brandenburg.<ref name="berlingeschichte">{{Cite web |year=2004 |title=LÄNDERFUSION / FUSIONSVERTRAG (1995) |url=https://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/5_33_laefuver.htm |access-date=31 March 2022}}</ref> Parehong may iisang kasaysayan, diyalekto, at kultura at sa 2020, mayroong mahigit 225,000 residente ng Brandenburgo na bumibiyahe patungong Berlin. Ang pagsasanib ay nagkaroon ng halos nagkakaisang suporta ng isang malawak na koalisyon ng parehong mga pamahalaan ng estado, mga partidong pampolitika, media, mga asosasyon ng negosyo, mga unyon ng manggagawa at mga simbahan.<ref>{{Cite news |date=4 May 2016 |title=Die Brandenburger wollen keine Berliner Verhältnisse |language=de |work=Tagesspiegel |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/gescheiterte-laenderfusion-mit-berlin-die-brandenburger-wollen-keine-berliner-verhaeltnisse/13539146.html |access-date=30 March 2022}}</ref> Bagaman bumoto ang Berlin ng pabor sa maliit na palugit, higit sa lahat ay nakabatay sa suporta sa dating [[Kanlurang Berlin]], hindi inaprubahan ng mga botante ng Brandenburgo ang pagsasanib sa malaking margin. Nabigo ito higit sa lahat dahil sa ayaw ng mga botante ng Brandenburgo na tanggapin ang malaki at lumalaking utang ng publiko sa Berlin at takot na mawala ang pagkakakilanlan at impluwensiya sa kabesera.<ref name="berlingeschichte" /> == Heograpiya == === Topograpiya === [[Talaksan:Berlin_by_Senitnel-2.jpg|thumb|Imaheng satellite ng Berlin]] [[Talaksan:Luftbild_bln-schmoeckwitz.jpg|thumb|Ang labas ng Berlin ay nasasakupan ng mga kakahuyan at maraming lawa.]] Ang Berlin ay nasa hilagang-silangan ng Alemanya, sa isang lugar ng mababang latiang makahoy na may pangunahing patag na [[topograpiya]], bahagi ng malawak na [[Hilagang Kapatagang Europeo]] na umaabot mula hilagang Pransiya hanggang kanlurang Rusya. Ang ''Berliner Urstromtal'' (isang panahon ng yelo [[lambak glasyar]]), sa pagitan ng mababang [[Talampas ng Barnim]] sa hilaga at ng [[Talampas ng Teltow]] sa timog, ay nabuo sa pamamagitan ng natunaw na tubig na dumadaloy mula sa mga yelo sa dulo ng huling [[glasyasyong Weichseliense]]. Ang [[Spree (ilog)|Spree]] ay sumusunod sa lambak na ito ngayon. Sa Spandau, isang boto sa kanluran ng Berlin, ang Spree ay umaagos sa ilog [[Havel]], na dumadaloy mula hilaga hanggang timog sa kanlurang Berlin. Ang daloy ng Havel ay mas katulad ng isang hanay ng mga lawa, ang pinakamalaki ay ang Tegeler See at ang [[Großer Wannsee]]. Ang isang serye ng mga lawa ay dumadaloy din sa itaas na Spree, na dumadaloy sa [[Müggelsee|Großer Müggelsee]] sa silangang Berlin.<ref>{{Cite web |title=Satellite Image Berlin |url=https://maps.google.com/maps?ll=52.5333,13.38000&spn=0.060339,0.085316&t=k |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220218131221/https://www.google.com/maps?ll=52.5333,13.38000&spn=0.060339,0.085316&t=k |archive-date=18 February 2022 |access-date=18 August 2008 |publisher=Google Maps}}</ref> Ang malalaking bahagi ng kasalukuyang Berlin ay umaabot sa mababang talampas sa magkabilang panig ng Lambak Spree. Malaking bahagi ng mga borough na [[Reinickendorf]] at [[Pankow]] ay nasa Talampas ng Barnim, habang ang karamihan sa mga boro ng [[Charlottenburg-Wilmersdorf]], [[Steglitz-Zehlendorf]], [[Tempelhof-Schöneberg]], at [[Neukölln]] ay nasa Talampas ng Teltow. Ang boro ng Spandau ay bahagyang nasa loob ng Lambak Glasyar ng Berlin at bahagyang nasa Kapatagang Nauen, na umaabot sa kanluran ng Berlin. Mula noong 2015, ang mga burol ng Arkenberge sa Pankow sa {{Convert|122|m}} taas, ay ang pinakamataas na punto sa Berlin. Sa pamamagitan ng pagtatapon ng mga labi ng konstruksiyon nalampasan nito ang [[Teufelsberg]] ({{Cvt|120.1|m}}), na kung saan mismo ay binubuo ng mga durog na bato mula sa mga guho ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig.<ref>{{Cite web |last=Triantafillou |first=Nikolaus |date=27 January 2015 |title=Berlin hat eine neue Spitze |trans-title=Berlin has a new top |url=https://www.qiez.de/pankow/wohnen-und-leben/gruenes-berlin/der-hoechste-berg-von-berlin-liegt-nun-in-pankow-arkenberge/169588800 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160722225809/https://www.qiez.de/pankow/wohnen-und-leben/gruenes-berlin/der-hoechste-berg-von-berlin-liegt-nun-in-pankow-arkenberge/169588800 |archive-date=22 July 2016 |access-date=11 November 2018 |publisher=Qiez |language=de}}</ref> Ang [[Müggelberge]] sa 114.7 {{Convert|114.7|m}} taas ang pinakamataas na natural na punto at ang pinakamababa ay ang Spektesee sa Spandau, sa {{Convert|28.1|m}} taas.<ref>{{Cite news |last=Jacobs |first=Stefan |date=22 February 2015 |title=Der höchste Berg von Berlin ist neuerdings in Pankow |language=de |trans-title=The tallest mountain in Berlin is now in Pankow |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/bezirke/pankow/das-ist-die-hoehe-arkenberge-der-hoechste-berg-von-berlin-ist-neuerdings-in-pankow/11406254.html |url-status=live |access-date=22 February 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150519014725/https://www.tagesspiegel.de/berlin/bezirke/pankow/das-ist-die-hoehe-arkenberge-der-hoechste-berg-von-berlin-ist-neuerdings-in-pankow/11406254.html |archive-date=19 May 2015}}</ref> === Klima === Ang Berlin ay may [[klimang pangkaragatan]] ([[Kategoryang Köppen sa klima|Köppen]]: ''Cfb'');<ref>{{Cite web |title=Berlin, Germany Köppen Climate Classification (Weatherbase) |url=https://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=58301&cityname=Berlin,+Germany |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190130184209/https://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=58301&cityname=Berlin,+Germany |archive-date=30 January 2019 |access-date=30 January 2019 |website=Weatherbase}}</ref> ang silangang bahagi ng lungsod ay may bahagyang impluwensiyang kontinental (''Dfb''), isa sa mga pagbabago ay ang taunang pag-ulan ayon sa [[masa ng hangin]] at ang mas malaking kasaganaan sa isang panahon ng taon.<ref>{{Cite web |title=The different types of vertical greening systems and their relative sustainability |url=https://www.bc-naklo.si/fileadmin/Vertikalne_ozelenitve_pdf/Ang_3_poglavje/3.1.3.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190130220603/https://www.bc-naklo.si/fileadmin/Vertikalne_ozelenitve_pdf/Ang_3_poglavje/3.1.3.pdf |archive-date=30 January 2019 |access-date=30 January 2019}}</ref><ref name="Elkins22">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=8VqRAgAAQBAJ&pg=PA77|title=Berlin: The Spatial Structure of a Divided City|last1=Elkins|first1=Dorothy|last2=Elkins|first2=T. H.|last3=Hofmeister|first3=B.|date=4 August 2005|publisher=Routledge|isbn=9781135835057|language=en|access-date=21 September 2020|archive-date=18 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220218131221/https://books.google.com/books?id=8VqRAgAAQBAJ&pg=PA77|url-status=live}}</ref> Nagtatampok ang ganitong uri ng klima ng katamtamang temperatura ng tag-init ngunit kung minsan ay mainit (para sa pagiging semikontinental) at malamig na taglamig ngunit hindi mahigpit sa halos lahat ng oras.<ref>{{Cite web |title=Berlin, Germany Climate Summary |url=https://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=58301&cityname=Berlin%2C+Berlin%2C+Germany&units= |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150629211853/https://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=58301&cityname=Berlin%2C+Berlin%2C+Germany&units= |archive-date=29 June 2015 |access-date=15 March 2015 |publisher=Weatherbase}}</ref><ref name="Elkins2">{{Cite book}}</ref> Dahil sa mga transisyonal na sonang klima nito, karaniwan ang pagyeyelo sa taglamig, at may mas malaking pagkakaiba sa temperatura sa pagitan ng mga panahon kaysa sa karaniwan para sa maraming [[klimang pangkaragatan]]. Higit pa rito, ang Berlin ay inuri bilang isang [[Katamtamang klima|katamtamang]] [[Mabanas na klimang kontinental|klimang kontinental]] (''Dc'') sa ilalim ng iskema ng [[Kategoryang Trewartha sa klima|klima ng Trewartha]], gayundin ang mga suburb ng Lungsod ng Bagong York, bagaman inilalagay sila ng [[Kategoryang Köppen sa klima|sistemang Köppen]] sa iba't ibang uri.<ref>Gerstengarbe FW, Werner PC (2009) A short update on Koeppen climate shifts in Europe between 1901 and 2003.</ref> Ang mga tag-araw ay mainit-init at kung minsan ay mahalumigmig na may karaniwang mataas na temperatura na {{Cvt|22|–|25|C}} at mababa sa {{Cvt|12|–|14|C}} . Ang mga taglamig ay malamig na may karaniwang mataas na temperatura na {{Cvt|3|C}} at mababa sa {{Cvt|−2|to|0|C}}. Ang tagsibol at taglagas ay karaniwang malamig hanggang banayad. Lumilikha ng mikroklima ang tinayuang bahagi ng Berlin, na may [[Pulo ng init sa lungsod|init na iniimbak ng mga gusali at bangketa ng lungsod]]. Ang mga temperatura ay maaaring {{Cvt|4|C-change}} mas mataas sa lungsod kaysa mga nakapaligid na lugar.<ref>{{Cite web |title=weather.com |url=https://www.weather.com/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20070323015551/https://www.weather.com/ |archive-date=23 March 2007 |access-date=7 April 2012 |publisher=weather.com}}</ref> Ang taunang pag-ulan ay {{Convert|570|mm}} na may katamtamang pag-ulan sa buong taon. Ang Berlin at ang nakapalibot na estado ng Brandenburgo ay ang pinakamainit at pinakatuyong rehiyon sa Alemanya.<ref name="berlinermorgenpost">{{Cite web |date=8 March 2016 |title=Berlin ist das wärmste und trockenste Bundesland |url=https://www.morgenpost.de/berlin/article207136607/Berlin-ist-das-waermste-und-trockenste-Bundesland.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211023193643/https://www.morgenpost.de/berlin/article207136607/Berlin-ist-das-waermste-und-trockenste-Bundesland.html |archive-date=23 October 2021 |access-date=23 October 2021 |website=Berliner Morgenpost}}</ref> Ang pag-ulan ng niyebe ay pangunahing nangyayari mula Disyembre hanggang Marso.<ref name="worldweather2">{{Cite web |title=Climate figures |url=https://www.worldweather.org/016/c00059.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080817114255/https://www.worldweather.org/016/c00059.htm |archive-date=17 August 2008 |access-date=18 August 2008 |website=World Weather Information Service}}</ref> Ang pinakamainit na buwan sa Berlin ay Hulyo 1834, na may karaniwang temperatura na {{Cvt|23.0|C}} at ang pinakamalamig ay Enero 1709, na maykaraniwang temperatura na {{Cvt|-13.2|C}}.<ref>{{Cite web |title=Temperaturmonatsmittel BERLIN-TEMPELHOF 1701- 1993 |url=https://old.wetterzentrale.de/klima/tberlintem.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190702031754/https://old.wetterzentrale.de/klima/tberlintem.html |archive-date=2 July 2019 |access-date=23 June 2019 |website=old.wetterzentrale.de}}</ref> Ang pinakamabasang buwan na naitala ay Hulyo 1907, na may {{Convert|230|mm}} ng pag-ulan, samantalang ang pinakamatuyo ay Oktubre 1866, Nobyembre 1902, Oktubre 1908 at Setyembre 1928, lahat ay may {{Convert|1|mm|3}} ng pag-ulan.<ref>{{Cite web |title=Niederschlagsmonatssummen BERLIN-DAHLEM 1848– 1990 |url=https://old.wetterzentrale.de/klima/pberlinda.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190707182905/https://old.wetterzentrale.de/klima/pberlinda.html |archive-date=7 July 2019 |access-date=23 June 2019 |website=old.wetterzentrale.de}}</ref>{{Weather box|location=Berlin (Schönefeld), 1981–2010 normals, mga sukdulan 1957–kasalukuyan|metric first=Yes|single line=Yes|Jan record high C=15.1|Feb record high C=18.0|Mar record high C=25.8|Apr record high C=30.8|May record high C=32.7|Jun record high C=35.4|Jul record high C=37.3|Aug record high C=38.0|Sep record high C=32.3|Oct record high C=27.7|Nov record high C=20.4|Dec record high C=15.6|year record high C=38.0|Jan high C=2.8|Feb high C=4.3|Mar high C=8.7|Apr high C=14.3|May high C=19.4|Jun high C=22.0|Jul high C=24.6|Aug high C=24.2|Sep high C=19.3|Oct high C=13.8|Nov high C=7.3|Dec high C=3.3|year high C=13.7|Jan mean C=0.1|Feb mean C=0.9|Mar mean C=4.3|Apr mean C=9.0|May mean C=14.0|Jun mean C=16.8|Jul mean C=19.1|Aug mean C=18.5|Sep mean C=14.2|Oct mean C=9.4|Nov mean C=4.4|Dec mean C=1.0|year mean C=9.3|Jan low C=-2.8|Feb low C=-2.4|Mar low C=0.4|Apr low C=3.5|May low C=8.2|Jun low C=11.2|Jul low C=13.5|Aug low C=13.0|Sep low C=9.6|Oct low C=5.4|Nov low C=1.4|Dec low C=-1.6|year low C=5.0|Jan record low C=-25.3|Feb record low C=-22.0|Mar record low C=-16.0|Apr record low C=-7.4|May record low C=-2.8|Jun record low C=1.3|Jul record low C=4.9|Aug record low C=4.6|Sep record low C=-0.9|Oct record low C=-7.7|Nov record low C=-12.0|Dec record low C=-24.0|year record low C=-25.3|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=37.2|Feb precipitation mm=30.1|Mar precipitation mm=39.3|Apr precipitation mm=33.7|May precipitation mm=52.6|Jun precipitation mm=60.2|Jul precipitation mm=52.5|Aug precipitation mm=53.0|Sep precipitation mm=39.5|Oct precipitation mm=32.2|Nov precipitation mm=37.8|Dec precipitation mm=46.1|year precipitation mm=515.2|Jan sun=57.6|Feb sun=71.5|Mar sun=119.4|Apr sun=191.2|May sun=229.6|Jun sun=230.0|Jul sun=232.4|Aug sun=217.3|Sep sun=162.3|Oct sun=114.7|Nov sun=54.9|Dec sun=46.9|year sun=1727.6|Jan uv=1|Feb uv=1|Mar uv=2|Apr uv=4|May uv=5|Jun uv=6|Jul uv=6|Aug uv=5|Sep uv=4|Oct uv=2|Nov uv=1|Dec uv=0|source 1=[[DWD]]<ref>{{cite web |url = https://www.dwd.de/bvbw/appmanager/bvbw/dwdwwwDesktop?_nfpb=true&_pageLabel=_dwdwww_klima_umwelt_klimadaten_deutschland&T82002gsbDocumentPath=Navigation%2FOeffentlichkeit%2FKlima__Umwelt%2FKlimadaten%2Fkldaten__kostenfrei%2Fausgabe__monatswerte__node.html%3F__nnn%3Dtrue |title = Ausgabe der Klimadaten: Monatswerte |access-date = 2019-06-12 |archive-date = 12 June 2014 |archive-url = https://web.archive.org/web/20140612043121/https://www.dwd.de/bvbw/appmanager/bvbw/dwdwwwDesktop?_nfpb=true&_pageLabel=_dwdwww_klima_umwelt_klimadaten_deutschland&T82002gsbDocumentPath=Navigation%2FOeffentlichkeit%2FKlima__Umwelt%2FKlimadaten%2Fkldaten__kostenfrei%2Fausgabe__monatswerte__node.html%3F__nnn%3Dtrue |url-status = live }}</ref> at Weather Atlas<ref>{{Cite web|url=https://www.weather-atlas.com/en/germany/berlin-climate|title=Berlin, Germany – Detailed climate information and monthly weather forecast|last=d.o.o|first=Yu Media Group|website=Weather Atlas|language=en|access-date=2019-07-02|archive-date=25 November 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211125121717/https://www.weather-atlas.com/en/germany/berlin-climate|url-status=live}}</ref>}}{{Weather box|location=Berlin ([[Tempelhof]]), elevation: {{convert|48|m|abbr=on|disp=or}}, 1971–2000 normals, extremes 1878–present|collapsed=y|metric first=yes|single line=yes|Jan record high C=15.5|Feb record high C=18.7|Mar record high C=24.8|Apr record high C=31.3|May record high C=35.5|Jun record high C=38.5|Jul record high C=38.1|Aug record high C=38.0|Sep record high C=34.2|Oct record high C=28.1|Nov record high C=20.5|Dec record high C=16.0|Jan high C=3.3|Feb high C=5.0|Mar high C=9.0|Apr high C=15.0|May high C=19.6|Jun high C=22.3|Jul high C=25.0|Aug high C=24.5|Sep high C=19.3|Oct high C=13.9|Nov high C=7.7|Dec high C=3.7|Jan mean C=0.6|Feb mean C=1.4|Mar mean C=4.8|Apr mean C=8.9|May mean C=14.3|Jun mean C=17.1|Jul mean C=19.2|Aug mean C=18.9|Sep mean C=14.5|Oct mean C=9.7|Nov mean C=4.7|Dec mean C=2.0|Jan low C=−1.9|Feb low C=−1.5|Mar low C=1.3|Apr low C=4.2|May low C=9.0|Jun low C=12.3|Jul low C=14.3|Aug low C=14.1|Sep low C=10.6|Oct low C=6.4|Nov low C=2.2|Dec low C=-0.4|Jan record low C=-23.1|Feb record low C=-26.0|Mar record low C=-16.5|Apr record low C=-8.1|May record low C=-4.0|Jun record low C=1.5|Jul record low C=6.1|Aug record low C=3.5|Sep record low C=-1.5|Oct record low C=-9.6|Nov record low C=-16.0|Dec record low C=-20.5|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=42.3|Feb precipitation mm=33.3|Mar precipitation mm=40.5|Apr precipitation mm=37.1|May precipitation mm=53.8|Jun precipitation mm=68.7|Jul precipitation mm=55.5|Aug precipitation mm=58.2|Sep precipitation mm=45.1|Oct precipitation mm=37.3|Nov precipitation mm=43.6|Dec precipitation mm=55.3|Jan precipitation days=10.0|Feb precipitation days=8.0|Mar precipitation days=9.1|Apr precipitation days=7.8|May precipitation days=8.9|Jun precipitation days=7.0|Jul precipitation days=7.0|Aug precipitation days=7.0|Sep precipitation days=7.8|Oct precipitation days=7.6|Nov precipitation days=9.6|Dec precipitation days=11.4|unit precipitation days=1.0 mm|source 1=[[World Meteorological Organization|WMO]]<ref>{{cite web |url = https://worldweather.wmo.int/016/c00059.htm |title = World Weather Information Service&nbsp;– Berlin |website = Worldweather.wmo.int |date = 5 October 2006 |access-date = 2012-04-07 |archive-date = 25 April 2013 |archive-url = https://web.archive.org/web/20130425001834/https://worldweather.wmo.int/016/c00059.htm |url-status = bot: unknown }} April 25, 2013, at the [[Wayback Machine]]</ref>|source 2=[[Royal Netherlands Meteorological Institute|KNMI]]<ref>{{cite web |url = https://eca.knmi.nl//download/millennium/millennium.php |title = Indices Data – Berlin/Tempelhof 2759 |access-date = 2019-05-13 |publisher = [[KNMI (institute)|KNMI]] |archive-date = 9 July 2018 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180709010608/https://eca.knmi.nl//download/millennium/millennium.php |url-status = dead }}</ref>}}{{Weather box|collapsed=y|metric first=y|single line=y|location=Berlin ([[Dahlem (Berlin)|Dahlem]]), {{convert|58|m|abbr=on|disp=or}}, 1961–1990 normals, extremes 1908–present{{NoteTag|Because the location of the [[weather station]] is furthest from the more densely urbanized region of Berlin and further away from the main [[Urban heat island|UHI]], its values will be somewhat higher, especially in the center and immediate regions.<ref>[https://www.stadtentwicklung.berlin.de/umwelt/umweltatlas/ed413_13.htm Long-term Development of Selected Climate Parameters (Edition 2015)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210308213004/https://www.stadtentwicklung.berlin.de/umwelt/umweltatlas/ed413_13.htm |date=8 March 2021 }}, Berlin Environmental Atlas. ''Senate Department for Urban Development and Housing''. Retrieved January 30, 2019.</ref>}} <!--in the order as it appears in the table, not all of the following data may be available, especially records and days of precipitation -->|Jan record high C=15.2|Feb record high C=18.6|Mar record high C=25.1|Apr record high C=30.9|May record high C=33.3|Jun record high C=36.1|Jul record high C=37.9|Aug record high C=37.7|Sep record high C=34.2|Oct record high C=27.5|Nov record high C=19.5|Dec record high C=15.7|Jan mean C=-0.4|Feb mean C=0.6|Mar mean C=4.0|Apr mean C=8.4|May mean C=13.5|Jun mean C=16.7|Jul mean C=17.9|Aug mean C=17.2|Sep mean C=13.5|Oct mean C=9.3|Nov mean C=4.6|Dec mean C=1.2|Jan high C=1.8|Feb high C=3.5|Mar high C=7.9|Apr high C=13.1|May high C=18.6|Jun high C=21.8|Jul high C=23.1|Aug high C=22.8|Sep high C=18.7|Oct high C=13.3|Nov high C=7.0|Dec high C=3.2|Jan low C=-2.9|Feb low C=-2.2|Mar low C=0.5|Apr low C=3.9|May low C=8.2|Jun low C=11.4|Jul low C=12.9|Aug low C=12.4|Sep low C=9.4|Oct low C=5.9|Nov low C=2.1|Dec low C=-1.1|Jan record low C=-21.0|Feb record low C=-26.0|Mar record low C=-16.5|Apr record low C=-6.7|May record low C=-2.9|Jun record low C=0.8|Jul record low C=5.4|Aug record low C=4.7|Sep record low C=-0.5|Oct record low C=-9.6|Nov record low C=-16.1|Dec record low C=-20.2|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=43.0|Feb precipitation mm=37.0|Mar precipitation mm=38.0|Apr precipitation mm=42.0|May precipitation mm=55.0|Jun precipitation mm=71.0|Jul precipitation mm=53.0|Aug precipitation mm=65.0|Sep precipitation mm=46.0|Oct precipitation mm=36.0|Nov precipitation mm=50.0|Dec precipitation mm=55.0|Jan sun=45.4|Feb sun=72.3|Mar sun=122.0|Apr sun=157.7|May sun=221.6|Jun sun=220.9|Jul sun=217.9|Aug sun=210.2|Sep sun=156.3|Oct sun=110.9|Nov sun=52.4|Dec sun=37.4|unit precipitation days=1.0 mm|Jan precipitation days=10.0|Feb precipitation days=9.0|Mar precipitation days=8.0|Apr precipitation days=9.0|May precipitation days=10.0|Jun precipitation days=10.0|Jul precipitation days=9.0|Aug precipitation days=9.0|Sep precipitation days=9.0|Oct precipitation days=8.0|Nov precipitation days=10.0|Dec precipitation days=11.0|source 1=[[National Oceanic and Atmospheric Administration|NOAA]]<ref name="noaa">{{cite web | url = ftp://ftp.atdd.noaa.gov/pub/GCOS/WMO-Normals/TABLES/REG_VI/DL/10381.TXT | title = Berlin (10381) – WMO Weather Station | access-date = 2019-01-30 | publisher = [[National Oceanic and Atmospheric Administration|NOAA]] }}{{dead link|date=June 2022|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}} [https://archive.org/details/19611990NormalsNOAABerlin Archived] January 30, 2019, at the [[Wayback Machine]]</ref>|source 2=Berliner Extremwerte<ref>{{cite web |url = https://www.berliner-extremwerte.com/Berliner-Extremwerte.htm |title = Berliner Extremwerte |access-date = 1 December 2014 |archive-date = 6 June 2020 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200606191249/https://www.berliner-extremwerte.com/Berliner-Extremwerte.htm |url-status = live }}</ref>}} === Tanawin ng lungsod === [[Talaksan:16-07-04-Abflug-Berlin-DSC_0122.jpg|thumb|Larawang panghimpapawid sa gitna ng Berlin na nagpapakita ng [[Lungsod Kanluran|City West]], [[Potsdamer Platz]], [[Alexanderplatz]], at ang [[Tiergarten (liwasan)|Tiergarten]]]] Ang kasaysayan ng Berlin ay nag-iwan sa lungsod ng isang [[wiktionary:polycentric|polisentrikong]] pagkakaayos at isang napakaeklektikong hanay ng arkitektura at mga gusali. Ang hitsura ng lungsod ngayon ay higit na nahubog ng pangunahing papel na ginampanan nito sa kasaysayan ng Germany noong ika-20 siglo. Lahat ng pambansang pamahalaan na nakabase sa Berlin{{Spaced en dash}}ang Kaharian ng Prusya, ang Ikalawang Imperyong Aleman ng 1871, ang Republikang Weimar, Alemanyang Nazi, Silangang Alemanya, pati na rin ang muling pinagsamang Alemanya{{Spaced en dash}}nagpasimula ng mga ambisyosong programa sa muling pagtatayo, na ang bawat isa ay nagdaragdag ng sarili nitong natatanging estilo sa arkitektura ng lungsod. Sinalanta ang Berlin ng mga [[Pambobomba sa Berlin noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig|pagsalakay sa himpapawid]], sunog, at labanan sa kalye noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, at marami sa mga gusaling nakaligtas sa parehong Silangan at Kanluran ay giniba noong panahon pagkatapos ng digmaan. Karamihan sa demolisyong ito ay pinasimulan ng mga programa sa arkitektura ng munisipyo upang magtayo ng mga bagong distrito ng negosyo o tirahan at ang mga pangunahing arterya. Karamihan sa mga [[Palamuti (sining)|palamuti]] sa mga gusali bago ang digmaan ay nawasak kasunod ng mga [[Palamuti at krimen|makabagong dogma]], at sa parehong mga sistema pagkatapos ng digmaan, gayundin sa muling pinagsamang Berlin, maraming mahahalagang estrukturang pamana ang ang [[Rekonstruksiyon (arkitektura)|muling itinayo]], kabilang ang ''Forum Fridericianum'' kasama ang, [[Operang Estatal ng Berlin|Operang Estatal]] (1955), [[Palasyo ng Charlottenburg|Palasyo Charlottenburg]] (1957), ang mga monumental na gusali sa [[Gendarmenmarkt]] (dekada '80), [[Alte Komandantur|Kommandantur]] (2003), at gayundin ang proyekto sa muling pagtatayo ng mga barokong patsada ng [[Palasyo ng Berlin|Palasyo ng Lungsod]]. Maraming mga bagong gusali ang naging inspirasyon ng kanilang makasaysayang mga nauna o ang pangkalahatang klasikal na estilo ng Berlin, gaya ng [[Otel Adlon]]. Ang mga kumpol ng mga [[Talaan ng mga pinakamataas na gusali sa Berlin|tore]] ay tumaas sa iba't ibang lokasyon: [[Potsdamer Platz]], ang [[Lungsod Kanluran|City West]], at [[Alexanderplatz]], ang huling dalawa ay naglalarawan sa mga dating sentro ng Silangan at Kanlurang Berlin, na ang una ay kumakatawan sa isang bagong Berlin noong ika-21 siglo, na bumangon mula sa mga guho no-man's land ng Pader ng Berlin. Ang Berlin ay may lima sa nangungunang 50 [[Talaan ng mga pinakamataas na gusali sa Alemanya|pinakamataas na gusali]] sa Alemanya. Mahigit sa sangkatlo ng sakop ng lungsod ay binubuo ng luntiang espasyo, kakahuyan, at tubig.<ref name="gruen2">{{Cite web |last=Senatsverwaltung für Umwelt, Verkehr und Klimaschutz Berlin, Referat Freiraumplanung und Stadtgrün |title=Anteil öffentlicher Grünflächen in Berlin |url=https://www.berlin.de/senuvk/umwelt/stadtgruen/gruenanlagen/de/daten_fakten/downloads/ausw_5.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225003118/https://www.berlin.de/senuvk/umwelt/stadtgruen/gruenanlagen/de/daten_fakten/downloads/ausw_5.pdf |archive-date=25 February 2021 |access-date=2020-01-10}}</ref> Ang pangalawang pinakamalaking at pinakasikat na liwasan ng Berlin, ang [[Tiergarten (liwasan)|Großer Tiergarten]], ay matatagpuan sa gitna mismo ng lungsod. Sinasaklaw nito ang isang lugar na 210 ektarya at umaabot mula [[Himpilan ng tren ng Berlin Zoologischer Garten|Bahnhof Zoo]] sa City West hanggang sa [[Tarangkahang Brandenburgo]] sa silangan. Kabilang sa mga tanyag na kalye, ang [[Unter den Linden]] at [[Friedrichstraße]] ay matatagpuan sa lumang sentro ng lungsod (at kasama sa dating Silangang Berlin). Ang ilan sa pangunahing kalye sa City West ay ang [[Kurfürstendamm]] (o pinaikling Ku´damm) at [[Kantstraße]]. === Arkitektura === [[Talaksan:Gendarmenmarkt_Panorama.jpg|thumb|Panorama ng [[Gendarmenmarkt]], na nagpapakita ng [[Konzerthaus Berlin]], nasa gilid ng [[Neue Kirche, Berlin|Simbahang Aleman]] (kaliwa) at [[Katedral na Pranses, Berlin|Simbahang Pranses]] (kanan)]] [[Talaksan:Berliner_Dom_seen_from_James_Simon_Park.jpg|thumb|Ang [[Katedral ng Berlin]] sa [[Pulo ng mga Museo]]]] Ang [[Fernsehturm Berlin|Fernsehturm]] (tore ng TV) sa [[Alexanderplatz]] sa [[Mitte]] ay kabilang sa pinakamataas na estruktura sa Unyong Europeo sa {{Cvt|368|m}}. Itinayo noong 1969, makikita ito sa karamihan ng mga sentral na distrito ng Berlin. Ang lungsod ay makikita mula sa {{Convert|204|m|ft|-high}} palapag ng pagmamasid. Simula rito, ang [[Karl-Marx-Allee]] ay patungo sa silangan, isang abenida na may linya ng mga monumental na gusali ng tirahan, na dinisenyo sa istilong [[Arkitekturang Stalinista|Sosyalismong Klasisismo]]. Katabi ng lugar na ito ay ang [[Rotes Rathaus]] (Bulwagang Panlungsod), na may natatanging pulang-ladrilyong arkitektura nito. Sa harap nito ay ang [[Neptunbrunnen]], isang balong na nagtatampok ng mitolohikong pangkat ng mga [[Triton (mitolohiya)|Triton]], mga [[personipikasyon]] ng apat na pangunahing Prusong ilog, at [[Neptuno (mitolohiya)|Neptuno]] sa ibabaw nito. Ang [[Tarangkahang Brandenburgo]] ay isang ikonikong tanawin ng Berlin at Alemanya; ito ay tumatayo bilang isang simbolo ng pangyayaring Europeo at ng pagkakaisa at kapayapaan. Ang [[gusaling Reichstag]] ay ang tradisyonal na luklukan ng Parlamentong Aleman. Hinubog muli ito ng arkitektrong Briton na si [[Norman Foster (arkitekto)|Norman Foster]] noong dekada '90 at nagtatampok ng salaming simboryo sa ibabaw ng pook ng pagpupulong, na nagbibigay-daan sa libreng pampublikong tanaw sa mga pinagdadausang parlamento at magagandang tanawin ng lungsod. Ang [[Galeriyang East Side]] ay isang open-air na eksibisyong sining na direktang ipininta sa mga huling bahagi ng Pader ng Berlin. Ito ang pinakamalaking natitirang ebidensiya ng makasaysayang dibisyon ng lungsod. Ang [[Gendarmenmarkt]] ay isang [[Arkitekturang Neoklasiko|neoklasikong liwasan]] sa Berlin, ang pangalan ay nagmula sa punong-tanggapan ng sikat na Gens d'armes regiment na matatagpuan dito noong ika-18 siglo. Dalawang katulad na disenyong katedral ang hangganan nito, ang [[Französischer Dom]] kasama ang platapormang pang-obserbasyon nito at ang [[Deutscher Dom]]. Ang Konzerthaus (Bulwagang Pangkonsiyerto), tahanan ng Orkestra Sinfonika ng Berlin, ay nakatayo sa pagitan ng dalawang katedral. [[Talaksan:MJK_46430_Schloss_Charlottenburg.jpg|left|thumb|[[Palasyo Charlottenburg]]]] [[Talaksan:Berlin_Hackesche_Höfe1.jpg|left|thumb|[[Hackesche Höfe]]]] Ang [[Pulo ng mga Museo]] sa [[Spree (ilog)|Ilog Spree]] ay naglalaman ng [[Berlin#Mga%20museo|limang museo]] na itinayo mula 1830 hanggang 1930 at isang [[Tala ng mga Pandaigdigang Pamanang Pook sa Alemanya|Pandaigdigang Pamanang Pook]] ng [[UNESCO]]. Ang pagpapanumbalik at pagtatayo ng isang pangunahing lagusan sa lahat ng mga museo, pati na rin ang muling pagtatayo ng [[Stadtschloss, Berlin|Stadtschloss]] ay nagpapatuloy.<ref>{{Cite web |date=24 June 2011 |title=Neumann: Stadtschloss wird teurer |trans-title=Neumann: Palace is getting more expensive |url=https://www.berliner-zeitung.de/newsticker/neumann--stadtschloss-wird-teurer,10917074,10924086.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160203200703/https://www.berliner-zeitung.de/newsticker/neumann--stadtschloss-wird-teurer,10917074,10924086.html |archive-date=3 February 2016 |access-date=7 April 2012 |website=[[Berliner Zeitung]] |language=de}}</ref><ref>{{Cite web |date=19 May 2010 |title=Das Pathos der Berliner Republik |trans-title=The pathos of the Berlin republic |url=https://www.berliner-zeitung.de/archiv/die-nullerjahre--nation-building---der-wiedervereinigte-staat-baut-sich-eine-neue-hauptstadt-das-pathos-der-berliner-republik,10810590,10717494.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160203200702/https://www.berliner-zeitung.de/archiv/die-nullerjahre--nation-building---der-wiedervereinigte-staat-baut-sich-eine-neue-hauptstadt-das-pathos-der-berliner-republik,10810590,10717494.html |archive-date=3 February 2016 |access-date=7 April 2012 |website=[[Berliner Zeitung]] |language=de}}</ref> Gayundin sa pulo at sa tabi ng [[Lustgarten]] at palasyo ay ang [[Katedral ng Berlin]], ang ambisyosong pagtatangka ni emperador Guillermo II na lumikha ng Protestanteng karibal sa [[Basilika ni San Pedro]] sa Roma. Ang isang malaking kripta ay naglalaman ng mga labi ng ilan sa mga naunang Prusong maharlikang pamilya. Ang [[Katedral ni Santa Eduvigis]] ay ang Katoliko Romanong katedral ng Berlin. [[Talaksan:Bikinihaus_Berlin-1210760.jpg|thumb|Ang [[Breitscheidplatz]] kasama ang [[Pang-alaalang Katedral ni Kaiser Guillermo]] ay ang sentro ng [[Lungsod Kanluran|City West]].]] Ang [[Unter den Linden]] ay isang silangan–kanlurang abenidang nalilinyahan ng mga puno na mula sa Tarangkahang Brandenburgo hanggang sa pook ng dating Berliner Stadtschloss, at dating pangunahing promenada ng Berlin. Maraming Klasikong gusali ang nakahanay sa kalye, at naroon ang bahagi ng [[Unibersidad ng Berlin Humboldt|Pamantasang Humboldt]]. Ang [[Friedrichstraße]] ay ang maalamat na kalye ng Berlin noong [[Ginintuang Dekada Beynte]]. Pinagsasama nito ang mga tradisyon ng ika-20 siglo sa modernong arkitektura ng Berlin ngayon. Ang [[Potsdamer Platz]] ay isang buong kuwarto na binuo mula sa simula pagkatapos bumaba ang [[Pader ng Berlin|Pader]].<ref>{{Cite web |title=Construction and redevelopment since 1990 |url=https://www.stadtentwicklung.berlin.de/bauen/baubilanz/en/potsdamer_platz.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080610103008/https://www.stadtentwicklung.berlin.de/bauen/baubilanz/en/potsdamer_platz.html |archive-date=10 June 2008 |access-date=18 August 2008 |publisher=Senate Department of Urban Development}}</ref> Sa kanluran ng Potsdamer Platz ay ang Kulturforum, na naglalaman ng [[Gemäldegalerie, Berlin|Gemäldegalerie]], at nasa gilid ng [[Neue Nationalgalerie]] at ng [[Berliner Philharmonie]] . Ang [[Alaala sa mga Pinaslang na Hudyo ng Europa]], isang alaalang pang-[[Holokausto]], ay nasa hilaga.<ref>{{Cite news |last=Ouroussoff |first=Nicolai |date=9 May 2005 |title=A Forest of Pillars, Recalling the Unimaginable |work=The New York Times |url=https://travel2.nytimes.com/2005/05/09/arts/design/09holo.html |access-date=18 August 2008}}</ref> Ang lugar sa paligid ng [[Hackescher Markt]] ay tahanan ng mga kulturang moda, na may 'di-mabilang na mga bilihan ng damit, club, bar, at galeriya. Kabilang dito ang [[Hackesche Höfe]], isang kalipunan ng mga gusali sa paligid ng ilang patyo, na muling itinayo noong 1996. Ang kalapit na [[Bagong Sinagoga, Berlin|Bagong Sinagoga]] ay ang sentro ng kultura ng mga Hudyo. Ang [[Straße des 17. Juni]], na nagkokonekta sa Tarangkahang Brandenburgo at Ernst-Reuter-Platz, ay nagsisilbing gitnang silangan-kanlurang axis. Ang pangalan nito ay ginugunita ang mga [[Pag-aalsa noong 1953 sa Silangang Alemanya|pag-aalsa sa Silangang Berlin noong Hunyo 17, 1953]]. Humigit-kumulang sa kalahati mula sa Tarangkahang Brandenburgo ay ang Großer Stern, isang isla ng sirkulong trapiko kung saan matatagpuan ang [[Haligi ng Tagumpay sa Berlin|Siegessäule]] (Haligi ng Tagumpay). Ang monumentong ito, na itinayo upang gunitain ang mga tagumpay ng Prusya, ay inilipat noong 1938–39 mula sa dati nitong posisyon sa harap ng Reichstag. Ang [[Kurfürstendamm]] ay tahanan ng ilan sa mga mararangyang tindahan ng Berlin kung saan ang [[Pang-alaalang simbahan ni Kaiser Guillermo]] sa silangang dulo nito sa [[Breitscheidplatz]] . Ang simbahan ay nawasaknoonga Ikalawang Digmaang Pandaigdig at iniwang sira. Ang malapit sa Tauentzienstraße ay ang [[KaDeWe]], na sinasabing pinakamalaking department store sa kontinental na Europa. Ang [[Rathaus Schöneberg]], kung saan ginawa ni [[John F. Kennedy]] ang kaniyang tanyag na talumpating "[[Ich bin ein Berliner]]!" speech, ay nasa [[Tempelhof-Schöneberg]]. Kanluran ng sentro, ang [[Palasyo Bellevue, Alemanya|Palasyo Bellevue]] ay ang tirahan ng Pangulo ng Alemanya. Ang [[Palasyo Charlottenburg]], na nasunog noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ay ang pinakamalaking makasaysayang palasyo sa Berlin. Ang [[Funkturm Berlin]] ay isang {{Convert|150|m|ft|-tall}} lattice tore ng radyo sa pook fairground, na itinayo sa pagitan ng 1924 at 1926. Ito ang tanging toreng pang-obserbasyon na nakatayo sa mga insulator at may restawran {{Cvt|55|m}} at isang larangang pantanaw {{Cvt|126|m}} sa ibabaw ng lupa, na mapupuntahan ng elevator na may bintana. Ang [[Oberbaumbrücke]] sa ibabaw ng ilog Spree ay ang pinakaikonikong tulay ng Berlin, na nag-uugnay sa pinagsama-samang mga boro ng [[Friedrichshain]] at [[Kreuzberg]]. Nagdadala ito ng mga sasakyan, tao, at linyang U1 ng [[Berlin U-Bahn]]. Ang tulay ay nakumpleto sa isang estilong [[ladrilyong gotiko]] noong 1896, na pinapalitan ang dating kahoy na tulay na may isang pang-itaas na daanan para sa U-Bahn. Ang gitnang bahagi ay giniba noong 1945 upang pigilan ang [[Hukbong Pula|Pulang Hukbo]] sa pagtawid. Pagkatapos ng digmaan, ang inayos na tulay ay nagsilbing [[Mga tawiran sa hangganan ng Berlin|checkpoint at tawiran sa hangganan]] sa pagitan ng mga sektor ng Sobyetiko at Amerikano, at kalaunan sa pagitan ng Silangan at Kanlurang Berlin. Noong kalagitnaan ng dekada '50, ito ay sarado sa mga sasakyan, at pagkatapos ng pagtatayo ng Pader ng Berlin noong 1961, ang trapiko ng tao ay mahigpit na pinaghigpitan. Kasunod ng muling pagsasama-samang Aleman, ang gitnang bahagi ay muling itinayo gamit ang isang kuwadrong asero, at ipinagpatuloy ang serbisyo ng U-Bahn noong 1995. == Demograpiya == [[Talaksan:Berlin_population2.svg|left|thumb|Populasyon ng Berlin, 1880–2012]] Sa pagtatapos ng 2018, ang lungsod-estado ng Berlin ay mayroong 3.75&nbsp;milyong rehistradong naninirahan<ref name="pop-detail3">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> sa isang lugar na {{Cvt|891.1|km2}}. Ang densidad ng populasyon ng lungsod ay 4,206 na naninirahan bawat km². Ang Berlin ang [[Talaan ng mga pinakamalaking lungsod ng Unyong Europeo ayon sa populasyon sa loob ng mga limitasyon ng lungsod|pinakamataong lungsod]] sa [[Unyong Europeo]]. Noong 2019, ang urbanong sakop ng Berlin ay may humigit-kumulang 4.5&nbsp;milyong naninirahan. {{Magmula noong|2019}} ang [[Kalakhang sonang urbano|gumaganang urbanong pook]] ay tahanan ng humigit-kumulang 5.2&nbsp;milyong tao.<ref>[https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=urb_lpop1&lang=en Population on 1 January by age groups and sex – functional urban areas, Eurostat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150903213351/https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=urb_lpop1&lang=en|date=3 September 2015}}.</ref> Ang buong [[Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo|rehiyon ng kabisera ng Berlin-Brandenburgo]] ay may populasyon na higit sa 6&nbsp;milyon sa isang lugar na {{Cvt|30546|km2|0}}.<ref>{{Cite web |date=31 August 2020 |title=Initiativkreis Europäische Metropolregionen in Deutschland: Berlin-Brandenburg |url=https://www.deutsche-metropolregionen.org/mitglieder/berlin-brandenburg/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190817083458/https://www.deutsche-metropolregionen.org/mitglieder/berlin-brandenburg/ |archive-date=17 August 2019 |access-date=6 February 2013 |website=www.deutsche-metropolregionen.org}}</ref>{{Historical populations|1721|65300|1750|113289|1800|172132|1815|197717|1825|220277|1840|330230|1852|438958|1861|547571|1871|826341|1880|1122330|1890|1578794|1900|1888848|1910|2071257|1920|3879409|1925|4082778|1933|4221024|1939|4330640|1945|3064629|1950|3336026|1960|3274016|1970|3208719|1980|3048759|1990|3433695|2000|3382169|2010|3460725|53=2020|54=3664088}}Noong 2014, ang lungsod-estado na Berlin ay nagkaroon ng 37,368 buhay na panganak (+6.6%), isang rekord na bilang mula noong 1991. Ang bilang ng mga namatay ay 32,314. Halos 2.0&nbsp;milyong kabahayan ang binilang sa lungsod. 54 porsiyento ng mga ito ay mga sambahayang iisa ang naninirahan. Mahigit sa 337,000 pamilya na may mga batang wala pang 18 taong gulang ang nanirahan sa Berlin. Noong 2014, ang kabeserang Aleman ay nagrehistro ng dagdag sa paglipat ng humigit-kumulang 40,000 katao.<ref>[https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_en_2015_be.pdf statistics Berlin Brandenburg] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160315084534/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_en_2015_be.pdf|date=15 March 2016}}. www.statistik-berlin-brandenburg.de Retrieved 10 October 2016.</ref> === Mga nasyonalidad === {| class="infobox" style="float:right;" | colspan="2" style="text-align:center;" |'''Mga residente ayon sa Pagkamamamayan''' <small>(31 Disyembre 2019)</small> <ref name="pop-detail6">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> |- !Bansa !Populasyon |- |Kabuuang mga rehistradong residente |3,769,495 |- |{{Flag|Germany}} |2,992,150 |- |{{Flag|Turkey}} |98,940 |- |{{Flag|Poland}} |56,573 |- |{{Flag|Syria}} |39,813 |- |{{Flag|Italy}} |31,573 |- |{{Flag|Bulgaria}} |30,824 |- |{{Flag|Russia}} |26,640 |- |{{Flag|Romania}} |24,264 |- |{{Flag|United States}} |22,694 |- |{{Flag|Vietnam}} |20,572 |- |{{Flag|France}} |20,223 |- |{{Flag|Serbia}} |20,109 |- |{{Flag|United Kingdom}} |16,751 |- |{{Flag|Spain}} |15,045 |- |{{Flag|Greece}} |14,625 |- |{{Flag|Croatia}} |14,430 |- |{{Flag|India}} |13,450 |- |{{Flag|Ukraine}} |13,410 |- |{{Flag|Afghanistan}} |13,301 |- |{{Flag|China}} |13,293 |- |{{Flag|Bosnia and Herzegovina}} |12,691 |- |Iba pang Gitnang Silangan at Asya |88,241 |- |Ibang Europa |80,807 |- |Africa |36,414 |- |Iba pang mga America |27,491 |- |Oceania at [[Antarctica]] |5,651 |- |Walang estado o Hindi Malinaw |24,184 |} Ang pambansa at pandaigdigang paglipat sa lungsod ay may mahabang kasaysayan. Noong 1685, pagkatapos ng pagpapawalang-bisa ng [[Kautusan ng Nantes]] sa Pransiya, tumugon ang lungsod sa pamamagitan ng [[Kautusan ng Potsdam]], na ginagarantiyahan ang kalayaan sa relihiyon at katayuang walang buwis sa mga Pranses na Huguenot na bakwit sa loob ng sampung taon. Ang [[Batas ng Kalakhang Berlin]] noong 1920 ay nagsama ng maraming suburb at nakapalibot na mga lungsod ng Berlin. Binuo nito ang karamihan sa teritoryo na binubuo ng modernong Berlin at pinalaki ang populasyon mula sa 1.9&nbsp;milyon hanggang 4&nbsp;milyon. Ang aktibong imigrasyon at asilo na politika sa Kanlurang Berlin ay naghudyat ng mga alon ng imigrasyon noong dekada '60 at '70. Ang Berlin ay tahanan ng hindi bababa sa 180,000 residenteng [[Mga Turko|Turko]] at [[Mga Turko sa Alemanya|Turko-Aleman]],<ref name="pop-detail4">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> na ginagawa itong pinakamalaking komunidad ng Turko sa labas ng Turkiya. Noong dekada '90 ang ''Aussiedlergesetze ay'' nagbigay-daan sa imigrasyon sa Alemanya ng ilang residente mula sa dating [[Unyong Sobyetiko]]. Sa ngayon, ang mga etnikong [[Kasaysayan ng mga Aleman sa Rusya, Ukranya, at Unyong Sobyetiko|Aleman]] mula sa mga bansa ng dating Unyong Sobyetiko ang bumubuo sa pinakamalaking bahagi ng komunidad na nagsasalita ng Ruso.<ref>{{Cite web |last=Dmitry Bulgakov |date=11 March 2001 |title=Berlin is speaking Russians' language |url=https://www.russiajournal.com/node/4653 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130406142034/https://www.russiajournal.com/node/4653 |archive-date=6 April 2013 |access-date=10 February 2013 |publisher=Russiajournal.com}}</ref> Ang huling dekada ay nakaranas ng pagdagsa mula sa iba't ibang bansa sa Kanluran at ilang rehiyon sa Africa.<ref>{{Cite news |last=Heilwagen |first=Oliver |date=28 October 2001 |title=Berlin wird farbiger. Die Afrikaner kommen – Nachrichten Welt am Sonntag – Welt Online |language=de |work=Die Welt |url=https://www.welt.de/print-wams/article616463/Berlin_wird_farbiger_Die_Afrikaner_kommen.html |url-status=live |access-date=2 June 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110515022639/https://www.welt.de/print-wams/article616463/Berlin_wird_farbiger_Die_Afrikaner_kommen.html |archive-date=15 May 2011}}</ref> Ang isang bahagi ng mga imigranteng Aprikano ay nanirahan sa [[Afrikanisches Viertel]].<ref>{{cite press release|author=<!--Staff writer(s); no by-line.-->|date=6 February 2009|title=Zweites Afrika-Magazin "Afrikanisches Viertel" erschienen Bezirksbürgermeister Dr. Christian Hanke ist Schirmherr|url=https://www.berlin.de/ba-mitte/aktuell/presse/archiv/20090206.1305.119894.html|location=Berlin|publisher=berlin.de|access-date=27 September 2016|archive-date=21 October 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141021050530/https://www.berlin.de/ba-mitte/aktuell/presse/archiv/20090206.1305.119894.html|url-status=live}}</ref> Ang mga batang Aleman, EU-Europeo, at Israeli ay nanirahan na rin sa lungsod.<ref>{{Cite journal |date=12 December 2014 |title=Hummus in the Prenzlauer Berg |url=https://www.thejewishweek.com/special-sections/jewish-journeys/hummus-prenzlauer-berg |url-status=live |journal=The Jewish Week |archive-url=https://web.archive.org/web/20141230010937/https://www.thejewishweek.com/special-sections/jewish-journeys/hummus-prenzlauer-berg |archive-date=30 December 2014 |access-date=29 December 2014}}</ref> Noong Disyembre 2019, mayroong 777,345 na rehistradong residente ng dayuhang nasyonalidad at dagdag pang 542,975 mamamayang Aleman na may "pinanggalingang imgrante" ''(Migrationshintergrund, MH)'',<ref name="pop-detail5">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> ibig-sabihin sila o ang isa sa kanilang mga magulang ay nandayuhan sa Alemanya pagkatapos ng 1955. Ang mga dayuhang residente ng Berlin ay nagmula sa mga 190 bansa.<ref>{{Cite web |date=5 February 2011 |title=457 000 Ausländer aus 190 Staaten in Berlin gemeldet |trans-title=457,000 Foreigners from 190 Countries Registered in Berlin |url=https://www.morgenpost.de/printarchiv/berlin/article104791484/457-000-Auslaender-aus-190-Staaten-in-Berlin-gemeldet.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190428201553/https://www.morgenpost.de/printarchiv/berlin/article104791484/457-000-Auslaender-aus-190-Staaten-in-Berlin-gemeldet.html |archive-date=28 April 2019 |access-date=28 April 2019 |website=[[Berliner Morgenpost]] |language=de}}</ref> 48 porsiyento ng mga residenteng wala pang 15 taong gulang ay may pinagmulang imigrante.<ref>{{cite web |title=Fast jeder Dritte in Berlin hat einen Migrationshintergrund |url=https://www.rbb-online.de/politik/beitrag/2017/05/migrationshintergrund-berlin-jeder-dritte.html |website=www.rbb-online.de}}{{Dead link|date=December 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> Ang Berlin noong 2009 ay tinatayang mayroong 100,000 hanggang 250,000 hindi rehistradong mga naninirahan.<ref>{{Cite news |last=Von Andrea Dernbach |date=23 February 2009 |title=Migration: Berlin will illegalen Einwanderern helfen – Deutschland – Politik – Tagesspiegel |work=Der Tagesspiegel Online |publisher=Tagesspiegel.de |url=https://www.tagesspiegel.de/politik/deutschland/berlin-will-illegalen-einwanderern-helfen/1452916.html |url-status=live |access-date=15 September 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220218131251/https://www.tagesspiegel.de/politik/migration-berlin-will-illegalen-einwanderern-helfen/1452916.html |archive-date=18 February 2022}}</ref> Ang mga Boro ng Berlin na may malaking bilang ng mga migrante o populasyon na ipinanganak sa ibang bansa ay ang [[Mitte]], [[Neukölln]], at [[Friedrichshain-Kreuzberg]].<ref>{{Cite web |date=8 September 2016 |title=Zahl der Ausländer in Berlin steigt auf Rekordhoch |url=https://jungefreiheit.de/politik/deutschland/2016/zahl-der-auslaender-in-berlin-steigt-auf-rekordhoch/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170804053354/https://jungefreiheit.de/politik/deutschland/2016/zahl-der-auslaender-in-berlin-steigt-auf-rekordhoch/ |archive-date=4 August 2017 |access-date=13 June 2017 |website=jungefreiheit.de |language=de}}</ref> Mayroong higit sa 20 hindi katutubong komunidad na may populasyong hindi bababa sa 10,000 katao, kabilang ang mga [[Mga Turko sa Berlin|Turko]], Polako, Ruso, Lebanes, Palestino, Serbio, Italyano, Indiyano, Bosnio, [[Pamayanang Biyetnames ng Berlin|Biyetnames]], Amerikano, Rumano, Bulgari, Croata, Tsino, Austriako, Ukrano, Pranses, Briton, Españo, Israeli, Thai, Irani, Ehipsiyo, at Siryo na mga komunidad. === Mga wika === Ang Aleman ay ang opisyal at nangingibabaw na sinasalitang wika sa Berlin. Ito ay isang [[Mga wikang Kanlurang Aleman|wikang Kanlurang Aleman]] na nagmula ang karamihan ng bokabularyo nito mula sa sangay ng Aleman ng pamilya ng wikang [[Mga wikang Indo-Europeo|Indo-Europeo]]. Ang Aleman ay isa sa 24 na wika ng Unyong Europeo,<ref>{{Cite web |last=European Commission |title=Official Languages |url=https://ec.europa.eu/languages/policy/linguistic-diversity/official-languages-eu_en.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140926004848/https://ec.europa.eu/languages/policy/linguistic-diversity/official-languages-eu_en.htm |archive-date=26 September 2014 |access-date=29 July 2014}}</ref> at isa sa tatlong [[wikang pantrabaho]] ng [[Komisyong Europeo]]. Ang Berlinerisch o Berlinisch ay hindi isang diyalekto sa lingguwistika. Ito ay sinasalita sa Berlin at sa [[Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo|nakapaligid na kalakhang pook]]. Nagmula ito sa isang [[Diyalektong Brandeburges|Brandeburges]] na varyant. Ang diyalekto ay nakikita na ngayon na mas katulad ng isang [[sosyolekto]], higit sa lahat sa pamamagitan ng pagtaas ng imigrasyon at mga uso sa mga edukadong populasyon na magsalita ng [[karaniwang Aleman]] sa pang-araw-araw na buhay. Ang pinakakaraniwang ginagamit na wikang banyaga sa Berlin ay Turko, Polako, Ingles, Persa, Arabe, Italyano, Bulgaro, Ruso, Rumano, Kurdo, Serbo-Croata, Pranses, Español, at Biyentames. Mas madalas na naririnig ang Truko, Arabe, Kurdo, at Serbo-Croata sa kanlurang bahagi dahil sa malalaking komunidad ng Gitnang Silangan at dating Yugoslavia. Ang Polako, Ingles, Ruso, at Biyetnames ay may mas maraming katutubong nagsasalita sa Silangang Berlin.<ref>{{Cite web |date=18 May 2010 |title=Studie – Zwei Millionen Berliner sprechen mindestens zwei Sprachen – Wirtschaft – Berliner Morgenpost – Berlin |url=https://www.morgenpost.de/printarchiv/wirtschaft/article1309952/Zwei-Millionen-Berliner-sprechen-mindestens-zwei-Sprachen.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110522160634/https://www.morgenpost.de/printarchiv/wirtschaft/article1309952/Zwei-Millionen-Berliner-sprechen-mindestens-zwei-Sprachen.html |archive-date=22 May 2011 |access-date=2 June 2011 |publisher=Morgenpost.de}}</ref> === Relihiyon === Ayon sa senso noong 2011, humigit-kumulang 37 porsiyento ng populasyon ang nag-ulat na mga miyembro ng isang legal na kinikilalang simbahan o relihiyosong organisasyon. Ang iba ay hindi kabilang sa naturang organisasyon, o walang impormasyong makukuha hinggil sa kanila.<ref name="Census 2011">{{Cite web |title=Zensus 2011 – Bevölkerung und Haushalte – Bundesland Berlin |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/zensus/gdb/bev/be/11_Berlin_bev.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303193809/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/zensus/gdb/bev/be/11_Berlin_bev.pdf |archive-date=3 March 2016 |access-date=23 February 2019 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=6–7 |language=de}}</ref> Ang pinakamalaking relihiyong denominasyon na naitala noong 2010 ay ang [[Protestantismo|Protestanteng]] [[Landeskirche|rehiyonal na samahang simbahan]] —ang [[Ebanghelikong Simbahan ng Berlin-Brandenburgo-Mataas na Lusacia Silesiana]] (EKBO) —isang [[Iisa at nagkakaisang simbahan|nagkakaisang simbahan]]. Ang EKBO ay miyembro ng [[Simbahang Ebanghelika sa Alemanya|Simbahang Ebanghelika sa Alemanya (EKD)]] at [[Union Evangelischer Kirchen|Union Evangelischer Kirchen (UEK)]]. Ayon sa EKBO, ang kanilang kasapian ay umabot sa 18.7 porsyento ng lokal na populasyon, habang ang [[Simbahang Katolikong Romano]] ay mayroong 9.1 porsyento ng mga residenteng nakarehistro bilang mga miyembro nito.<ref name="kirchenmitglieder2010">{{Cite web |date=November 2011 |title=Kirchenmitgliederzahlen am 31.12.2010 |trans-title=Church membership on 31 December 2010 |url=https://www.ekd.de/ekd_de/ds_doc/Ber_Kirchenmitglieder_2010.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180209204513/https://www.ekd.de/ekd_de/ds_doc/Ber_Kirchenmitglieder_2010.pdf |archive-date=9 February 2018 |access-date=10 March 2012 |publisher=[[Evangelical Church in Germany]] |language=de}}</ref> Humigit-kumulang 2.7% ng populasyon ang nakikilala sa iba pang mga denominasyong Kristiyano (karamihan sa [[Simbahang Ortodokso ng Silangan|Silangang Ortodokso]], ngunit iba't ibang mga Protestante rin).<ref name="klStatistik2010">{{Cite web |date=December 2010 |title=Die kleine Berlin–Statistik 2010 |trans-title=The small Berlin statistic 2010 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Produkte/kleinestatistik/kBEst_2010.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20110719085946/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Produkte/kleinestatistik/kBEst_2010.pdf |archive-date=19 July 2011 |access-date=4 January 2011 |publisher=[[List of statistical offices in Germany|Amt für Statistik Berlin–Brandenburg]] |language=de}}</ref> Ayon sa rehistro ng mga residente ng Berlin, noong 2018, 14.9 porsiyento ay miyembro ng Simbahang Ebanghelika, at 8.5 porsiyento ay miyembro ng Simbahang Katolika.<ref name="pop-detail7">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> Ang gobyerno ay nagpapanatili ng rehistro ng mga miyembro ng mga simbahang ito para sa mga layunin ng buwis, dahil kinokolekta nito ang [[buwis sa simbahan]] sa ngalan ng mga simbahan. Hindi ito nag-iingat ng mga rekord ng mga miyembro ng ibang relihiyosong organisasyon na maaaring mangolekta ng kanilang sariling buwis sa simbahan, sa ganitong paraan. Noong 2009, humigit-kumulang 249,000 [[Muslim]] ang iniulat ng [[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg|Tanggapan ng Estadistika]] na mga miyembro ng mga Masjid at Islamikong relihiyosong organisasyon sa Berlin,<ref>{{Cite web |title=Statistisches Jahrbuch für Berlin 2010 |trans-title=Statistical yearbook for Berlin 2010 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/jahrbuch/jb2010/JB_201004_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20121120202750/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/jahrbuch/jb2010/JB_201004_BE.pdf |archive-date=20 November 2012 |access-date=10 February 2013 |publisher=[[List of statistical offices in Germany|Amt für Statistik Berlin–Brandenburg]] |language=de}}</ref> habang noong 2016, tinatantya ng pahayagang ''[[Der Tagesspiegel]]'' na humigit-kumulang 350,000 Muslim ang nag-obserba ng [[Ramadan]] sa Berlin.<ref>{{Cite news |last=Berger |first=Melanie |date=6 June 2016 |title=Ramadan in Flüchtlingsheimen und Schulen in Berlin |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/muslime-im-fastenmonat-ramadan-in-fluechtlingsheimen-und-schulen-in-berlin/13696160.html |url-status=live |access-date=23 February 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212013247/https://www.tagesspiegel.de/berlin/muslime-im-fastenmonat-ramadan-in-fluechtlingsheimen-und-schulen-in-berlin/13696160.html |archive-date=12 December 2019}}</ref> Noong 2019, humigit-kumulang 437,000 rehistradong residente, 11.6% ng kabuuan, ang nag-ulat na mayroong pinanggalingan sa paglilipat mula sa isa sa mga [[Mga miyembrong estado ng Organisasyon ng Kooperasyong Islamiko|estadong Miyembro ng Organisasyon ng Kooperasyong Islamiko]].<ref name="pop-detail8">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref><ref>{{Cite news |last=Berger |first=Melanie |date=6 June 2016 |title=Ramadan in Flüchtlingsheimen und Schulen in Berlin |language=de |trans-title=Ramadan in refugee camps and schools in Berlin |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/muslime-im-fastenmonat-ramadan-in-fluechtlingsheimen-und-schulen-in-berlin/13696160.html |url-status=live |access-date=13 June 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712125538/https://www.tagesspiegel.de/berlin/muslime-im-fastenmonat-ramadan-in-fluechtlingsheimen-und-schulen-in-berlin/13696160.html |archive-date=12 July 2017}}</ref> Sa pagitan ng 1992 at 2011 halos dumoble ang populasyon ng Muslim.<ref>{{Cite news |last=Schupelius |first=Gunnar |date=28 May 2015 |title=Wird der Islam künftig die stärkste Religion in Berlin sein? |work=[[Berliner Zeitung]] |url=https://www.bz-berlin.de/berlin/kolumne/wird-der-islam-kuenftig-die-staerkste-religion-in-berlin-sein |url-status=live |access-date=13 June 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170603092248/https://www.bz-berlin.de/berlin/kolumne/wird-der-islam-kuenftig-die-staerkste-religion-in-berlin-sein |archive-date=3 June 2017}}</ref> Humigit-kumulang 0.9% ng mga Berlines ay kabilang sa ibang mga relihiyon. Sa tinatayang populasyon na 30,000–45,000 na mga residenteng Hudyo,<ref name="The Boston Globe 2014-11-01">{{Cite web |last=Ross |first=Mike |date=1 November 2014 |title=In Germany, a Jewish community now thrives |url=https://www.bostonglobe.com/opinion/2014/11/01/germany-jewish-community-now-thrives/fcPnmnfpbLQ0hM1A6zDyNN/story.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161222235631/https://www.bostonglobe.com/opinion/2014/11/01/germany-jewish-community-now-thrives/fcPnmnfpbLQ0hM1A6zDyNN/story.html |archive-date=22 December 2016 |access-date=19 August 2016 |website=[[The Boston Globe]]}}</ref> humigit-kumulang 12,000 ang mga rehistradong miyembro ng mga relihiyosong organisasyon.<ref name="klStatistik20102">{{Cite web |date=December 2010 |title=Die kleine Berlin–Statistik 2010 |trans-title=The small Berlin statistic 2010 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Produkte/kleinestatistik/kBEst_2010.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20110719085946/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Produkte/kleinestatistik/kBEst_2010.pdf |archive-date=19 July 2011 |access-date=4 January 2011 |publisher=[[List of statistical offices in Germany|Amt für Statistik Berlin–Brandenburg]] |language=de}}</ref> Ang Berlin ay ang luklukan ng [[Katoliko Romanong Arkidiyosesis ng Berlin|Katoliko Romanong arsobispo ng Berlin]] at ang nahalal na tagapangulo ng [[Ebanghelikong Simbahan ng Berlin-Brandenburgo-Mataas na Lusacia Silesiana|EKBO]] ay pinamagatang obispo ng EKBO. Higit pa rito, ang Berlin ay ang luklukan ng maraming mga Ortodoksong katedral, tulad ng Katedral ni San Boris ang Bautista, isa sa dalawang luklukan ng [[Simbahang Bulgarong Ortodokso|Bulgarong Ortodokso]] na Diyosesis ng Kanluran at Gitnang Europa, at ang Katedral ng Muling Pagkabuhay ni Kristo ng Diyosesis ng Berlin (Patriarkado ng Moscow). {{multiple image|align=right|perrow=2|total_width=400|width1=500|width2=500|width3=500|width4=500|height1=350|height2=350|height3=350|height4=350|image1=Berliner Dom - panoramio (20).jpg|image2=NeueSynagogue.JPG|image3=2020-04-16 P4160889 St.Hedwigs-Kathedrale, Bebelplatz.jpg|image4=Şehitlik mosque Berlin by ZUFAr.jpg|footer=Paikot pa kanan mula sa taas pakaliwa: [[Katedral ng Berlin]], [[Bagong Sinagoga (Berlin)|Bagong Sinagoga]], Moske Şehitli, at [[Katedral ni Santa Eduvigis]]}} Ang mga mananampalataya ng iba't ibang relihiyon at denominasyon ay nagpapanatili ng maraming [[Listahan ng mga lugar ng pagsamba sa Berlin|lugar ng pagsamba sa Berlin]]. Ang [[Malayang Simbahang Ebangheliko-Luterano]] ay may walong parokya na may iba't ibang laki sa Berlin.<ref>{{Cite web |title=Lutheran Diocese Berlin-Brandenburg |url=https://www.selk-berlin.de/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080328152944/https://www.selk-berlin.de/ |archive-date=28 March 2008 |access-date=19 August 2008 |publisher=Selbständige Evangelisch-Lutherische Kirche}}</ref> Mayroong 36 na kongregasyong [[Mga Bautista|Bautista]] (sa loob [[Samahan ng mga Ebanghelikong Malayang Simbahang Kongregasyon sa Alemanya]]), 29 [[Bagong Apostolikong Simbahan]], 15 [[Nagkakaisang Metodistang Simbahan|Nagkakaisang Metodista]] na simbahan, walong Malayang Ebanghelika na Kongregasyon, apat na [[Simbahan ni Kristo, Siyentipiko]] (una, iklawa, ikatlo, at ikalabing-anim), anim mga kongregasyon ng [[Ang Simbahan ni Jesucristo ng mga Banal sa mga Huling Araw]], isang [[Lumang Simbahang Katoliko|Lumang Simbahan]], at isang [[Anglikanismo|Anglicanong]] simbahan sa Berlin. Ang Berlin ay may higit sa 80 moske,<ref>{{Cite web |title=Berlin's mosques |url=https://www.dw.com/en/berlins-mosques/g-17572423 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181111093250/https://www.dw.com/en/berlins-mosques/g-17572423 |archive-date=11 November 2018 |access-date=11 November 2018 |publisher=[[Deutsche Welle]]}}</ref> sampung sinagoga,<ref>{{Cite news |last=Keller |first=Claudia |date=10 November 2013 |title=Berlins jüdische Gotteshäuser vor der Pogromnacht 1938: Untergang einer religiösen Vielfalt |language=de |trans-title=Berlin's jewish places of worship before the Pogromnacht 1938: Decline of a religious diversity |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/berlins-juedische-gotteshaeuser-vor-der-pogromnacht-1938-untergang-einer-religioesen-vielfalt/9052966.html |url-status=live |access-date=11 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181111093246/https://www.tagesspiegel.de/berlin/berlins-juedische-gotteshaeuser-vor-der-pogromnacht-1938-untergang-einer-religioesen-vielfalt/9052966.html |archive-date=11 November 2018 |quote=Von den weit mehr als 100 jüdischen Gotteshäusern sind gerade einmal zehn übrig geblieben. (in english: Of the far more than 100 synagogues, only ten are left.)}}</ref> at dalawang templong [[Budismo|Budista]]. == Gobyerno at politika == === Estadong lungsod === [[Talaksan:Rotes_Rathaus.jpg|left|thumb|[[Rotes Rathaus]] (''Pulang Munisipyo''), luklukan ng Senado at Alkalde ng Berlin.]] Mula noong [[Muling pag-iisang Aleman|muling pag-iisa]] noong Oktubre 3, 1990, ang Berlin ay isa sa tatlong [[Länder ng Alemanya|estadong lungsod sa Alemanya]] na kabilang sa kasalukuyang 16 na estado ng Alemanya. Ang [[Abgeordnetenhaus ng Berlin|Kapulungan ng mga Kinatawan]] (''Abgeordnetenhaus'') ay kumakatawan bilang parlamento ng lungsod at estado, na mayroong 141 na luklukan. Ang ehekutibong tanggapan ng Berlin ay ang [[Senado ng Berlin]] (''Senat von Berlin''). Binubuo ang Senado ng [[Talaan ng mga alkalde ng Berlin|Namamahalang Alkalde]] (''Regierender Bürgermeister''), at hanggang sampung senador na may hawak na ministeryal na posisyon, dalawa sa kanila ang may hawak na titulong "Alkalde" (''Bürgermeister'') bilang kinatawan ng Namamahalang Alkalde.<ref>{{Cite web |date=2016-11-01 |title=Verfassung von Berlin – Abschnitt IV: Die Regierung |url=https://www.berlin.de/rbmskzl/regierender-buergermeister/verfassung/artikel.41527.php |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201008025644/https://www.berlin.de/rbmskzl/regierender-buergermeister/verfassung/artikel.41527.php |archive-date=8 October 2020 |access-date=2020-10-02 |website=www.berlin.de |language=de}}</ref> Ang kabuuang taunang badyet ng estado ng Berlin noong 2015 ay lumampas sa €24.5 ($30.0) bilyon kabilang ang surplus sa badyet na €205 ($240) milyon.<ref>{{Cite news |title=Berliner Haushalt Finanzsenator bleibt trotz sprudelnder Steuereinnahmen vorsichtig |work=Berliner Zeitung |url=https://www.berliner-zeitung.de/berlin/berliner-haushalt-finanzsenator-bleibt-trotz-sprudelnder-steuereinnahmen-vorsichtig-24702234 |url-status=live |access-date=20 September 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220218131248/https://www.berliner-zeitung.de/sport-leidenschaft/berliner-haushalt-finanzsenator-kollatz-ahnen-bleibt-trotz-sprudelnder-steuereinnahmen-vorsichtig-li.6132?pid=true |archive-date=18 February 2022}}</ref> Ang estado ay nagmamay-ari ng malawak na pag-aari, kabilang ang mga gusaling pang-administratibo at pamahalaan, mga kompanya ng real estate, pati na rin ang mga stake sa Estadio Olimpiko, mga paliguan, mga kompanya ng pabahay, at maraming mga pampublikong negosyo at mga subsidiyaryo na kompanya.<ref>{{Cite web |date=18 May 2017 |title=Vermögen |trans-title=Assets |url=https://www.berlin.de/sen/finanzen/de-plain/vermoegen/artikel.92737.de-plain.php |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190928151604/https://www.berlin.de/sen/finanzen/de-plain/vermoegen/artikel.92737.de-plain.php |archive-date=28 September 2019 |access-date=28 September 2019 |website=[[Berlin.de]]}}</ref><ref>{{Cite web |date=5 September 2019 |title=Beteiligungen des Landes Berlin |trans-title=Holdings of the State of Berlin |url=https://www.berlin.de/sen/finanzen/vermoegen/beteiligungen/artikel.7208.php |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191219070001/https://www.berlin.de/sen/finanzen/vermoegen/beteiligungen/artikel.7208.php |archive-date=19 December 2019 |access-date=28 September 2019 |website=[[Berlin.de]] |language=de}}</ref> Hawak ng [[Partido Sosyo-Demokratiko ng Alemanya|Partido Sosyo-Demokratiko]] (''Sozialdemokratische Partei Deutschlands'' o SPD) at ng [[Ang Kaliwa (Alemanya)|Kaliwa]] (Die Linke) ang pamahalaang lungsod pagkatapos ng [[Halalan estatal ng Berlin, 2001|halalang estatal noong 2001]] at nanalo ng isa pang termino sa [[Halalang estatal ng Berlin, 2006|halalang estatal noong 2006]].<ref>{{Cite web |title=Berlin state election, 2006 |url=https://www.statistik-berlin.de/produkte/Faltblatt_Brochure/berlin_in_Zahlen_engl.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120323161037/https://www.statistik-berlin.de/produkte/Faltblatt_Brochure/berlin_in_Zahlen_engl.pdf |archive-date=23 March 2012 |access-date=17 August 2008 |website=Der Landeswahlleiter für Berlin |language=de}}</ref> Mula noong [[Halalang estatal ng Berlin, 2016|halalang estatal noong 2016]], nagkaroon ng koalisyon sa pagitan ng Partido Sosyo-Demokratiko, mga Lunti, at Kaliwa. Ang Namumunong Alkalde ay magkasabay na Panginoong Alkalde ng Lungsod ng Berlin (''Oberbürgermeister der Stadt'') at Ministro na Pangulo ng Estado ng Berlin (''Ministerpräsident des Bundeslandes''). Ang tanggapan ng Namamahalang Alkalde ay nasa [[Rotes Rathaus|Rotes Rathaus (Pulang Munisipyo)]]. Mula noong 2014 ang tanggapang ito ay hawak ni [[Michael Müller (politiko, ipinanganak noong 1964)|Michael Müller]] ng mga Sosyo-Demokratiko.<ref>{{Cite magazine|magazine=[[Time (magazine)|Time Europe]]}}</ref> === Mga boro === [[Talaksan:Berlin_Subdivisions.svg|right|thumb|[[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|12 borough ng Berlin at ang kanilang 96 na kapitbahayan]]]] Ang Berlin ay nahahati sa 12 boro o distrito (''Bezirke''). Ang bawat boro ay may ilang mga subdistrito o mga kapitbahayan (''Ortsteile''), na nag-ugat sa mas matatandang munisipalidad na nauna sa pagbuo ng Kalakhang Berlin noong Oktubre 1, 1920. Ang mga subdistritong ito ay naging urbanisado at isinama sa lungsod nang maglaon. Maraming residente ang lubos na nakikilala sa kanilang mga kapitbahayan, na kolokyal na tinatawag na ''[[Kiez]]''. Sa kasalukuyan, ang Berlin ay binubuo ng 96 na mga subdistrito, na karaniwang binubuo ng ilang mas maliliit na pook residensiyal o kuwarto. Ang bawat borough ay pinamamahalaan ng isang sangguniang pamboro (''Bezirksamt'') na binubuo ng limang konsehal (''Bezirksstadträte'') kasama ang alkalde ng boro (''Bezirksbürgermeister''). Ang konseho ay inihahalal ng asamblea ng boro (''Bezirksverordnetenversammlung''). Gayunpaman, ang mga indibidwal na boro ay hindi mga independiyenteng munisipalidad, ngunit nasa ilalim ng Senado ng Berlin. Ang mga alkalde ng boro ay bumubuo sa konseho ng mga alkalde (''Rat der Bürgermeister''), na pinamumunuan ng Namamahalang Alkalde ng lungsod at nagpapayo sa Senado. Ang mga kapitbahayan ay walang mga lokal na katawan ng pamahalaan. === Kakambal na bayan – mga kinakapatid na lungsod === Ang Berlin ay nagpapanatili ng opisyal na pakikipagsosyo sa 17 lungsod.<ref name="Berlintwins">{{Cite web |title=City Partnerships |url=https://www.berlin.de/rbmskzl/en/international-relations/city-partnerships/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205104217/https://www.berlin.de/rbmskzl/en/international-relations/city-partnerships/ |archive-date=5 February 2021 |access-date=8 February 2021 |website=Berlin.de |publisher=Governing Mayor of Berlin, Senate Chancellery, Directorate for Protocol and International Relations |type=official web site}}</ref> Ang [[Kakambal na lungsod|pagkakambal ng lungsod]] sa pagitan ng Berlin at iba pang mga lungsod ay nagsimula sa kapatid nitong lungsod na Los Angeles noong 1967. Kinansela ang mga pagsosyo ng Silangang Berlin sa panahon ng muling pag-iisa ng Alemanya ngunit kalaunan ay bahagyang muling itinatag. Ang mga pakikipagsosyo ng Kanlurang Berlin ay dati nang pinaghihigpitan sa antas ng boro. Noong panahon ng Digmaang Malamig, ang mga partnership ay sumasalamin sa iba't ibang hanayan ng kapangyarihan, kung saan ang Kanlurang Berlin ay nakikipagsosyo sa mga kabesera sa Kanluraning Mundo at Silangang Berlin na karamihan ay nakikipagsosyo sa mga lungsod mula sa [[Pakto ng Barsobya]] at mga kaalyado nito. Mayroong ilang magkasanib na proyekto sa maraming iba pang mga lungsod, tulad ng [[Beirut]], Belgrade, São Paulo, [[Copenhague]], Helsinki, [[Amsterdam]], [[Johannesburg]], [[Mumbai]], Oslo, [[Hanoi]], Shanghai, [[Seoul]], [[Sopiya|Sofia]], [[Sydney]], Lungsod ng New York, at [[Viena]]. Lumalahok ang Berlin sa mga pandaigdigang asosasyon ng lungsod gaya ng Samahan ng mga Kabesera ng Unyong Europeo, Eurocities, Ugnayan ng mga mga Europeong Lungsod ng Kultura, Metropolis, Pagpupulong Kumperensiya ng mga Pangunahing Lungsod ng Mundo, at Kumperensiya ng mga Kabeserang Lungsod ng Mundo. Ang Berlin ay kakambal sa:<ref name="Berlintwins2">{{Cite web |title=City Partnerships |url=https://www.berlin.de/rbmskzl/en/international-relations/city-partnerships/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205104217/https://www.berlin.de/rbmskzl/en/international-relations/city-partnerships/ |archive-date=5 February 2021 |access-date=8 February 2021 |website=Berlin.de |publisher=Governing Mayor of Berlin, Senate Chancellery, Directorate for Protocol and International Relations |type=official web site}}</ref>{{div col|colwidth=20em}} *Los Angeles, Estados Unidos (1967) <!--Paris - not twinning, does not consider Berlin as its twin town--> *[[Madrid]], España (1988) *[[Istanbul]], Turkiya (1989) *[[Warsaw]], Polonya (1991) *Moscow, Rusya (1991) *[[Bruselas]], Belhika (1992) *[[Budapest]], Unggarya (1992) *[[Tashkent]], Uzbekistan (1993) *[[Lungsod Mehiko]], Mehiko (1993) *[[Jakarta]], Indonesia (1993) *Beijing, Tsina (1994) *Tokyo, Hapon (1994) *[[Buenos Aires]], Arhentina (1994) *[[Prague]], Republikang Tseko (1995) *[[Windhoek]], Namibia (2000) *London, Nagkakaisang Kaharian (2000) {{div col end}}Mula noong 1987, ang Berlin ay mayroon ding opisyal na pakikipagsosyo sa Paris, Pransiya. Ang bawat boro ng Berlin ay nagtatag din ng sarili nitong kambal na bayan. Halimbawa, ang borough ng [[Friedrichshain-Kreuzberg]] ay may pagsosyo sa Israeling lungsod ng [[Kiryat Yam]].<ref>{{Cite web |title=Städtepartnerschaftsverein Friedrichshain-Kreuzberg e. V. |url=https://www.berlin.de/ba-friedrichshain-kreuzberg/ueber-den-bezirk/staedtepartner/artikel.149158.php |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20210309000305/https://www.berlin.de/ba-friedrichshain-kreuzberg/ueber-den-bezirk/staedtepartner/artikel.149158.php |archive-date=9 March 2021 |access-date=8 February 2021 |website=berlin.de |language=de}}</ref> == Ekonomiya == [[Talaksan:Berlin_Mitte_by_night.JPG|left|thumb|Ang Berlin ay isang UNESCO "Lungsod ng Disenyo" at kinikilala para sa mga [[Mga malikhaing industriya|malikhaing industriya]] nito at [[ekosistema ng startup]].<ref>{{Cite web |title=Berlin – Europe's New Start-Up Capital |url=https://www.credit-suisse.com/us/en/news-and-expertise/entrepreneurs/articles/news-and-expertise/2015/08/en/berlin-europes-new-start-up-capital.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160331043259/https://www.credit-suisse.com/us/en/news-and-expertise/entrepreneurs/articles/news-and-expertise/2015/08/en/berlin-europes-new-start-up-capital.html |archive-date=31 March 2016 |access-date=27 March 2016 |website=Credit Suisse}}</ref>]] Ang Berlin ay isang UNESCO "City of Design" at kinikilala para sa mga [[Mga malikhaing industriya|malikhaing industriya]] nito at [[startup ecosystem]]. Noong 2018, ang GDP ng Berlin ay umabot sa €147&nbsp;bilyon, isang pagtaas ng 3.1% kumpara sa nakaraang taon. Ang ekonomiya ng Berlin ay pinangungunahan ng [[Tersyaryong sektor ng ekonomiya|sektor ng serbisyo]], na may humigit-kumulang 84% ng lahat ng kompanya na nagnenegosyo sa mga serbisyo. Noong 2015, ang kabuuang lakas-paggawa sa Berlin ay 1.85&nbsp;milyon. Ang tantos ng walang trabaho ay umabot sa 24 na taon na mababang noong Nobyembre 2015 at tumayo sa 10.0%.<ref>{{Cite news |title=Berlin hat so wenig Arbeitslose wie seit 24 Jahren nicht |language=de |work=Berliner Zeitung |url=https://www.berliner-zeitung.de/wirtschaft/arbeitsmarkt-in-berlin-berlin-hat-so-wenig-arbeitslose-wie-seit-24-jahren-nicht,10808230,32678128.html |url-status=live |access-date=1 November 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151203224849/https://www.berliner-zeitung.de/wirtschaft/arbeitsmarkt-in-berlin-berlin-hat-so-wenig-arbeitslose-wie-seit-24-jahren-nicht,10808230,32678128.html |archive-date=3 December 2015}}</ref> Mula 2012 hanggang 2015, ang Berlin, bilang isang estado ng Aleman, ay may pinakamataas na taunang tantos ng paglago ng trabaho. Humigit-kumulang 130,000 trabaho ang naidagdag sa panahong ito.<ref>{{Cite news |date=28 January 2015 |title=In Berlin gibt es so viele Beschäftigte wie nie zuvor |language=de |work=Berliner Zeitung |url=https://www.berliner-zeitung.de/berlin/rekord-in-der-hauptstadt-in-berlin-gibt-es-so-viele-beschaeftigte-wie-nie-zuvor,10809148,33634676.html |url-status=live |access-date=16 February 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160224010722/https://www.berliner-zeitung.de/berlin/rekord-in-der-hauptstadt-in-berlin-gibt-es-so-viele-beschaeftigte-wie-nie-zuvor,10809148,33634676.html |archive-date=24 February 2016}}</ref> Kabilang sa mahahalagang sektor ng ekonomiya sa Berlin ang mga agham pambuhay, transportasyon, impormasyon at mga teknolohiya sa komunikasyon, media at musika, pananalastas at disenyo, bioteknolohiya, mga serbisyong pangkapaligiran, konstruksiyon, e-komersiyo, retail, negosyo sa hotel, at inhinyeriyang medikal.<ref>{{Cite news |date=21 September 2006 |title=Poor but sexy |work=The Economist |url=https://www.economist.com/displayStory.cfm?story_id=7953479 |url-status=live |access-date=19 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080622201720/https://www.economist.com/displayStory.cfm?story_id=7953479 |archive-date=22 June 2008}}</ref> Ang pananaliksik at pag-unlad ay may kahalagahang pang-ekonomiya para sa lungsod.<ref name="factsheet">{{Cite web |title=Die kleine Berlin Statistik |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_de_2013_be.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714163544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_de_2013_be.pdf |archive-date=14 July 2014 |access-date=26 August 2014 |website=berlin.de}}</ref> Maraming malalaking korporasyon tulad ng Volkswagen, Pfizer, at SAP ang nagpapatakbo ng mga laboratoryong pang-inobasyon sa lungsod.<ref>{{Cite news |title=Immer mehr Konzerne suchen den Spirit Berlins |publisher=Berliner Morgenpost |url=https://www.morgenpost.de/wirtschaft/article208628997/Immer-mehr-Konzerne-suchen-den-Spirit-Berlins.html |url-status=live |access-date=13 January 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170116150546/https://www.morgenpost.de/wirtschaft/article208628997/Immer-mehr-Konzerne-suchen-den-Spirit-Berlins.html |archive-date=16 January 2017}}</ref> Ang Science and Business Park sa Adlershof ay ang pinakamalaking parke ng teknolohiya sa Alemanya na sinusukat ng kita. <ref>{{Cite web |title=The Science and Technology Park Berlin-Adlershof |url=https://www.adlershof.de/en/facts-figures/adlershof-in-numbers/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170117042743/https://www.adlershof.de/en/facts-figures/adlershof-in-numbers/ |archive-date=17 January 2017 |access-date=13 January 2017 |website=Berlin Adlershof: Facts and Figures |publisher=Adlershof}}</ref> Sa loob ng [[Eurozone]], ang Berlin ay naging sentro para sa paglipat ng negosyo at internasyonal na [[Pamumuhunan (macroeconomics)|pamumuhunan]].<ref>{{Cite news |title=Global Cities Investment Monitor 2012 |publisher=KPMG |url=https://www.kpmg.com/FR/fr/IssuesAndInsights/News/Documents/GPIA-KPMG-CIM-2012.pdf |url-status=live |access-date=28 August 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131102003006/https://www.kpmg.com/FR/fr/IssuesAndInsights/News/Documents/GPIA-KPMG-CIM-2012.pdf |archive-date=2 November 2013}}</ref><ref>{{Cite web |title=Arbeitslosenquote nach Bundesländern in Deutschland 2018 {{!}} Statista |url=https://de.statista.com/statistik/daten/studie/36651/umfrage/arbeitslosenquote-in-deutschland-nach-bundeslaendern/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210627171657/https://de.statista.com/statistik/daten/studie/36651/umfrage/arbeitslosenquote-in-deutschland-nach-bundeslaendern/ |archive-date=27 June 2021 |access-date=13 November 2018 |website=Statista |language=de}}</ref> {| class="wikitable" !Taon <ref>{{Cite web |title=Arbeitslosenquote in Berlin bis 2018 |url=https://de.statista.com/statistik/daten/studie/2519/umfrage/entwicklung-der-arbeitslosenquote-in-berlin-seit-1999/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20191211194253/https://de.statista.com/statistik/daten/studie/2519/umfrage/entwicklung-der-arbeitslosenquote-in-berlin-seit-1999/ |archive-date=11 December 2019 |access-date=11 December 2019 |website=Statista}}</ref> !2000 !2001 !2002 !2003 !2004 !2005 !2006 !2007 !2008 !2009 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 |- |Tantos ng walang trabaho sa % |15.8 |16.1 |16.9 |18.1 |17.7 |19.0 |17.5 |15.5 |13.8 |14.0 |13.6 |13.3 |12.3 |11.7 |11.1 |10.7 |9.8 |9.0 |8.1 |7.8 |} == Edukasyon at Pananaliksik == {{Pangunahin|Edukasyon sa Berlin}}[[Talaksan:Berlin-Mitte_Humboldt-Uni_05-2014.jpg|right|thumb|Ang [[Unibersidad ng Berlin Humboldt]] ay kaugnay sa 57 nagwagi sa Gantimpalang Nobel.]] {{Magmula noong|2014}}, ang Berlin ay may 878 na paaralan, na nagtuturo sa 340,658 mag-aaral sa 13,727 klase, at 56,787 nagsasanay sa mga negosyo at saanman.<ref name="factsheet22">{{cite web |title=Die kleine Berlin Statistik |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_de_2013_be.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714163544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_de_2013_be.pdf |archive-date=14 July 2014 |access-date=26 August 2014 |website=berlin.de}}</ref> Ang lungsod ay may 6 na taong programa sa primaryang edukasyon. Pagkatapos matapos ang elementarya, magpapatuloy ang mga mag-aaral sa ''Sekundarschule'' (isang komprehensibong paaralan) o ''Gymnasium'' (paaralan para sa paghahanda sa kolehiyo). Ang Berlin ay may natatanging na programa sa paaralang bilingual sa ''Europaschule'', kung saan tinuturuan ang mga bata ng kurikulum sa Alemanya at isang wikang banyaga, simula sa elementarya at magpapatuloy sa mataas na paaralan.<ref>{{cite web |title=Jahrgangsstufe Null |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/;art270,2185300 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080520234625/https://www.tagesspiegel.de/berlin/;art270,2185300 |archive-date=20 May 2008 |access-date=19 August 2008 |website=[[Der Tagesspiegel]] |language=de}}</ref> Ang [[Französisches Gymnasium Berlin]], na itinatag noong 1689 upang turuan ang mga anak ng bakwit na Huguenot, ay nag-aalok ng pagtuturo (Aleman/Pranses).<ref>{{Cite web |title=Geschichte des Französischen Gymnasiums |url=https://www.fg-berlin.de/WebObjects/FranzGym.woa/wa/CMSshow/1064384 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080615205603/https://www.fg-berlin.de/WebObjects/FranzGym.woa/wa/CMSshow/1064384 |archive-date=15 June 2008 |access-date=17 August 2008 |website=Französisches Gymnasium Lycée Français Berlin |language=de, fr}}</ref> Ang [[Paaralang John F. Kennedy, Berlin|Paaralang John F. Kennedy]], isang bilingweng Aleman–Ingles na pampublikong paaralan sa [[Zehlendorf (Berlin)|Zehlendorf]], ay partikular na tanyag sa mga anak ng mga diplomat at komunidad ng ekspatriado na nagsasalita ng Ingles. 82 {{Lang|de|Gymnasien}} ang nagtutro ng [[Wikang Latin|Latin]] <ref>{{Cite web |date=29 March 2013 |title=Latein an Berliner Gymnasien |url=https://www.gymnasium-berlin.net/latein |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171004133934/https://www.gymnasium-berlin.net/latein |archive-date=4 October 2017 |access-date=6 May 2018 |language=de}}</ref> at 8 ang nagtuturo ng [[Wikang Sinaunang Griyego|Sinaunang Griyego]].<ref>{{Cite web |date=31 March 2013 |title=Alt-Griechisch an Berliner Gymnasien |url=https://www.gymnasium-berlin.net/alt-griechisch |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171012215308/https://www.gymnasium-berlin.net/alt-griechisch |archive-date=12 October 2017 |access-date=6 May 2018 |language=de}}</ref> == Kultura == [[Talaksan:Alte_Nationalgalerie_abends_(Zuschnitt).jpg|thumb|200x200px|Ang [[Alte Nationalgalerie]] ay bahagi ng [[Pulo ng mga Museo]], isang [[Pandaigdigang Pamanang Pook|Pandaigdigang Pamanang Pook ng UNESCO]].]] [[Talaksan:Cafe_am_Holzmarkt,_River_Spree,_Berlin_(46636049685).jpg|left|thumb|Ang [[Alternatibong kultura|alternatibong]] Holzmarkt, [[Friedrichshain-Kreuzberg]]]] Kilala ang Berlin sa maraming institusyong pangkultura nito, na marami sa mga ito ay tumatangkilik sa pandaigdigang reputasyon.<ref name="UNESCO2">{{Cite web |title=World Heritage Site Museumsinsel |url=https://whc.unesco.org/en/list/896 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210506100913/https://whc.unesco.org/en/list/896 |archive-date=6 May 2021 |access-date=6 May 2021 |publisher=[[UNESCO]]}}</ref><ref name="UNESCO2" /> Ang pagkakaiba-iba at kasiglahan ng metropolis ay humantong sa isang trendsetting na eksena.<ref>{{Cite web |title=Hub Culture's 2009 Zeitgeist Ranking |url=https://www.hubculture.com/groups/hubnews/news/162/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090331064158/https://www.hubculture.com/groups/hubnews/news/162/ |archive-date=31 March 2009 |access-date=30 April 2009 |website=Hub Culture}}</ref> Isang makabagong musika, sayaw at eksena sa sining ang nabuo noong ika-21 siglo. Kilala ang Berlin sa maraming institusyong pangkultura nito, na marami sa mga ito ay tumatangkilik sa pandaigdigang reputasyon.<ref name="UNESCO3">{{Cite web |title=World Heritage Site Museumsinsel |url=https://whc.unesco.org/en/list/896 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210506100913/https://whc.unesco.org/en/list/896 |archive-date=6 May 2021 |access-date=6 May 2021 |publisher=[[UNESCO]]}}</ref><ref name="UNESCO22">{{Cite web |title=World Heritage Site Palaces and Parks of Potsdam and Berlin |url=https://whc.unesco.org/en/list/532 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080808091530/https://whc.unesco.org/en/list/532 |archive-date=8 August 2008 |access-date=19 August 2008 |website=[[UNESCO]]}}</ref> Ang pagkakaiba-iba at kasiglahan ng metropolis ay humantong sa isang trendsetting na eksena.<ref>{{Cite web |title=Hub Culture's 2009 Zeitgeist Ranking |url=https://www.hubculture.com/groups/hubnews/news/162/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090331064158/https://www.hubculture.com/groups/hubnews/news/162/ |archive-date=31 March 2009 |access-date=30 April 2009 |website=Hub Culture}}</ref> Isang makabagong musika, sayaw at eksena sa sining ang nabuo noong ika-21 siglo. Ang lumalawak na kultural na pangyayari sa lungsod ay binibigyang-diin ng paglipat ng [[Pangkalahatang Grupo ng Musika|Universal Music Group]] na nagpasya na ilipat ang kanilang punong-tanggapan sa pampang ng River Spree.<ref>{{Cite web |title=Berlin's music business booms |url=https://www.stadtentwicklung.berlin.de/bauen/bueroflaechen/en/friedrichshain.shtml |archive-url=https://web.archive.org/web/20070911125347/https://www.stadtentwicklung.berlin.de/bauen/bueroflaechen/en/friedrichshain.shtml |archive-date=11 September 2007 |access-date=19 August 2008 |website=Expatica}}</ref> Noong 2005, ang Berlin ay pinangalanang "Lungsod ng Disenyo" ng [[UNESCO]] at naging bahagi na ng [[Malikhaing Network ng Lungsod|Creative Cities Network]] mula noon.<ref name="Cityofdesign32">{{cite press release|url=https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080816140547/https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|url-status=dead|archive-date=16 August 2008|title=Berlin City of Design|publisher=[[UNESCO]]|access-date=18 August 2008}}</ref><ref name="Cityofdesign4">{{cite press release|url=https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080816140547/https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|url-status=dead|archive-date=16 August 2008|title=Berlin City of Design|publisher=[[UNESCO]]|access-date=18 August 2008}}</ref> == Mga sanggunian == <references />{{Geographic location |Centre = Berlin |North = [[Neubrandenburg]], [[Rostock]] |Northeast = [[Szczecin]] ([[Polonya]]) |East = [[Frankfurt (Oder)]] |Southeast = [[Cottbus]] |South = [[Dresden]] |Southwest = [[Potsdam]], [[Dessau]], [[Halle, Saxony-Anhalt|Halle]], [[Leipzig]] |West = [[Brandenburg an der Havel]], [[Braunschweig]] |Northwest = [[Hamburg]], [[Lübeck]] }} {{Navboxes |list= {{Berlin}} {{Mga Borough ng Berlin}} {{Mga lungsod sa Alemanya}} {{Germany states}} {{Kabiserang lungsod ng Unyong Europeo}} {{Talaan ng mga kabiserang European batay sa rehiyon}} {{Kabiserang Kultural sa Europa}} {{Hanseatic League}} }} {{stub}} [[Kategorya:Mga estado ng Alemanya|Berlin]] [[Kategorya:Mga lungsod sa Alemanya|Berlin]] [[Kategorya:Kabisera sa Europa|Berlin]] [[Kategorya:Berlin]] 71d4ahgkvaumzc1r1fl6jqr2816ce0n 1960695 1960663 2022-08-05T05:11:32Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement|name=Berlin|subdivision_type=Bansa|subdivision_name=Alemanya|subdivision_type1=[[Landstadt ng Alemanya|Estado]]|subdivision_name1=[[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|Berlin]]|settlement_type=Kabeserang lungsod, [[Landstadt ng Alemanya|Estado]], at [[Mga munisipalidad ng Alemanya|munisipalidad]]|image_skyline={{Photomontage|position=center | photo1a = Siegessaeule Aussicht 10-13 img4 Tiergarten.jpg | photo2a = Brandenburger Tor abends.jpg | photo2b = Berliner Dom, Westfassade, Nacht, 160309, ako.jpg | photo3a = Schloss Charlottenburg (233558373).jpeg | photo3b = Berlin_Museumsinsel_Fernsehturm.jpg | photo4a = Siegessäule-Berlin-Tiergarten.jpg | photo4b = Hochhäuser am Potsdamer Platz, Berlin, 160606, ako.jpg | photo5a = Reichstag Berlin Germany.jpg | color_border = white | color = white | spacing = 2 | size = 270 | foot_montage = '''Mula itaas, kaliwa pakanan''': [[Tiergarten, Berlin|Tiergarten]] skyline; [[Tarangkahang Brandenburgo]]; [[Katedral ng Berlin]]; [[Palasyo ng Charlottenburg]]; [[Pulo ng mga Museo]], at [[Toreng Pang-TV ng Berlin]]; [[Haligi ng Tagumpay ng Berlin|Haligi ng Tagumpay]]; [[Plaza Potsdam]]; at [[gusaling Reichstag]] }}|image_shield=Coat of arms of Berlin.svg|shield_size=70px|pushpin_map=Germany#Europe|pushpin_relief=yes|pushpin_map_caption=Kinaroroonan sa Alemanya|coordinates={{coord|52|31|12|N|13|24|18|E|format=dms|display=inline,title}}|image_flag=Flag_of_Berlin.svg|image_map={{maplink|frame=y|plain=yes|frame-align=center|type=shape<!--line-->|fill=#ffffff|fill-opacity=0|stroke-color=|stroke-width=2|frame-width=250|frame-height=300}}|total_type=Lungsod/Estado|area_total_km2=891.7|area_footnotes=<ref name="statoffice">{{cite web |access-date=2 May 2019 |title=Amt für Statistik Berlin Brandenburg – Statistiken |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Statistiken/inhalt-statistiken.asp |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |language=de |archive-date=8 March 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210308125331/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Statistiken/inhalt-statistiken.asp |url-status=dead }}</ref>|population_total=3769495|population_footnotes=<ref name="pop-detail"/>|population_as_of=Disyembre 31, 2020|population_urban=4473101|population_urban_footnotes=<ref name="citypopulation_urban">{{cite web|url=https://citypopulation.de/en/germany/urbanareas/|author=citypopulation.de quoting Federal Statistics Office|title=Germany: Urban Areas|access-date=2021-01-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20200603133151/https://citypopulation.de/en/germany/urbanareas/|archive-date=2020-06-03|url-status=live}}</ref>|population_metro=6144600|population_metro_footnotes=<ref>{{cite web |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/pms/2019/19-02-08.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20210827224549/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/pms/2019/19-02-08.pdf |url-status=dead |archive-date=27 August 2021 |title=Bevölkerungsanstieg in Berlin und Brandenburg mit nachlassender Dynamik |date=8 February 2019 |website=statistik-berlin-brandenburg.de |publisher=Amt für Statistik Berlin-Brandenburg |access-date=24 November 2019}}</ref>|elevation_m=34|population_demonyms=Berlines<br/>Berliner (m), Berlinerin (f) (Aleman)|blank_name_sec1=[[Gross regional product|GRP (nominal)]]|blank_info_sec1=€155 billion (2020)<ref>{{cite web|url = https://www.statistikportal.de/en/node/649|title = Bruttoinlandsprodukt – in jeweiligen Preisen – 1991 bis 2020|website = www.statistikportal.de|access-date = 1 April 2021|archive-date = 1 April 2021|archive-url = https://web.archive.org/web/20210401011816/https://www.statistikportal.de/en/node/649|url-status = live}}</ref>|blank1_name_sec1=GRP kada tao|blank1_info_sec1=€41,000 (2020)|blank2_name_sec2=[[Human Development Index|HDI]] (2018)|blank2_info_sec2=0.964<ref name="GlobalDataLab">{{Cite web|url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|title=Sub-national HDI – Area Database – Global Data Lab|website=hdi.globaldatalab.org|language=en|access-date=13 September 2018|archive-date=23 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180923120638/https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|url-status=live}}</ref><br/>{{color|green|very high}} · [[List of German states by Human Development Index|2nd of 16]]|timezone1=[[Central European Time|CET]]|utc_offset1=+01:00|timezone1_DST=[[Central European Summer Time|CEST]]|utc_offset1_DST=+02:00|blank_name_sec2=[[GeoTLD]]|blank_info_sec2=[[.berlin]]|website={{URL|www.berlin.de/en/}}|governing_body=[[Abgeordnetenhaus ng Berlin]]|leader_title=[[Namumunong Alkalde ng Berlin|Namumunong Alkalde]]|leader_party=SPD|leader_name=[[Franziska Giffey]]|geocode=[[Nomenclature of Territorial Units for Statistics|NUTS Region]]: DE3|area_code=[[List of dialling codes in Germany#030 – Berlin|030]]|registration_plate=B{{NoteTag |1 = Prefixes for vehicle registration were introduced in 1906, but often changed due to the political changes after 1945. Vehicles were registered under the following prefixes: "I A" (1906&nbsp;– April 1945; devalidated on 11 August 1945); no prefix, only digits (from July to August 1945), "БГ" (=BG; 1945–46, for cars, trucks and busses), "ГФ" (=GF; 1945–46, for cars, trucks and busses), "БM" (=BM; 1945–47, for motor bikes), "ГM" (=GM; 1945–47, for motor bikes), "KB" (i.e.: [[Allied Kommandatura|Kommandatura]] of Berlin; for all of Berlin 1947–48, continued for [[West Berlin]] until 1956), "GB" (i.e.: Greater Berlin, for [[East Berlin]] 1948–53), "I" (for East Berlin, 1953–90), "B" (for West Berlin from 1 July 1956, continued for all of Berlin since 1990).}}|iso_code=DE-BE|official_name=Berlin}}Ang '''Berlin''' ay ang [[kabisera|kabesera]] ng [[Alemanya]]. May 3.7 milyong naninirahan dito, ito ang [[Talaan ng mga lungsod sa Alemanya batay sa populasyon|pinakamalaking lungsod]] sa bansa ayon sa lugar at populasyon<ref>{{Cite news |last=Milbradt |first=Friederike |date=6 February 2019 |title=Deutschland: Die größten Städte |language=de |work=[[Die Zeit]] (Magazin) |location=Hamburg |url=https://www.zeit.de/zeit-magazin/2019/07/flaechengroesste-staedte-deutschlandkarte |url-status=live |access-date=24 November 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190213183401/https://www.zeit.de/zeit-magazin/2019/07/flaechengroesste-staedte-deutschlandkarte |archive-date=13 February 2019}}</ref><ref>{{Cite news |date=1 August 2019 |title=Leipzig überholt bei Einwohnerzahl Dortmund – jetzt Platz 8 in Deutschland |language=de |work=[[Leipziger Volkszeitung]] |location=Leipzig |url=https://www.lvz.de/Leipzig/Lokales/Leipzig-ueberholt-bei-Einwohnerzahl-Dortmund-jetzt-Platz-8-in-Deutschland |url-status=dead |access-date=24 November 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191113070247/https://www.lvz.de/Leipzig/Lokales/Leipzig-ueberholt-bei-Einwohnerzahl-Dortmund-jetzt-Platz-8-in-Deutschland |archive-date=13 November 2019}}</ref>, at ang pinakamalaking lungsod ayon sa populasyon sa [[Kaisahang Yuropeo|Unyong Europeo]], ayon sa populasyon sa loob ng mga limitasyon ng lungsod.<ref name="pop-detail">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> Isa sa [[Länder ng Alemanya|labing-anim na kinabibilangang estado]] ng Alemanya, ang Berlin ay napalilibutan ng [[Brandeburgo|Estado ng Brandenburgo]] at kadugtong ng [[Potsdam]], ang kabesera ng Brandenburgo. Ang urbanong pook ng Berlin, na may populasyon na humigit-kumulang 4.5 milyon, ay ang pangalawang pinakamataong urbanong pook sa Alemanya pagkatapos ng [[Ruhr]]. Ang [[Kalakhang Rehiyon ng Berlin-Brandenburgo|kabeserang rehiyon ng Berlin-Brandenburgo]] ay may humigit-kumulang 6.2 milyong mga naninirahan at ito ang [[Mga kalakhang rehiyon ng Alemanya|ikatlong pinakamalaking kalakhang rehiyon ng Alemanya]] pagkatapos ng mga rehiyon ng [[Rin-Ruhr]] at [[Francfort Rin-Meno|Rin-Meno]].<ref>{{Cite web |date=4 October 2016 |title=Daten und Fakten zur Hauptstadtregion |url=https://www.berlin-brandenburg.de/metropolregion/daten-und-fakten/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190321175940/https://www.berlin-brandenburg.de/metropolregion/daten-und-fakten/ |archive-date=21 March 2019 |access-date=13 April 2022 |website=www.berlin-brandenburg.de}}</ref> Nagkaroon ng [[Pag-iisa ng Berlin at Brandenburgo|bigong pagtatangkang pag-isahin ang parehong estado noong 1996]], at sa kabila ng nananatiling hiwalay, ang dalawang estado ay nagtutulungan sa maraming bagay hanggang ngayon. Ang Berlin ay tumatawid sa pampang ng [[Spree (ilog)|Spree]], na dumadaloy sa [[Havel]] (isang [[tributaryo]] ng [[Ilog Elba|Elbe]]) sa kanlurang boro ng [[Spandau]] . Kabilang sa mga pangunahing topograpikong tampok ng lungsod ay ang maraming lawa sa kanluran at timog-silangan na mga boro na nabuo ng [[Spree (ilog)|Spree]], [[Havel]], at [[Dahme (ilog)|Dahme]], na ang pinakamalakin ay ang [[Lawa ng Müggelsee|Lawa Müggelsee]]. Dahil sa lokasyon nito sa [[Kapatagang Europeo]], ang Berlin ay naiimpluwensiyahan ng isang [[Klimang banayad|banayad na pana-panahong klima]]. Halos sangkatlo ng lugar ng lungsod ay binubuo ng mga kagubatan, [[Tala ng mga liwasan at hardin sa Berlin|liwasan, hardin]], ilog, kanal, at lawa.<ref name="gruen">{{Cite web |last=Senatsverwaltung für Umwelt, Verkehr und Klimaschutz Berlin, Referat Freiraumplanung und Stadtgrün |title=Anteil öffentlicher Grünflächen in Berlin |url=https://www.berlin.de/senuvk/umwelt/stadtgruen/gruenanlagen/de/daten_fakten/downloads/ausw_5.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225003118/https://www.berlin.de/senuvk/umwelt/stadtgruen/gruenanlagen/de/daten_fakten/downloads/ausw_5.pdf |archive-date=25 February 2021 |access-date=2020-01-10}}</ref> Ang lungsod ay nasa lugar ng diyalektong [[Gitnang Aleman]], ang [[Alemang Berlin|diyalekto ng Berlin]] ay isang varyant ng mga [[Mga diyalektong Lausitzisch-Neumärkisch|diyalektong Lausitzisch-Neumärkisch]]. Unang naidokumento noong ika-13 siglo at sa pagtawid ng dalawang mahalagang makasaysayang [[Ruta ng kalakalan|rutang pangkalakalan]],<ref name="staple">{{Cite web |date=August 2004 |title=Niederlagsrecht |trans-title=Settlement rights |url=https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151122025717/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html |archive-date=22 November 2015 |access-date=21 November 2015 |publisher=Verein für die Geschichte Berlins |language=de}}</ref> Ang Berlin ay naging kabesera ng [[Margrabyato ng Brandenburgo]] (1417 – 1701), ang [[Kaharian ng Prusya]] (1701–1918), ang [[Imperyong Aleman]] (1871). –1918), ang [[Republikang Weimar]] (1919–1933), at [[Alemanyang Nazi]] (1933–1945). Ang [[Berlin noong dekada '20]] ay ang ikatlong pinakamalaking munisipalidad sa mundo.<ref>{{Cite web |date=September 2009 |title=Topographies of Class: Modern Architecture and Mass Society in Weimar Berlin (Social History, Popular Culture and Politics in Germany) |url=https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=23505 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180706161901/https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=23505 |archive-date=6 July 2018 |access-date=9 October 2009 |publisher=www.h-net.org}}</ref> Pagkatapos ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]] at ang kasunod na pananakop nito ng mga matagumpay na bansa, nahati ang lungsod; ang [[Kanlurang Berlin]] ay naging isang de facto na [[Engklabo at eksklabo|eksklabo]] ng [[Kanlurang Alemanya]], na napapalibutan ng [[Pader ng Berlin]] (mula Agosto 1961 hanggang Nobyembre 1989) at teritoryo ng Silangang Aleman.<ref>{{Cite web |title=Berlin Wall |url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/62202/Berlin-Wall |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080630080628/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/62202/Berlin-Wall |archive-date=30 June 2008 |access-date=18 August 2008 |website=[[Encyclopædia Britannica]]}}</ref> Ang [[Silangang Berlin]] ay idineklara na kabesera ng Silangang Alemanya, habang ang [[Bonn]] ay naging kabesera ng Kanlurang Alemanya. Kasunod ng [[muling pag-iisang Aleman]] noong 1990, ang Berlin ay muling naging kabesera ng buong Alemanya. Ang Berlin ay isang [[Lungsod pandaigdig|pandaigdigang lungsod]] ng [[Kultura ng Berlin|kultura]], [[Politika ng Berlin|politika]], [[Media ng Berlin|media]], at agham.<ref>{{Cite web |title=Berlin – Capital of Germany |url=https://www.germany.info/Vertretung/usa/en/04__W__t__G/03/01/03/Feature__3.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120112204045/https://www.germany.info/Vertretung/usa/en/04__W__t__G/03/01/03/Feature__3.html |archive-date=12 January 2012 |access-date=18 August 2008 |website=German Embassy in Washington}}</ref><ref>{{Cite news |last=Davies |first=Catriona |date=10 April 2010 |title=Revealed: Cities that rule the world&nbsp;– and those on the rise |publisher=CNN |url=https://edition.cnn.com/2010/BUSINESS/04/10/cities.dominate.world/?hpt=C2 |url-status=live |access-date=11 April 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604014630/https://edition.cnn.com/2010/BUSINESS/04/10/cities.dominate.world/?hpt=C2 |archive-date=4 June 2011}}</ref><ref>{{Cite news |last=Sifton |first=Sam |date=31 December 1969 |title=Berlin, the big canvas |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2008/06/22/travel/22iht-22berlin.13882912.html |url-status=live |access-date=18 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130412012910/https://www.nytimes.com/2008/06/22/travel/22iht-22berlin.13882912.html |archive-date=12 April 2013}}</ref><ref>{{Cite journal |date=22 October 2009 |title=Global Power City Index 2009 |url=https://www.mori-m-foundation.or.jp/english/research/project/6/pdf/GPCI2009_English.pdf |url-status=live |journal=Institute for Urban Strategies at the Mori Memorial Foundation |archive-url=https://web.archive.org/web/20140629143736/https://www.mori-m-foundation.or.jp/english/research/project/6/pdf/GPCI2009_English.pdf |archive-date=29 June 2014 |access-date=29 October 2009}}</ref> Nakabatay ang [[Ekonomiya ng Berlin|ekonomiya]] nito sa mga [[High tech|high-tech]] na kompanya at [[Tersiyaryong sektor ng ekonomiya|sektor ng serbisyo]], na sumasaklaw sa magkakaibang hanay ng mga [[Malilikhaing industriya|malikhaing industriya]], pasilidad ng pananaliksik, mga korporasyon ng media at mga lugar ng kumbensiyon.<ref name="congress">{{Cite web |title=ICCA publishes top 20 country and city rankings 2007 |url=https://www.iccaworld.com/npps/story.cfm?ID=1577 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080922094543/https://www.iccaworld.com/npps/story.cfm?ID=1577 |archive-date=22 September 2008 |access-date=18 August 2008 |website=ICCA}}</ref><ref name="Cityofdesign2">{{cite press release|url=https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080816140547/https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|url-status=dead|archive-date=16 August 2008|title=Berlin City of Design|publisher=[[UNESCO]]|access-date=18 August 2008}}</ref> Ang Berlin ay nagsisilbing isang kontinental na pusod para sa trapiko sa himpapawid at tren at may napakakomplikadong ugnayan ng pampublikong transportasyon. Ang metropolis ay isang sikat na destinasyong [[Turismo sa Alemanya|panturista]].<ref>{{Cite journal |date=4 September 2014 |title=Berlin Beats Rome as Tourist Attraction as Hordes Descend |url=https://www.bloomberg.com/news/2014-09-03/berlin-beats-rome-as-tourist-attraction-as-hordes-descend.html |url-status=live |journal=Bloomberg L.P. |archive-url=https://web.archive.org/web/20140911154443/https://www.bloomberg.com/news/2014-09-03/berlin-beats-rome-as-tourist-attraction-as-hordes-descend.html |archive-date=11 September 2014 |access-date=11 September 2014}}</ref> Kabilang din sa mga makabuluhang industriya ang [[Teknolohiyang pang-impormasyon|IT]], mga [[parmasyutiko]], [[inhinyeriyang biyomedikal]], [[malinis na teknolohiya]], [[biyoteknolohiya]], konstruksiyon, at [[Elektronika|electronika]]. Ang Berlin ay tahanan ng mga unibersidad na kilala sa buong mundo gaya ng [[Unibersidad ng Berlin Humboldt|Pamantasang Humboldt]], [[Pamantasang Teknikal ng Berlin|Pamantasang Teknikal]], [[Malayang Unibersidad ng Berlin|Malayang Unibersidad]], [[Unibersidad ng Sining ng Berlin|Unibersidad ng Sining]], [[ESMT Berlin]], [[Paaralang Hertie]], at [[Kolehiyong Bard ng Berlin]]. Ang [[Zoolohikong Hardin ng Berlin|Zoolohikong Hardin]]<nowiki/>nito ay ang pinakabinibisitang zoo sa Europa at isa sa pinakasikat sa buong mundo. Dahil ang [[Estudyo ng Babelsberg|Babelsberg]] ang kauna-unahang malakihang estudyong pampelikulang kompleks sa mundo, ang Berlin ay isang lalong sikat na lokasyon para sa mga pandaigdigang [[Tala ng mga pelikulang isinagawa sa Berlin|paggawa ng pelikula]].<ref>{{Cite web |date=9 August 2008 |title=Hollywood Helps Revive Berlin's Former Movie Glory |url=https://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,3549403,00.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080813010550/https://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,3549403,00.html |archive-date=13 August 2008 |access-date=18 August 2008 |website=[[Deutsche Welle]]}}</ref> Kilala ang lungsod sa mga pagdiriwang, magkakaibang arkitektura, nightlife, kontemporaneong sining at napakataas na kalidad ng pamumuhay.<ref>{{Cite news |last=Flint |first=Sunshine |date=12 December 2004 |title=The Club Scene, on the Edge |work=The New York Times |url=https://travel2.nytimes.com/2004/12/12/travel/12surf.html |url-status=live |access-date=18 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130402221310/https://travel2.nytimes.com/2004/12/12/travel/12surf.html |archive-date=2 April 2013}}</ref> Mula noong dekada 2000, saksi nag Berlin sa paglitaw ng isang kosmopolitang [[Startup ecosystem|eksenang]] [[entrepreneurship]].<ref>{{Cite journal |date=13 June 2014 |title=Young Israelis are Flocking to Berlin |url=https://www.newsweek.com/2014/06/20/young-israelis-are-flocking-berlin-262139.html |url-status=live |journal=Newsweek |archive-url=https://web.archive.org/web/20140827183310/https://www.newsweek.com/2014/06/20/young-israelis-are-flocking-berlin-262139.html |archive-date=27 August 2014 |access-date=28 August 2014}}</ref> Nagtataglay ang Berlin ng tatlong [[Pandaigdigang Pamanang Pook]]: [[Pulo ng mga Museo]]; ang mga [[Mga Palasyo at Liwasan ng Potsdam at Berlin|Palasyo at Liwasan ng Potsdam at Berlin]]; at ang mga [[Mga Modernismong Pabahay ng Berlin|Modernismong Pabahay ng Berlin]].<ref name="UNESCO">{{Cite web |title=World Heritage Site Museumsinsel |url=https://whc.unesco.org/en/list/896 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210506100913/https://whc.unesco.org/en/list/896 |archive-date=6 May 2021 |access-date=6 May 2021 |publisher=[[UNESCO]]}}</ref> Kabilang sa iba pang mga tanawin ang [[Tarangkahang Brandenburgo]], ang [[gusaling Reichstag]], [[Potsdamer Platz]], ang [[Alaala sa mga Pinaslang na Hudyo ng Europa]], ang [[Gedenkstätte Berliner Mauer|Alaala ng Pader ng Berlin]], ang [[Galeriya ng Silangang Bahagi]], ang [[Haligi ng Tagumpay sa Berlin]], [[Katedral ng Berlin]], at ang [[Fernsehturm Berlin|Toreng Pantelebisyon ng Berlin]], ang pinakamataas na estruktura sa Alemanya. Maraming museo, galeriya, aklatan, orkestra, at mga pinagdadausan ng sports ang Berlin. Kabilang dito ang [[Altes Museum]], ang [[Alte Nationalgalerie|Lumang Pamabansang Galeriya]], ang [[Museong Bode]], ang [[Museong Pergamon]], ang [[Deutsches Historisches Museum|Museuong Pangkasaysayang Aleman]], ang [[Museong Hudyo Berlin]], ang [[Museo ng Likas na Kasaysayan, Berlin|Museo ng Likas na Kasaysayan]], ang [[Foro Humboldt]], ang [[Aklatang Estatal ng Berlin]], ang [[Estatal na Opera ng Berlin]], ang [[Filarmonika ng Berlin]], at ang [[Maraton ng Berlin]]. == Kasaysayan == === Etimolohiya === Matatagpuan ang Berlin sa hilagang-silangan ng Alemanya, silangan ng Ilog [[Ilog Elba|Elbe]], na dating bumubuo, kasama ang Ilog (Sahon o Turingia) [[Saale]] (mula sa kanilang [[tagpuan]] sa [[Barby, Alemanya|Barby]] pataas), ang silangang hangganan ng [[Francia|Kahariang Franco]]. Habang ang Kahariang Franco ay pangunahing tinitirhan ng mga tribong [[Mga Aleman|Aleman]] tulad ng mga [[Mga Franco|Franco]] at mga [[Sakson|Sahon]], ang mga rehiyon sa silangan ng mga ilog sa hangganan ay pinaninirahan ng mga tribong [[Mga Eslabo|Eslabo]]. Ito ang dahilan kung bakit karamihan sa mga lungsod at nayon sa hilagang-silangan ng Alemanya ay may mga pangalang may pinagmulang [[Mga wikang Eslabo|Eslabo]] ([[Germania Slavica]]). Ang mga karaniwang [[Hermanisasyon|Hermanisadong]] pangalan ng lugar na [[Hulapi|hulaping]] Eslabo na pinagmulan ay ''-ow'', ''-itz'', ''-vitz'', ''-witz'', ''-itzsch'' at ''-in'', ang mga [[unlapi]] ay ''Windisch'' at ''Wendisch''. Ang pangalang ''Berlin'' ay nag-ugat sa wika ng mga naninirahan sa [[Mga Kanlurang Eslabo|Kanlurang Eslabo]] sa lugar ng Berlin ngayon, at maaaring nauugnay sa Lumang [[Wikang Polabo|Polabong]] tangkay na ''berl-'' / ''birl-'' ("latian").<ref>{{Cite book|last=Berger|first=Dieter|title=Geographische Namen in Deutschland|publisher=Bibliographisches Institut|year=1999|isbn=978-3-411-06252-2}}</ref> Dahil ang ''Ber-'' sa simula ay parang salitang Aleman na ''Bär'' ("oso"), lumilitaw ang isang oso sa eskudo de armas ng lungsod. Kaya ito ay isang halimbawa ng [[armas parlantes]]. Sa [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|labindalawang boro]] ng Berlin, lima ang may (bahagya) na pangalang may pinagmulang Eslabo: [[Pankow]] (pinakamatao), [[Steglitz-Zehlendorf]], [[Marzahn-Hellersdorf]], [[Treptow-Köpenick]], at [[Spandau]] (pinangalanang Spandow hanggang 1878). Sa siyamnapu't anim na kapitbahayan nito, dalawampu't dalawa ang may (bahagya) na pangalang may pinagmulang Eslabo: [[Altglienicke]], [[Alt-Treptow]], [[Britz]], [[Buch (Berlin)|Buch]], [[Buckow (Berlin)|Buckow]], [[Gatow]], [[Karow (Berlin)|Karow]], [[Kladow]], [[Köpenick]], [[Lankwitz]], [[Lübars]], [[Malchow (Berlin)|Marchow]][[Pankow (lokal)|,]] [[Marzahn]], [[Pankow]], [[Prenzlauer Berg]], [[Rudow]], [[Schmöckwitz]], [[Spandau (lokal)|Spandau]], [[Stadtrandsiedlung Malchow]], [[Steglitz]], [[Tegel]], at [[Zehlendorf (Berlin)|Zehlendorf]]. Ang kapitbahayan ng [[Moabit]] ay may pangalang nagmula sa Pranses, at ang [[Französisch Buchholz]] ay ipinangalan sa mga [[Huguenot]]. === Ika-12 hanggang ika-16 na siglo === [[Talaksan:ZLB-Berliner_Ansichten-Januar.jpg|thumb|Mapa ng Berlin noong 1688]] [[Talaksan:Dom_und_Stadtschloss,_Berlin_1900.png|thumb|[[Katedral ng Berlin]] (kaliwa) at [[Palasyo ng Berlin]] (kanan), 1900]] Ang pinakaunang katibayan ng mga pamayanan sa lugar ng Berlin ngayon ay mga labi ng isang pundasyon ng bahay na may petsang 1174, na natagpuan sa mga paghuhukay sa Berlin Mitte,<ref>{{Cite news |title=Berlin ist älter als gedacht: Hausreste aus dem Jahr 1174 entdeckt |language=de |trans-title=Berlin is older than thought: house remains from 1174 have been found |agency=dpa |url=https://www.berlin.de/aktuelles/berlin/2674414-958092-berlin-ist-aelter-als-gedacht-hausreste-.html |url-status=live |access-date=24 August 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120824212016/https://www.berlin.de/aktuelles/berlin/2674414-958092-berlin-ist-aelter-als-gedacht-hausreste-.html |archive-date=24 August 2012}}</ref> at isang barakilang kahoy na may petsang humigit-kumulang 1192.<ref name="zycwaq">{{Cite news |last=Rising |first=David |date=30 January 2008 |title=Berlin dig finds city older than thought |work=[[NBC News]] |agency=Associated Press |url=https://www.nbcnews.com/id/22920517/ns/technology_and_science-science/t/berlin-dig-finds-city-older-thought/ |url-status=live |access-date=1 January 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180102013454/https://www.nbcnews.com/id/22920517/ns/technology_and_science-science/t/berlin-dig-finds-city-older-thought/ |archive-date=2 January 2018}}</ref> Ang unang nakasulat na mga talaan ng mga bayan sa lugar ng kasalukuyang Berlin ay mula sa huling bahagi ng ika-12 siglo. Ang [[Spandau]] ay unang binanggit noong 1197 at [[Köpenick]] noong 1209, bagaman ang mga lugar na ito ay hindi sumali sa Berlin hanggang 1920.<ref>{{Cite web |year=2002 |title=Zitadelle Spandau |trans-title=Spandau Citadel |url=https://www.berlin.de/tourismus/sehenswuerdigkeiten.en/00175.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20080612020333/https://www.berlin.de/tourismus/sehenswuerdigkeiten.en/00175.html |archive-date=12 June 2008 |access-date=18 August 2008 |publisher=BerlinOnline Stadtportal GmbH & Co. KG}}</ref> Ang gitnang bahagi ng Berlin ay maaaring masubaybayan pabalik sa dalawang bayan. Ang [[Cölln]] sa [[Fischerinsel]] ay unang binanggit sa isang dokumento noong 1237, at ang Berlin, sa kabila ng [[Spree (ilog)|Spree]] sa tinatawag ngayong [[Nikolaiviertel]], ay tinukoy sa isang dokumento mula 1244.<ref name="zycwaq" /> Ang 1237 ay itinuturing na petsa ng pagkakatatag ng lungsod.<ref name="Medtradc">{{Cite web |title=The medieval trading center |url=https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/en/history/the-medieval-trading-center/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160731190906/https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/en/history/the-medieval-trading-center/ |archive-date=31 July 2016 |access-date=11 June 2013 |publisher=BerlinOnline Stadtportal GmbH & Co. KG.}}</ref> Ang dalawang bayan sa paglipas ng panahon ay nabuo ang malapit na pang-ekonomiya at panlipunang ugnayan, at nakinabang mula sa [[Karapatan sa emporyo|pangunahing bahagi mismo]] sa dalawang mahalagang [[ruta ng kalakalan]] ng ''[[Sa pamamagitan ng Imperii|Via Imperii]]'' at mula [[Brujas]] hanggang [[Veliky Novgorod|Novgorod]].<ref name="staple2">{{Cite web |date=August 2004 |title=Niederlagsrecht |trans-title=Settlement rights |url=https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151122025717/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html |archive-date=22 November 2015 |access-date=21 November 2015 |publisher=Verein für die Geschichte Berlins |language=de}}</ref> Noong 1307, bumuo sila ng isang alyansa na may isang karaniwang patakarang panlabas, bagaman ang kanilang mga panloob na pangangasiwa ay pinaghihiwalay pa rin.<ref name="Stöver2010">Stöver B. Geschichte Berlins.</ref><ref name="Lui stadtgr">{{Cite web |year=2004 |title=Stadtgründung Und Frühe Stadtentwicklung |trans-title=City foundation and early urban development |url=https://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/articles/1_02_stadtgr |archive-url=https://archive.today/20130620011811/http://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/articles/1_02_stadtgr#selection-75.18-75.40 |archive-date=20 June 2013 |access-date=10 November 2018 |publisher=Luisenstädtischer Bildungsverein |language=de}}</ref> Noong 1415, si [[Federico I, Elektor ng Brandenburgo|Federico I]] ay naging [[Prinsipe-elektor|elektor]] ng [[Margrabyato ng Brandenburgo]], na pinamunuan niya hanggang 1440.<ref>{{Cite web |year=1993 |title=The Hohenzollern Dynasty |url=https://www.west.net/~antipas/protected_files/news/europe/hohenzollerns.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20070807093738/https://www.west.net/~antipas/protected_files/news/europe/hohenzollerns.html |archive-date=7 August 2007 |access-date=18 August 2008 |publisher=Antipas}}</ref> Noong ika-15 siglo, itinatag ng kaniyang mga kahalili ang Berlin-Cölln bilang kabesera ng margebyato, at ang mga sumunod na miyembro ng pamilyang [[Pamilya Hohenzollern|Hohenzollern]] ay namuno sa Berlin hanggang 1918, una bilang mga elektor ng Brandenburgo, pagkatapos ay bilang mga hari ng [[Prusya]], at kalaunan bilang mga [[emperador ng Alemanya]]. Noong 1443, sinimulan ni [[Federico II, Elektor ng Brandenburgo|Federico II Ngiping Bakal]] ang pagtatayo ng isang bagong [[Stadtschloss, Berlin|palasyo]] ng hari sa kambal na lungsod ng Berlin-Cölln. Ang mga protesta ng mga mamamayan ng bayan laban sa gusali ay nagtapos noong 1448, sa "Indignasyong Berlin" ("Berliner Unwille").<ref>{{Cite web |last=Komander |first=Gerhild H. M. |date=November 2004 |title=Berliner Unwillen |trans-title=Berlin unwillingness |url=https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlinabc/stichworteag/555-berliner-unwillen.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130919215632/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlinabc/stichworteag/555-berliner-unwillen.html |archive-date=19 September 2013 |access-date=30 May 2013 |publisher=Verein für die Geschichte Berlins e.&nbsp;V. |language=de}}</ref><ref>{{Cite news |last=Conrad |first=Andreas |date=26 October 2012 |title=Was den "Berliner Unwillen" erregte |language=de |trans-title=What aroused the "Berlin unwillingness" |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/serie-was-den-berliner-unwillen-erregte/7301932.html |url-status=live |access-date=10 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181008183148/https://www.tagesspiegel.de/berlin/serie-was-den-berliner-unwillen-erregte/7301932.html |archive-date=8 October 2018}}</ref> Hindi naging matagumpay ang protestang ito at nawalan ang mga mamamayan ng marami sa mga pampolitika at pang-ekonomiyang pribilehiyo. Nang matapos ang palasyo ng hari noong 1451, unti-unti itong nagamit. Mula 1470, kasama ang bagong elektor na si [[Alberto III Aquiles, Elektor ng Brandenburgo|Alberto III Aquiles]], naging bagong tirahan ng hari ang Berlin-Cölln.<ref name="Lui stadtgr2">{{Cite web |year=2004 |title=Stadtgründung Und Frühe Stadtentwicklung |trans-title=City foundation and early urban development |url=https://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/articles/1_02_stadtgr |archive-url=https://archive.today/20130620011811/http://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/articles/1_02_stadtgr#selection-75.18-75.40 |archive-date=20 June 2013 |access-date=10 November 2018 |publisher=Luisenstädtischer Bildungsverein |language=de}}</ref> Opisyal, ang palasyo ng Berlin-Cölln ay naging permanenteng tirahan ng mga Brandenburgong elektor ng Hohenzollerns mula 1486, nang si [[John Cicero, Elektor ng Brandenburgo|John Cicero]] ay maupo sa kapangyarihan.<ref>{{Cite web |title=The electors' residence |url=https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/en/history/the-electors-residence/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170421214734/https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/en/history/the-electors-residence/ |archive-date=21 April 2017 |access-date=11 June 2013 |publisher=BerlinOnline Stadtportal GmbH & Co. KG}}</ref> Gayunpaman, kinailangan ng Berlin-Cölln na talikuran ang katayuan nito bilang isang malayang lungsod [[Ligang Hanseatico|Hanseatico]]. Noong 1539, opisyal na naging [[Luteranismo|Luterano]] ang mga botante at ang lungsod.<ref>{{Cite web |title=Berlin Cathedral |url=https://www.smp-protein.de/SMPConference/berlin.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20060818100934/https://www.smp-protein.de/SMPConference/berlin.htm |archive-date=18 August 2006 |access-date=18 August 2008 |publisher=SMPProtein}}</ref> === Ika-17 hanggang ika-19 na siglo === Ang [[Digmaan ng Tatlumpung Taon]] sa pagitan ng 1618 at 1648 ay nagwasak sa Berlin. Sangkatlo ng mga bahay nito ang nasira o nawasak, at ang lungsod ay nawalan ng kalahati ng populasyon nito.<ref>{{Cite web |title=Brandenburg during the 30 Years War |url=https://www.zum.de/whkmla/region/germany/bra30.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080928213849/https://www.zum.de/whkmla/region/germany/bra30.html |archive-date=28 September 2008 |access-date=18 August 2008 |publisher=World History at KMLA}}</ref> Si [[Federico Guillermo I, Elektor ng Brandenburgo|Federico Guillermo]], na kilala bilang "Dakilang Elektor", na humalili sa kanyang ama na si [[Jorge Guillermo, Elektor ng Brandenburgo|Jorge Guillermo]] bilang pinuno noong 1640, ay nagpasimula ng isang patakaran ng pagtataguyod ng imigrasyon at pagpaparaya sa relihiyon.<ref name="Carlyle18532">{{cite book|first=Thomas|last=Carlyle|title=Fraser's Magazine|url=https://archive.org/details/frasersmagazine03carlgoog|year=1853|publisher=J. Fraser|page=[https://archive.org/details/frasersmagazine03carlgoog/page/n71 63]|access-date=11 February 2016}}</ref> Sa [[Kautusan ng Potsdam]] noong 1685, nag-alok si Frederick William ng pagpapakupkop para sa mga [[Huguenot]] na Pranses.<ref name="Plaut19952">{{cite book|first=W. Gunther|last=Plaut|title=Asylum: A Moral Dilemma|url=https://books.google.com/books?id=oirvylPVAhAC&pg=PA42|date=1 January 1995|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-275-95196-2|page=42|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915214210/https://books.google.com/books?id=oirvylPVAhAC&pg=PA42|url-status=live}}</ref> Noong 1700, humigit-kumulang 30 porsiyento ng mga residente ng Berlin ay Pranses, dahil sa imigrasyon ng mga Huguenot.<ref name="Gray20072">{{cite book|first=Jeremy|last=Gray|title=Germany|url=https://books.google.com/books?id=Z5t5mZE_s5YC&pg=PA49|year=2007|publisher=Lonely Planet|isbn=978-1-74059-988-7|page=49|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915225030/https://books.google.com/books?id=Z5t5mZE_s5YC&pg=PA49|url-status=live}}</ref> Marami pang ibang imigrante ang nagmula sa [[Bohemya|Bohemia]], [[Mankomunidad ng Polonya-Litwanya|Polonya]], at [[Prinsipado-Arsobispado ng Salzburgo|Salzburgo]].<ref name="Cybriwsky20132">{{cite book|first=Roman Adrian|last=Cybriwsky|title=Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture|url=https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA48|date=23 May 2013|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-61069-248-9|page=48|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915232139/https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA48|url-status=live}}</ref> [[Talaksan:Berlin_Unter_den_Linden_Victoria_Hotel_um_1900.jpg|left|thumb|Ang Berlin ay naging kabesera ng [[Imperyong Aleman]] noong 1871 at mabilis na lumawak sa mga sumunod na taon.]] Mula noong 1618, ang Margrabyato ng Brandenburgo ay [[Personal na unyon|personal]] na nakipag-isa sa [[Dukado ng Prusya]]. Noong 1701, nabuo ng dalawahang estado ang [[Kaharian ng Prusya]] habang si [[Federico III, Elektor ng Brandenburgo]], ay kinoronahan ang sarili bilang haring [[Federico I sa Prusya]]. Ang Berlin ay naging kabesera ng bagong Kaharian,<ref>Horlemann, Bernd (Hrsg.</ref> pinalitan ang [[Königsberg]]. Ito ay isang matagumpay na pagtatangka na isentralisa ang kabesera sa napakalayo na estado, at ito ang unang pagkakataon na ang lungsod ay nagsimulang lumago. Noong 1709, pinagsama ang Berlin sa apat na lungsod ng Cölln, Friedrichswerder, Friedrichstadt, at Dorotheenstadt sa ilalim ng pangalang Berlin, "Haupt- und Residenzstadt Berlin".<ref name="Stöver20102">Stöver B. Geschichte Berlins.</ref> Noong 1740, si Federico II, na kilala bilang [[Federico II ng Prusya|Federico ang Dakila]] (1740–1786), ay naluklok sa kapangyarihan.<ref name="Zaide19652">{{cite book|first=Gregorio F.|last=Zaide|title=World History|url=https://books.google.com/books?id=Kq512SmGMIsC&pg=PA273|year=1965|publisher=Rex Bookstore, Inc.|isbn=978-971-23-1472-8|page=273|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915200510/https://books.google.com/books?id=Kq512SmGMIsC&pg=PA273|url-status=live}}</ref> Sa ilalim ng pamumuno ni Federico II, ang Berlin ay naging sentro ng [[Panahon ng Kaliwanagan|Kaliwanagan]], ngunit saglit ding sinakop noong [[Digmaan ng Pitong Taon]] ng hukbong Ruso.<ref name="PerryChase20122">{{cite book|first1=Marvin|last1=Perry|first2=Myrna|last2=Chase|first3=James|last3=Jacob|first4=Margaret|last4=Jacob|first5=Theodore|last5=Von Laue|title=Western Civilization: Ideas, Politics, and Society|url=https://books.google.com/books?id=YYIJAAAAQBAJ&pg=PA444|date=1 January 2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-133-70864-3|page=444|access-date=20 June 2015|archive-date=14 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150914174457/https://books.google.com/books?id=YYIJAAAAQBAJ&pg=PA444|url-status=live}}</ref> Kasunod ng tagumpay ng Pransiya sa [[Digmaan ng Ikaapat na Koalisyon|Digmaan ng Ika-apat na Koalisyon]], [[Pagbagsak ng Berlin (1806)|nagmartsa]] si [[Napoleon I ng Pransiya|Napoleon Bonaparte]] sa Berlin noong 1806, ngunit nagbigay ng nagsasariling pamahalaan sa lungsod.<ref name="Lewis20132">{{cite book|first=Peter B.|last=Lewis|title=Arthur Schopenhauer|url=https://books.google.com/books?id=6TBXX9KVtzsC&pg=PA57|date=15 February 2013|publisher=Reaktion Books|isbn=978-1-78023-069-6|page=57|access-date=20 June 2015|archive-date=14 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150914174348/https://books.google.com/books?id=6TBXX9KVtzsC&pg=PA57|url-status=live}}</ref> Noong 1815, ang lungsod ay naging bahagi ng bagong [[Lalawigan ng Brandenburgo]].<ref name="StaffInc.20102">{{cite book|author1=Harvard Student Agencies Inc. Staff|author2=Harvard Student Agencies, Inc.|title=Let's Go Berlin, Prague & Budapest: The Student Travel Guide|url=https://books.google.com/books?id=Nj0YqD4ntvIC&pg=PA83|date=28 December 2010|publisher=Avalon Travel|isbn=978-1-59880-914-5|page=83|access-date=20 June 2015|archive-date=14 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150914181704/https://books.google.com/books?id=Nj0YqD4ntvIC&pg=PA83|url-status=live}}</ref> Hinubog ng [[Rebolusyong Industriyal]] ang Berlin noong ika-19 na siglo; kapansin-pansing lumawak ang ekonomiya at populasyon ng lungsod, at naging pangunahing sentro ng riles at sentro ng ekonomiya ng Alemanya. Ang mga karagdagang suburb sa lalong madaling panahon ay umunlad at tumaas ang lugar at populasyon ng Berlin. Noong 1861, ang mga kalapit na suburb kasama ang [[Kasal (Berlin)|Wedding]], [[Moabit]], at ilang iba pa ay isinanib sa Berlin.<ref name="Schulte-Peevers20102">{{cite book|author=Andrea Schulte-Peevers|title=Lonel Berlin|url=https://books.google.com/books?id=DKlXQS6c3p0C&pg=PA25|date=15 September 2010|publisher=Lonely Planet|isbn=978-1-74220-407-9|page=25|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915214354/https://books.google.com/books?id=DKlXQS6c3p0C&pg=PA25|url-status=live}}</ref> Noong 1871, ang Berlin ay naging kabesera ng bagong itinatag na [[Imperyong Aleman]].<ref name="Stöver20132">{{cite book|first=Bernd|last=Stöver|title=Berlin: A Short History|url=https://books.google.com/books?id=LVA8AQAAQBAJ&pg=PT20|date=2 October 2013|publisher=C.H.Beck|isbn=978-3-406-65633-0|page=20|access-date=20 June 2015|archive-date=15 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150915200615/https://books.google.com/books?id=LVA8AQAAQBAJ&pg=PT20|url-status=live}}</ref> Noong 1881, naging distritong lungsod ito na hiwalay sa Brandenburgo.<ref name="Strassmann20082">{{cite book|first=W. Paul|last=Strassmann|title=The Strassmanns: Science, Politics and Migration in Turbulent Times (1793–1993)|url=https://books.google.com/books?id=5cCuBAAAQBAJ&pg=PA26|date=15 June 2008|publisher=Berghahn Books|isbn=978-1-84545-416-6|page=26|access-date=20 June 2015|archive-date=10 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150910121944/https://books.google.com/books?id=5cCuBAAAQBAJ&pg=PA26|url-status=live}}</ref> === Ika-20 hanggang ika-21 siglo === Noong unang bahagi ng ika-20 siglo, ang Berlin ay naging isang matabang lupa para sa kilusang [[Sineng Ekspresyonistang Aleman|Ekspresyonistang Aleman]].<ref name="HollandGawthrop20012">{{cite book|author1=Jack Holland|author2=John Gawthrop|title=The Rough Guide to Berlin|url=https://archive.org/details/roughguidetoberl00holl|url-access=registration|year=2001|publisher=Rough Guides|isbn=978-1-85828-682-2|page=[https://archive.org/details/roughguidetoberl00holl/page/361 361]}}</ref> Sa mga larangan tulad ng arkitektura, pagpipinta, at sine ay naimbento ang mga bagong anyo ng artistikong estilo. Sa pagtatapos ng [[Unang Digmaang Pandaigdig]] noong 1918, isang [[Republikang Weimar|republika]] ang ipinahayag ni [[Philipp Scheidemann]] sa [[Reichstag (gusali)|gusaling Reichstag]]. Noong 1920, isinama ng [[Batas ng Kalakhang Berlin]] ang dose-dosenang mga suburban na lungsod, nayon, at pagmamay-ari sa paligid ng Berlin sa isang pinalawak na lungsod. Ang batas ay nagpalaki sa lugar ng Berlin mula 66 tungo 883 km² (25 tungo 341 sq mi). Halos dumoble ang populasyon, at ang Berlin ay may populasyon na humigit-kumulang apat na milyon. Sa panahon ng [[Kulturang Weimar|Weimar]], ang Berlin ay sumailalim sa kaguluhan sa politika dahil sa kawalan ng katiyakan sa ekonomiya ngunit naging isang kilalang sentro ng [[Rumaragasang Dekada '20]]. Naranasan ng metropolis ang kaniyang kapanahunan bilang isang pangunahing kabesera ng mundo at kilala sa mga tungkulin ng pamumuno nito sa agham, teknolohiya, sining, humanidades, pagpaplano ng lungsod, pelikula, mas mataas na edukasyon, pamahalaan, at mga industriya. Si [[Albert Einstein]] ay sumikat sa publiko noong mga taon niya sa Berlin, na ginawaran ng [[Gantimpalang Nobel para sa Pisika]] noong 1921. [[Talaksan:Potsdamer_Platz_1945.jpg|left|thumb|Nawasak ang Berlin pagkatapos ng [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]] ([[Potsdamer Platz]], 1945)]] Noong 1933, si [[Adolf Hitler]] at ang [[Partidong Nazi|Partido Nazi]] ay [[Pag-angat sa kapangyarihan ni Adolf Hitler|naluklok sa kapangyarihan]]. Ang pamamahala ng NSDAP ay nagpabawas sa komunidad ng mga Hudyo ng Berlin mula 160,000 (isang-katlo ng lahat ng mga Hudyo sa bansa) sa humigit-kumulang 80,000 dahil sa pangingibang-bansa sa pagitan ng 1933 at 1939. Pagkatapos ng [[Kristallnacht]] noong 1938, libo-libong Hudyo ng lungsod ang ikinulong sa kalapit na [[kampong piitan ng Sachsenhausen]]. Simula noong unang bahagi ng 1943, marami ang ipinadala sa mga [[kampong piitan]], gaya ng [[Kampo ng konsentrasyon sa Auschwitz|Auschwitz]].<ref>{{Cite web |title=The Jewish Community of Berlin |url=https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005450 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170708152027/https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005450 |archive-date=8 July 2017 |access-date=10 November 2018 |publisher=Holocaust Encyclopedia}}</ref> Ang Berlin ay ang pinakamabigat na binomba na lungsod sa kasaysayan. Sa panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ang malaking bahagi ng Berlin ay nawasak 1943–45 reyd sa himpapawid ng mga Alyado at sa 1945 [[Labanan ng Berlin]]. Ang mga Alyado ay naghulog ng 67,607 tonelada ng mga bomba sa lungsod, na sinira ang 6,427 ektarya ng tinayuang lugar. Humigit-kumulang 125,000 sibilyan ang napatay.<ref>{{Citation |last=Clodfelter |first=Micheal |title=Warfare and Armed Conflicts- A Statistical Reference to Casualty and Other Figures, 1500–2000 |year=2002 |edition=2nd |publisher=McFarland & Company |isbn=978-0-7864-1204-4}}</ref> Matapos ang [[Pagtatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig sa Europa|pagtatapos ng digmaan sa Europa]] noong Mayo 1945, nakatanggap ang Berlin ng malaking bilang ng mga bakwit mula sa mga lalawigan sa Silangan. Hinati ng mga matagumpay na kapangyarihan ang lungsod sa apat na sektor, na kahalintulad sa mga lugar ng [[Alemanyang sakop ng mga Alyado|pananakop]] kung saan hinati ang Alemanya. Ang mga sektor ng [[Mga Alyado ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig|Kanluraning Alyado]] (ang Estados Unidos, Reino Unido, at Pransiya) ay nabuo ang [[Kanlurang Berlin]], habang ang [[Unyong Sobyetika|Sobyetikong sektor]] ang bumuo ng [[Silangang Berlin]].<ref>{{Cite web |last=Benz |first=Prof. Dr. Wolfgang |date=27 April 2005 |title=Berlin – auf dem Weg zur geteilten Stadt |trans-title=Berlin – on the way to a divided city |url=https://www.bpb.de/geschichte/nationalsozialismus/dossier-nationalsozialismus/39619/das-geteilte-berlin?p=all |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181110120432/https://www.bpb.de/geschichte/nationalsozialismus/dossier-nationalsozialismus/39619/das-geteilte-berlin?p=all |archive-date=10 November 2018 |access-date=10 November 2018 |publisher=Bundeszentrale für politische Bildung |language=de}}</ref> Lahat ng apat na [[Mga Alyado ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig|Alyado]] ay nagbahagi ng mga tungkuling pampamahalaan para sa Berlin. Gayunpaman, noong 1948, nang palawigin ng Kanluraning Alyado ang reporma sa pera sa Kanlurang mga sona ng Alemanya sa tatlong kanlurang sektor ng Berlin, ang [[Unyong Sobyetika|Unyong Sobyetiko]] ay nagpataw ng [[Pagbangkulong ng Berlin|pagharang]] sa mga daanan patungo at mula sa Kanlurang Berlin, na ganap na nasa loob ng kontrolado ng Sobyet. teritoryo. Ang [[Pagbangkulong ng Berlin|airlift ng Berlin]], na isinagawa ng tatlong kanlurang Alyado, ay nagtagumpay sa pagharang na ito sa pamamagitan ng pagbibigay ng pagkain at iba pang mga suplay sa lungsod mula Hunyo 1948 hanggang Mayo 1949.<ref>{{Cite web |title=Berlin Airlift / Blockade |url=https://www.western-allies-berlin.com/historic-events/detail/airlift-blockade |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150318232831/https://www.western-allies-berlin.com/historic-events/detail/airlift-blockade |archive-date=18 March 2015 |access-date=18 August 2008 |publisher=Western Allies Berlin}}</ref> Noong 1949, itinatag ang Pederal na Republika ng Alemanya sa [[Kanlurang Alemanya]] at kalaunan ay isinama ang lahat ng mga sonang Amerikano, Briton, at Pranses, hindi kasama ang mga sona ng tatlong bansang iyon sa Berlin, habang ang [[Marxismo–Leninismo|Marxista-Leninistang]] [[Silangang Alemanya|Demokratikong Republikang Aleman]] ay idineklara sa [[Silangang Alemanya]]. Ang Kanlurang Berlin ay opisyal na nanatiling isang sinasakop na lungsod, ngunit ito ay nakahanay sa politika sa Republikang Federal ng Alemanya sa kabila ng heyograpikong paghihiwalay ng Kanlurang Berlin. Ang serbisyo ng himpapawid sa Kanlurang Berlin ay ipinagkaloob lamang sa mga kompanyang panghimpapawid ng mga Amerikano, Briton, at Pranses. [[Talaksan:Thefalloftheberlinwall1989.JPG|left|thumb|Ang [[Pader ng Berlin|pagbagsak ng Pader ng Berlin]] noong 9 Nobyembre 1989. Noong [[Araw ng Pagkakaisang Aleman|Oktubre 3, 1990]], pormal nang natapos ang proseso ng [[muling pag-iisa ng Alemanya]].]] Ang pagkakatatag ng dalawang estadong Aleman ay nagpapataas ng tensiyon sa [[Digmaang Malamig]]. Ang Kanlurang Berlin ay napapaligiran ng teritoryo ng Silangang Aleman, at ang Silangang Alemanya ay nagpahayag ng Silangang bahagi bilang kabesera nito, isang hakbang na hindi kinilala ng mga kanluraning kapangyarihan. Kasama sa Silangang Berlin ang karamihan sa sentrong pangkasaysayan ng lungsod. Ang pamahalaang Kanlurang Aleman ay nagsariling nagtatag sa [[Bonn]].<ref>{{Cite web |title=Berlin after 1945 |url=https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/geschichte/1945.en.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090412221115/https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/geschichte/1945.en.html |archive-date=12 April 2009 |access-date=8 April 2009 |publisher=BerlinOnline Stadtportal GmbH & Co. KG.}}</ref> Noong 1961, sinimulan ng Silangang Alemanya na itayo ang [[Pader ng Berlin]] sa paligid ng Kanlurang Berlin, at ang mga pangyayari ay umabot sa isang tangke na paghaharap sa [[Tsekpoint Charlie]]. Ang Kanlurang Berlin ay de facto na ngayong bahagi ng Kanlurang Alemanya na may natatanging legal na katayuan, habang ang Silangang Berlin ay de facto na bahagi ng Silangang Alemanya. Ibinigay ni [[John F. Kennedy]] ang kanyang "''[[Ich bin ein Berliner]]''" na talumpati noong Hunyo 26, 1963, sa harap ng bulwagan ng lungsod ng [[Schöneberg]], na matatagpuan sa kanlurang bahagi ng lungsod, na sinalungguhitan ang suporta ng Estados Unidos para sa Kanlurang Berlin.<ref>[[Andreas Daum]], ''Kennedy in Berlin''.</ref> Ang Berlin ay ganap na nahati. Bagaman posible para sa mga Kanluranin na dumaan sa kabilang panig sa pamamagitan ng mahigpit na kontroladong mga tsekpoint, para sa karamihan ng mga taga-Silangan, ang paglalakbay sa Kanlurang Berlin o Kanlurang Alemanya ay ipinagbabawal ng pamahalaan ng Silangang Alemanya. Noong 1971, ginagarantiyahan ng isang [[Kasunduan ng Apat na Kapangyarihan]] ang pagpunta sa at mula sa Kanlurang Berlin sa pamamagitan ng kotse o tren sa pamamagitan ng Silangang Alemanya.<ref>{{Cite web |year=1996 |title=Ostpolitik: The Quadripartite Agreement of September 3, 1971 |url=https://usa.usembassy.de/etexts/ga5-710903.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225042306/https://usa.usembassy.de/etexts/ga5-710903.htm |archive-date=25 February 2021 |access-date=18 August 2008 |publisher=U.S. Diplomatic Mission to Germany}}</ref> Noong 1989, sa pagtatapos ng Cold War at panggigipit mula sa populasyon ng Silangang Aleman, ang [[Pagbagsak ng Pader ng Berlin|Berlin Wall ay bumagsak]] noong Nobyembre 9 at kasunod na karamihan ay giniba. Ngayon, pinapanatili ng [[East Side Gallery]] ang malaking bahagi ng pader. Noong Oktubre 1990, muling [[Muling pag-iisa ng Alemanya|pinagsama]] ang dalawang bahagi ng Alemanya bilang Republika Federal ng Alemanya, at muling naging lungsod ang Berlin.<ref>''Berlin ‒ Washington, 1800‒2000: Capital Cities, Cultural Representation, and National Identities'', ed.</ref> Si [[Walter Momper]], ang alkalde ng Kanlurang Berlin, ay naging unang alkalde ng muling pinagsamang lungsod sa pansamantala. Ang mga halalan sa buong lungsod noong Disyembre 1990 ay nagresulta sa unang "lahatang Berlin" na alkalde na nahalal na manungkulan noong Enero 1991, kung saan ang magkahiwalay na opisina ng mga alkalde sa Silangan at Kanlurang Berlin ay magtatapos sa panahong iyon, at si [[Eberhard Diepgen]] (isang dating alkalde ng Kanluran Berlin) ang naging unang nahalal na alkalde ng isang muling pinagsamang Berlin.<ref>{{Cite news |date=1 December 1990 |title=Berlin Mayoral Contest Has Many Uncertainties |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/1990/12/01/world/berlin-mayoral-contest-has-many-uncertainties.html |url-status=live |access-date=17 June 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190617212414/https://www.nytimes.com/1990/12/01/world/berlin-mayoral-contest-has-many-uncertainties.html |archive-date=17 June 2019}}</ref> Noong Hunyo 18, 1994, ang mga sundalo mula sa Estados Unidos, Pransiya, at Britanya ay nagmartsa sa isang parada na bahagi ng mga seremonya upang markahan ang pag-alis ng mga kaalyadong tropang pananakop na nagpapahintulot sa [[Muling pag-iisa ng Alemanya|muling pinagsamang Berlin]]<ref name="ReUnificationParade">{{Cite news |last=Kinzer |first=Stephan |date=19 June 1994 |title=Allied Soldiers March to Say Farewell to Berlin |work=[[The New York Times]] |location=New York City |url=https://www.nytimes.com/1994/06/19/world/allied-soldiers-march-to-say-farewell-to-berlin.html |url-status=live |access-date=20 November 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151121133602/https://www.nytimes.com/1994/06/19/world/allied-soldiers-march-to-say-farewell-to-berlin.html |archive-date=21 November 2015}}</ref> (ang huling tropang Ruso ay umalis noong Agosto 31, habang ang huling pag-alis ng mga puwersa ng Kanluraning Alyado ay noong Setyembre 8, 1994). Noong Hunyo 20, 1991, bumoto ang [[Bundestag]] (Parlamentong Aleman) na [[Pagpapasya para sa Kabesera ng Alemanya|ilipat ang luklukan]] ng kabesera ng Alemanya mula Bonn patungong Berlin, na natapos noong 1999. {{multiple image|align=right|image1=Humboldt Forum 9155.jpg|width1=195|caption1=Ang muling itinayong [[Palasyo ng Berlin]] na nalalapit nang matapos noong 2021|width2=220|width3=215|direction=|total_width=|alt1=}}Ang [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|repormang pampangasiwaan ng Berlin noong 2001]] ay pinagsama ang ilang borough, na binawasan ang kanilang bilang mula 23 hanggang 12. Noong 2006, isinagawa sa Berlin ang [[2006 FIFA World Cup Final|FIFA World Cup Final]]. Sa isang [[Atake sa truck sa Berlin noong 2016|pag-atakeng terorista noong 2016]] na nauugnay sa [[Islamikong Estado|ISIL]], isang truck ang sadyang imaneho sa isang palengkeng pam-Pasko sa tabi ng [[Pang-alaalang Simbahang Kaiser Wilhelm]], na nag-iwan ng 13 kataong namatay at 55 nasugatan.<ref>{{Cite news |date=20 December 2016 |title=IS reklamiert Attacke auf Weihnachtsmarkt für sich |language=de |trans-title=IS recalls attack on Christmas market for itself |work=[[Frankfurter Allgemeine Zeitung]] |url=https://www.faz.net/aktuell/politik/nach-anschlag-in-berlin-is-reklamiert-attentat-fuer-sich-14585337.html |url-status=live |access-date=10 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190321175944/https://www.faz.net/aktuell/politik/nach-anschlag-in-berlin-is-reklamiert-attentat-fuer-sich-14585337.html |archive-date=21 March 2019}}</ref><ref name="BBC.Dies">{{Cite news |date=26 October 2021 |title=Berlin attack: First aider dies 5 years after Christmas market murders |work=BBC |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-59048891 |url-status=live |access-date=October 26, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211026190214/https://www.bbc.com/news/world-europe-59048891 |archive-date=26 October 2021}}</ref> Binuksan ang [[Paliparang Berlin Brandenburgo]] (BER) noong 2020, pagkalipas ng siyam na taon kaysa binalak, kung saan papasok na ang Terminal 1 sa serbisyo sa katapusan ng Oktubre, at ang mga lipad papunta at mula sa [[Paliparang Tegel]] ay magtatapos sa Nobyembre.<ref>{{Cite web |last=Gardner |first=Nicky |last2=Kries |first2=Susanne |date=8 November 2020 |title=Berlin's Tegel airport: A love letter as it prepares to close |url=https://www.independent.co.uk/travel/news-and-advice/berlin-tegel-airport-germany-closing-history-brandenburg-b672759.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205135633/https://www.independent.co.uk/travel/news-and-advice/berlin-tegel-airport-germany-closing-history-brandenburg-b672759.html |archive-date=5 February 2021 |access-date=5 February 2021 |website=[[The Independent]] |language=de}}</ref> Dahil sa pagbaba ng bilang ng mga pasahero na nagreresulta mula sa pandemya ng [[Pandemya ng COVID-19|COVID-19]], inihayag ang mga plano na pansamantalang isara ang Terminal 5 ng BER, ang dating [[Paliparang Berlin Schönefeld|Paliparang Schönefeld]], simula sa Marso 2021 nang hanggang isang taon.<ref>{{Cite news |last=Jacobs |first=Stefan |date=January 29, 2021 |title=BER schließt Terminal in Schönefeld am 23. Februar |language=de |trans-title=BER closes the terminal in Schönefeld on February 23 |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/flugverkehr-wegen-corona-eingebrochen-berschliesst-terminal-in-schoenefeld-am-23-februar/26864858.html |access-date=5 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205134830/https://www.tagesspiegel.de/berlin/flugverkehr-wegen-corona-eingebrochen-berschliesst-terminal-in-schoenefeld-am-23-februar/26864858.html |archive-date=5 February 2021}}</ref> Ang nag-uugnay na linyang U-Bahn U5 mula Alexanderplatz hanggang Hauptbahnhof, kasama ang mga bagong estasyong Rotes Rathaus at Unter den Linden, ay binuksan noong Disyembre 4, 2020, kung saan inaasahang magbubukas ang estasyon ng Museumsinsel U-Bahn sa bandang Marso 2021, na kukumpleto sa lahat ng mga bagong gawa sa U5.<ref>{{Cite web |date=24 August 2020 |title=BVG will verlängerte U5 am 4. Dezember eröffnen |trans-title=BVG wants to open the extended U5 on December 4th |url=https://www.rbb24.de/panorama/beitrag/2020/08/berlin-bvg-u5-lueckenschluss-verlaengerung-start.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205133537/https://www.rbb24.de/panorama/beitrag/2020/08/berlin-bvg-u5-lueckenschluss-verlaengerung-start.html |archive-date=5 February 2021 |access-date=5 February 2021 |website=[[Rundfunk Berlin-Brandenburg|rbb24]] |language=de}}</ref> Ang isang bahagyang pagbubukas sa pagtatapos ng 2020 na museong [[Foro Humboldt]], na makikita sa muling itinayong [[Palasyo ng Berlin]], na inihayag noong Hunyo, ay ipinagpaliban hanggang Marso 2021.<ref>{{Cite news |date=27 November 2020 |title=Humboldt Forum will zunächst nur digital eröffnen |language=de |trans-title=Humboldt Forum will initially only open digitally |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/museen-in-der-corona-pandemie-humboldt-forum-will-zunaechst-nur-digital-eroeffnen/26666500.html |access-date=5 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205133156/https://www.tagesspiegel.de/berlin/museen-in-der-corona-pandemie-humboldt-forum-will-zunaechst-nur-digital-eroeffnen/26666500.html |archive-date=5 February 2021}}</ref> === Pagtatangka ng pagsasanib ng Berlin-Brandenburgo === [[Talaksan:DEU_Berlin-Brandenburg_COA.svg|left|thumb|179x179px|Ang eskudo de armas na iminungkahi sa kontrata ng estado]] Ang legal na batayan para sa pinagsamang estado ng Berlin at [[Brandeburgo|Brandenburgo]] ay iba sa ibang mga panukala sa pagsasanib ng estado. Karaniwan, ang Artikulo 29 ng [[Batayang Batas para sa Republikang Federal ng Alemanya|Batayang Batas]] ay nagsasaad na ang pagsasanib ng estado ay nangangailangan ng isang pederal na batas.<ref>{{cite act|type=|index=|date=24 May 1949|article=29|article-type=Article|legislature=Parlamentarischer Rat|title=Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland|trans-title=Basic Law for the Federal Republic of Germany|page=|url=https://www.gesetze-im-internet.de/gg/art_29.html|language=de}}</ref> Gayunpaman, ang isang sugnay na idinagdag sa Batayang Batas noong 1994, Artikulo 118a, ay nagpapahintulot sa Berlin at Brandenburgo na magkaisa nang walang pag-apruba ng federal, na nangangailangan ng isang reperendo at ratipikasyon ng mga parlamento ng parehong estado.<ref>{{cite act|type=|index=|date=27 October 1994|article=118a|article-type=Einzelnorm|legislature=Bundestag|title=Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland|trans-title=Basic Law for the Federal Republic of Germany|page=|url=https://www.gesetze-im-internet.de/gg/art_118a.html|language=de}}</ref> Noong 1996, nagkaroon ng hindi matagumpay na pagtatangka na pag-isahin ang mga estado ng Berlin at Brandenburg.<ref name="berlingeschichte">{{Cite web |year=2004 |title=LÄNDERFUSION / FUSIONSVERTRAG (1995) |url=https://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/5_33_laefuver.htm |access-date=31 March 2022}}</ref> Parehong may iisang kasaysayan, diyalekto, at kultura at sa 2020, mayroong mahigit 225,000 residente ng Brandenburgo na bumibiyahe patungong Berlin. Ang pagsasanib ay nagkaroon ng halos nagkakaisang suporta ng isang malawak na koalisyon ng parehong mga pamahalaan ng estado, mga partidong pampolitika, media, mga asosasyon ng negosyo, mga unyon ng manggagawa at mga simbahan.<ref>{{Cite news |date=4 May 2016 |title=Die Brandenburger wollen keine Berliner Verhältnisse |language=de |work=Tagesspiegel |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/gescheiterte-laenderfusion-mit-berlin-die-brandenburger-wollen-keine-berliner-verhaeltnisse/13539146.html |access-date=30 March 2022}}</ref> Bagaman bumoto ang Berlin ng pabor sa maliit na palugit, higit sa lahat ay nakabatay sa suporta sa dating [[Kanlurang Berlin]], hindi inaprubahan ng mga botante ng Brandenburgo ang pagsasanib sa malaking margin. Nabigo ito higit sa lahat dahil sa ayaw ng mga botante ng Brandenburgo na tanggapin ang malaki at lumalaking utang ng publiko sa Berlin at takot na mawala ang pagkakakilanlan at impluwensiya sa kabesera.<ref name="berlingeschichte" /> == Heograpiya == === Topograpiya === [[Talaksan:Berlin_by_Senitnel-2.jpg|thumb|Imaheng satellite ng Berlin]] [[Talaksan:Luftbild_bln-schmoeckwitz.jpg|thumb|Ang labas ng Berlin ay nasasakupan ng mga kakahuyan at maraming lawa.]] Ang Berlin ay nasa hilagang-silangan ng Alemanya, sa isang lugar ng mababang latiang makahoy na may pangunahing patag na [[topograpiya]], bahagi ng malawak na [[Hilagang Kapatagang Europeo]] na umaabot mula hilagang Pransiya hanggang kanlurang Rusya. Ang ''Berliner Urstromtal'' (isang panahon ng yelo [[lambak glasyar]]), sa pagitan ng mababang [[Talampas ng Barnim]] sa hilaga at ng [[Talampas ng Teltow]] sa timog, ay nabuo sa pamamagitan ng natunaw na tubig na dumadaloy mula sa mga yelo sa dulo ng huling [[glasyasyong Weichseliense]]. Ang [[Spree (ilog)|Spree]] ay sumusunod sa lambak na ito ngayon. Sa Spandau, isang boto sa kanluran ng Berlin, ang Spree ay umaagos sa ilog [[Havel]], na dumadaloy mula hilaga hanggang timog sa kanlurang Berlin. Ang daloy ng Havel ay mas katulad ng isang hanay ng mga lawa, ang pinakamalaki ay ang Tegeler See at ang [[Großer Wannsee]]. Ang isang serye ng mga lawa ay dumadaloy din sa itaas na Spree, na dumadaloy sa [[Müggelsee|Großer Müggelsee]] sa silangang Berlin.<ref>{{Cite web |title=Satellite Image Berlin |url=https://maps.google.com/maps?ll=52.5333,13.38000&spn=0.060339,0.085316&t=k |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220218131221/https://www.google.com/maps?ll=52.5333,13.38000&spn=0.060339,0.085316&t=k |archive-date=18 February 2022 |access-date=18 August 2008 |publisher=Google Maps}}</ref> Ang malalaking bahagi ng kasalukuyang Berlin ay umaabot sa mababang talampas sa magkabilang panig ng Lambak Spree. Malaking bahagi ng mga borough na [[Reinickendorf]] at [[Pankow]] ay nasa Talampas ng Barnim, habang ang karamihan sa mga boro ng [[Charlottenburg-Wilmersdorf]], [[Steglitz-Zehlendorf]], [[Tempelhof-Schöneberg]], at [[Neukölln]] ay nasa Talampas ng Teltow. Ang boro ng Spandau ay bahagyang nasa loob ng Lambak Glasyar ng Berlin at bahagyang nasa Kapatagang Nauen, na umaabot sa kanluran ng Berlin. Mula noong 2015, ang mga burol ng Arkenberge sa Pankow sa {{Convert|122|m}} taas, ay ang pinakamataas na punto sa Berlin. Sa pamamagitan ng pagtatapon ng mga labi ng konstruksiyon nalampasan nito ang [[Teufelsberg]] ({{Cvt|120.1|m}}), na kung saan mismo ay binubuo ng mga durog na bato mula sa mga guho ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig.<ref>{{Cite web |last=Triantafillou |first=Nikolaus |date=27 January 2015 |title=Berlin hat eine neue Spitze |trans-title=Berlin has a new top |url=https://www.qiez.de/pankow/wohnen-und-leben/gruenes-berlin/der-hoechste-berg-von-berlin-liegt-nun-in-pankow-arkenberge/169588800 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160722225809/https://www.qiez.de/pankow/wohnen-und-leben/gruenes-berlin/der-hoechste-berg-von-berlin-liegt-nun-in-pankow-arkenberge/169588800 |archive-date=22 July 2016 |access-date=11 November 2018 |publisher=Qiez |language=de}}</ref> Ang [[Müggelberge]] sa 114.7 {{Convert|114.7|m}} taas ang pinakamataas na natural na punto at ang pinakamababa ay ang Spektesee sa Spandau, sa {{Convert|28.1|m}} taas.<ref>{{Cite news |last=Jacobs |first=Stefan |date=22 February 2015 |title=Der höchste Berg von Berlin ist neuerdings in Pankow |language=de |trans-title=The tallest mountain in Berlin is now in Pankow |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/bezirke/pankow/das-ist-die-hoehe-arkenberge-der-hoechste-berg-von-berlin-ist-neuerdings-in-pankow/11406254.html |url-status=live |access-date=22 February 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150519014725/https://www.tagesspiegel.de/berlin/bezirke/pankow/das-ist-die-hoehe-arkenberge-der-hoechste-berg-von-berlin-ist-neuerdings-in-pankow/11406254.html |archive-date=19 May 2015}}</ref> === Klima === Ang Berlin ay may [[klimang pangkaragatan]] ([[Kategoryang Köppen sa klima|Köppen]]: ''Cfb'');<ref>{{Cite web |title=Berlin, Germany Köppen Climate Classification (Weatherbase) |url=https://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=58301&cityname=Berlin,+Germany |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190130184209/https://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=58301&cityname=Berlin,+Germany |archive-date=30 January 2019 |access-date=30 January 2019 |website=Weatherbase}}</ref> ang silangang bahagi ng lungsod ay may bahagyang impluwensiyang kontinental (''Dfb''), isa sa mga pagbabago ay ang taunang pag-ulan ayon sa [[masa ng hangin]] at ang mas malaking kasaganaan sa isang panahon ng taon.<ref>{{Cite web |title=The different types of vertical greening systems and their relative sustainability |url=https://www.bc-naklo.si/fileadmin/Vertikalne_ozelenitve_pdf/Ang_3_poglavje/3.1.3.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190130220603/https://www.bc-naklo.si/fileadmin/Vertikalne_ozelenitve_pdf/Ang_3_poglavje/3.1.3.pdf |archive-date=30 January 2019 |access-date=30 January 2019}}</ref><ref name="Elkins22">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=8VqRAgAAQBAJ&pg=PA77|title=Berlin: The Spatial Structure of a Divided City|last1=Elkins|first1=Dorothy|last2=Elkins|first2=T. H.|last3=Hofmeister|first3=B.|date=4 August 2005|publisher=Routledge|isbn=9781135835057|language=en|access-date=21 September 2020|archive-date=18 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220218131221/https://books.google.com/books?id=8VqRAgAAQBAJ&pg=PA77|url-status=live}}</ref> Nagtatampok ang ganitong uri ng klima ng katamtamang temperatura ng tag-init ngunit kung minsan ay mainit (para sa pagiging semikontinental) at malamig na taglamig ngunit hindi mahigpit sa halos lahat ng oras.<ref>{{Cite web |title=Berlin, Germany Climate Summary |url=https://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=58301&cityname=Berlin%2C+Berlin%2C+Germany&units= |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150629211853/https://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=58301&cityname=Berlin%2C+Berlin%2C+Germany&units= |archive-date=29 June 2015 |access-date=15 March 2015 |publisher=Weatherbase}}</ref><ref name="Elkins2">{{Cite book}}</ref> Dahil sa mga transisyonal na sonang klima nito, karaniwan ang pagyeyelo sa taglamig, at may mas malaking pagkakaiba sa temperatura sa pagitan ng mga panahon kaysa sa karaniwan para sa maraming [[klimang pangkaragatan]]. Higit pa rito, ang Berlin ay inuri bilang isang [[Katamtamang klima|katamtamang]] [[Mabanas na klimang kontinental|klimang kontinental]] (''Dc'') sa ilalim ng iskema ng [[Kategoryang Trewartha sa klima|klima ng Trewartha]], gayundin ang mga suburb ng Lungsod ng Bagong York, bagaman inilalagay sila ng [[Kategoryang Köppen sa klima|sistemang Köppen]] sa iba't ibang uri.<ref>Gerstengarbe FW, Werner PC (2009) A short update on Koeppen climate shifts in Europe between 1901 and 2003.</ref> Ang mga tag-araw ay mainit-init at kung minsan ay mahalumigmig na may karaniwang mataas na temperatura na {{Cvt|22|–|25|C}} at mababa sa {{Cvt|12|–|14|C}} . Ang mga taglamig ay malamig na may karaniwang mataas na temperatura na {{Cvt|3|C}} at mababa sa {{Cvt|−2|to|0|C}}. Ang tagsibol at taglagas ay karaniwang malamig hanggang banayad. Lumilikha ng mikroklima ang tinayuang bahagi ng Berlin, na may [[Pulo ng init sa lungsod|init na iniimbak ng mga gusali at bangketa ng lungsod]]. Ang mga temperatura ay maaaring {{Cvt|4|C-change}} mas mataas sa lungsod kaysa mga nakapaligid na lugar.<ref>{{Cite web |title=weather.com |url=https://www.weather.com/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20070323015551/https://www.weather.com/ |archive-date=23 March 2007 |access-date=7 April 2012 |publisher=weather.com}}</ref> Ang taunang pag-ulan ay {{Convert|570|mm}} na may katamtamang pag-ulan sa buong taon. Ang Berlin at ang nakapalibot na estado ng Brandenburgo ay ang pinakamainit at pinakatuyong rehiyon sa Alemanya.<ref name="berlinermorgenpost">{{Cite web |date=8 March 2016 |title=Berlin ist das wärmste und trockenste Bundesland |url=https://www.morgenpost.de/berlin/article207136607/Berlin-ist-das-waermste-und-trockenste-Bundesland.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211023193643/https://www.morgenpost.de/berlin/article207136607/Berlin-ist-das-waermste-und-trockenste-Bundesland.html |archive-date=23 October 2021 |access-date=23 October 2021 |website=Berliner Morgenpost}}</ref> Ang pag-ulan ng niyebe ay pangunahing nangyayari mula Disyembre hanggang Marso.<ref name="worldweather2">{{Cite web |title=Climate figures |url=https://www.worldweather.org/016/c00059.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080817114255/https://www.worldweather.org/016/c00059.htm |archive-date=17 August 2008 |access-date=18 August 2008 |website=World Weather Information Service}}</ref> Ang pinakamainit na buwan sa Berlin ay Hulyo 1834, na may karaniwang temperatura na {{Cvt|23.0|C}} at ang pinakamalamig ay Enero 1709, na maykaraniwang temperatura na {{Cvt|-13.2|C}}.<ref>{{Cite web |title=Temperaturmonatsmittel BERLIN-TEMPELHOF 1701- 1993 |url=https://old.wetterzentrale.de/klima/tberlintem.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190702031754/https://old.wetterzentrale.de/klima/tberlintem.html |archive-date=2 July 2019 |access-date=23 June 2019 |website=old.wetterzentrale.de}}</ref> Ang pinakamabasang buwan na naitala ay Hulyo 1907, na may {{Convert|230|mm}} ng pag-ulan, samantalang ang pinakamatuyo ay Oktubre 1866, Nobyembre 1902, Oktubre 1908 at Setyembre 1928, lahat ay may {{Convert|1|mm|3}} ng pag-ulan.<ref>{{Cite web |title=Niederschlagsmonatssummen BERLIN-DAHLEM 1848– 1990 |url=https://old.wetterzentrale.de/klima/pberlinda.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190707182905/https://old.wetterzentrale.de/klima/pberlinda.html |archive-date=7 July 2019 |access-date=23 June 2019 |website=old.wetterzentrale.de}}</ref>{{Weather box|location=Berlin (Schönefeld), 1981–2010 normals, mga sukdulan 1957–kasalukuyan|metric first=Yes|single line=Yes|Jan record high C=15.1|Feb record high C=18.0|Mar record high C=25.8|Apr record high C=30.8|May record high C=32.7|Jun record high C=35.4|Jul record high C=37.3|Aug record high C=38.0|Sep record high C=32.3|Oct record high C=27.7|Nov record high C=20.4|Dec record high C=15.6|year record high C=38.0|Jan high C=2.8|Feb high C=4.3|Mar high C=8.7|Apr high C=14.3|May high C=19.4|Jun high C=22.0|Jul high C=24.6|Aug high C=24.2|Sep high C=19.3|Oct high C=13.8|Nov high C=7.3|Dec high C=3.3|year high C=13.7|Jan mean C=0.1|Feb mean C=0.9|Mar mean C=4.3|Apr mean C=9.0|May mean C=14.0|Jun mean C=16.8|Jul mean C=19.1|Aug mean C=18.5|Sep mean C=14.2|Oct mean C=9.4|Nov mean C=4.4|Dec mean C=1.0|year mean C=9.3|Jan low C=-2.8|Feb low C=-2.4|Mar low C=0.4|Apr low C=3.5|May low C=8.2|Jun low C=11.2|Jul low C=13.5|Aug low C=13.0|Sep low C=9.6|Oct low C=5.4|Nov low C=1.4|Dec low C=-1.6|year low C=5.0|Jan record low C=-25.3|Feb record low C=-22.0|Mar record low C=-16.0|Apr record low C=-7.4|May record low C=-2.8|Jun record low C=1.3|Jul record low C=4.9|Aug record low C=4.6|Sep record low C=-0.9|Oct record low C=-7.7|Nov record low C=-12.0|Dec record low C=-24.0|year record low C=-25.3|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=37.2|Feb precipitation mm=30.1|Mar precipitation mm=39.3|Apr precipitation mm=33.7|May precipitation mm=52.6|Jun precipitation mm=60.2|Jul precipitation mm=52.5|Aug precipitation mm=53.0|Sep precipitation mm=39.5|Oct precipitation mm=32.2|Nov precipitation mm=37.8|Dec precipitation mm=46.1|year precipitation mm=515.2|Jan sun=57.6|Feb sun=71.5|Mar sun=119.4|Apr sun=191.2|May sun=229.6|Jun sun=230.0|Jul sun=232.4|Aug sun=217.3|Sep sun=162.3|Oct sun=114.7|Nov sun=54.9|Dec sun=46.9|year sun=1727.6|Jan uv=1|Feb uv=1|Mar uv=2|Apr uv=4|May uv=5|Jun uv=6|Jul uv=6|Aug uv=5|Sep uv=4|Oct uv=2|Nov uv=1|Dec uv=0|source 1=[[DWD]]<ref>{{cite web |url = https://www.dwd.de/bvbw/appmanager/bvbw/dwdwwwDesktop?_nfpb=true&_pageLabel=_dwdwww_klima_umwelt_klimadaten_deutschland&T82002gsbDocumentPath=Navigation%2FOeffentlichkeit%2FKlima__Umwelt%2FKlimadaten%2Fkldaten__kostenfrei%2Fausgabe__monatswerte__node.html%3F__nnn%3Dtrue |title = Ausgabe der Klimadaten: Monatswerte |access-date = 2019-06-12 |archive-date = 12 June 2014 |archive-url = https://web.archive.org/web/20140612043121/https://www.dwd.de/bvbw/appmanager/bvbw/dwdwwwDesktop?_nfpb=true&_pageLabel=_dwdwww_klima_umwelt_klimadaten_deutschland&T82002gsbDocumentPath=Navigation%2FOeffentlichkeit%2FKlima__Umwelt%2FKlimadaten%2Fkldaten__kostenfrei%2Fausgabe__monatswerte__node.html%3F__nnn%3Dtrue |url-status = live }}</ref> at Weather Atlas<ref>{{Cite web|url=https://www.weather-atlas.com/en/germany/berlin-climate|title=Berlin, Germany – Detailed climate information and monthly weather forecast|last=d.o.o|first=Yu Media Group|website=Weather Atlas|language=en|access-date=2019-07-02|archive-date=25 November 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211125121717/https://www.weather-atlas.com/en/germany/berlin-climate|url-status=live}}</ref>}}{{Weather box|location=Berlin ([[Tempelhof]]), elevation: {{convert|48|m|abbr=on|disp=or}}, 1971–2000 normals, extremes 1878–present|collapsed=y|metric first=yes|single line=yes|Jan record high C=15.5|Feb record high C=18.7|Mar record high C=24.8|Apr record high C=31.3|May record high C=35.5|Jun record high C=38.5|Jul record high C=38.1|Aug record high C=38.0|Sep record high C=34.2|Oct record high C=28.1|Nov record high C=20.5|Dec record high C=16.0|Jan high C=3.3|Feb high C=5.0|Mar high C=9.0|Apr high C=15.0|May high C=19.6|Jun high C=22.3|Jul high C=25.0|Aug high C=24.5|Sep high C=19.3|Oct high C=13.9|Nov high C=7.7|Dec high C=3.7|Jan mean C=0.6|Feb mean C=1.4|Mar mean C=4.8|Apr mean C=8.9|May mean C=14.3|Jun mean C=17.1|Jul mean C=19.2|Aug mean C=18.9|Sep mean C=14.5|Oct mean C=9.7|Nov mean C=4.7|Dec mean C=2.0|Jan low C=−1.9|Feb low C=−1.5|Mar low C=1.3|Apr low C=4.2|May low C=9.0|Jun low C=12.3|Jul low C=14.3|Aug low C=14.1|Sep low C=10.6|Oct low C=6.4|Nov low C=2.2|Dec low C=-0.4|Jan record low C=-23.1|Feb record low C=-26.0|Mar record low C=-16.5|Apr record low C=-8.1|May record low C=-4.0|Jun record low C=1.5|Jul record low C=6.1|Aug record low C=3.5|Sep record low C=-1.5|Oct record low C=-9.6|Nov record low C=-16.0|Dec record low C=-20.5|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=42.3|Feb precipitation mm=33.3|Mar precipitation mm=40.5|Apr precipitation mm=37.1|May precipitation mm=53.8|Jun precipitation mm=68.7|Jul precipitation mm=55.5|Aug precipitation mm=58.2|Sep precipitation mm=45.1|Oct precipitation mm=37.3|Nov precipitation mm=43.6|Dec precipitation mm=55.3|Jan precipitation days=10.0|Feb precipitation days=8.0|Mar precipitation days=9.1|Apr precipitation days=7.8|May precipitation days=8.9|Jun precipitation days=7.0|Jul precipitation days=7.0|Aug precipitation days=7.0|Sep precipitation days=7.8|Oct precipitation days=7.6|Nov precipitation days=9.6|Dec precipitation days=11.4|unit precipitation days=1.0 mm|source 1=[[World Meteorological Organization|WMO]]<ref>{{cite web |url = https://worldweather.wmo.int/016/c00059.htm |title = World Weather Information Service&nbsp;– Berlin |website = Worldweather.wmo.int |date = 5 October 2006 |access-date = 2012-04-07 |archive-date = 25 April 2013 |archive-url = https://web.archive.org/web/20130425001834/https://worldweather.wmo.int/016/c00059.htm |url-status = bot: unknown }} April 25, 2013, at the [[Wayback Machine]]</ref>|source 2=[[Royal Netherlands Meteorological Institute|KNMI]]<ref>{{cite web |url = https://eca.knmi.nl//download/millennium/millennium.php |title = Indices Data – Berlin/Tempelhof 2759 |access-date = 2019-05-13 |publisher = [[KNMI (institute)|KNMI]] |archive-date = 9 July 2018 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180709010608/https://eca.knmi.nl//download/millennium/millennium.php |url-status = dead }}</ref>}}{{Weather box|collapsed=y|metric first=y|single line=y|location=Berlin ([[Dahlem (Berlin)|Dahlem]]), {{convert|58|m|abbr=on|disp=or}}, 1961–1990 normals, extremes 1908–present{{NoteTag|Because the location of the [[weather station]] is furthest from the more densely urbanized region of Berlin and further away from the main [[Urban heat island|UHI]], its values will be somewhat higher, especially in the center and immediate regions.<ref>[https://www.stadtentwicklung.berlin.de/umwelt/umweltatlas/ed413_13.htm Long-term Development of Selected Climate Parameters (Edition 2015)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210308213004/https://www.stadtentwicklung.berlin.de/umwelt/umweltatlas/ed413_13.htm |date=8 March 2021 }}, Berlin Environmental Atlas. ''Senate Department for Urban Development and Housing''. Retrieved January 30, 2019.</ref>}} <!--in the order as it appears in the table, not all of the following data may be available, especially records and days of precipitation -->|Jan record high C=15.2|Feb record high C=18.6|Mar record high C=25.1|Apr record high C=30.9|May record high C=33.3|Jun record high C=36.1|Jul record high C=37.9|Aug record high C=37.7|Sep record high C=34.2|Oct record high C=27.5|Nov record high C=19.5|Dec record high C=15.7|Jan mean C=-0.4|Feb mean C=0.6|Mar mean C=4.0|Apr mean C=8.4|May mean C=13.5|Jun mean C=16.7|Jul mean C=17.9|Aug mean C=17.2|Sep mean C=13.5|Oct mean C=9.3|Nov mean C=4.6|Dec mean C=1.2|Jan high C=1.8|Feb high C=3.5|Mar high C=7.9|Apr high C=13.1|May high C=18.6|Jun high C=21.8|Jul high C=23.1|Aug high C=22.8|Sep high C=18.7|Oct high C=13.3|Nov high C=7.0|Dec high C=3.2|Jan low C=-2.9|Feb low C=-2.2|Mar low C=0.5|Apr low C=3.9|May low C=8.2|Jun low C=11.4|Jul low C=12.9|Aug low C=12.4|Sep low C=9.4|Oct low C=5.9|Nov low C=2.1|Dec low C=-1.1|Jan record low C=-21.0|Feb record low C=-26.0|Mar record low C=-16.5|Apr record low C=-6.7|May record low C=-2.9|Jun record low C=0.8|Jul record low C=5.4|Aug record low C=4.7|Sep record low C=-0.5|Oct record low C=-9.6|Nov record low C=-16.1|Dec record low C=-20.2|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=43.0|Feb precipitation mm=37.0|Mar precipitation mm=38.0|Apr precipitation mm=42.0|May precipitation mm=55.0|Jun precipitation mm=71.0|Jul precipitation mm=53.0|Aug precipitation mm=65.0|Sep precipitation mm=46.0|Oct precipitation mm=36.0|Nov precipitation mm=50.0|Dec precipitation mm=55.0|Jan sun=45.4|Feb sun=72.3|Mar sun=122.0|Apr sun=157.7|May sun=221.6|Jun sun=220.9|Jul sun=217.9|Aug sun=210.2|Sep sun=156.3|Oct sun=110.9|Nov sun=52.4|Dec sun=37.4|unit precipitation days=1.0 mm|Jan precipitation days=10.0|Feb precipitation days=9.0|Mar precipitation days=8.0|Apr precipitation days=9.0|May precipitation days=10.0|Jun precipitation days=10.0|Jul precipitation days=9.0|Aug precipitation days=9.0|Sep precipitation days=9.0|Oct precipitation days=8.0|Nov precipitation days=10.0|Dec precipitation days=11.0|source 1=[[National Oceanic and Atmospheric Administration|NOAA]]<ref name="noaa">{{cite web | url = ftp://ftp.atdd.noaa.gov/pub/GCOS/WMO-Normals/TABLES/REG_VI/DL/10381.TXT | title = Berlin (10381) – WMO Weather Station | access-date = 2019-01-30 | publisher = [[National Oceanic and Atmospheric Administration|NOAA]] }}{{dead link|date=June 2022|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}} [https://archive.org/details/19611990NormalsNOAABerlin Archived] January 30, 2019, at the [[Wayback Machine]]</ref>|source 2=Berliner Extremwerte<ref>{{cite web |url = https://www.berliner-extremwerte.com/Berliner-Extremwerte.htm |title = Berliner Extremwerte |access-date = 1 December 2014 |archive-date = 6 June 2020 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200606191249/https://www.berliner-extremwerte.com/Berliner-Extremwerte.htm |url-status = live }}</ref>}} === Tanawin ng lungsod === [[Talaksan:16-07-04-Abflug-Berlin-DSC_0122.jpg|thumb|Larawang panghimpapawid sa gitna ng Berlin na nagpapakita ng [[Lungsod Kanluran|City West]], [[Potsdamer Platz]], [[Alexanderplatz]], at ang [[Tiergarten (liwasan)|Tiergarten]]]] Ang kasaysayan ng Berlin ay nag-iwan sa lungsod ng isang [[wiktionary:polycentric|polisentrikong]] pagkakaayos at isang napakaeklektikong hanay ng arkitektura at mga gusali. Ang hitsura ng lungsod ngayon ay higit na nahubog ng pangunahing papel na ginampanan nito sa kasaysayan ng Germany noong ika-20 siglo. Lahat ng pambansang pamahalaan na nakabase sa Berlin{{Spaced en dash}}ang Kaharian ng Prusya, ang Ikalawang Imperyong Aleman ng 1871, ang Republikang Weimar, Alemanyang Nazi, Silangang Alemanya, pati na rin ang muling pinagsamang Alemanya{{Spaced en dash}}nagpasimula ng mga ambisyosong programa sa muling pagtatayo, na ang bawat isa ay nagdaragdag ng sarili nitong natatanging estilo sa arkitektura ng lungsod. Sinalanta ang Berlin ng mga [[Pambobomba sa Berlin noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig|pagsalakay sa himpapawid]], sunog, at labanan sa kalye noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, at marami sa mga gusaling nakaligtas sa parehong Silangan at Kanluran ay giniba noong panahon pagkatapos ng digmaan. Karamihan sa demolisyong ito ay pinasimulan ng mga programa sa arkitektura ng munisipyo upang magtayo ng mga bagong distrito ng negosyo o tirahan at ang mga pangunahing arterya. Karamihan sa mga [[Palamuti (sining)|palamuti]] sa mga gusali bago ang digmaan ay nawasak kasunod ng mga [[Palamuti at krimen|makabagong dogma]], at sa parehong mga sistema pagkatapos ng digmaan, gayundin sa muling pinagsamang Berlin, maraming mahahalagang estrukturang pamana ang ang [[Rekonstruksiyon (arkitektura)|muling itinayo]], kabilang ang ''Forum Fridericianum'' kasama ang, [[Operang Estatal ng Berlin|Operang Estatal]] (1955), [[Palasyo ng Charlottenburg|Palasyo Charlottenburg]] (1957), ang mga monumental na gusali sa [[Gendarmenmarkt]] (dekada '80), [[Alte Komandantur|Kommandantur]] (2003), at gayundin ang proyekto sa muling pagtatayo ng mga barokong patsada ng [[Palasyo ng Berlin|Palasyo ng Lungsod]]. Maraming mga bagong gusali ang naging inspirasyon ng kanilang makasaysayang mga nauna o ang pangkalahatang klasikal na estilo ng Berlin, gaya ng [[Otel Adlon]]. Ang mga kumpol ng mga [[Talaan ng mga pinakamataas na gusali sa Berlin|tore]] ay tumaas sa iba't ibang lokasyon: [[Potsdamer Platz]], ang [[Lungsod Kanluran|City West]], at [[Alexanderplatz]], ang huling dalawa ay naglalarawan sa mga dating sentro ng Silangan at Kanlurang Berlin, na ang una ay kumakatawan sa isang bagong Berlin noong ika-21 siglo, na bumangon mula sa mga guho no-man's land ng Pader ng Berlin. Ang Berlin ay may lima sa nangungunang 50 [[Talaan ng mga pinakamataas na gusali sa Alemanya|pinakamataas na gusali]] sa Alemanya. Mahigit sa sangkatlo ng sakop ng lungsod ay binubuo ng luntiang espasyo, kakahuyan, at tubig.<ref name="gruen2">{{Cite web |last=Senatsverwaltung für Umwelt, Verkehr und Klimaschutz Berlin, Referat Freiraumplanung und Stadtgrün |title=Anteil öffentlicher Grünflächen in Berlin |url=https://www.berlin.de/senuvk/umwelt/stadtgruen/gruenanlagen/de/daten_fakten/downloads/ausw_5.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225003118/https://www.berlin.de/senuvk/umwelt/stadtgruen/gruenanlagen/de/daten_fakten/downloads/ausw_5.pdf |archive-date=25 February 2021 |access-date=2020-01-10}}</ref> Ang pangalawang pinakamalaking at pinakasikat na liwasan ng Berlin, ang [[Tiergarten (liwasan)|Großer Tiergarten]], ay matatagpuan sa gitna mismo ng lungsod. Sinasaklaw nito ang isang lugar na 210 ektarya at umaabot mula [[Himpilan ng tren ng Berlin Zoologischer Garten|Bahnhof Zoo]] sa City West hanggang sa [[Tarangkahang Brandenburgo]] sa silangan. Kabilang sa mga tanyag na kalye, ang [[Unter den Linden]] at [[Friedrichstraße]] ay matatagpuan sa lumang sentro ng lungsod (at kasama sa dating Silangang Berlin). Ang ilan sa pangunahing kalye sa City West ay ang [[Kurfürstendamm]] (o pinaikling Ku´damm) at [[Kantstraße]]. === Arkitektura === [[Talaksan:Gendarmenmarkt_Panorama.jpg|thumb|Panorama ng [[Gendarmenmarkt]], na nagpapakita ng [[Konzerthaus Berlin]], nasa gilid ng [[Neue Kirche, Berlin|Simbahang Aleman]] (kaliwa) at [[Katedral na Pranses, Berlin|Simbahang Pranses]] (kanan)]] [[Talaksan:Berliner_Dom_seen_from_James_Simon_Park.jpg|thumb|Ang [[Katedral ng Berlin]] sa [[Pulo ng mga Museo]]]] Ang [[Fernsehturm Berlin|Fernsehturm]] (tore ng TV) sa [[Alexanderplatz]] sa [[Mitte]] ay kabilang sa pinakamataas na estruktura sa Unyong Europeo sa {{Cvt|368|m}}. Itinayo noong 1969, makikita ito sa karamihan ng mga sentral na distrito ng Berlin. Ang lungsod ay makikita mula sa {{Convert|204|m|ft|-high}} palapag ng pagmamasid. Simula rito, ang [[Karl-Marx-Allee]] ay patungo sa silangan, isang abenida na may linya ng mga monumental na gusali ng tirahan, na dinisenyo sa istilong [[Arkitekturang Stalinista|Sosyalismong Klasisismo]]. Katabi ng lugar na ito ay ang [[Rotes Rathaus]] (Bulwagang Panlungsod), na may natatanging pulang-ladrilyong arkitektura nito. Sa harap nito ay ang [[Neptunbrunnen]], isang balong na nagtatampok ng mitolohikong pangkat ng mga [[Triton (mitolohiya)|Triton]], mga [[personipikasyon]] ng apat na pangunahing Prusong ilog, at [[Neptuno (mitolohiya)|Neptuno]] sa ibabaw nito. Ang [[Tarangkahang Brandenburgo]] ay isang ikonikong tanawin ng Berlin at Alemanya; ito ay tumatayo bilang isang simbolo ng pangyayaring Europeo at ng pagkakaisa at kapayapaan. Ang [[gusaling Reichstag]] ay ang tradisyonal na luklukan ng Parlamentong Aleman. Hinubog muli ito ng arkitektrong Briton na si [[Norman Foster (arkitekto)|Norman Foster]] noong dekada '90 at nagtatampok ng salaming simboryo sa ibabaw ng pook ng pagpupulong, na nagbibigay-daan sa libreng pampublikong tanaw sa mga pinagdadausang parlamento at magagandang tanawin ng lungsod. Ang [[Galeriyang East Side]] ay isang open-air na eksibisyong sining na direktang ipininta sa mga huling bahagi ng Pader ng Berlin. Ito ang pinakamalaking natitirang ebidensiya ng makasaysayang dibisyon ng lungsod. Ang [[Gendarmenmarkt]] ay isang [[Arkitekturang Neoklasiko|neoklasikong liwasan]] sa Berlin, ang pangalan ay nagmula sa punong-tanggapan ng sikat na Gens d'armes regiment na matatagpuan dito noong ika-18 siglo. Dalawang katulad na disenyong katedral ang hangganan nito, ang [[Französischer Dom]] kasama ang platapormang pang-obserbasyon nito at ang [[Deutscher Dom]]. Ang Konzerthaus (Bulwagang Pangkonsiyerto), tahanan ng Orkestra Sinfonika ng Berlin, ay nakatayo sa pagitan ng dalawang katedral. [[Talaksan:MJK_46430_Schloss_Charlottenburg.jpg|left|thumb|[[Palasyo Charlottenburg]]]] [[Talaksan:Berlin_Hackesche_Höfe1.jpg|left|thumb|[[Hackesche Höfe]]]] Ang [[Pulo ng mga Museo]] sa [[Spree (ilog)|Ilog Spree]] ay naglalaman ng [[Berlin#Mga%20museo|limang museo]] na itinayo mula 1830 hanggang 1930 at isang [[Tala ng mga Pandaigdigang Pamanang Pook sa Alemanya|Pandaigdigang Pamanang Pook]] ng [[UNESCO]]. Ang pagpapanumbalik at pagtatayo ng isang pangunahing lagusan sa lahat ng mga museo, pati na rin ang muling pagtatayo ng [[Stadtschloss, Berlin|Stadtschloss]] ay nagpapatuloy.<ref>{{Cite web |date=24 June 2011 |title=Neumann: Stadtschloss wird teurer |trans-title=Neumann: Palace is getting more expensive |url=https://www.berliner-zeitung.de/newsticker/neumann--stadtschloss-wird-teurer,10917074,10924086.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160203200703/https://www.berliner-zeitung.de/newsticker/neumann--stadtschloss-wird-teurer,10917074,10924086.html |archive-date=3 February 2016 |access-date=7 April 2012 |website=[[Berliner Zeitung]] |language=de}}</ref><ref>{{Cite web |date=19 May 2010 |title=Das Pathos der Berliner Republik |trans-title=The pathos of the Berlin republic |url=https://www.berliner-zeitung.de/archiv/die-nullerjahre--nation-building---der-wiedervereinigte-staat-baut-sich-eine-neue-hauptstadt-das-pathos-der-berliner-republik,10810590,10717494.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160203200702/https://www.berliner-zeitung.de/archiv/die-nullerjahre--nation-building---der-wiedervereinigte-staat-baut-sich-eine-neue-hauptstadt-das-pathos-der-berliner-republik,10810590,10717494.html |archive-date=3 February 2016 |access-date=7 April 2012 |website=[[Berliner Zeitung]] |language=de}}</ref> Gayundin sa pulo at sa tabi ng [[Lustgarten]] at palasyo ay ang [[Katedral ng Berlin]], ang ambisyosong pagtatangka ni emperador Guillermo II na lumikha ng Protestanteng karibal sa [[Basilika ni San Pedro]] sa Roma. Ang isang malaking kripta ay naglalaman ng mga labi ng ilan sa mga naunang Prusong maharlikang pamilya. Ang [[Katedral ni Santa Eduvigis]] ay ang Katoliko Romanong katedral ng Berlin. [[Talaksan:Bikinihaus_Berlin-1210760.jpg|thumb|Ang [[Breitscheidplatz]] kasama ang [[Pang-alaalang Katedral ni Kaiser Guillermo]] ay ang sentro ng [[Lungsod Kanluran|City West]].]] Ang [[Unter den Linden]] ay isang silangan–kanlurang abenidang nalilinyahan ng mga puno na mula sa Tarangkahang Brandenburgo hanggang sa pook ng dating Berliner Stadtschloss, at dating pangunahing promenada ng Berlin. Maraming Klasikong gusali ang nakahanay sa kalye, at naroon ang bahagi ng [[Unibersidad ng Berlin Humboldt|Pamantasang Humboldt]]. Ang [[Friedrichstraße]] ay ang maalamat na kalye ng Berlin noong [[Ginintuang Dekada Beynte]]. Pinagsasama nito ang mga tradisyon ng ika-20 siglo sa modernong arkitektura ng Berlin ngayon. Ang [[Potsdamer Platz]] ay isang buong kuwarto na binuo mula sa simula pagkatapos bumaba ang [[Pader ng Berlin|Pader]].<ref>{{Cite web |title=Construction and redevelopment since 1990 |url=https://www.stadtentwicklung.berlin.de/bauen/baubilanz/en/potsdamer_platz.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080610103008/https://www.stadtentwicklung.berlin.de/bauen/baubilanz/en/potsdamer_platz.html |archive-date=10 June 2008 |access-date=18 August 2008 |publisher=Senate Department of Urban Development}}</ref> Sa kanluran ng Potsdamer Platz ay ang Kulturforum, na naglalaman ng [[Gemäldegalerie, Berlin|Gemäldegalerie]], at nasa gilid ng [[Neue Nationalgalerie]] at ng [[Berliner Philharmonie]] . Ang [[Alaala sa mga Pinaslang na Hudyo ng Europa]], isang alaalang pang-[[Holokausto]], ay nasa hilaga.<ref>{{Cite news |last=Ouroussoff |first=Nicolai |date=9 May 2005 |title=A Forest of Pillars, Recalling the Unimaginable |work=The New York Times |url=https://travel2.nytimes.com/2005/05/09/arts/design/09holo.html |access-date=18 August 2008}}</ref> Ang lugar sa paligid ng [[Hackescher Markt]] ay tahanan ng mga kulturang moda, na may 'di-mabilang na mga bilihan ng damit, club, bar, at galeriya. Kabilang dito ang [[Hackesche Höfe]], isang kalipunan ng mga gusali sa paligid ng ilang patyo, na muling itinayo noong 1996. Ang kalapit na [[Bagong Sinagoga, Berlin|Bagong Sinagoga]] ay ang sentro ng kultura ng mga Hudyo. Ang [[Straße des 17. Juni]], na nagkokonekta sa Tarangkahang Brandenburgo at Ernst-Reuter-Platz, ay nagsisilbing gitnang silangan-kanlurang axis. Ang pangalan nito ay ginugunita ang mga [[Pag-aalsa noong 1953 sa Silangang Alemanya|pag-aalsa sa Silangang Berlin noong Hunyo 17, 1953]]. Humigit-kumulang sa kalahati mula sa Tarangkahang Brandenburgo ay ang Großer Stern, isang isla ng sirkulong trapiko kung saan matatagpuan ang [[Haligi ng Tagumpay sa Berlin|Siegessäule]] (Haligi ng Tagumpay). Ang monumentong ito, na itinayo upang gunitain ang mga tagumpay ng Prusya, ay inilipat noong 1938–39 mula sa dati nitong posisyon sa harap ng Reichstag. Ang [[Kurfürstendamm]] ay tahanan ng ilan sa mga mararangyang tindahan ng Berlin kung saan ang [[Pang-alaalang simbahan ni Kaiser Guillermo]] sa silangang dulo nito sa [[Breitscheidplatz]] . Ang simbahan ay nawasaknoonga Ikalawang Digmaang Pandaigdig at iniwang sira. Ang malapit sa Tauentzienstraße ay ang [[KaDeWe]], na sinasabing pinakamalaking department store sa kontinental na Europa. Ang [[Rathaus Schöneberg]], kung saan ginawa ni [[John F. Kennedy]] ang kaniyang tanyag na talumpating "[[Ich bin ein Berliner]]!" speech, ay nasa [[Tempelhof-Schöneberg]]. Kanluran ng sentro, ang [[Palasyo Bellevue, Alemanya|Palasyo Bellevue]] ay ang tirahan ng Pangulo ng Alemanya. Ang [[Palasyo Charlottenburg]], na nasunog noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ay ang pinakamalaking makasaysayang palasyo sa Berlin. Ang [[Funkturm Berlin]] ay isang {{Convert|150|m|ft|-tall}} lattice tore ng radyo sa pook fairground, na itinayo sa pagitan ng 1924 at 1926. Ito ang tanging toreng pang-obserbasyon na nakatayo sa mga insulator at may restawran {{Cvt|55|m}} at isang larangang pantanaw {{Cvt|126|m}} sa ibabaw ng lupa, na mapupuntahan ng elevator na may bintana. Ang [[Oberbaumbrücke]] sa ibabaw ng ilog Spree ay ang pinakaikonikong tulay ng Berlin, na nag-uugnay sa pinagsama-samang mga boro ng [[Friedrichshain]] at [[Kreuzberg]]. Nagdadala ito ng mga sasakyan, tao, at linyang U1 ng [[Berlin U-Bahn]]. Ang tulay ay nakumpleto sa isang estilong [[ladrilyong gotiko]] noong 1896, na pinapalitan ang dating kahoy na tulay na may isang pang-itaas na daanan para sa U-Bahn. Ang gitnang bahagi ay giniba noong 1945 upang pigilan ang [[Hukbong Pula|Pulang Hukbo]] sa pagtawid. Pagkatapos ng digmaan, ang inayos na tulay ay nagsilbing [[Mga tawiran sa hangganan ng Berlin|checkpoint at tawiran sa hangganan]] sa pagitan ng mga sektor ng Sobyetiko at Amerikano, at kalaunan sa pagitan ng Silangan at Kanlurang Berlin. Noong kalagitnaan ng dekada '50, ito ay sarado sa mga sasakyan, at pagkatapos ng pagtatayo ng Pader ng Berlin noong 1961, ang trapiko ng tao ay mahigpit na pinaghigpitan. Kasunod ng muling pagsasama-samang Aleman, ang gitnang bahagi ay muling itinayo gamit ang isang kuwadrong asero, at ipinagpatuloy ang serbisyo ng U-Bahn noong 1995. == Demograpiya == [[Talaksan:Berlin_population2.svg|left|thumb|Populasyon ng Berlin, 1880–2012]] Sa pagtatapos ng 2018, ang lungsod-estado ng Berlin ay mayroong 3.75&nbsp;milyong rehistradong naninirahan<ref name="pop-detail3">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> sa isang lugar na {{Cvt|891.1|km2}}. Ang densidad ng populasyon ng lungsod ay 4,206 na naninirahan bawat km². Ang Berlin ang [[Talaan ng mga pinakamalaking lungsod ng Unyong Europeo ayon sa populasyon sa loob ng mga limitasyon ng lungsod|pinakamataong lungsod]] sa [[Unyong Europeo]]. Noong 2019, ang urbanong sakop ng Berlin ay may humigit-kumulang 4.5&nbsp;milyong naninirahan. {{Magmula noong|2019}} ang [[Kalakhang sonang urbano|gumaganang urbanong pook]] ay tahanan ng humigit-kumulang 5.2&nbsp;milyong tao.<ref>[https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=urb_lpop1&lang=en Population on 1 January by age groups and sex – functional urban areas, Eurostat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150903213351/https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=urb_lpop1&lang=en|date=3 September 2015}}.</ref> Ang buong [[Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo|rehiyon ng kabisera ng Berlin-Brandenburgo]] ay may populasyon na higit sa 6&nbsp;milyon sa isang lugar na {{Cvt|30546|km2|0}}.<ref>{{Cite web |date=31 August 2020 |title=Initiativkreis Europäische Metropolregionen in Deutschland: Berlin-Brandenburg |url=https://www.deutsche-metropolregionen.org/mitglieder/berlin-brandenburg/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190817083458/https://www.deutsche-metropolregionen.org/mitglieder/berlin-brandenburg/ |archive-date=17 August 2019 |access-date=6 February 2013 |website=www.deutsche-metropolregionen.org}}</ref>{{Historical populations|1721|65300|1750|113289|1800|172132|1815|197717|1825|220277|1840|330230|1852|438958|1861|547571|1871|826341|1880|1122330|1890|1578794|1900|1888848|1910|2071257|1920|3879409|1925|4082778|1933|4221024|1939|4330640|1945|3064629|1950|3336026|1960|3274016|1970|3208719|1980|3048759|1990|3433695|2000|3382169|2010|3460725|53=2020|54=3664088}}Noong 2014, ang lungsod-estado na Berlin ay nagkaroon ng 37,368 buhay na panganak (+6.6%), isang rekord na bilang mula noong 1991. Ang bilang ng mga namatay ay 32,314. Halos 2.0&nbsp;milyong kabahayan ang binilang sa lungsod. 54 porsiyento ng mga ito ay mga sambahayang iisa ang naninirahan. Mahigit sa 337,000 pamilya na may mga batang wala pang 18 taong gulang ang nanirahan sa Berlin. Noong 2014, ang kabeserang Aleman ay nagrehistro ng dagdag sa paglipat ng humigit-kumulang 40,000 katao.<ref>[https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_en_2015_be.pdf statistics Berlin Brandenburg] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160315084534/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_en_2015_be.pdf|date=15 March 2016}}. www.statistik-berlin-brandenburg.de Retrieved 10 October 2016.</ref> === Mga nasyonalidad === {| class="infobox" style="float:right;" | colspan="2" style="text-align:center;" |'''Mga residente ayon sa Pagkamamamayan''' <small>(31 Disyembre 2019)</small> <ref name="pop-detail6">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> |- !Bansa !Populasyon |- |Kabuuang mga rehistradong residente |3,769,495 |- |{{Flag|Germany}} |2,992,150 |- |{{Flag|Turkey}} |98,940 |- |{{Flag|Poland}} |56,573 |- |{{Flag|Syria}} |39,813 |- |{{Flag|Italy}} |31,573 |- |{{Flag|Bulgaria}} |30,824 |- |{{Flag|Russia}} |26,640 |- |{{Flag|Romania}} |24,264 |- |{{Flag|United States}} |22,694 |- |{{Flag|Vietnam}} |20,572 |- |{{Flag|France}} |20,223 |- |{{Flag|Serbia}} |20,109 |- |{{Flag|United Kingdom}} |16,751 |- |{{Flag|Spain}} |15,045 |- |{{Flag|Greece}} |14,625 |- |{{Flag|Croatia}} |14,430 |- |{{Flag|India}} |13,450 |- |{{Flag|Ukraine}} |13,410 |- |{{Flag|Afghanistan}} |13,301 |- |{{Flag|China}} |13,293 |- |{{Flag|Bosnia and Herzegovina}} |12,691 |- |Iba pang Gitnang Silangan at Asya |88,241 |- |Ibang Europa |80,807 |- |Africa |36,414 |- |Iba pang mga America |27,491 |- |Oceania at [[Antarctica]] |5,651 |- |Walang estado o Hindi Malinaw |24,184 |} Ang pambansa at pandaigdigang paglipat sa lungsod ay may mahabang kasaysayan. Noong 1685, pagkatapos ng pagpapawalang-bisa ng [[Kautusan ng Nantes]] sa Pransiya, tumugon ang lungsod sa pamamagitan ng [[Kautusan ng Potsdam]], na ginagarantiyahan ang kalayaan sa relihiyon at katayuang walang buwis sa mga Pranses na Huguenot na bakwit sa loob ng sampung taon. Ang [[Batas ng Kalakhang Berlin]] noong 1920 ay nagsama ng maraming suburb at nakapalibot na mga lungsod ng Berlin. Binuo nito ang karamihan sa teritoryo na binubuo ng modernong Berlin at pinalaki ang populasyon mula sa 1.9&nbsp;milyon hanggang 4&nbsp;milyon. Ang aktibong imigrasyon at asilo na politika sa Kanlurang Berlin ay naghudyat ng mga alon ng imigrasyon noong dekada '60 at '70. Ang Berlin ay tahanan ng hindi bababa sa 180,000 residenteng [[Mga Turko|Turko]] at [[Mga Turko sa Alemanya|Turko-Aleman]],<ref name="pop-detail4">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> na ginagawa itong pinakamalaking komunidad ng Turko sa labas ng Turkiya. Noong dekada '90 ang ''Aussiedlergesetze ay'' nagbigay-daan sa imigrasyon sa Alemanya ng ilang residente mula sa dating [[Unyong Sobyetiko]]. Sa ngayon, ang mga etnikong [[Kasaysayan ng mga Aleman sa Rusya, Ukranya, at Unyong Sobyetiko|Aleman]] mula sa mga bansa ng dating Unyong Sobyetiko ang bumubuo sa pinakamalaking bahagi ng komunidad na nagsasalita ng Ruso.<ref>{{Cite web |last=Dmitry Bulgakov |date=11 March 2001 |title=Berlin is speaking Russians' language |url=https://www.russiajournal.com/node/4653 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130406142034/https://www.russiajournal.com/node/4653 |archive-date=6 April 2013 |access-date=10 February 2013 |publisher=Russiajournal.com}}</ref> Ang huling dekada ay nakaranas ng pagdagsa mula sa iba't ibang bansa sa Kanluran at ilang rehiyon sa Africa.<ref>{{Cite news |last=Heilwagen |first=Oliver |date=28 October 2001 |title=Berlin wird farbiger. Die Afrikaner kommen – Nachrichten Welt am Sonntag – Welt Online |language=de |work=Die Welt |url=https://www.welt.de/print-wams/article616463/Berlin_wird_farbiger_Die_Afrikaner_kommen.html |url-status=live |access-date=2 June 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110515022639/https://www.welt.de/print-wams/article616463/Berlin_wird_farbiger_Die_Afrikaner_kommen.html |archive-date=15 May 2011}}</ref> Ang isang bahagi ng mga imigranteng Aprikano ay nanirahan sa [[Afrikanisches Viertel]].<ref>{{cite press release|author=<!--Staff writer(s); no by-line.-->|date=6 February 2009|title=Zweites Afrika-Magazin "Afrikanisches Viertel" erschienen Bezirksbürgermeister Dr. Christian Hanke ist Schirmherr|url=https://www.berlin.de/ba-mitte/aktuell/presse/archiv/20090206.1305.119894.html|location=Berlin|publisher=berlin.de|access-date=27 September 2016|archive-date=21 October 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141021050530/https://www.berlin.de/ba-mitte/aktuell/presse/archiv/20090206.1305.119894.html|url-status=live}}</ref> Ang mga batang Aleman, EU-Europeo, at Israeli ay nanirahan na rin sa lungsod.<ref>{{Cite journal |date=12 December 2014 |title=Hummus in the Prenzlauer Berg |url=https://www.thejewishweek.com/special-sections/jewish-journeys/hummus-prenzlauer-berg |url-status=live |journal=The Jewish Week |archive-url=https://web.archive.org/web/20141230010937/https://www.thejewishweek.com/special-sections/jewish-journeys/hummus-prenzlauer-berg |archive-date=30 December 2014 |access-date=29 December 2014}}</ref> Noong Disyembre 2019, mayroong 777,345 na rehistradong residente ng dayuhang nasyonalidad at dagdag pang 542,975 mamamayang Aleman na may "pinanggalingang imgrante" ''(Migrationshintergrund, MH)'',<ref name="pop-detail5">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> ibig-sabihin sila o ang isa sa kanilang mga magulang ay nandayuhan sa Alemanya pagkatapos ng 1955. Ang mga dayuhang residente ng Berlin ay nagmula sa mga 190 bansa.<ref>{{Cite web |date=5 February 2011 |title=457 000 Ausländer aus 190 Staaten in Berlin gemeldet |trans-title=457,000 Foreigners from 190 Countries Registered in Berlin |url=https://www.morgenpost.de/printarchiv/berlin/article104791484/457-000-Auslaender-aus-190-Staaten-in-Berlin-gemeldet.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190428201553/https://www.morgenpost.de/printarchiv/berlin/article104791484/457-000-Auslaender-aus-190-Staaten-in-Berlin-gemeldet.html |archive-date=28 April 2019 |access-date=28 April 2019 |website=[[Berliner Morgenpost]] |language=de}}</ref> 48 porsiyento ng mga residenteng wala pang 15 taong gulang ay may pinagmulang imigrante.<ref>{{cite web |title=Fast jeder Dritte in Berlin hat einen Migrationshintergrund |url=https://www.rbb-online.de/politik/beitrag/2017/05/migrationshintergrund-berlin-jeder-dritte.html |website=www.rbb-online.de}}{{Dead link|date=December 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> Ang Berlin noong 2009 ay tinatayang mayroong 100,000 hanggang 250,000 hindi rehistradong mga naninirahan.<ref>{{Cite news |last=Von Andrea Dernbach |date=23 February 2009 |title=Migration: Berlin will illegalen Einwanderern helfen – Deutschland – Politik – Tagesspiegel |work=Der Tagesspiegel Online |publisher=Tagesspiegel.de |url=https://www.tagesspiegel.de/politik/deutschland/berlin-will-illegalen-einwanderern-helfen/1452916.html |url-status=live |access-date=15 September 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220218131251/https://www.tagesspiegel.de/politik/migration-berlin-will-illegalen-einwanderern-helfen/1452916.html |archive-date=18 February 2022}}</ref> Ang mga Boro ng Berlin na may malaking bilang ng mga migrante o populasyon na ipinanganak sa ibang bansa ay ang [[Mitte]], [[Neukölln]], at [[Friedrichshain-Kreuzberg]].<ref>{{Cite web |date=8 September 2016 |title=Zahl der Ausländer in Berlin steigt auf Rekordhoch |url=https://jungefreiheit.de/politik/deutschland/2016/zahl-der-auslaender-in-berlin-steigt-auf-rekordhoch/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170804053354/https://jungefreiheit.de/politik/deutschland/2016/zahl-der-auslaender-in-berlin-steigt-auf-rekordhoch/ |archive-date=4 August 2017 |access-date=13 June 2017 |website=jungefreiheit.de |language=de}}</ref> Mayroong higit sa 20 hindi katutubong komunidad na may populasyong hindi bababa sa 10,000 katao, kabilang ang mga [[Mga Turko sa Berlin|Turko]], Polako, Ruso, Lebanes, Palestino, Serbio, Italyano, Indiyano, Bosnio, [[Pamayanang Biyetnames ng Berlin|Biyetnames]], Amerikano, Rumano, Bulgari, Croata, Tsino, Austriako, Ukrano, Pranses, Briton, Españo, Israeli, Thai, Irani, Ehipsiyo, at Siryo na mga komunidad. === Mga wika === Ang Aleman ay ang opisyal at nangingibabaw na sinasalitang wika sa Berlin. Ito ay isang [[Mga wikang Kanlurang Aleman|wikang Kanlurang Aleman]] na nagmula ang karamihan ng bokabularyo nito mula sa sangay ng Aleman ng pamilya ng wikang [[Mga wikang Indo-Europeo|Indo-Europeo]]. Ang Aleman ay isa sa 24 na wika ng Unyong Europeo,<ref>{{Cite web |last=European Commission |title=Official Languages |url=https://ec.europa.eu/languages/policy/linguistic-diversity/official-languages-eu_en.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140926004848/https://ec.europa.eu/languages/policy/linguistic-diversity/official-languages-eu_en.htm |archive-date=26 September 2014 |access-date=29 July 2014}}</ref> at isa sa tatlong [[wikang pantrabaho]] ng [[Komisyong Europeo]]. Ang Berlinerisch o Berlinisch ay hindi isang diyalekto sa lingguwistika. Ito ay sinasalita sa Berlin at sa [[Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo|nakapaligid na kalakhang pook]]. Nagmula ito sa isang [[Diyalektong Brandeburges|Brandeburges]] na varyant. Ang diyalekto ay nakikita na ngayon na mas katulad ng isang [[sosyolekto]], higit sa lahat sa pamamagitan ng pagtaas ng imigrasyon at mga uso sa mga edukadong populasyon na magsalita ng [[karaniwang Aleman]] sa pang-araw-araw na buhay. Ang pinakakaraniwang ginagamit na wikang banyaga sa Berlin ay Turko, Polako, Ingles, Persa, Arabe, Italyano, Bulgaro, Ruso, Rumano, Kurdo, Serbo-Croata, Pranses, Español, at Biyentames. Mas madalas na naririnig ang Truko, Arabe, Kurdo, at Serbo-Croata sa kanlurang bahagi dahil sa malalaking komunidad ng Gitnang Silangan at dating Yugoslavia. Ang Polako, Ingles, Ruso, at Biyetnames ay may mas maraming katutubong nagsasalita sa Silangang Berlin.<ref>{{Cite web |date=18 May 2010 |title=Studie – Zwei Millionen Berliner sprechen mindestens zwei Sprachen – Wirtschaft – Berliner Morgenpost – Berlin |url=https://www.morgenpost.de/printarchiv/wirtschaft/article1309952/Zwei-Millionen-Berliner-sprechen-mindestens-zwei-Sprachen.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110522160634/https://www.morgenpost.de/printarchiv/wirtschaft/article1309952/Zwei-Millionen-Berliner-sprechen-mindestens-zwei-Sprachen.html |archive-date=22 May 2011 |access-date=2 June 2011 |publisher=Morgenpost.de}}</ref> === Relihiyon === Ayon sa senso noong 2011, humigit-kumulang 37 porsiyento ng populasyon ang nag-ulat na mga miyembro ng isang legal na kinikilalang simbahan o relihiyosong organisasyon. Ang iba ay hindi kabilang sa naturang organisasyon, o walang impormasyong makukuha hinggil sa kanila.<ref name="Census 2011">{{Cite web |title=Zensus 2011 – Bevölkerung und Haushalte – Bundesland Berlin |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/zensus/gdb/bev/be/11_Berlin_bev.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303193809/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/zensus/gdb/bev/be/11_Berlin_bev.pdf |archive-date=3 March 2016 |access-date=23 February 2019 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=6–7 |language=de}}</ref> Ang pinakamalaking relihiyong denominasyon na naitala noong 2010 ay ang [[Protestantismo|Protestanteng]] [[Landeskirche|rehiyonal na samahang simbahan]] —ang [[Ebanghelikong Simbahan ng Berlin-Brandenburgo-Mataas na Lusacia Silesiana]] (EKBO) —isang [[Iisa at nagkakaisang simbahan|nagkakaisang simbahan]]. Ang EKBO ay miyembro ng [[Simbahang Ebanghelika sa Alemanya|Simbahang Ebanghelika sa Alemanya (EKD)]] at [[Union Evangelischer Kirchen|Union Evangelischer Kirchen (UEK)]]. Ayon sa EKBO, ang kanilang kasapian ay umabot sa 18.7 porsyento ng lokal na populasyon, habang ang [[Simbahang Katolikong Romano]] ay mayroong 9.1 porsyento ng mga residenteng nakarehistro bilang mga miyembro nito.<ref name="kirchenmitglieder2010">{{Cite web |date=November 2011 |title=Kirchenmitgliederzahlen am 31.12.2010 |trans-title=Church membership on 31 December 2010 |url=https://www.ekd.de/ekd_de/ds_doc/Ber_Kirchenmitglieder_2010.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180209204513/https://www.ekd.de/ekd_de/ds_doc/Ber_Kirchenmitglieder_2010.pdf |archive-date=9 February 2018 |access-date=10 March 2012 |publisher=[[Evangelical Church in Germany]] |language=de}}</ref> Humigit-kumulang 2.7% ng populasyon ang nakikilala sa iba pang mga denominasyong Kristiyano (karamihan sa [[Simbahang Ortodokso ng Silangan|Silangang Ortodokso]], ngunit iba't ibang mga Protestante rin).<ref name="klStatistik2010">{{Cite web |date=December 2010 |title=Die kleine Berlin–Statistik 2010 |trans-title=The small Berlin statistic 2010 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Produkte/kleinestatistik/kBEst_2010.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20110719085946/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Produkte/kleinestatistik/kBEst_2010.pdf |archive-date=19 July 2011 |access-date=4 January 2011 |publisher=[[List of statistical offices in Germany|Amt für Statistik Berlin–Brandenburg]] |language=de}}</ref> Ayon sa rehistro ng mga residente ng Berlin, noong 2018, 14.9 porsiyento ay miyembro ng Simbahang Ebanghelika, at 8.5 porsiyento ay miyembro ng Simbahang Katolika.<ref name="pop-detail7">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref> Ang gobyerno ay nagpapanatili ng rehistro ng mga miyembro ng mga simbahang ito para sa mga layunin ng buwis, dahil kinokolekta nito ang [[buwis sa simbahan]] sa ngalan ng mga simbahan. Hindi ito nag-iingat ng mga rekord ng mga miyembro ng ibang relihiyosong organisasyon na maaaring mangolekta ng kanilang sariling buwis sa simbahan, sa ganitong paraan. Noong 2009, humigit-kumulang 249,000 [[Muslim]] ang iniulat ng [[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg|Tanggapan ng Estadistika]] na mga miyembro ng mga Masjid at Islamikong relihiyosong organisasyon sa Berlin,<ref>{{Cite web |title=Statistisches Jahrbuch für Berlin 2010 |trans-title=Statistical yearbook for Berlin 2010 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/jahrbuch/jb2010/JB_201004_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20121120202750/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/jahrbuch/jb2010/JB_201004_BE.pdf |archive-date=20 November 2012 |access-date=10 February 2013 |publisher=[[List of statistical offices in Germany|Amt für Statistik Berlin–Brandenburg]] |language=de}}</ref> habang noong 2016, tinatantya ng pahayagang ''[[Der Tagesspiegel]]'' na humigit-kumulang 350,000 Muslim ang nag-obserba ng [[Ramadan]] sa Berlin.<ref>{{Cite news |last=Berger |first=Melanie |date=6 June 2016 |title=Ramadan in Flüchtlingsheimen und Schulen in Berlin |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/muslime-im-fastenmonat-ramadan-in-fluechtlingsheimen-und-schulen-in-berlin/13696160.html |url-status=live |access-date=23 February 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212013247/https://www.tagesspiegel.de/berlin/muslime-im-fastenmonat-ramadan-in-fluechtlingsheimen-und-schulen-in-berlin/13696160.html |archive-date=12 December 2019}}</ref> Noong 2019, humigit-kumulang 437,000 rehistradong residente, 11.6% ng kabuuan, ang nag-ulat na mayroong pinanggalingan sa paglilipat mula sa isa sa mga [[Mga miyembrong estado ng Organisasyon ng Kooperasyong Islamiko|estadong Miyembro ng Organisasyon ng Kooperasyong Islamiko]].<ref name="pop-detail8">{{Cite web |title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2019 |trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2019 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223110544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf |archive-date=23 February 2020 |access-date=8 April 2020 |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |pages=4, 10, 13, 18–22 |language=de}}</ref><ref>{{Cite news |last=Berger |first=Melanie |date=6 June 2016 |title=Ramadan in Flüchtlingsheimen und Schulen in Berlin |language=de |trans-title=Ramadan in refugee camps and schools in Berlin |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/muslime-im-fastenmonat-ramadan-in-fluechtlingsheimen-und-schulen-in-berlin/13696160.html |url-status=live |access-date=13 June 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712125538/https://www.tagesspiegel.de/berlin/muslime-im-fastenmonat-ramadan-in-fluechtlingsheimen-und-schulen-in-berlin/13696160.html |archive-date=12 July 2017}}</ref> Sa pagitan ng 1992 at 2011 halos dumoble ang populasyon ng Muslim.<ref>{{Cite news |last=Schupelius |first=Gunnar |date=28 May 2015 |title=Wird der Islam künftig die stärkste Religion in Berlin sein? |work=[[Berliner Zeitung]] |url=https://www.bz-berlin.de/berlin/kolumne/wird-der-islam-kuenftig-die-staerkste-religion-in-berlin-sein |url-status=live |access-date=13 June 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170603092248/https://www.bz-berlin.de/berlin/kolumne/wird-der-islam-kuenftig-die-staerkste-religion-in-berlin-sein |archive-date=3 June 2017}}</ref> Humigit-kumulang 0.9% ng mga Berlines ay kabilang sa ibang mga relihiyon. Sa tinatayang populasyon na 30,000–45,000 na mga residenteng Hudyo,<ref name="The Boston Globe 2014-11-01">{{Cite web |last=Ross |first=Mike |date=1 November 2014 |title=In Germany, a Jewish community now thrives |url=https://www.bostonglobe.com/opinion/2014/11/01/germany-jewish-community-now-thrives/fcPnmnfpbLQ0hM1A6zDyNN/story.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161222235631/https://www.bostonglobe.com/opinion/2014/11/01/germany-jewish-community-now-thrives/fcPnmnfpbLQ0hM1A6zDyNN/story.html |archive-date=22 December 2016 |access-date=19 August 2016 |website=[[The Boston Globe]]}}</ref> humigit-kumulang 12,000 ang mga rehistradong miyembro ng mga relihiyosong organisasyon.<ref name="klStatistik20102">{{Cite web |date=December 2010 |title=Die kleine Berlin–Statistik 2010 |trans-title=The small Berlin statistic 2010 |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Produkte/kleinestatistik/kBEst_2010.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20110719085946/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Produkte/kleinestatistik/kBEst_2010.pdf |archive-date=19 July 2011 |access-date=4 January 2011 |publisher=[[List of statistical offices in Germany|Amt für Statistik Berlin–Brandenburg]] |language=de}}</ref> Ang Berlin ay ang luklukan ng [[Katoliko Romanong Arkidiyosesis ng Berlin|Katoliko Romanong arsobispo ng Berlin]] at ang nahalal na tagapangulo ng [[Ebanghelikong Simbahan ng Berlin-Brandenburgo-Mataas na Lusacia Silesiana|EKBO]] ay pinamagatang obispo ng EKBO. Higit pa rito, ang Berlin ay ang luklukan ng maraming mga Ortodoksong katedral, tulad ng Katedral ni San Boris ang Bautista, isa sa dalawang luklukan ng [[Simbahang Bulgarong Ortodokso|Bulgarong Ortodokso]] na Diyosesis ng Kanluran at Gitnang Europa, at ang Katedral ng Muling Pagkabuhay ni Kristo ng Diyosesis ng Berlin (Patriarkado ng Moscow). {{multiple image|align=right|perrow=2|total_width=400|width1=500|width2=500|width3=500|width4=500|height1=350|height2=350|height3=350|height4=350|image1=Berliner Dom - panoramio (20).jpg|image2=NeueSynagogue.JPG|image3=2020-04-16 P4160889 St.Hedwigs-Kathedrale, Bebelplatz.jpg|image4=Şehitlik mosque Berlin by ZUFAr.jpg|footer=Paikot pa kanan mula sa taas pakaliwa: [[Katedral ng Berlin]], [[Bagong Sinagoga (Berlin)|Bagong Sinagoga]], Moske Şehitli, at [[Katedral ni Santa Eduvigis]]}} Ang mga mananampalataya ng iba't ibang relihiyon at denominasyon ay nagpapanatili ng maraming [[Listahan ng mga lugar ng pagsamba sa Berlin|lugar ng pagsamba sa Berlin]]. Ang [[Malayang Simbahang Ebangheliko-Luterano]] ay may walong parokya na may iba't ibang laki sa Berlin.<ref>{{Cite web |title=Lutheran Diocese Berlin-Brandenburg |url=https://www.selk-berlin.de/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080328152944/https://www.selk-berlin.de/ |archive-date=28 March 2008 |access-date=19 August 2008 |publisher=Selbständige Evangelisch-Lutherische Kirche}}</ref> Mayroong 36 na kongregasyong [[Mga Bautista|Bautista]] (sa loob [[Samahan ng mga Ebanghelikong Malayang Simbahang Kongregasyon sa Alemanya]]), 29 [[Bagong Apostolikong Simbahan]], 15 [[Nagkakaisang Metodistang Simbahan|Nagkakaisang Metodista]] na simbahan, walong Malayang Ebanghelika na Kongregasyon, apat na [[Simbahan ni Kristo, Siyentipiko]] (una, iklawa, ikatlo, at ikalabing-anim), anim mga kongregasyon ng [[Ang Simbahan ni Jesucristo ng mga Banal sa mga Huling Araw]], isang [[Lumang Simbahang Katoliko|Lumang Simbahan]], at isang [[Anglikanismo|Anglicanong]] simbahan sa Berlin. Ang Berlin ay may higit sa 80 moske,<ref>{{Cite web |title=Berlin's mosques |url=https://www.dw.com/en/berlins-mosques/g-17572423 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181111093250/https://www.dw.com/en/berlins-mosques/g-17572423 |archive-date=11 November 2018 |access-date=11 November 2018 |publisher=[[Deutsche Welle]]}}</ref> sampung sinagoga,<ref>{{Cite news |last=Keller |first=Claudia |date=10 November 2013 |title=Berlins jüdische Gotteshäuser vor der Pogromnacht 1938: Untergang einer religiösen Vielfalt |language=de |trans-title=Berlin's jewish places of worship before the Pogromnacht 1938: Decline of a religious diversity |work=[[Der Tagesspiegel]] |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/berlins-juedische-gotteshaeuser-vor-der-pogromnacht-1938-untergang-einer-religioesen-vielfalt/9052966.html |url-status=live |access-date=11 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181111093246/https://www.tagesspiegel.de/berlin/berlins-juedische-gotteshaeuser-vor-der-pogromnacht-1938-untergang-einer-religioesen-vielfalt/9052966.html |archive-date=11 November 2018 |quote=Von den weit mehr als 100 jüdischen Gotteshäusern sind gerade einmal zehn übrig geblieben. (in english: Of the far more than 100 synagogues, only ten are left.)}}</ref> at dalawang templong [[Budismo|Budista]]. == Gobyerno at politika == === Estadong lungsod === [[Talaksan:Rotes_Rathaus.jpg|left|thumb|[[Rotes Rathaus]] (''Pulang Munisipyo''), luklukan ng Senado at Alkalde ng Berlin.]] Mula noong [[Muling pag-iisang Aleman|muling pag-iisa]] noong Oktubre 3, 1990, ang Berlin ay isa sa tatlong [[Länder ng Alemanya|estadong lungsod sa Alemanya]] na kabilang sa kasalukuyang 16 na estado ng Alemanya. Ang [[Abgeordnetenhaus ng Berlin|Kapulungan ng mga Kinatawan]] (''Abgeordnetenhaus'') ay kumakatawan bilang parlamento ng lungsod at estado, na mayroong 141 na luklukan. Ang ehekutibong tanggapan ng Berlin ay ang [[Senado ng Berlin]] (''Senat von Berlin''). Binubuo ang Senado ng [[Talaan ng mga alkalde ng Berlin|Namamahalang Alkalde]] (''Regierender Bürgermeister''), at hanggang sampung senador na may hawak na ministeryal na posisyon, dalawa sa kanila ang may hawak na titulong "Alkalde" (''Bürgermeister'') bilang kinatawan ng Namamahalang Alkalde.<ref>{{Cite web |date=2016-11-01 |title=Verfassung von Berlin – Abschnitt IV: Die Regierung |url=https://www.berlin.de/rbmskzl/regierender-buergermeister/verfassung/artikel.41527.php |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201008025644/https://www.berlin.de/rbmskzl/regierender-buergermeister/verfassung/artikel.41527.php |archive-date=8 October 2020 |access-date=2020-10-02 |website=www.berlin.de |language=de}}</ref> Ang kabuuang taunang badyet ng estado ng Berlin noong 2015 ay lumampas sa €24.5 ($30.0) bilyon kabilang ang surplus sa badyet na €205 ($240) milyon.<ref>{{Cite news |title=Berliner Haushalt Finanzsenator bleibt trotz sprudelnder Steuereinnahmen vorsichtig |work=Berliner Zeitung |url=https://www.berliner-zeitung.de/berlin/berliner-haushalt-finanzsenator-bleibt-trotz-sprudelnder-steuereinnahmen-vorsichtig-24702234 |url-status=live |access-date=20 September 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220218131248/https://www.berliner-zeitung.de/sport-leidenschaft/berliner-haushalt-finanzsenator-kollatz-ahnen-bleibt-trotz-sprudelnder-steuereinnahmen-vorsichtig-li.6132?pid=true |archive-date=18 February 2022}}</ref> Ang estado ay nagmamay-ari ng malawak na pag-aari, kabilang ang mga gusaling pang-administratibo at pamahalaan, mga kompanya ng real estate, pati na rin ang mga stake sa Estadio Olimpiko, mga paliguan, mga kompanya ng pabahay, at maraming mga pampublikong negosyo at mga subsidiyaryo na kompanya.<ref>{{Cite web |date=18 May 2017 |title=Vermögen |trans-title=Assets |url=https://www.berlin.de/sen/finanzen/de-plain/vermoegen/artikel.92737.de-plain.php |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190928151604/https://www.berlin.de/sen/finanzen/de-plain/vermoegen/artikel.92737.de-plain.php |archive-date=28 September 2019 |access-date=28 September 2019 |website=[[Berlin.de]]}}</ref><ref>{{Cite web |date=5 September 2019 |title=Beteiligungen des Landes Berlin |trans-title=Holdings of the State of Berlin |url=https://www.berlin.de/sen/finanzen/vermoegen/beteiligungen/artikel.7208.php |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191219070001/https://www.berlin.de/sen/finanzen/vermoegen/beteiligungen/artikel.7208.php |archive-date=19 December 2019 |access-date=28 September 2019 |website=[[Berlin.de]] |language=de}}</ref> Hawak ng [[Partido Sosyo-Demokratiko ng Alemanya|Partido Sosyo-Demokratiko]] (''Sozialdemokratische Partei Deutschlands'' o SPD) at ng [[Ang Kaliwa (Alemanya)|Kaliwa]] (Die Linke) ang pamahalaang lungsod pagkatapos ng [[Halalan estatal ng Berlin, 2001|halalang estatal noong 2001]] at nanalo ng isa pang termino sa [[Halalang estatal ng Berlin, 2006|halalang estatal noong 2006]].<ref>{{Cite web |title=Berlin state election, 2006 |url=https://www.statistik-berlin.de/produkte/Faltblatt_Brochure/berlin_in_Zahlen_engl.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120323161037/https://www.statistik-berlin.de/produkte/Faltblatt_Brochure/berlin_in_Zahlen_engl.pdf |archive-date=23 March 2012 |access-date=17 August 2008 |website=Der Landeswahlleiter für Berlin |language=de}}</ref> Mula noong [[Halalang estatal ng Berlin, 2016|halalang estatal noong 2016]], nagkaroon ng koalisyon sa pagitan ng Partido Sosyo-Demokratiko, mga Lunti, at Kaliwa. Ang Namumunong Alkalde ay magkasabay na Panginoong Alkalde ng Lungsod ng Berlin (''Oberbürgermeister der Stadt'') at Ministro na Pangulo ng Estado ng Berlin (''Ministerpräsident des Bundeslandes''). Ang tanggapan ng Namamahalang Alkalde ay nasa [[Rotes Rathaus|Rotes Rathaus (Pulang Munisipyo)]]. Mula noong 2014 ang tanggapang ito ay hawak ni [[Michael Müller (politiko, ipinanganak noong 1964)|Michael Müller]] ng mga Sosyo-Demokratiko.<ref>{{Cite magazine|magazine=[[Time (magazine)|Time Europe]]}}</ref> === Mga boro === [[Talaksan:Berlin_Subdivisions.svg|right|thumb|[[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|12 borough ng Berlin at ang kanilang 96 na kapitbahayan]]]] Ang Berlin ay nahahati sa 12 boro o distrito (''Bezirke''). Ang bawat boro ay may ilang mga subdistrito o mga kapitbahayan (''Ortsteile''), na nag-ugat sa mas matatandang munisipalidad na nauna sa pagbuo ng Kalakhang Berlin noong Oktubre 1, 1920. Ang mga subdistritong ito ay naging urbanisado at isinama sa lungsod nang maglaon. Maraming residente ang lubos na nakikilala sa kanilang mga kapitbahayan, na kolokyal na tinatawag na ''[[Kiez]]''. Sa kasalukuyan, ang Berlin ay binubuo ng 96 na mga subdistrito, na karaniwang binubuo ng ilang mas maliliit na pook residensiyal o kuwarto. Ang bawat borough ay pinamamahalaan ng isang sangguniang pamboro (''Bezirksamt'') na binubuo ng limang konsehal (''Bezirksstadträte'') kasama ang alkalde ng boro (''Bezirksbürgermeister''). Ang konseho ay inihahalal ng asamblea ng boro (''Bezirksverordnetenversammlung''). Gayunpaman, ang mga indibidwal na boro ay hindi mga independiyenteng munisipalidad, ngunit nasa ilalim ng Senado ng Berlin. Ang mga alkalde ng boro ay bumubuo sa konseho ng mga alkalde (''Rat der Bürgermeister''), na pinamumunuan ng Namamahalang Alkalde ng lungsod at nagpapayo sa Senado. Ang mga kapitbahayan ay walang mga lokal na katawan ng pamahalaan. === Kakambal na bayan – mga kinakapatid na lungsod === Ang Berlin ay nagpapanatili ng opisyal na pakikipagsosyo sa 17 lungsod.<ref name="Berlintwins">{{Cite web |title=City Partnerships |url=https://www.berlin.de/rbmskzl/en/international-relations/city-partnerships/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205104217/https://www.berlin.de/rbmskzl/en/international-relations/city-partnerships/ |archive-date=5 February 2021 |access-date=8 February 2021 |website=Berlin.de |publisher=Governing Mayor of Berlin, Senate Chancellery, Directorate for Protocol and International Relations |type=official web site}}</ref> Ang [[Kakambal na lungsod|pagkakambal ng lungsod]] sa pagitan ng Berlin at iba pang mga lungsod ay nagsimula sa kapatid nitong lungsod na Los Angeles noong 1967. Kinansela ang mga pagsosyo ng Silangang Berlin sa panahon ng muling pag-iisa ng Alemanya ngunit kalaunan ay bahagyang muling itinatag. Ang mga pakikipagsosyo ng Kanlurang Berlin ay dati nang pinaghihigpitan sa antas ng boro. Noong panahon ng Digmaang Malamig, ang mga partnership ay sumasalamin sa iba't ibang hanayan ng kapangyarihan, kung saan ang Kanlurang Berlin ay nakikipagsosyo sa mga kabesera sa Kanluraning Mundo at Silangang Berlin na karamihan ay nakikipagsosyo sa mga lungsod mula sa [[Pakto ng Barsobya]] at mga kaalyado nito. Mayroong ilang magkasanib na proyekto sa maraming iba pang mga lungsod, tulad ng [[Beirut]], Belgrade, São Paulo, [[Copenhague]], Helsinki, [[Amsterdam]], [[Johannesburg]], [[Mumbai]], Oslo, [[Hanoi]], Shanghai, [[Seoul]], [[Sopiya|Sofia]], [[Sydney]], Lungsod ng New York, at [[Viena]]. Lumalahok ang Berlin sa mga pandaigdigang asosasyon ng lungsod gaya ng Samahan ng mga Kabesera ng Unyong Europeo, Eurocities, Ugnayan ng mga mga Europeong Lungsod ng Kultura, Metropolis, Pagpupulong Kumperensiya ng mga Pangunahing Lungsod ng Mundo, at Kumperensiya ng mga Kabeserang Lungsod ng Mundo. Ang Berlin ay kakambal sa:<ref name="Berlintwins2">{{Cite web |title=City Partnerships |url=https://www.berlin.de/rbmskzl/en/international-relations/city-partnerships/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205104217/https://www.berlin.de/rbmskzl/en/international-relations/city-partnerships/ |archive-date=5 February 2021 |access-date=8 February 2021 |website=Berlin.de |publisher=Governing Mayor of Berlin, Senate Chancellery, Directorate for Protocol and International Relations |type=official web site}}</ref>{{div col|colwidth=20em}} *Los Angeles, Estados Unidos (1967) <!--Paris - not twinning, does not consider Berlin as its twin town--> *[[Madrid]], España (1988) *[[Istanbul]], Turkiya (1989) *[[Warsaw]], Polonya (1991) *Moscow, Rusya (1991) *[[Bruselas]], Belhika (1992) *[[Budapest]], Unggarya (1992) *[[Tashkent]], Uzbekistan (1993) *[[Lungsod Mehiko]], Mehiko (1993) *[[Jakarta]], Indonesia (1993) *Beijing, Tsina (1994) *Tokyo, Hapon (1994) *[[Buenos Aires]], Arhentina (1994) *[[Prague]], Republikang Tseko (1995) *[[Windhoek]], Namibia (2000) *London, Nagkakaisang Kaharian (2000) {{div col end}}Mula noong 1987, ang Berlin ay mayroon ding opisyal na pakikipagsosyo sa Paris, Pransiya. Ang bawat boro ng Berlin ay nagtatag din ng sarili nitong kambal na bayan. Halimbawa, ang borough ng [[Friedrichshain-Kreuzberg]] ay may pagsosyo sa Israeling lungsod ng [[Kiryat Yam]].<ref>{{Cite web |title=Städtepartnerschaftsverein Friedrichshain-Kreuzberg e. V. |url=https://www.berlin.de/ba-friedrichshain-kreuzberg/ueber-den-bezirk/staedtepartner/artikel.149158.php |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20210309000305/https://www.berlin.de/ba-friedrichshain-kreuzberg/ueber-den-bezirk/staedtepartner/artikel.149158.php |archive-date=9 March 2021 |access-date=8 February 2021 |website=berlin.de |language=de}}</ref> == Ekonomiya == [[Talaksan:Berlin_Mitte_by_night.JPG|left|thumb|Ang Berlin ay isang UNESCO "Lungsod ng Disenyo" at kinikilala para sa mga [[Mga malikhaing industriya|malikhaing industriya]] nito at [[ekosistema ng startup]].<ref>{{Cite web |title=Berlin – Europe's New Start-Up Capital |url=https://www.credit-suisse.com/us/en/news-and-expertise/entrepreneurs/articles/news-and-expertise/2015/08/en/berlin-europes-new-start-up-capital.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160331043259/https://www.credit-suisse.com/us/en/news-and-expertise/entrepreneurs/articles/news-and-expertise/2015/08/en/berlin-europes-new-start-up-capital.html |archive-date=31 March 2016 |access-date=27 March 2016 |website=Credit Suisse}}</ref>]] Ang Berlin ay isang UNESCO "City of Design" at kinikilala para sa mga [[Mga malikhaing industriya|malikhaing industriya]] nito at [[startup ecosystem]]. Noong 2018, ang GDP ng Berlin ay umabot sa €147&nbsp;bilyon, isang pagtaas ng 3.1% kumpara sa nakaraang taon. Ang ekonomiya ng Berlin ay pinangungunahan ng [[Tersyaryong sektor ng ekonomiya|sektor ng serbisyo]], na may humigit-kumulang 84% ng lahat ng kompanya na nagnenegosyo sa mga serbisyo. Noong 2015, ang kabuuang lakas-paggawa sa Berlin ay 1.85&nbsp;milyon. Ang tantos ng walang trabaho ay umabot sa 24 na taon na mababang noong Nobyembre 2015 at tumayo sa 10.0%.<ref>{{Cite news |title=Berlin hat so wenig Arbeitslose wie seit 24 Jahren nicht |language=de |work=Berliner Zeitung |url=https://www.berliner-zeitung.de/wirtschaft/arbeitsmarkt-in-berlin-berlin-hat-so-wenig-arbeitslose-wie-seit-24-jahren-nicht,10808230,32678128.html |url-status=live |access-date=1 November 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151203224849/https://www.berliner-zeitung.de/wirtschaft/arbeitsmarkt-in-berlin-berlin-hat-so-wenig-arbeitslose-wie-seit-24-jahren-nicht,10808230,32678128.html |archive-date=3 December 2015}}</ref> Mula 2012 hanggang 2015, ang Berlin, bilang isang estado ng Aleman, ay may pinakamataas na taunang tantos ng paglago ng trabaho. Humigit-kumulang 130,000 trabaho ang naidagdag sa panahong ito.<ref>{{Cite news |date=28 January 2015 |title=In Berlin gibt es so viele Beschäftigte wie nie zuvor |language=de |work=Berliner Zeitung |url=https://www.berliner-zeitung.de/berlin/rekord-in-der-hauptstadt-in-berlin-gibt-es-so-viele-beschaeftigte-wie-nie-zuvor,10809148,33634676.html |url-status=live |access-date=16 February 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160224010722/https://www.berliner-zeitung.de/berlin/rekord-in-der-hauptstadt-in-berlin-gibt-es-so-viele-beschaeftigte-wie-nie-zuvor,10809148,33634676.html |archive-date=24 February 2016}}</ref> Kabilang sa mahahalagang sektor ng ekonomiya sa Berlin ang mga agham pambuhay, transportasyon, impormasyon at mga teknolohiya sa komunikasyon, media at musika, pananalastas at disenyo, bioteknolohiya, mga serbisyong pangkapaligiran, konstruksiyon, e-komersiyo, retail, negosyo sa hotel, at inhinyeriyang medikal.<ref>{{Cite news |date=21 September 2006 |title=Poor but sexy |work=The Economist |url=https://www.economist.com/displayStory.cfm?story_id=7953479 |url-status=live |access-date=19 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080622201720/https://www.economist.com/displayStory.cfm?story_id=7953479 |archive-date=22 June 2008}}</ref> Ang pananaliksik at pag-unlad ay may kahalagahang pang-ekonomiya para sa lungsod.<ref name="factsheet">{{Cite web |title=Die kleine Berlin Statistik |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_de_2013_be.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714163544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_de_2013_be.pdf |archive-date=14 July 2014 |access-date=26 August 2014 |website=berlin.de}}</ref> Maraming malalaking korporasyon tulad ng Volkswagen, Pfizer, at SAP ang nagpapatakbo ng mga laboratoryong pang-inobasyon sa lungsod.<ref>{{Cite news |title=Immer mehr Konzerne suchen den Spirit Berlins |publisher=Berliner Morgenpost |url=https://www.morgenpost.de/wirtschaft/article208628997/Immer-mehr-Konzerne-suchen-den-Spirit-Berlins.html |url-status=live |access-date=13 January 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170116150546/https://www.morgenpost.de/wirtschaft/article208628997/Immer-mehr-Konzerne-suchen-den-Spirit-Berlins.html |archive-date=16 January 2017}}</ref> Ang Science and Business Park sa Adlershof ay ang pinakamalaking parke ng teknolohiya sa Alemanya na sinusukat ng kita. <ref>{{Cite web |title=The Science and Technology Park Berlin-Adlershof |url=https://www.adlershof.de/en/facts-figures/adlershof-in-numbers/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170117042743/https://www.adlershof.de/en/facts-figures/adlershof-in-numbers/ |archive-date=17 January 2017 |access-date=13 January 2017 |website=Berlin Adlershof: Facts and Figures |publisher=Adlershof}}</ref> Sa loob ng [[Eurozone]], ang Berlin ay naging sentro para sa paglipat ng negosyo at internasyonal na [[Pamumuhunan (macroeconomics)|pamumuhunan]].<ref>{{Cite news |title=Global Cities Investment Monitor 2012 |publisher=KPMG |url=https://www.kpmg.com/FR/fr/IssuesAndInsights/News/Documents/GPIA-KPMG-CIM-2012.pdf |url-status=live |access-date=28 August 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131102003006/https://www.kpmg.com/FR/fr/IssuesAndInsights/News/Documents/GPIA-KPMG-CIM-2012.pdf |archive-date=2 November 2013}}</ref><ref>{{Cite web |title=Arbeitslosenquote nach Bundesländern in Deutschland 2018 {{!}} Statista |url=https://de.statista.com/statistik/daten/studie/36651/umfrage/arbeitslosenquote-in-deutschland-nach-bundeslaendern/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210627171657/https://de.statista.com/statistik/daten/studie/36651/umfrage/arbeitslosenquote-in-deutschland-nach-bundeslaendern/ |archive-date=27 June 2021 |access-date=13 November 2018 |website=Statista |language=de}}</ref> {| class="wikitable" !Taon <ref>{{Cite web |title=Arbeitslosenquote in Berlin bis 2018 |url=https://de.statista.com/statistik/daten/studie/2519/umfrage/entwicklung-der-arbeitslosenquote-in-berlin-seit-1999/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20191211194253/https://de.statista.com/statistik/daten/studie/2519/umfrage/entwicklung-der-arbeitslosenquote-in-berlin-seit-1999/ |archive-date=11 December 2019 |access-date=11 December 2019 |website=Statista}}</ref> !2000 !2001 !2002 !2003 !2004 !2005 !2006 !2007 !2008 !2009 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 |- |Tantos ng walang trabaho sa % |15.8 |16.1 |16.9 |18.1 |17.7 |19.0 |17.5 |15.5 |13.8 |14.0 |13.6 |13.3 |12.3 |11.7 |11.1 |10.7 |9.8 |9.0 |8.1 |7.8 |} == Edukasyon at Pananaliksik == {{Pangunahin|Edukasyon sa Berlin}}[[Talaksan:Berlin-Mitte_Humboldt-Uni_05-2014.jpg|right|thumb|Ang [[Unibersidad ng Berlin Humboldt]] ay kaugnay sa 57 nagwagi sa Gantimpalang Nobel.]] {{Magmula noong|2014}}, ang Berlin ay may 878 na paaralan, na nagtuturo sa 340,658 mag-aaral sa 13,727 klase, at 56,787 nagsasanay sa mga negosyo at saanman.<ref name="factsheet22">{{cite web |title=Die kleine Berlin Statistik |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_de_2013_be.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714163544/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/kleinestatistik/AP_kleinestatistik_de_2013_be.pdf |archive-date=14 July 2014 |access-date=26 August 2014 |website=berlin.de}}</ref> Ang lungsod ay may 6 na taong programa sa primaryang edukasyon. Pagkatapos matapos ang elementarya, magpapatuloy ang mga mag-aaral sa ''Sekundarschule'' (isang komprehensibong paaralan) o ''Gymnasium'' (paaralan para sa paghahanda sa kolehiyo). Ang Berlin ay may natatanging na programa sa paaralang bilingual sa ''Europaschule'', kung saan tinuturuan ang mga bata ng kurikulum sa Alemanya at isang wikang banyaga, simula sa elementarya at magpapatuloy sa mataas na paaralan.<ref>{{cite web |title=Jahrgangsstufe Null |url=https://www.tagesspiegel.de/berlin/;art270,2185300 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080520234625/https://www.tagesspiegel.de/berlin/;art270,2185300 |archive-date=20 May 2008 |access-date=19 August 2008 |website=[[Der Tagesspiegel]] |language=de}}</ref> Ang [[Französisches Gymnasium Berlin]], na itinatag noong 1689 upang turuan ang mga anak ng bakwit na Huguenot, ay nag-aalok ng pagtuturo (Aleman/Pranses).<ref>{{Cite web |title=Geschichte des Französischen Gymnasiums |url=https://www.fg-berlin.de/WebObjects/FranzGym.woa/wa/CMSshow/1064384 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080615205603/https://www.fg-berlin.de/WebObjects/FranzGym.woa/wa/CMSshow/1064384 |archive-date=15 June 2008 |access-date=17 August 2008 |website=Französisches Gymnasium Lycée Français Berlin |language=de, fr}}</ref> Ang [[Paaralang John F. Kennedy, Berlin|Paaralang John F. Kennedy]], isang bilingweng Aleman–Ingles na pampublikong paaralan sa [[Zehlendorf (Berlin)|Zehlendorf]], ay partikular na tanyag sa mga anak ng mga diplomat at komunidad ng ekspatriado na nagsasalita ng Ingles. 82 {{Lang|de|Gymnasien}} ang nagtutro ng [[Wikang Latin|Latin]] <ref>{{Cite web |date=29 March 2013 |title=Latein an Berliner Gymnasien |url=https://www.gymnasium-berlin.net/latein |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171004133934/https://www.gymnasium-berlin.net/latein |archive-date=4 October 2017 |access-date=6 May 2018 |language=de}}</ref> at 8 ang nagtuturo ng [[Wikang Sinaunang Griyego|Sinaunang Griyego]].<ref>{{Cite web |date=31 March 2013 |title=Alt-Griechisch an Berliner Gymnasien |url=https://www.gymnasium-berlin.net/alt-griechisch |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171012215308/https://www.gymnasium-berlin.net/alt-griechisch |archive-date=12 October 2017 |access-date=6 May 2018 |language=de}}</ref> == Kultura == [[Talaksan:Alte_Nationalgalerie_abends_(Zuschnitt).jpg|thumb|200x200px|Ang [[Alte Nationalgalerie]] ay bahagi ng [[Pulo ng mga Museo]], isang [[Pandaigdigang Pamanang Pook|Pandaigdigang Pamanang Pook ng UNESCO]].]] [[Talaksan:Cafe_am_Holzmarkt,_River_Spree,_Berlin_(46636049685).jpg|left|thumb|Ang [[Alternatibong kultura|alternatibong]] Holzmarkt, [[Friedrichshain-Kreuzberg]]]] Kilala ang Berlin sa maraming institusyong pangkultura nito, na marami sa mga ito ay tumatangkilik sa pandaigdigang reputasyon.<ref name="UNESCO2">{{Cite web |title=World Heritage Site Museumsinsel |url=https://whc.unesco.org/en/list/896 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210506100913/https://whc.unesco.org/en/list/896 |archive-date=6 May 2021 |access-date=6 May 2021 |publisher=[[UNESCO]]}}</ref><ref name="UNESCO2" /> Ang pagkakaiba-iba at kasiglahan ng metropolis ay humantong sa isang trendsetting na eksena.<ref>{{Cite web |title=Hub Culture's 2009 Zeitgeist Ranking |url=https://www.hubculture.com/groups/hubnews/news/162/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090331064158/https://www.hubculture.com/groups/hubnews/news/162/ |archive-date=31 March 2009 |access-date=30 April 2009 |website=Hub Culture}}</ref> Isang makabagong musika, sayaw at eksena sa sining ang nabuo noong ika-21 siglo. Kilala ang Berlin sa maraming institusyong pangkultura nito, na marami sa mga ito ay tumatangkilik sa pandaigdigang reputasyon.<ref name="UNESCO3">{{Cite web |title=World Heritage Site Museumsinsel |url=https://whc.unesco.org/en/list/896 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210506100913/https://whc.unesco.org/en/list/896 |archive-date=6 May 2021 |access-date=6 May 2021 |publisher=[[UNESCO]]}}</ref><ref name="UNESCO22">{{Cite web |title=World Heritage Site Palaces and Parks of Potsdam and Berlin |url=https://whc.unesco.org/en/list/532 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080808091530/https://whc.unesco.org/en/list/532 |archive-date=8 August 2008 |access-date=19 August 2008 |website=[[UNESCO]]}}</ref> Ang pagkakaiba-iba at kasiglahan ng metropolis ay humantong sa isang trendsetting na eksena.<ref>{{Cite web |title=Hub Culture's 2009 Zeitgeist Ranking |url=https://www.hubculture.com/groups/hubnews/news/162/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090331064158/https://www.hubculture.com/groups/hubnews/news/162/ |archive-date=31 March 2009 |access-date=30 April 2009 |website=Hub Culture}}</ref> Isang makabagong musika, sayaw at eksena sa sining ang nabuo noong ika-21 siglo. Ang lumalawak na kultural na pangyayari sa lungsod ay binibigyang-diin ng paglipat ng [[Pangkalahatang Grupo ng Musika|Universal Music Group]] na nagpasya na ilipat ang kanilang punong-tanggapan sa pampang ng River Spree.<ref>{{Cite web |title=Berlin's music business booms |url=https://www.stadtentwicklung.berlin.de/bauen/bueroflaechen/en/friedrichshain.shtml |archive-url=https://web.archive.org/web/20070911125347/https://www.stadtentwicklung.berlin.de/bauen/bueroflaechen/en/friedrichshain.shtml |archive-date=11 September 2007 |access-date=19 August 2008 |website=Expatica}}</ref> Noong 2005, ang Berlin ay pinangalanang "Lungsod ng Disenyo" ng [[UNESCO]] at naging bahagi na ng [[Malikhaing Network ng Lungsod|Creative Cities Network]] mula noon.<ref name="Cityofdesign32">{{cite press release|url=https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080816140547/https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|url-status=dead|archive-date=16 August 2008|title=Berlin City of Design|publisher=[[UNESCO]]|access-date=18 August 2008}}</ref><ref name="Cityofdesign4">{{cite press release|url=https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080816140547/https://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=29376&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|url-status=dead|archive-date=16 August 2008|title=Berlin City of Design|publisher=[[UNESCO]]|access-date=18 August 2008}}</ref> == Mga sanggunian == <references />{{Geographic location |Centre = Berlin |North = [[Neubrandenburg]], [[Rostock]] |Northeast = [[Szczecin]] ([[Polonya]]) |East = [[Frankfurt (Oder)]] |Southeast = [[Cottbus]] |South = [[Dresden]] |Southwest = [[Potsdam]], [[Dessau]], [[Halle, Saxony-Anhalt|Halle]], [[Leipzig]] |West = [[Brandenburg an der Havel]], [[Braunschweig]] |Northwest = [[Hamburg]], [[Lübeck]] }} {{Navboxes |list= {{Berlin}} {{Mga Borough ng Berlin}} {{Mga lungsod sa Alemanya}} {{Germany states}} {{Kabiserang lungsod ng Unyong Europeo}} {{Talaan ng mga kabiserang European batay sa rehiyon}} {{Kabiserang Kultural sa Europa}} {{Hanseatic League}} }} {{stub}} [[Kategorya:Mga estado ng Alemanya|Berlin]] [[Kategorya:Mga lungsod sa Alemanya|Berlin]] [[Kategorya:Kabisera sa Europa|Berlin]] [[Kategorya:Berlin]] lf1r3ihok5fmk811mdkwk3mp1fngzzt 0 11986 1960554 1775964 2022-08-05T00:52:08Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | taxon = Anisoptera | fossil_range = {{fossil range|196|0}} [[Early Jurassic]] to Recent | image = Sympetrum flaveolum - side (aka).jpg | image_caption = [[Yellow-winged darter]]<br />''Sympetrum flaveolum'' | subdivision_ranks = Families | subdivision = * [[Aeshnoidea]] **[[Aeshnidae]] (hawkers or darners) **[[Austropetaliidae]] **[[Gomphidae]] (clubtails) **[[Petaluridae]] (petaltails) * [[Cordulegastroidea]] **[[Chlorogomphidae]] **[[Cordulegastridae]] (spiketails) **[[Neopetaliidae]] * [[Libelluloidea]] **[[Corduliidae]] (emeralds)^$ **[[Libellulidae]] (skimmers, etc) **[[Macromiidae]] (cruisers) **[[Synthemistidae]] (tigertails) <center>^$''Not a clade''</center> | authority = [[Edmond de Selys Longschamps|Selys]], 1854<ref name="Selys 1854">{{Cite book|url=https://biodiversitylibrary.org/page/2687180|title=Monographie des caloptérygines|volume=t.9e|language=fr|last=Selys-Longchamps|first=E.|publisher=C. Muquardt|year=1854|location=Brussels and Leipzig|pages=1–291 [1–2]|doi=10.5962/bhl.title.60461}}</ref> }} Ang '''tutubi'''<ref name=JETE>{{cite-JETE|Tutubi, hintutubi}}</ref> o '''alitonton''' ay isang uri ng [[kulisap]]. Ito ay karaniwang naninirahan malapit sa mga [[lawa]] at [[ilog]]. Sila ay karaniwang kumakain ng mga [[lamok]], [[langaw]] at ibang maliliit na mga [[bubuyog]] at [[paruparo]]. Tinatawag din itong '''hintutubi''', partikular na ang malalaking tutubi..<ref name=JETE/> == Sanggunian == {{reflist}} == Tingnan din == * [[tutubing kalabaw]] * [[tutubing karayom]] [[Talaksan:Dragonfly larva.jpg|thumb|right|Isang batang tutubi.]] {{English|Dragonfly}} {{commons category|Anisoptera}} [[Kategorya:Kulisap]] {{stub|Kulisap}} 3wez119drrhfi38s8d937c35yhjbydn 10 17624 1960618 1379715 2022-08-05T03:22:22Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki <!-- Putting anchors on page: --><div style="position: relative; top: -3em;">{{#if:{{{1|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{1|}}}}}"></span> }}{{#if:{{{2|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{2|}}}}}"></span> }}{{#if:{{{3|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{3|}}}}}"></span> }}{{#if:{{{4|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{4|}}}}}"></span> }}{{#if:{{{5|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{5|}}}}}"></span> }}</div> <table class="shortcutbox noprint" style="float: right; border: 1px solid #aaa; background: #fff; margin: .3em .3em .3em 1em; padding: 3px; text-align: center;"><tr><th style="border: none; background: transparent;" class="plainlist"><!-- Adding the shortcut links: --><small>[[:en:Wikipedia:Shortcut|{{#if:{{{2|}}}|Mga shortcut|Shortcut}}]]: {{#if:{{{1|}}}|<ul><li> [[{{{1}}}]]</li> }}{{#if:{{{2|}}}|<li> [[{{{2}}}]]</li> }}{{#if:{{{3|}}}|<li> [[{{{3}}}]]</li> }}{{#if:{{{4|}}}|<li> [[{{{4}}}]]</li> }}{{#if:{{{5|}}}|<li> [[{{{5}}}]]</li> }}</ul></small></th></tr></table><!-- Reporting if the first parameter is not a valid non-bracketed shortcut name: -->{{#if:{{{1|}}} | {{#ifexist:{{{1|}}} | | [[Category:Wikipedia shortcut box first parameter needs fixing|{{PAGENAME}}]] }} }}<noinclude> ==Paggamit== Ang padrong ito ay karaniwang ginagamit sa mga pahinang pampatnubay at pampatakaran ng Wikipedia upang maipakita ang pinakamaikling palayaw ng isang pahina. Halimbawa: tumuturo ang [[:en:WP:SHORT]] sa [[:en:Wikipedia:Shortcut]] Mangyaring '''huwag gamitin''' ang padrong ito sa mga ibang padron; halimbawa: upang mailahad ang tuwirang daan ng [[:en:Template:Foo]] na sa katotohanan ay <nowiki>{{Foo}}</nowiki>. Wala nang pangangailangang magpahayag ng ganoong kapansin-pansin, '''lahat''' ng padron ay mayroong sarili nitong tuwirang daan, sa karaniwan. [[Category:Wikipedia header templates|{{PAGENAME}}]] [[pt:Predefinição:Atalho2]] </noinclude> fa0mzqavj4912j44ws1tx2gvac63ue4 1960632 1960618 2022-08-05T03:38:52Z GinawaSaHapon 102500 Align sa enwiki. wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:Shortcut|main}}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!-- Categories go on the /doc subpage, and interwikis go on Wikidata. --> </noinclude> 5idoxkkbt62sniipoe18t8iorl88qpo 0 17887 1960444 1948609 2022-08-04T20:26:27Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Speciesbox | name = Leon | fossil_range = {{fossil range|Pleistocene|Present}} | image = Lion waiting in Namibia.jpg <!--Please do not replace these featured images without a consensus--> | image_caption = Male lion in [[Okonjima]], [[Namibia]] | image2 = Okonjima Lioness.jpg | image2_caption = Female (lioness) in Okonjima | status = VU | status_system = IUCN3.1 | status_ref = <ref name=IUCN>{{cite iucn |title=''Panthera leo'' |errata=2017 |name-list-style=amp |author=Bauer, H. |author2=Packer, C. |author3=Funston, P. F. |author4=Henschel, P. |author5=Nowell, K. |year=2016 |page=e.T15951A115130419 |doi=10.2305/IUCN.UK.2016-3.RLTS.T15951A107265605.en |access-date=15 January 2022}}</ref> | status2 = CITES_A2 | status2_system = CITES | status2_ref = {{NoteTag|Populations of India are listed in Appendix I.}}<ref name=IUCN/> | taxon = Panthera leo<ref name=MSW3>{{MSW3 Carnivora |id=14000228 |page=546 |heading=Species ''Panthera leo''}}</ref> | authority = ([[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]])<ref name="Linn1758" /> | subdivision_ranks = Subspecies | subdivision = :''[[Panthera leo leo|P. l. leo]]'' :''[[Panthera leo melanochaita|P. l. melanochaita]]'' :{{dagger}}''[[Panthera leo fossilis|P. l. fossilis]]'' :{{dagger}}''[[Sri Lanka lion|P. l. sinhaleyus]]'' | range_map = Lion distribution.png | range_map_caption = Historical and present distribution of the lion in [[Africa]], [[Asia]] and [[Europe]] }} Ang '''leon''' o '''liyon''' (''Panthera leo'') ay isang [[espesye]] sa pamilyang ''[[Felidae]]'' at isang miyembro ng [[Sari|genus]] ''[[Panthera]]''. Mayroon itong malaman, katawang may malalim na dibdib, maliit, bilugan ang ulo, bilog na tainga, at isang mabuhok na tuktok sa dulo ng buntot nito. Sekswal na dimorpiko ito; mas malaki ang [[Adulto|adultong]] lalaking leon kaysa mga babae at prominente ang melena (buhok na pumapalibot sa leeg) sa adultong lalaki. Isang espesye na mahilig makipagkapwa ang mga ito, na nagbubuo ng mga pangkat na tinatawag na kawan ng leon. Binubuo ang isang kawan ng ilang adultong lalaki, kaugnay na mga babae at mga katsoro (o maliit na anak ng leon). Kadalasang nangangaso ng sama-sama ang mga babaeng leon na sinsila ang malalaking [[ungulata]] sa karamihan. Ang leon ay parehong maninilang nasa tutktok (''apex predator'') at susing maninila (''keystone predator''); bagaman nanginginain ang ilang leon kapag may pagkakataon at nakikilala silang nanghuhuli ng tao, tipikal na hindi ginagawa ng espesye na ito. Karaniwan, ang leon ay naninirahan sa mga bukirin at [[sabana]],<ref name="TE"> [[English, Leo James]]. ''Diksyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, ISBN 971-91055-0-X</ref> ngunit wala sa mga makakapal na kagubatan. Karaniwan itong higit na diyurnal (o aktibo sa araw) kaysa sa iba pang [[Panthera|malalaking pusa]], ngunit kapag inuusig ay umaangkop ito sa pagiging aktibo sa gabi at sa takipsilim. Sa panahon ng [[Neolitiko]], ang leon ay umabot sa buong [[Aprika]], Timog-silangang [[Europa]], at Kanluran at Timog [[Asya]], ngunit kasalukuyan itong nabawasan sa mga pira-pirasong populasyon sa subsahariyanang Aprika at isang kritikal na nanganganib na populasyon sa kanlurang [[India|Indya]]. Ito ay nakalista bilang Maaring Mawala sa Pulang Tala ng IUCN mula pa noong 1996 dahil ang mga populasyon sa mga bansa sa Africa ay bumaba sa halos 43% mula pa noong unang bahagi ng 1990. Ang mga populasyon ng leon ay hindi matatagal sa labas ng itinalagang mga protektadong lugar. Kahit na ang sanhi ng pagbaba ay hindi lubos na nauunawaan, ang pagkawala ng tirahan at mga hidwaan sa mga tao ang pinakamalaking dahilan ng pag-aalala. Isa sa mga pinakakilalang simbolo ng hayop sa kultura ng tao, ang leon ay malawakan na itinatanghal sa mga [[Panlililok|iskultura]] at kuwadro na gawa, sa mga pambansang watawat, at sa mga napapanahong pelikula at panitikan. Ang mga leon ay nilalagay sa mga menagerie (kulungan ng mga mababangis na hayop) mula pa noong panahon ng [[Imperyong Romano]] at naging isang pangunahing espesye na hinahangad para sa eksibisyon sa mga pang-[[Zoolohiya|soolohiya]] halamanan sa buong mundo mula pa noong huling bahagi ng [[Ika-18 dantaon|ika-18 siglo]]. Ang mga paglalarawan sa kultura ng mga leon ay makikita sa [[Sinaunang Ehipto]], at ang mga paglalarawan ay naganap sa halos lahat ng mga sinaunang at medyebal na kultura sa dati at kasalukuyan. Matatagpuan din ang leon bilang simbolo sa [[Sagisag ng Republika ng Pilipinas]] dahil dati itong pagmamay-ari ng Espanya; lumilitaw din ito sa [[eskudo de armas]] ng [[Maynila]], pati na rin ang mga sagisag ng [[Pangulo ng Pilipinas|Pangulo]], [[Pangalawang Pangulo ng Pilipinas|Pangalawang Pangulo]], at ang [[Hukbong Dagat ng Pilipinas|Hukbong Dagat]]. == Etimolohiya == Hinango ang salitang 'leon' sa {{lang-la|leo}}<ref>{{Cite book|last1=Lewis|first1=C. T.|last2=Short|first2=C.|year=1879|title=A Latin Dictionary. Founded on Andrews' edition of Freund's Latin dictionary|edition=Revised, enlarged|publisher=Clarendon Press|location=Oxford|chapter=lĕo|chapter-url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dleo2|language=en}}</ref> at {{lang-grc|λέων}} ({{lang|grc-Latn|leon}}).<ref>{{Cite book|last1=Liddell|first1=H. G.|last2=Scott|first2=R.|year=1940|title=A Greek-English Lexicon|edition=Revised and augmented|publisher=Clarendon Press|location=Oxford|chapter=λέων|chapter-url=http://artflsrv02.uchicago.edu/cgi-bin/perseus/getobject.pl?c.43:1:784.LSJ.721164|page=1043|language=en|access-date=2021-08-05|archive-date=2021-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210224104131/http://artflsrv02.uchicago.edu/cgi-bin/perseus/getobject.pl?c.43:1:784.LSJ.721164|url-status=dead}}</ref> Maaring may kaugnayan din ang salitang {{lang|he-Latn|lavi}} ({{lang-he|לָבִיא|rtl=yes}}).<ref>{{Cite encyclopedia|title=Lion|encyclopedia=Oxford English Dictionary|editor1=Simpson, J.|editor2=Weiner, E.|year=1989|edition=2nd|location=Oxford|publisher=Clarendon Press|isbn=978-0-19-861186-8|language=en}}</ref> Matutunton ang karaniwang salita na ''Panthera'' sa klasikong salitang Latin na 'panthēra' at ang sinaunang salitang Griyego na πάνθηρ 'panther'.<ref>{{cite book|last1=Liddell, H. G.|last2=Scott, R.|year=1940|chapter=πάνθηρ|chapter-url=https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2377441|title=A Greek-English Lexicon|edition=Revised and augmented|location=Oxford|publisher=Clarendon Press|language=en}}</ref> [[Ponolohiya|Ponetikong]] katulad ang ''Panthera'' sa salitang [[Wikang Sanskrito|Sanskrito]] na पाण्डर ''pând-ara'' na nangangahulugang 'maputlang dilaw, maputi-puti, puti'.<ref>{{cite book|last1=Macdonell, A. A.|year=1929|title=A practical Sanskrit dictionary with transliteration, accentuation, and etymological analysis throughout|location=London|publisher=Oxford University Press|chapter=पाण्डर pând-ara|page=95|chapter-url=https://dsalsrv04.uchicago.edu/cgi-bin/app/macdonell_query.py?qs=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B0&searchhws=yes|language=en|access-date=2021-08-05|archive-date=2021-03-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20210308190022/https://dsalsrv04.uchicago.edu/cgi-bin/app/macdonell_query.py?qs=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B0&searchhws=yes|url-status=dead}}</ref> == Taksonomiya == [[File:Two_cladograms_for_Panthera.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Two_cladograms_for_Panthera.svg|right|thumb|Batay ang itaas na kladograma noong pag-aaral ng 2006,<ref name="Johnson20062">{{cite journal|last1=Johnson|language=en|bibcode=2006Sci...311...73J|doi=10.1126/science.1122277|pmid=16400146|date=2006|pages=73–77|issue=5757|volume=311|journal=Science|title=The late miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment|first7=S. J.|first1=W. E.|last7=O'Brien|first6=E.|last6=Teeling|first5=A.|last5=Antunes|first4=W. J.|last4=Murphy|first3=J.|last3=Pecon-Slattery|first2=E.|last2=Eizirik|url=https://zenodo.org/record/1230866}}</ref><ref name="werdelin20092">{{cite journal|last1=Werdelin|first1=L.|last2=Yamaguchi|first2=N.|last3=Johnson|first3=W. E.|last4=O'Brien|first4=S. J.|title=Phylogeny and evolution of cats (Felidae)|journal=Biology and Conservation of Wild Felids|year=2010|pages=59–82|url=https://www.researchgate.net/publication/266755142|language=en}}</ref> ang mababa sa mga pag-aaral noong 2010<ref name="davis20102">{{cite journal|last1=Davis|first1=B. W.|last2=Li|first2=G.|last3=Murphy|first3=W. J.|language=en|title=Supermatrix and species tree methods resolve phylogenetic relationships within the big cats, ''Panthera'' (Carnivora: Felidae)|journal=Molecular Phylogenetics and Evolution|year=2010|volume=56|issue=1|pages=64–76|doi=10.1016/j.ympev.2010.01.036|pmid=20138224|url=https://www.academia.edu/12157986}}</ref> at 2011.<ref name="mazak20112">{{cite journal|last1=Mazák|journal=PLOS ONE|pmc=3189913|pmid=22016768|doi=10.1371/journal.pone.0025483|pages=e25483|issue=10|volume=6|year=2011|title=Oldest known pantherine skull and evolution of the tiger|first1=J. H.|language=en|first4=A.|last4=Goswami|first3=A. C.|last3=Kitchener|first2=P.|last2=Christiansen|bibcode=2011PLoSO...625483M}}</ref>]] ''Felis leo'' ang ginamit na [[Pangalang dalawahan|pangalang siyentipiko]] ni [[Carl Linnaeus]] noong 1758, na isinalarawan ang leon sa kanyang gawa na ''Systema Naturae''.<ref name="Linn17582">{{cite book|last=Linnaeus|first=C.|year=1758|title=Caroli Linnæi Systema naturæ per regna tria naturæ, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis|volume=Tomus I|edition=decima, reformata|location=Holmiae|publisher=Laurentius Salvius|page=41|chapter=''Felis leo''|chapter-url=https://archive.org/stream/mobot31753000798865#page/41/mode/2up}} {{in lang|la}}</ref> Nilikha ang pangalang genus na ''Panthera'' ni Lorenz Oken noong 1816.<ref>{{cite book|last1=Oken|first1=L.|year=1816|title=Lehrbuch der Zoologie. 2. Abtheilung|location=Jena|publisher=August Schmid & Comp.|page=1052|chapter=1. Art, ''Panthera''|chapter-url=https://books.google.com/books?id=S5o5AAAAcAAJ&pg=PA1052|language=en}}</ref> Sa pagitan ng gitnang ika-18 at gitnang ika-20 mga dantaon, isinalarawan ang 26 na ispesimen ng leon at minungkahi bilang subespesye, na 11 sa mga ito ay kinikilalang balido noong 2005. Karamihang ipinagkakaiba sila sa laki, kulay ng kanilang melena at balat.<ref name="Hemmer2">{{cite journal|author=Hemmer, H.|year=1974|title=Untersuchungen zur Stammesgeschichte der Pantherkatzen (''Pantherinae'') Teil 3. Zur Artgeschichte des Löwen ''Panthera (Panthera) leo'' (Linnaeus, 1758)|journal=Veröffentlichungen der Zoologischen Staatssammlung|volume=17|pages=167–280|url=https://archive.org/stream/verfentlichungen171974zool#page/178/mode/2up|language=en}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} [[Kategorya:Leon]] [[Kategorya:Panthera]] 2zefbprbof81u3b4m33sq9d7nibhu9v 0 17907 1960666 1549849 2022-08-05T04:59:31Z Ryomaandres 8044 Inilipat ni Ryomaandres ang pahinang [[Frankfurt]] sa [[Francfort del Meno]] wikitext text/x-wiki <div class="dablink"> : ''Para sa ibang mga gamit, tignan [[{{PAGENAME}} (paglilinaw)]].'' </div> {{Infobox settlement/Wikidata|Q1794}} Ang '''Frankfurt am Main''' ay ang pang-apat na pinamataong [[lungsod]] sa [[Alemanya]] at pinakamalaking lungsod ng ''[[Länder ng Alemanya|land]]'' ng [[Hessen]] sa Alemanya. Ito ang pinakamahalagang domestikong puerto, at tinuturing na pang-[[ekonomiya]], pang[[kultura]], at pang[[kasaysayan]]. {{Commons|Frankfurt am Main}} {{stub}} [[Kategorya:Hessen]] [[Kategorya:Frankfurt]] [[Kategorya:Mga lungsod sa Alemanya]] p3shwmlntnzp6apfvfez2gut63o97ux 0 18223 1960551 1888049 2022-08-05T00:48:57Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Anay | fossil_range = [[Late Triassic]] - Recent | image = Coptotermes formosanus shiraki USGov k8204-7.jpg | image_width = 200px <!--| image_caption = [[Formosan subterranean termite]] soldiers (red colored heads) and workers (pale colored heads).--> | taxon = Isoptera | authority = [[Gaspard Auguste Brullé|Brullé]], 1832 | subdivision_ranks = Families | subdivision = [[Mastotermitidae]]<br /> [[Kalotermitidae]]<br /> [[Termopsidae]]<br /> [[Hodotermitidae]]<br /> [[Rhinotermitidae]]<br /> [[Serritermitidae]]<br /> [[Termitidae]] }} [[Talaksan:Termite alates 9759.JPG|thumbnail|250px|Mga anay na may pakpak. Ang mga lumilipad na mga anay ay may kakakayahang makipagtalik at gumawa ng bagong kolonya.]] [[Talaksan:Termite mound in the Okavango Delta.jpg|thumb|Bahay ng anay sa lupa.]] Ang '''anay''' (Ingles: ''termite'') ay mga [[insekto]]ng [[eusosyal]] na inuuri sa taksonomikong ranggo ng [[impraorden]] na [[Isoptera]] o sa alternatibo bilang epipamilyang [[Termitoidae]] sa loob ng [[orden]] na [[Blattodea]] kasama ng mga [[ipis]]. Ang mga anay ay minsang inuri bilang hiwalay na orden mula sa ipis ngunit ang kamakailang mga pag-aaral na [[pilohenetiko]] ay nagpapakitang sila ay nag-[[ebolb]] mula sa mga [[ipis]] dahil sila ay malalim na nakapaloob sa loob ng pangkat na ito at kapatid na pangkat ng mga ipis na kumakain ng kahoy ng [[genus]] na [[Cryptocercus]]. Ang mga nakaraang pagtatantiya ay nagmungkahi na ang paghihiwalay mula sa ipis ay nangyari sa panahong [[Hurasiko]] o [[Triasiko]]. Ang mga mas kamakailang pag-aaral ay nagmumungkahing sila ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]] at ang mga unang record ng fossil ay noong maagang [[Kretaseyoso]]. Ang mga 3,100 [[espesye]] ay kasalukuyang inilarawa at may ilang daang hindi pa nailalarawan. Bagaman ang mga ito ay minsang tinatawag na "puting langgam", ang mga anay ay hindi mga [[langgam]]. Ang mga anay ay kumakain ng mga patay na materyal ng halaman, [[cellulose]], mga kahoy o dumi ng [[hayop]]. == Mga talasanggunian == {{reflist}} {{stub|Kulisap}} [[Kategorya:Isoptera]] ltbmwimsq1udql4ztin34dg042onevm 1960552 1960551 2022-08-05T00:49:35Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|Early Cretaceous|Recent}} | image = Coptotermes formosanus shiraki USGov k8204-7.jpg | image_caption = [[Formosan subterranean termite]] (''Coptotermes formosanus'')<br>Soldiers (red-coloured heads)<br>Workers (pale-coloured heads) | taxon = Isoptera | authority = [[Gaspard Auguste Brullé|Brullé]], 1832 | display_parents = 3 | subdivision_ranks = Families | subdivision = † [[Cratomastotermitidae]]<ref name="fossilworks" /><br> [[Mastotermitidae]]<br> † [[Termopsidae]]<ref name=Engel2009/><br> [[Archotermopsidae]]<br> [[Hodotermitidae]]<br> [[Stolotermitidae]]<br> [[Kalotermitidae]]<br> † [[Archeorhinotermitidae]]<br> [[Stylotermitidae]]<br> [[Rhinotermitidae]]<br> [[Serritermitidae]]<br> [[Termitidae]] }} [[Talaksan:Termite alates 9759.JPG|thumbnail|250px|Mga anay na may pakpak. Ang mga lumilipad na mga anay ay may kakakayahang makipagtalik at gumawa ng bagong kolonya.]] [[Talaksan:Termite mound in the Okavango Delta.jpg|thumb|Bahay ng anay sa lupa.]] Ang '''anay''' (Ingles: ''termite'') ay mga [[insekto]]ng [[eusosyal]] na inuuri sa taksonomikong ranggo ng [[impraorden]] na [[Isoptera]] o sa alternatibo bilang epipamilyang [[Termitoidae]] sa loob ng [[orden]] na [[Blattodea]] kasama ng mga [[ipis]]. Ang mga anay ay minsang inuri bilang hiwalay na orden mula sa ipis ngunit ang kamakailang mga pag-aaral na [[pilohenetiko]] ay nagpapakitang sila ay nag-[[ebolb]] mula sa mga [[ipis]] dahil sila ay malalim na nakapaloob sa loob ng pangkat na ito at kapatid na pangkat ng mga ipis na kumakain ng kahoy ng [[genus]] na [[Cryptocercus]]. Ang mga nakaraang pagtatantiya ay nagmungkahi na ang paghihiwalay mula sa ipis ay nangyari sa panahong [[Hurasiko]] o [[Triasiko]]. Ang mga mas kamakailang pag-aaral ay nagmumungkahing sila ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]] at ang mga unang record ng fossil ay noong maagang [[Kretaseyoso]]. Ang mga 3,100 [[espesye]] ay kasalukuyang inilarawa at may ilang daang hindi pa nailalarawan. Bagaman ang mga ito ay minsang tinatawag na "puting langgam", ang mga anay ay hindi mga [[langgam]]. Ang mga anay ay kumakain ng mga patay na materyal ng halaman, [[cellulose]], mga kahoy o dumi ng [[hayop]]. == Mga talasanggunian == {{reflist}} {{stub|Kulisap}} [[Kategorya:Isoptera]] r59txdvv2keoc0l1nduu4sob9o6knhh 1960553 1960552 2022-08-05T00:50:31Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|Early Cretaceous|Recent}} | image = Coptotermes formosanus shiraki USGov k8204-7.jpg | image_caption = [[Formosan subterranean termite]] (''Coptotermes formosanus'')<br>Soldiers (red-coloured heads)<br>Workers (pale-coloured heads) | taxon = Isoptera | authority = [[Gaspard Auguste Brullé|Brullé]], 1832 | display_parents = 3 | subdivision_ranks = Families | subdivision = † [[Cratomastotermitidae]]<br> [[Mastotermitidae]]<br> † [[Termopsidae]]<br> [[Archotermopsidae]]<br> [[Hodotermitidae]]<br> [[Stolotermitidae]]<br> [[Kalotermitidae]]<br> † [[Archeorhinotermitidae]]<br> [[Stylotermitidae]]<br> [[Rhinotermitidae]]<br> [[Serritermitidae]]<br> [[Termitidae]] }} [[Talaksan:Termite alates 9759.JPG|thumbnail|250px|Mga anay na may pakpak. Ang mga lumilipad na mga anay ay may kakakayahang makipagtalik at gumawa ng bagong kolonya.]] [[Talaksan:Termite mound in the Okavango Delta.jpg|thumb|Bahay ng anay sa lupa.]] Ang '''anay''' (Ingles: ''termite'') ay mga [[insekto]]ng [[eusosyal]] na inuuri sa taksonomikong ranggo ng [[impraorden]] na [[Isoptera]] o sa alternatibo bilang epipamilyang [[Termitoidae]] sa loob ng [[orden]] na [[Blattodea]] kasama ng mga [[ipis]]. Ang mga anay ay minsang inuri bilang hiwalay na orden mula sa ipis ngunit ang kamakailang mga pag-aaral na [[pilohenetiko]] ay nagpapakitang sila ay nag-[[ebolb]] mula sa mga [[ipis]] dahil sila ay malalim na nakapaloob sa loob ng pangkat na ito at kapatid na pangkat ng mga ipis na kumakain ng kahoy ng [[genus]] na [[Cryptocercus]]. Ang mga nakaraang pagtatantiya ay nagmungkahi na ang paghihiwalay mula sa ipis ay nangyari sa panahong [[Hurasiko]] o [[Triasiko]]. Ang mga mas kamakailang pag-aaral ay nagmumungkahing sila ay lumitaw noong panahong [[Hurasiko]] at ang mga unang record ng fossil ay noong maagang [[Kretaseyoso]]. Ang mga 3,100 [[espesye]] ay kasalukuyang inilarawa at may ilang daang hindi pa nailalarawan. Bagaman ang mga ito ay minsang tinatawag na "puting langgam", ang mga anay ay hindi mga [[langgam]]. Ang mga anay ay kumakain ng mga patay na materyal ng halaman, [[cellulose]], mga kahoy o dumi ng [[hayop]]. == Mga talasanggunian == {{reflist}} {{stub|Kulisap}} [[Kategorya:Isoptera]] o5rjsqec6zkxbhflz6707a3a9c6e9pz 0 19447 1960397 1960350 2022-08-04T16:13:31Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=Nobyembre 19, 1964|access-date=Hunyo 11, 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=Agosto 5, 2010|access-date=Hunyo 11, 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=Hulyo 21, 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=Hunyo 21, 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang pagsusulat noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=Abril 28, 2011|access-date=Hunyo 21, 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=Hunyo 26, 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang ika-4 na siglo, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong ika-6 na siglo KP, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong ika-8 siglo KP.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong ikalawang siglo KP.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang 751 KP, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag sa bloke ng kahoy]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong 700 KP. Noong 764 KP, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong 868 KP, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=Hulyo 15, 2022|date=Mayo 11, 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong 971 KP, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=Hunyo 19, 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=Hulyo 19, 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Tipo}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga wikang Tsino ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=Hulyo 19, 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Tipo|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng palimbagang gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na tipo]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na tipo. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na tipo]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang palimbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng paglilimbag sa pagitan ng Asya at ng Kanluran, may matinding oportunidad para gumanap ang mga Uyghur, na parehong gumagamit ng paglilimbag sa bloke ng kahoy at sa nagagalaw na tipo, ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang 600 KP.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang palimbagang mekanikal. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang [[palimbagang Gutenberg]] ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa impormasyon at paglilimbag — ang rebolusyong Gutenberg.<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang Bibliyang nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=Hulyo 21, 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=Abril 27, 2022|orig-date=Pebrero 5, 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa palimbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang palimbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Itinuturing na ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy at nakasulat sa wikang Tsino.<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa Madrid, at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni Gobernador-Heneral [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doktrina'' na nakasulat sa wikang Espanyol at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa komunidad ng mga Tsino sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong. Pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang. Gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang diksyonaryo ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga doktrina ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa Binondo, at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] 3ox5je8okyl9w7jc7yscqwz2nvffqm6 1960402 1960397 2022-08-04T16:25:52Z GinawaSaHapon 102500 /* Sinaunang panahon */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=Nobyembre 19, 1964|access-date=Hunyo 11, 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=Agosto 5, 2010|access-date=Hunyo 11, 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=Hulyo 21, 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=Hunyo 21, 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=Abril 28, 2011|access-date=Hunyo 21, 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=Hunyo 26, 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong ikalawang siglo KP.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang 751 KP, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag sa bloke ng kahoy]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong 700 KP. Noong 764 KP, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong 868 KP, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=Hulyo 15, 2022|date=Mayo 11, 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong 971 KP, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=Hunyo 19, 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=Hulyo 19, 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Tipo}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga wikang Tsino ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=Hulyo 19, 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Tipo|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng palimbagang gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na tipo]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na tipo. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na tipo]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang palimbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng paglilimbag sa pagitan ng Asya at ng Kanluran, may matinding oportunidad para gumanap ang mga Uyghur, na parehong gumagamit ng paglilimbag sa bloke ng kahoy at sa nagagalaw na tipo, ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang 600 KP.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang palimbagang mekanikal. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang [[palimbagang Gutenberg]] ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa impormasyon at paglilimbag — ang rebolusyong Gutenberg.<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang Bibliyang nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=Hulyo 21, 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=Abril 27, 2022|orig-date=Pebrero 5, 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa palimbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang palimbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Itinuturing na ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy at nakasulat sa wikang Tsino.<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa Madrid, at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni Gobernador-Heneral [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doktrina'' na nakasulat sa wikang Espanyol at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa komunidad ng mga Tsino sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong. Pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang. Gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang diksyonaryo ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga doktrina ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa Binondo, at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] gm6dpw078xhfzit6tth1es92schdj0w 1960404 1960402 2022-08-04T16:35:05Z GinawaSaHapon 102500 /* Gitnang Panahon sa Silangang Asya */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=Nobyembre 19, 1964|access-date=Hunyo 11, 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=Agosto 5, 2010|access-date=Hunyo 11, 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=Hulyo 21, 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=Hunyo 21, 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=Abril 28, 2011|access-date=Hunyo 21, 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=Hunyo 26, 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=Hulyo 15, 2022|date=Mayo 11, 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=Hunyo 19, 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=Hulyo 19, 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Tipo}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=Hulyo 19, 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Tipo|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na tipo]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na tipo. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na tipo]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang 600 KP.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang palimbagang mekanikal. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang [[palimbagang Gutenberg]] ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa impormasyon at paglilimbag — ang rebolusyong Gutenberg.<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang Bibliyang nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=Hulyo 21, 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=Abril 27, 2022|orig-date=Pebrero 5, 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa palimbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang palimbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Itinuturing na ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy at nakasulat sa wikang Tsino.<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa Madrid, at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni Gobernador-Heneral [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doktrina'' na nakasulat sa wikang Espanyol at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa komunidad ng mga Tsino sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong. Pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang. Gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang diksyonaryo ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga doktrina ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa Binondo, at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] s90xzk1j9auemc0vwqxlnlvskqjwh2b 1960405 1960404 2022-08-04T16:39:46Z GinawaSaHapon 102500 /* Gitnang Panahon sa Silangang Asya */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=Nobyembre 19, 1964|access-date=Hunyo 11, 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=Agosto 5, 2010|access-date=Hunyo 11, 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=Hulyo 21, 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=Hunyo 21, 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=Abril 28, 2011|access-date=Hunyo 21, 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=Hunyo 26, 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang 600 KP.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang palimbagang mekanikal. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang [[palimbagang Gutenberg]] ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa impormasyon at paglilimbag — ang rebolusyong Gutenberg.<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang Bibliyang nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=Hulyo 21, 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=Abril 27, 2022|orig-date=Pebrero 5, 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa palimbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang palimbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Itinuturing na ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy at nakasulat sa wikang Tsino.<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa Madrid, at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni Gobernador-Heneral [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doktrina'' na nakasulat sa wikang Espanyol at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa komunidad ng mga Tsino sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong. Pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang. Gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang diksyonaryo ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga doktrina ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa Binondo, at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] 36s7c7ihkc1kb30ii7mpxdyjrv8pzx5 1960406 1960405 2022-08-04T16:41:01Z GinawaSaHapon 102500 /* Sinaunang panahon */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=Nobyembre 19, 1964|access-date=Hunyo 11, 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=Agosto 5, 2010|access-date=Hunyo 11, 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=Hulyo 21, 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=Hunyo 21, 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hunyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hunyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang 600 KP.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang palimbagang mekanikal. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang [[palimbagang Gutenberg]] ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa impormasyon at paglilimbag — ang rebolusyong Gutenberg.<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang Bibliyang nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=Hulyo 21, 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=Abril 27, 2022|orig-date=Pebrero 5, 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa palimbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang palimbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Itinuturing na ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy at nakasulat sa wikang Tsino.<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa Madrid, at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni Gobernador-Heneral [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doktrina'' na nakasulat sa wikang Espanyol at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa komunidad ng mga Tsino sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong. Pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang. Gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang diksyonaryo ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga doktrina ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa Binondo, at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] hc3rap37qxieikuynpg9dqs3g5ldmu9 1960407 1960406 2022-08-04T16:41:45Z GinawaSaHapon 102500 /* Etimolohiya */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=Nobyembre 19, 1964|access-date=Hunyo 11, 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=Agosto 5, 2010|access-date=Hunyo 11, 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hunyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hunyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang 600 KP.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang palimbagang mekanikal. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang [[palimbagang Gutenberg]] ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa impormasyon at paglilimbag — ang rebolusyong Gutenberg.<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang Bibliyang nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=Hulyo 21, 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=Abril 27, 2022|orig-date=Pebrero 5, 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa palimbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang palimbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Itinuturing na ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy at nakasulat sa wikang Tsino.<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa Madrid, at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni Gobernador-Heneral [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doktrina'' na nakasulat sa wikang Espanyol at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa komunidad ng mga Tsino sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong. Pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang. Gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang diksyonaryo ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga doktrina ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa Binondo, at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] lxnknar3b04al4eym1c2rnmls6ux1q0 1960408 1960407 2022-08-04T16:42:29Z GinawaSaHapon 102500 /* Sinaunang panahon */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=Nobyembre 19, 1964|access-date=Hunyo 11, 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=Agosto 5, 2010|access-date=Hunyo 11, 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang 600 KP.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang palimbagang mekanikal. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang [[palimbagang Gutenberg]] ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa impormasyon at paglilimbag — ang rebolusyong Gutenberg.<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang Bibliyang nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=Hulyo 21, 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=Abril 27, 2022|orig-date=Pebrero 5, 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa palimbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang palimbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Itinuturing na ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy at nakasulat sa wikang Tsino.<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa Madrid, at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni Gobernador-Heneral [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doktrina'' na nakasulat sa wikang Espanyol at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa komunidad ng mga Tsino sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong. Pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang. Gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang diksyonaryo ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga doktrina ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa Binondo, at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] 3ehrvbup5j10rupue99njq7h9r1voot 1960409 1960408 2022-08-04T16:44:02Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang 600 KP.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang palimbagang mekanikal. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang [[palimbagang Gutenberg]] ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa impormasyon at paglilimbag — ang rebolusyong Gutenberg.<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang Bibliyang nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=Hulyo 21, 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=Abril 27, 2022|orig-date=Pebrero 5, 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa palimbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang palimbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Itinuturing na ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy at nakasulat sa wikang Tsino.<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa Madrid, at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni Gobernador-Heneral [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doktrina'' na nakasulat sa wikang Espanyol at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa komunidad ng mga Tsino sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong. Pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang. Gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang diksyonaryo ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga doktrina ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa Binondo, at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] snlrcx0remk7jq5ddyan0x0z8dwx9vg 1960410 1960409 2022-08-04T16:46:16Z GinawaSaHapon 102500 /* Gitnang Panahon sa Europa */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang palimbagang mekanikal. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang [[palimbagang Gutenberg]] ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa impormasyon at paglilimbag — ang rebolusyong Gutenberg.<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang Bibliyang nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=Hulyo 21, 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=Abril 27, 2022|orig-date=Pebrero 5, 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa palimbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang palimbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Itinuturing na ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy at nakasulat sa wikang Tsino.<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa Madrid, at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni Gobernador-Heneral [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doktrina'' na nakasulat sa wikang Espanyol at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa komunidad ng mga Tsino sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong. Pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang. Gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang diksyonaryo ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga doktrina ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa Binondo, at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] an5wo1gcpbaksyuajkognecqxf8s8kr 1960411 1960410 2022-08-04T16:49:45Z GinawaSaHapon 102500 /* Johannes Gutenberg */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa palimbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang palimbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Itinuturing na ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy at nakasulat sa wikang Tsino.<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa Madrid, at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni Gobernador-Heneral [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doktrina'' na nakasulat sa wikang Espanyol at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa komunidad ng mga Tsino sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong. Pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang. Gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng mga bloke ng kahoy.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang diksyonaryo ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga doktrina ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa Binondo, at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] lzx0sm245tt2255l3nldv5dka09tq4n 1960412 1960411 2022-08-04T17:02:05Z GinawaSaHapon 102500 /* Ika-16 hanggang ika-19 na siglo */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabalik ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] ib2czbezr5rede6nrowyckw8wo6us5g 1960413 1960412 2022-08-04T17:04:03Z GinawaSaHapon 102500 /* Modernong panahon */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''paperback''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] qsxv7vovn3fs3huhf8jwbrova825poa 1960414 1960413 2022-08-04T17:04:40Z GinawaSaHapon 102500 /* Modernong panahon */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesauro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] 7px6ud457nm1gqimto6cq564joanrfj 1960415 1960414 2022-08-04T17:05:46Z GinawaSaHapon 102500 /* Di-piksyon */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[cookbook]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] dmpwhrgwnzwncegc2oagsa8j5qt1ycn 1960416 1960415 2022-08-04T17:06:25Z GinawaSaHapon 102500 /* Di-piksyon */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' (literal na 'elektronikong aklat') at ''digital book'' (literal na 'aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] tsn4fq45g7nmyj6faovm6bptn9xez00 1960417 1960416 2022-08-04T17:08:02Z GinawaSaHapon 102500 /* Ebook */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] ca263pfcry6prs0mmj7nu5b7l7kpu1u 0 26522 1960694 1945114 2022-08-05T05:11:04Z Aquarius274 123965 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Robin Padilla | image = Sen. Robin Ferdinand Cariño Padilla.png | caption = Si Robin Padilla noong 2022. | birth_name = Robinhood Fernando Cariño Padilla | birth_date = {{birth date and age|mf=yes|1969|11|23}}<ref name="Jorge">{{cite news|url=http://www.manilatimes.net/national/2009/march/01/yehey/weekend/20090301week1.html|title=Robin Padilla: Peace champ|last=Jorge|first=Rome|date=2009-03-01|publisher=Manila Times|accessdate=2009-07-08|archive-date=2009-05-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20090502172435/http://www.manilatimes.net/national/2009/march/01/yehey/weekend/20090301week1.html|url-status=dead}}</ref> | birth_place = [[Manila, Pilipinas]] | death_date = | death_place = | nationality = | other_names = Binoe/Binoy | known_for = | occupation = Aktor | years_active = 1984-kasalukuyan | spouse ={{Marriage|[[Mariel Rodriguez]]|2010}} | partner =Leah Orosa | website = }} Si '''Robin Padilla''' o '''Robinhood Fernando Cariño Padilla''' (isinilang noong [[Nobyembre 23]], [[1969]]) ay isang artista sa [[Pilipinas]]. ==Talambuhay== Si Robinhood Fernando Cariño Padilla ay ipinangaanak noong Nobyembre 23, 1969. Isa siyang Philippine Action Movie Star at kinilala bilang Bad Boy of the Philippine Movie. Ginawa niya ang mga pelikulang ''Sa Diyos Lang Akong Susuko'', ''Anak ni Baby Ama'', ''Grease Gun Gang'', ''Bad Boy'' at ''You & Me Against the World''. Gumawa ng mga pelikula si Robin Padilla sa VIVA Films, Star Cinema Productions Inc., FLT Films International, at GMA Films. Nakasama niya ang Megastar na si Sharon Cuneta sa mga pelikulang ''Maging Sino Ka Man'', ''Di Na Natuto'' at ''Pagdating Panahon''. Pati si Regine Velasquez ay kanyang nakatambal sa mga pelikula ng ''Kailangan Ko'y Ikaw'' at ''Till I Met You''. ==Mga pelikula== *1985 *[[Mas Maiinit ng Kanin]] .... Bilang Ariel *1985 *[[Bala Ko Ang Hahatol]] .... Bilang Gino *1986 *[[Public Enemy #2]] .... Bilang Elmer *1987 *[[Bagets Gang]] .... Bilang Dante *[[Pieta: Ikatlong Aklat]] .... Bilang Raphael *1988 * [[Victor Magno: Kahit Kumakasa Nag Iisa Lang!]] (Sierra Films) * [[Alega Gang]] .... Bilang Eddie (RRJ Productions) * [[Carnap King]] .... Bilang Randy Padilla (Cine Suerte) *1989 * [[Eagle Squad]] .... Bilang Cpl. Marata (Viva Films) * [[Delima Gang]] .... Bilang Pedring Delima (Bonanza Films) * [[Hindi Pahuhuli ng Buhay]] .... Bilang Nanding Valencia (Viva Films) * [[Sa Diyos Lang Ako Susuko]] .... Bilang Romano (Viva Films) *1990 * [[Barumbado]] .... Bilang Eric (Cine Suerte) * [[Walang Awa Kung Pumatay]] .... Bilang Narding (Omega Releasing Organization Inc) * [[Bad Boy]] .... Bilang Bombo (Viva Films) * [[Anak ni Baby Ama]] .... Bilang Anghel (Viva Films) *1991 * [[Hinukay Ko na Ang Libingan mo]] .... Bilang Elmo at Anton (Viva Films) * [[Maging Sino Ka man]] .... Bilang Carding (Viva Films) * [[Ang Utol Kong Hoodlum]] .... Bilang Ben (Viva Films) *1992 * [[Grease Gun Gang]] .... Bilang Carding Sungkit (Viva Films) * [[Bad Boy 2]] .... Bilang Bombo (Viva Films) * [[Miss na Miss Kita: Ang Utol Kong Hoodlum 2]] .... Bilang Ben (Viva Films) * [[Manila Boy]] .... Bilang Diego/Manila Boy (Pioneer Films) *1993 * [[Makuha Ka Sa Tingin: Kung Puwede Lang]] .... Bilang El Cid (Viva Films) * [[Oo na Sige na: Magtigil Ka Lang!]] .... Bilang Bongcoy (Viva Films) * [[Di na Natuto: Sorry na Puwede Ba?]] .... Bilang Ishmael (Viva Films) *1994 * [[Lab Kita Bilib Ka ba?]] .... Bilang Carlos at Billie (Moviearts Presentation) * [[Mistah: Sa Kuko ng Mga Muslim]] .... Bilang Mario (Viva Films) * [[Pre Hanggang Sa Huli]] .... Bilang Brando Ermita (Viva Films) *1997 * [[Anak: Pagsubok Lamang]] .... Bilang Daniel (FLT Films International) *1998 * [[Tulak ng Bibig Kabig ng Dibdib]] .... Bilang Lando (Viva Films) *1999 * [[Di Puwedeng Hindi Puwede]] .... Bilang Carding (Star Cinema & FLT Films International) * [[Bilib Ako Sayo]] .... Bilang Gatdula (Viva Films) *2000 * [[Tunay na Tunay: Gets mo Gets Ko]] .... Bilang Nick Abeleda (Star Cinema) * [[Eto Na naman Ako]] .... Bilang Abet Dimaguiba (Millenium Cinema) * [[Ang Kailangan Koy Ikaw]] .... Bila Gimo Domingo (Viva Films) *2001 * [[Oops Teka Lang Diskarte Ko to]] .... Bilang Dario (Star Cinema & FLT Films International) * [[Buhay Kamao]] .... Bilang Pepe (Viva Films) * [[Pagdating ng Panahon]] .... Bilang Manuel (Viva Films) *2002 * [[Hari ng Selda: Anak ng Baby Ama 2]] .... Bilang Anghel (Viva Films) * [[Videoke King]] .... Bilang King (Star Cinema) * [[Jeannie: Bakit Ngayon Ka lang?]] .... Bilang Badong Bulaong (Viva Films) *2003 * [[You & Me: Against The World]] .... Bilang Paolo Guerrero (FLT Films International) * [[Alab ng Lahi]] .... Bilang Gregorio Magtanggol (FPJ Productions) *2004 * [[Kulimlim]] .... Bilang Jake (Viva Films) * [[Astigmasim]] .... Bilang John (Viva Films) *2005 * [[La Visa Loca]] .... Bilang Jess (Unitel Pictures) *2006 * [[Till I Met You]] .... Bilang Gabriel (Viva Films & GMA Films) *2007 * [[Blackout]] .... Bilang Blanco (RRJ Productions) *2008 * [[Brown Twelve]] .... Bilang Daniel (GMA Films) * [[Ikaw Pa Rin]] .... Bilang Boy (Viva Films) *2009 * [[Sundo]] (GMA Films) *2011 * .... (ABS-CBN Films) ==Mga palabas sa telebisyon== *2000 Puwedeng Puwede (Bilang Berting) .... ABS-CBN *2001 SATSU (Bilang Diego) .... VIVA TV/IBC *2003 Basta't Kasama Kita (Bilang Lt.Alberto Catindig) .... ABS-CBN *2007 Asian Treasures (Bilang Elias Pinaglabanan) .... GMA Network *2008 Joaquin Bordado (Bilang Joaquin Apacible) .... GMA Network *2009 [[Totoy Bato]] (Bilang Arturo "Totoy" Magtanggol) ...... GMA Network *2010 Pilipinas Win na Win!! (Bilang Host) .... ABS-CBN *2011 Guns n Roses (Bilang Abelardo "Abel" Marasigan) .... ABS-CBN *2011 [[Toda Max]] (Bilang Bartolome Del Valle) .... ABS-CBN {{BD|1969|LIVING|Padilla, Robin}} ==Mga Sanggunian== {{reflist}} [[Kaurian:Mga artista mula sa Pilipinas]] [[Kaurian:Mga Pilipinong Muslim]] [[Kaurian:Ipinanganak noong 1969]] fe5u4ja2nmbewyukr3xmpacsvpju10j 0 32469 1960508 1947879 2022-08-04T22:41:37Z 95.24.18.40 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement <!-- Basic info ----------------> |name = |nickname =''Perlas ng [[Mediterranean Sea|Mediteranéo]]'' |native_name = {{lang|ar|الإسكندريةة}} {{in lang|Ar}} |settlement_type = |motto = <!-- images and maps -----------> |image_skyline = Egypt, Alexandria on the Mediterranean Sea.jpg |imagesise = |image_caption = |image_flag =Flag of Alexandria.png |flag_size = |image_seal =Alexandria Logo2.png |seal_size = |image_shield = |shield_size = |image_map = |mapsise = |map_caption = |pushpin_map =Egypt |pushpin_mapsize = |pushpin_map_caption=Iskanderiya sa mapa ng Ehipto <!-- Location ------------------> |coordinates = {{coord|31|12|N|29|55|E|region:EG|display=inline,title}} |subdivision_type =Country |subdivision_name ={{flag|Egypt}} |subdivision_type1 =[[Governorates of Egypt|Governorate]] |subdivision_name1 =[[Alexandria Governorate|Alexandria]] |<!-- Politics -----------------> |government_footnotes= |government_type = |leader_title =Governor |leader_name =Abdelrahman Hassan |leader_title1 = |leader_name1 = |established_title =Founded <!-- Settled --> |established_date =331 BC <!-- Area ---------------------> |area_magnitude = |unit_pref =Metric |area_footnotes = |area_total_km2 =2679<!-- ALL fields dealing with a measurements are subject to automatic unit conversion--> |area_land_km2 =<!--See table @ Template:Infobox settlement for details on automatic unit conversion--> <!-- Population -----------------------> |population_as_of =2012 |population_footnotes = |population_note = |population_total =4532174 |population_density_km2 = auto |population_density_sq_mi = |population_metro = |population_density_metro_km2 = |population_density_metro_sq_mi= |population_blank1_title = |population_blank1 = |population_density_blank1_km2= |population_density_blank1_sq_mi= <!-- General information ---------------> |timezone =[[Egypt Standard Time|EST]] |utc_offset =+2 |timezone_DST = |utc_offset_DST = |elevation_footnotes = |elevation_m = 5 |elevation_ft = <!-- Area/postal codes & others --------> |postal_code_type =Postal code |postal_code = 21500 |area_code = (+20) 3 |blank_name = |blank_info = |blank1_name = |blank1_info = |website =[http://www.alexandria.gov.eg/default.aspx Official website] |footnotes = }} [[File:Kafr Abdou, Alexandria, Egypt.jpg|thumb|270px|Residential neighborhood in Alexandria]] Ang '''Alehandriya''', '''Alexandria''' o '''Iskanderiya'''(اسكندريه, {{IPA-ar|eskendeˈrejjæ}}) ^{<nowiki>[</nowiki> [[#Names|see other names]]<nowiki>]</nowiki>} ang ikalawang pinakamalaking siyudad ng [[Ehipto]] na may populasyong 4.1 milyon, at matatagpuan mga {{convert|32|km|mi|abbr=on}} sa kahabaan ng [[Dagat Mediterraneo]] sa sentral na bahagi ng hilagang Ehipto. Ipanangalan ito kay [[Alejandrong Dakila|Alehandro ng Makedonia]], ang mananakop at mandirigmang griyego (na kilala din sa ngalang Aleksandr, atb.) na nagtatag ng sentrong pangkultura sa nasabing lugar. Ang Iskanderiya ang pinakamalaking siyudad na nasa baybayin ng Mediteranéo at ang pinakamalaking pantalán ng Ehipto, na nagseserbisyo sa tinatayang mga 80% ng mga inaangkat at niluluwas na mga kalakal ng bansa. Isang mahalagang sentrong pang-industriya ang siyudad dahil sa [[langis]] at [[natural na gaas|petrolyong gaas]] nito at sa [[linyang pantubo ng langis]] mula sa [[Suez]]. Isa ring mahalagang sentrong pang-turismo ang siyudad dahil sa mga naggagandahang ''beach'' o playa sa mga parteng nasa baybay-dagat ng Mediteranéo, bukod pa sa mga makasaysayang ''tourist spot'' na dinarayo rin taun-taon. Nanatiling kabisera ng Ehipto ang Iskanderiya sa loob ng halos isang libong taon hanggang sa [[pananakop na Muslim ng Ehipto]] noong 461 Panahong Kasalukuyan (461 PK) nang ang bagong kabisera ay itinatag sa [[Fustat]] na kalauna'y naging sa [[Cairo]]. Ang Sinaunang Iskanderiya ay nakilala sa Parola ng Iskanderiya na isa sa mga ''Seven Wonders'' ng sinaunang daigdig; sa [[Aklatan ng Iskanderiya]] na pinakamalaking aklatan sa sinaunang daigdig ngunit pinalitan na ngayon ng moderong Biblioteka Iskandera at ang mga Libingan ng Kom el Syokapa. Ang patuloy na pagsisiyasat ng mga arkeologo sa pantalán ng Iskanderiya na nagsimula noong 1994 ay naging susi sa lalo pang pagkaunawa ng mga dalubhasa sa syudad at sa mga naninirahan dito bago at pagkatapos ng pagdating Iskandár. Lumitaw sa pagsasaliksik na nakilala ang siyudad na Rakotis (na ang ibig-sabihin sa [[Wikang Kopto|Kopto]] ay ''pinagtatagan'') sa panahon ng Dinastiyang Toliméo. Mula sa huling bahagi ng ika-19 siglo, ang Iskanderiya ay naging isang pangunahing sentro ng internasyon na industriya ng pagbabarko at isa sa pinakamahalagang mga sentro ng kalakalan sa mundo na parehong dahil sa ito ay nakinabang mula sa madaling koneksiyong panlupa sa pagitan ng Dagat Mediterraneo at [[Dagat Pula]] at sa lukratibong kalakalan ng [[bulak na Ehipsiyo]]. ==Kasaysayan== {{hiero |''Raqd.t'' (Alexandria) |<hiero>r:Z1:a A35 t::niwt</hiero> |align=left |era=default}} [[File:Sphinx Alexandria.jpg|thumb|270px|Alexandria, sphinx made of [[Granite|pink granite]], [[Ptolemaic dynasty|Ptolemaic]].]] Ang siyudad ng Iskanderiya ay itinatag ni [[Alejandrong Dakila|Alehandrong Dakila]] noong Abril 331 BCE bilang {{lang|grc|Ἀλεξάνδρεια}} (''Alexandria''). Ang pangunahing arkitekto ni Alehandro para sa proyekto ay si Dinókratís. Ang Iskanderiya ay nilayong pumalit sa Naukrátis bilang isang sentrong [[Kabihasnang Helenistiko|Helenistiko]] sa Ehipto at upang maging ugnayan sa pagitan ng [[Gresya]] at ng mayamang [[Ilog Nilo]]. Ang siyudad na Ehipsiyo na [[Rhacotis|Rakotis]] ay umiiral na sa baybayin at kalaunang nagbigay ng pangalan nito sa sa [[wikang Ehipsiyo]] (Ehipsiyo '''*Raˁ-Ḳāṭit''' na isinulat na''rˁ-ḳṭy.t'', 'Na ang itinayo'). Ito ay patuloy na umiral bilang sentrong Ehipsiyo ng siyudad. Pagkatapos ng mga ilang buwan ng pagkakatatag nito, umalis si Alehandro sa Ehipto at hindi na kailanman bumalik pa sa siyudad. Pagkatapos ng paglisan na ito, ang kanyang bise-royal na si [[Cleomenes ng Naucratis|Klíomenis]] ang nagpatuloy ng pagpapalawig nito. Pagkatapos ng isang labanan sa ibang mga kahalili ni Alejandro, ang kanyang heneral na si [[Ptolemeo I Soter|Tolimeo]] ay humalili sa pagdadala ng katawan ni Alehandro sa Iskanderiya bagaman ito ay kalaunang nawala matapos mahiwalay mula sa lugar ng pinaglibingan nito.<ref>O'Connor, Lauren (2009) "The Remains of Alexander the Great: The God, The King, The Symbol," ''Constructing the Past'': Vol. 10: Iss. 1, Article 8</ref> ==Relihiyon== [[Islam]] ang pangunahing relihiyon ng syudad, bagama't malaking bahagi din ng populasyon ang [[kristiyano]], lalo na ang mga ortodoks (silangang katoliko) at katoliko (kanlurang katoliko). Sa Iskanderiya linikha ang Septaginta, ang bersyong griyego ng [[Bagong Tipan]] na siyang naging batayan ng pagsasalin ng Bibliya sa Edad Medya (Panahong Midyibal), kagaya ng saling ''Biblia Sacra Vulgata'' ni San Jerónimo na magpahanggang-ngayo'y ginagamit pa rin ng mga katoliko at ng mga iskolar ng simbahan. Ang ''Codex Alexandrinus'' (Koda ng Alehandro) na natagpuan ay isa sa tatlong pinakamatandang ''manuscript'' ng Bibliya, kasama na ng ''Codex Sinaiticus'' at ''[[Codex Vaticanus]]''. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{Mga lungsod sa Ehipto}} [[Kategorya:Mga pamayanan sa Ehipto]] gd1k15qd0vt1488sz987069vxi3xa8x 0 32573 1960585 1959949 2022-08-05T02:42:16Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Republika ng Kaliporniya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng Kaliporniya]] 3yu0kqiqct50saxwdnbzz9hr38ppdl3 0 34247 1960659 1708469 2022-08-05T04:33:31Z Jojit fb 38 Ikinakarga sa [[Prepektura ng Ehime]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Ehime]] k9sr88faoj2r05q7s0vk1g963v6rlv3 10 39480 1960616 1789459 2022-08-05T03:19:27Z GinawaSaHapon 102500 Inayos nang bahagya ang salin. wikitext text/x-wiki <includeonly><!-- -->{{#ifeq:{{lc:{{SUBPAGENAME}}}} |{{{override|doc}}} | <!--(this template has been transcluded on a /doc or /{{{override}}} page)--> </includeonly><!-- -->{{#ifeq:{{{doc-notice|show}}} |show | {{Mbox | type = notice | style = margin-bottom:1.0em; | image = [[File:Edit-copy green.svg|40px|alt=|link=]] | text = '''[[:en:Wikipedia:Template documentation|Dokumentasyon]] ito ng {{{1|[[:{{SUBJECTSPACE}}:{{BASEPAGENAME}}]]}}}'''.<br />Laman nito ang impormasyon sa paggamit, mga kaugnay na [[Wikipedia:Categorization|kategorya]], at iba pang nilalaman na hindi bahagi ng orihinal na {{#if:{{{text2|}}} |{{{text2}}} |{{#if:{{{text1|}}} |{{{text1}}} |{{#ifeq:{{SUBJECTSPACE}} |{{ns:User}} |{{lc:{{SUBJECTSPACE}}}} pahina ng padron |{{#if:{{SUBJECTSPACE}} |{{lc:{{SUBJECTSPACE}}}} pahina|artikulo}}}}}}}}. }} }}<!-- -->{{DEFAULTSORT:{{{defaultsort|{{PAGENAME}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{inhibit|}}} |<!--(don't categorize)--> | <includeonly><!-- -->{{#ifexist:{{NAMESPACE}}:{{BASEPAGENAME}} | [[Category:{{#switch:{{SUBJECTSPACE}} |Template=Template |Module=Module |User=User |#default=Wikipedia}} documentation pages]] | [[Category:Documentation subpages without corresponding pages]] }}<!-- --></includeonly> }}<!-- (completing initial #ifeq: at start of template:) --><includeonly> | <!--(this template has not been transcluded on a /doc or /{{{override}}} page)--> }}<!-- --></includeonly><noinclude>{{Documentation}}</noinclude> fls5cuakewx2s28g4oxhghddk0uimag 1960617 1960616 2022-08-05T03:20:48Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki <includeonly><!-- -->{{#ifeq:{{lc:{{SUBPAGENAME}}}} |{{{override|doc}}} | <!--(this template has been transcluded on a /doc or /{{{override}}} page)--> </includeonly><!-- -->{{#ifeq:{{{doc-notice|show}}} |show | {{Mbox | type = notice | style = margin-bottom:1.0em; | image = [[File:Edit-copy green.svg|40px|alt=|link=]] | text = '''[[:en:Wikipedia:Template documentation|Dokumentasyon]] ito ng {{{1|[[:{{SUBJECTSPACE}}:{{BASEPAGENAME}}]]}}}'''.<br />Laman nito ang impormasyon sa paggamit, mga kaugnay na [[Wikipedia:Categorization|kategorya]], at iba pang nilalaman na hindi bahagi ng orihinal na {{#if:{{{text2|}}} |{{{text2}}} |{{#if:{{{text1|}}} |{{{text1}}} |{{#ifeq:{{SUBJECTSPACE}} |{{ns:User}} |{{lc:{{SUBJECTSPACE}}}} pahina ng padron |{{#if:{{SUBJECTSPACE}} |pahina ng {{lc:{{SUBJECTSPACE}}}}|artikulo}}}}}}}}. }} }}<!-- -->{{DEFAULTSORT:{{{defaultsort|{{PAGENAME}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{inhibit|}}} |<!--(don't categorize)--> | <includeonly><!-- -->{{#ifexist:{{NAMESPACE}}:{{BASEPAGENAME}} | [[Category:{{#switch:{{SUBJECTSPACE}} |Template=Template |Module=Module |User=User |#default=Wikipedia}} documentation pages]] | [[Category:Documentation subpages without corresponding pages]] }}<!-- --></includeonly> }}<!-- (completing initial #ifeq: at start of template:) --><includeonly> | <!--(this template has not been transcluded on a /doc or /{{{override}}} page)--> }}<!-- --></includeonly><noinclude>{{Documentation}}</noinclude> owq7ca605jyyd5s876001csekwmkb9e 1960725 1960617 2022-08-05T08:41:30Z GinawaSaHapon 102500 Mula enwiki. wikitext text/x-wiki <includeonly><!-- -->{{#ifeq:{{lc:{{SUBPAGENAME}}}} |{{{override|doc}}} | <!--(this template has been transcluded on a /doc or /{{{override}}} page)--> </includeonly><!-- -->{{#ifeq:{{{doc-notice|show}}} |show | {{Mbox | type = notice | style = margin-bottom:1.0em; | image = [[File:Edit-copy green.svg|40px|alt=|link=]] | text = '''Ito ang [[:en:Wikipedia:Template documentation|dokumentasyon]] para sa {{{1|[[:{{SUBJECTSPACE}}:{{BASEPAGENAME}}]]}}}'''<br />Naglalaman ito ng impormasyon sa paggamit, [[:en:Wikipedia: Categorization|mga kategorya]], at iba pang mga impormasyon na hindi bahagi ng orihinal na {{#if:{{{text2|}}} |{{{text2}}} |{{#if:{{{text1|}}} |{{{text1}}} |{{#ifeq:{{SUBJECTSPACE}} |{{ns:User}} |pahina ng padron na {{lc:{{SUBJECTSPACE}}}} |{{#if:{{SUBJECTSPACE}} |pahina ng {{lc:{{SUBJECTSPACE}}}}|artikulo}}}}}}}}. }} }}<!-- -->{{DEFAULTSORT:{{{defaultsort|{{PAGENAME}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{inhibit|}}} |<!--(don't categorize)--> | <includeonly><!-- -->{{#ifexist:{{NAMESPACE}}:{{BASEPAGENAME}} | [[Category:{{#switch:{{SUBJECTSPACE}} |Template=Template |Module=Module |User=User |#default=Wikipedia}} documentation pages]] | [[Category:Documentation subpages without corresponding pages]] }}<!-- --></includeonly> }}<!-- (completing initial #ifeq: at start of template:) --><includeonly> | <!--(this template has not been transcluded on a /doc or /{{{override}}} page)--> }}<!-- --></includeonly><noinclude>{{Documentation}}</noinclude> ow1bbt70jp87couqu4vr71347h5o53q 0 39659 1960523 162433 2022-08-04T23:38:17Z Xsqwiypb 120901 Changed redirect target from [[Kulisap]] to [[Insekto]] wikitext text/x-wiki #redirect [[Insekto]] __FORCETOC__ j56mf1h9rulg5tawstd0yc8c1yzahfq 0 40919 1960569 1707515 2022-08-05T01:49:54Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang uri ng [[insekto]] na nakapagdurulot ng [[karamdaman]].<ref name="TE">[[English, Leo James]]. ''Diksyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, ISBN 971-91055-0-X</ref> '''Kiti-kiti''' ang tawag sa [[larba]] o anak ng mga lamok.<ref name="TE"/> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] 93n3gvlsvg0q2hlintvz3ti34gv5hw8 1960571 1960569 2022-08-05T02:01:13Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]],<ref name=EBMED2014/> [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang here is [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] ino9ux7ln068w5m6jtmkxz17qnhtyy6 1960572 1960571 2022-08-05T02:01:49Z Xsqwiypb 120901 /* Tagapagdala ng sakit */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]],<ref name=EBMED2014/> [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] 6yyuymshniofwx6pdpnzy8txk6ta9ig 1960573 1960572 2022-08-05T02:07:38Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]],<ref name=EBMED2014/> [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> Ang ilang espesye ng lamok ay nagsasanhi ng uod na [[filariasis]] na isang parasitong nagsasanhi ng [[elephantiasis tropica|elephantiasis]] na nagdudulot ng kapansanan sa mga [[tao]]. Ang mga sakit na virus na [[yellow fever]], [[dengue fever]], [[Zika fever]] at [[chikungunya]] ay dulot ng kagat ng mga lamok na''[[Aedes aegypti]]'' mosquitoes. Ang ibang mga sakit gaya ng [[polyarthritis|epidemic polyarthritis]], [[Rift Valley fever]], [[Ross River fever]], [[St. Louis encephalitis]], [[West Nile fever]], [[Japanese encephalitis]], [[La Crosse encephalitis]] at ilang [[encephalitis]] ay sanhi ng ilang lamok. Ang [[Eastern equine encephalitis]] (EEE) at [[Western equine encephalitis]] (WEE) ay nangyayari sa Estados Unidos na nagsasanhi ng sakit sa mga [[tao]], [[kabayo]] at [[ibon]]. Dahil sa mataas na kamatayan sa mga sakit na ito, ang EEE at WEE ay itinuturing na pinakaseryosong sakit sa Estados Unidos. Ang mga sintomas nito ay transkaso, [[coma]] at kamatayan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/ncidod/diseases/list_mosquitoborne.htm|title=Mosquito-borne diseases, infectious disease information, NCID, CDC<!-- Bot generated title -->|access-date=20 August 2019}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] rqi6tw31vk1i9plik46y325g760aerj 1960574 1960573 2022-08-05T02:12:17Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. ==Mga kasapi ng lamok== Ang mga lamok ay kasapi ng pamilyang [[langaw]] na [[nematoceran]]. Ang mga subpamilya ng lamok ang [[Anophelinae]] at [[Culicinae]]. Ang mga lamok ay inuuri sa 112 [[genus|genera]]. ===Subpamilyang [[Anophelinae]]=== {{div col|colwidth=21em}} *Genus ''[[Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Anopheles (subgenus)|Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Baimaia]]'' <small>Harbach, Rattanarithikul and Harrison, 2005</small> :*Subgenus ''[[Cellia (subgenus)|Cellia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Kerteszia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Lophopodomyia]]'' <small>Antunes, 1937</small> :*Subgenus ''[[Nyssorhynchus]]'' <small>[[Émile Blanchard|Blanchard]], 1902</small> ::*Section ''[[Albimanus]]'' ::*Section ''[[Argyritarsis]]'' ::*Section ''[[Myzorhynchella]]'' :*Subgenus ''[[Stethomyia]]'' <small>Theobald, 1902</small> *Genus ''[[Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Bironella (subgenus)|Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Brugella]]'' <small>Edwards, 1930</small> :*Subgenus ''[[Neobironella]]'' <small>Tenorio, 1977</small> *Genus ''[[Chagasia]]'' <small>Cruz, 1906</small> {{div col end}} ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]],<ref name=EBMED2014/> [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> Ang ilang espesye ng lamok ay nagsasanhi ng uod na [[filariasis]] na isang parasitong nagsasanhi ng [[elephantiasis tropica|elephantiasis]] na nagdudulot ng kapansanan sa mga [[tao]]. Ang mga sakit na virus na [[yellow fever]], [[dengue fever]], [[Zika fever]] at [[chikungunya]] ay dulot ng kagat ng mga lamok na''[[Aedes aegypti]]'' mosquitoes. Ang ibang mga sakit gaya ng [[polyarthritis|epidemic polyarthritis]], [[Rift Valley fever]], [[Ross River fever]], [[St. Louis encephalitis]], [[West Nile fever]], [[Japanese encephalitis]], [[La Crosse encephalitis]] at ilang [[encephalitis]] ay sanhi ng ilang lamok. Ang [[Eastern equine encephalitis]] (EEE) at [[Western equine encephalitis]] (WEE) ay nangyayari sa Estados Unidos na nagsasanhi ng sakit sa mga [[tao]], [[kabayo]] at [[ibon]]. Dahil sa mataas na kamatayan sa mga sakit na ito, ang EEE at WEE ay itinuturing na pinakaseryosong sakit sa Estados Unidos. Ang mga sintomas nito ay transkaso, [[coma]] at kamatayan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/ncidod/diseases/list_mosquitoborne.htm|title=Mosquito-borne diseases, infectious disease information, NCID, CDC<!-- Bot generated title -->|access-date=20 August 2019}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] cwq1oyk77jktu40qg7iex5l7st73d8o 1960575 1960574 2022-08-05T02:14:46Z Xsqwiypb 120901 /* Subpamilyang Anophelinae */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. ==Mga kasapi ng lamok== Ang mga lamok ay kasapi ng pamilyang [[langaw]] na [[nematoceran]]. Ang mga subpamilya ng lamok ang [[Anophelinae]] at [[Culicinae]]. Ang mga lamok ay inuuri sa 112 [[genus|genera]]. ===Subpamilyang [[Anophelinae]]=== {{div col|colwidth=21em}} *Genus ''[[Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Anopheles (subgenus)|Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Baimaia]]'' <small>Harbach, Rattanarithikul and Harrison, 2005</small> :*Subgenus ''[[Cellia (subgenus)|Cellia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Kerteszia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Lophopodomyia]]'' <small>Antunes, 1937</small> :*Subgenus ''[[Nyssorhynchus]]'' <small>[[Émile Blanchard|Blanchard]], 1902</small> ::*Section ''[[Albimanus]]'' ::*Section ''[[Argyritarsis]]'' ::*Section ''[[Myzorhynchella]]'' :*Subgenus ''[[Stethomyia]]'' <small>Theobald, 1902</small> *Genus ''[[Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Bironella (subgenus)|Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Brugella]]'' <small>Edwards, 1930</small> :*Subgenus ''[[Neobironella]]'' <small>Tenorio, 1977</small> *Genus ''[[Chagasia]]'' <small>Cruz, 1906</small> {{div col end}} ===Subpamilyang [[Culicinae]]=== {{div col|colwidth=18em}} ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Aedeomyiini]]=== *Genus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Lepiothauma]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribe]] [[Aedini]]=== *Genus ''[[Abraedes]]'' *Genus ''[[Aedes]]'' *Genus ''[[Alanstonea]]'' *Genus ''[[Albuginosus]]'' *Genus ''[[Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Armigeres (subgenus)|Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Leicesteria]]'' *Genus ''[[Ayurakitia]]'' *Genus ''[[Aztecaedes]]'' *Genus ''[[Belkinius]]'' *Genus ''[[Borichinda]]'' *Genus ''[[Bothaella]]'' *Genus ''[[Bruceharrisonius]]'' *Genus ''[[Christophersiomyia]]'' *Genus ''[[Collessius]]'' :*Subgenus ''[[Alloeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Collessius (subgenus)|Collessius]]'' *Genus ''[[Dahliana]]'' *Genus ''[[Danielsia]]'' *Genus ''[[Diceromyia]]'' *Genus ''[[Dobrotworskyius]]'' *Genus ''[[Downsiomyia]]'' *Genus ''[[Edwardsaedes]]'' *Genus ''[[Eretmapodites]]'' *Genus ''[[Finlaya]]'' *Genus ''[[Fredwardsius]]'' *Genus ''[[Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Georgecraigius (subgenus)|Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Horsfallius]]'' *Genus ''[[Gilesius]]'' *Genus ''[[Gymnometopa]]'' *Genus ''[[Haemagogus]]''<ref name="Williston1896">{{cite journal |last1=Williston |first1=Samuel Wendell |title=On the Diptera of St. Vincent (West Indies) |journal=Transactions of the Entomological Society of London |volume=1896 |date=1896 |pages=253–446, pls. 8–14 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/14682348#page/297/mode/1up |accessdate=3 June 2018}}</ref> :*Subgenus ''[[Conopostegus]]'' :*Subgenus ''[[Haemagogus (subgenus)|Haemagogus]]'' *Genus ''[[Halaedes]]'' *Genus ''[[Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Heizmannia (subgenus)|Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Mattinglyia]]'' *Genus ''[[Himalaius]]'' *Genus ''[[Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Hopkinsius (subgenus)|Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Yamada (fly)|Yamada]]'' *Genus ''[[Howardina]]'' *Genus ''[[Huaedes]]'' *Genus ''[[Hulecoeteomyia]]'' *Genus ''[[Indusius]]'' *Genus ''[[Isoaedes]]'' *Genus ''[[Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Jarnellius (subgenus)|Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Jihlienius]]'' *Genus ''[[Kenknightia]]'' *Genus ''[[Kompia (genus)|Kompia]]'' *Genus ''[[Leptosomatomyia]]'' *Genus ''[[Lorrainea]]'' *Genus ''[[Luius]]'' *Genus ''[[Macleaya (insect)|Macleaya]]'' :*Subgenus ''[[Chaetocruiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Macleaya (subgenus)|Macleaya]]'' *Genus ''[[Molpemyia]]'' *Genus ''[[Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Mucidus (subgenus)|Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Neomelaniconion]]'' *Genus ''[[Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Acartomyia]]'' :*Subgenus ''[[Buvirilia]]'' :*Subgenus ''[[Chrysoconops]]'' :*Subgenus ''[[Culicelsa]]'' :*Subgenus ''[[Empihals]]'' :*Subgenus ''[[Geoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Gilesia]]'' :*Subgenus ''[[Levua]]'' :*Subgenus ''[[Ochlerotatus (subgenus)|Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Pholeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Protoculex]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rhinoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rusticoidus]]'' :*Subgenus ''[[Sallumia]]'' *Genus ''[[Opifex (insect)|Opifex]]'' :*Subgenus ''[[Nothoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Opifex (subgenus)|Opifex]]'' *Genus ''[[Paraedes]]'' *Genus ''[[Patmarksia]]'' *Genus ''[[Phagomyia]]'' *Genus ''[[Pseudarmigeres]]'' *Genus ''[[Psorophora]]'' :*Subgenus ''[[Grabhamia]]'' :*Subgenus ''[[Janthinosoma]]'' :*Subgenus ''[[Psorophora (subgenus)|Psorophora]]'' *Genus ''[[Rampamyia]]'' *Genus ''[[Scutomyia]]'' *Genus ''[[Skusea]]'' *Genus ''[[Stegomyia]]'' *Genus ''[[Tanakaius]]'' *Genus ''[[Tewarius]]'' *Genus ''[[Udaya (insect)|Udaya]]'' *Genus ''[[Vansomerenis]]'' *Genus ''[[Verrallina]]'' :*Subgenus ''[[Harbachius]]'' :*Subgenus ''[[Neomacleaya]]'' :*Subgenus ''[[Verrallina (subgenus)|Verrallina]]'' *Genus ''[[Zavortinkius]]'' *Genus ''[[Zeugnomyia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culicini]]=== *Genus ''[[Culex]]'' :*Subgenus ''[[Acalleomyia]]'' :*Subgenus ''[[Acallyntrum]]'' :*Subgenus ''[[Aedinus]]'' :*Subgenus ''[[Afroculex]]'' :*Subgenus ''[[Allimanta]]'' :*Subgenus ''[[Anoedioporpa]]'' :*Subgenus ''[[Barraudius]]'' :*Subgenus ''[[Belkinomyia]]'' :*Subgenus ''[[Carrollia]]'' :*Subgenus ''[[Culex (Subgenus)|Culex]]'' :*Subgenus ''[[Culiciomyia]]'' :*Subgenus ''[[Eumelanomyia]]'' :*Subgenus ''[[Kitzmilleria]]'' :*Subgenus ''[[Lasiosiphon]]'' :*Subgenus ''[[Lophoceraomyia]]'' :*Subgenus ''[[Maillotia]]'' :*Subgenus ''[[Melanoconion]]'' :*Subgenus ''[[Micraedes]]'' :*Subgenus ''[[Microculex]]'' :*Subgenus ''[[Neoculex]]'' :*Subgenus ''[[Nicaromyia]]'' :*Subgenus ''[[Oculeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phenacomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phytotelmatomyia]]'' :*Subgenus ''[[Sirivanakarnius]]'' :*Subgenus ''[[Tinolestes]]'' *Genus ''[[Deinocerites]]'' *Genus ''[[Galindomyia]]'' *Genus ''[[Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Insulalutzia]]'' :*Subgenus ''[[Lutzia (subgenus)|Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Metalutzia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culisetini]]=== *Genus ''[[Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Allotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Austrotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Climacura]]'' :*Subgenus ''[[Culicella]]'' :*Subgenus ''[[Culiseta (subgenus)|Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Neotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Theomyia]]'' ===Tribe [[Ficalbiini]]=== *Genus ''[[Ficalbia]]'' *Genus ''[[Mimomyia]]'' :*Subgenus ''[[Etorleptiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ingramia]]'' :*Subgenus ''[[Mimomyia (subgenus)|Mimomyia]]'' ===Tribong [[Hodgesiini]]=== *Genus ''[[Hodgesia]]'' ===Tribong [[Mansoniini]]=== *Genus ''[[Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Austromansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Rhynchotaenia]]'' *Genus ''[[Mansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Mansonioides]]'' ===Tribong [[Orthopodomyiini]]=== *Genus ''[[Orthopodomyia]]'' ===Tribong [[Sabethini]]=== *Genus ''[[Isostomyia]]'' *Genus ''[[Johnbelkinia]]'' *Genus ''[[Kimia (genus)|Kimia]]'' *Genus ''[[Limatus]]'' *Genus ''[[Malaya (fly)|Malaya]]'' *Genus ''[[Maorigoeldia]]'' *Genus ''[[Onirion]]'' *Genus ''[[Runchomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ctenogoeldia]]'' :*Subgenus ''[[Runchomyia (subgenus)|Runchomyia]]'' *Genus ''[[Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Davismyia]]'' :*Subgenus ''[[Peytonulus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethes (subgenus)|Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Sabethinus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethoides]]'' *Genus ''[[Shannoniana]]'' *Genus ''[[Topomyia]]'' :*Subgenus ''[[Suaymyia]]'' :*Subgenus ''[[Topomyia (subgenus)|Topomyia]]'' *Genus ''[[Trichoprosopon]]'' *Genus ''[[Tripteroides]]'' :*Subgenus ''[[Polylepidomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachionotomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachisoura]]'' :*Subgenus ''[[Tricholeptomyia]]'' :*Subgenus ''[[Tripteroides (subgenus)|Tripteroides]]'' *Genus ''[[Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Antunesmyia]]'' :*Subgenus ''[[Caenomyiella]]'' :*Subgenus ''[[Cruzmyia]]'' :*Subgenus ''[[Decamyia]]'' :*Subgenus ''[[Dendromyia]]'' :*Subgenus ''[[Dodecamyia]]'' :*Subgenus ''[[Exallomyia]]'' :*Subgenus ''[[Hystatamyia]]'' :*Subgenus ''[[Menolepis]]'' :*Subgenus ''[[Nunezia]]'' :*Subgenus ''[[Phoniomyia]]'' :*Subgenus ''[[Prosopolepis]]'' :*Subgenus ''[[Spilonympha]]'' :*Subgenus ''[[Wyeomyia (subgenus)|Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Zinzala]]'' ===Tribong [[Toxorhynchitini]]=== *Genus ''[[Toxorhynchites]]'' :*Subgenus ''[[Afrorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Ankylorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Lynchiella]]'' :*Subgenus ''[[Toxorhynchites (subgenus)|Toxorhynchites]]'' ===Tribong [[Uranotaeniini]]=== *Genus ''[[Uranotaenia]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoficalbia]]'' :*Subgenus ''[[Uranotaenia (subgenus)|Uranotaenia]]'' {{div col end}} ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]],<ref name=EBMED2014/> [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> Ang ilang espesye ng lamok ay nagsasanhi ng uod na [[filariasis]] na isang parasitong nagsasanhi ng [[elephantiasis tropica|elephantiasis]] na nagdudulot ng kapansanan sa mga [[tao]]. Ang mga sakit na virus na [[yellow fever]], [[dengue fever]], [[Zika fever]] at [[chikungunya]] ay dulot ng kagat ng mga lamok na''[[Aedes aegypti]]'' mosquitoes. Ang ibang mga sakit gaya ng [[polyarthritis|epidemic polyarthritis]], [[Rift Valley fever]], [[Ross River fever]], [[St. Louis encephalitis]], [[West Nile fever]], [[Japanese encephalitis]], [[La Crosse encephalitis]] at ilang [[encephalitis]] ay sanhi ng ilang lamok. Ang [[Eastern equine encephalitis]] (EEE) at [[Western equine encephalitis]] (WEE) ay nangyayari sa Estados Unidos na nagsasanhi ng sakit sa mga [[tao]], [[kabayo]] at [[ibon]]. Dahil sa mataas na kamatayan sa mga sakit na ito, ang EEE at WEE ay itinuturing na pinakaseryosong sakit sa Estados Unidos. Ang mga sintomas nito ay transkaso, [[coma]] at kamatayan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/ncidod/diseases/list_mosquitoborne.htm|title=Mosquito-borne diseases, infectious disease information, NCID, CDC<!-- Bot generated title -->|access-date=20 August 2019}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] g2zdtvjwu3o2y8123n04sli1pi5e9s5 1960583 1960575 2022-08-05T02:32:53Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. ==Ebolusyon ng lamok== Ang pinakamatandang [[fossil]] ng lamok ay mula 79 milyong taon ang nakakalipas bagaman naniniwala ang mga siyentipiko na ang mga lamok ay unang lumitaw noong 226 milyong taon ang nakakalipas. Noong 2019, natuklasan ng mga siyentipiko ang sang bagong espesye ng lamok sa isang [[amber]] mula sa [[Myanmar]] at pinaniniwalaang mula sa panahong [[Kretaseyoso]] noong mga 145 hanggang 65 milyong taon ang nakakalipas. Ayon sa mga entomologo na noong 10,000 taon ang nakakalipas, ang pagkagat ng lamok sa mga [[tao]] ay walang pakinabang sa mga lamok bago ang pagunlad ng [[agrikultura]] at sedentaryong lipunan ng tao. Ayon rin sa mga siyentipiko, ang [[ebolusyon]] ng mga lamok ay nauugnay sa kasaysayan ng pag-iral ng tao. Ang mga lamok ay nag-ebolb kasabay ng pagbabago sa pamumuhay ng mga tao. Ang maliit na praksiyon ng mga lamok ay nag-ebolb ng espesyalisasyon upang kumagat sa mga tao at ito ang responsable sa karamihan ng mga sakit na dala dala ng lamok sa buong mundo.<ref> https://www.princeton.edu/news/2020/07/23/taste-humans-how-disease-carrying-mosquitoes-evolved-specialize-biting-us#:~:text=%E2%80%9CThey%20evolved%20in%20response%20to,to%20specialize%20in%20biting%20humans.</ref> ==Mga kasapi ng lamok== Ang mga lamok ay kasapi ng pamilyang [[langaw]] na [[nematoceran]]. Ang mga subpamilya ng lamok ang [[Anophelinae]] at [[Culicinae]]. Ang mga lamok ay inuuri sa 112 [[genus|genera]]. ===Subpamilyang [[Anophelinae]]=== {{div col|colwidth=21em}} *Genus ''[[Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Anopheles (subgenus)|Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Baimaia]]'' <small>Harbach, Rattanarithikul and Harrison, 2005</small> :*Subgenus ''[[Cellia (subgenus)|Cellia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Kerteszia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Lophopodomyia]]'' <small>Antunes, 1937</small> :*Subgenus ''[[Nyssorhynchus]]'' <small>[[Émile Blanchard|Blanchard]], 1902</small> ::*Section ''[[Albimanus]]'' ::*Section ''[[Argyritarsis]]'' ::*Section ''[[Myzorhynchella]]'' :*Subgenus ''[[Stethomyia]]'' <small>Theobald, 1902</small> *Genus ''[[Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Bironella (subgenus)|Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Brugella]]'' <small>Edwards, 1930</small> :*Subgenus ''[[Neobironella]]'' <small>Tenorio, 1977</small> *Genus ''[[Chagasia]]'' <small>Cruz, 1906</small> {{div col end}} ===Subpamilyang [[Culicinae]]=== {{div col|colwidth=18em}} ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Aedeomyiini]]=== *Genus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Lepiothauma]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribe]] [[Aedini]]=== *Genus ''[[Abraedes]]'' *Genus ''[[Aedes]]'' *Genus ''[[Alanstonea]]'' *Genus ''[[Albuginosus]]'' *Genus ''[[Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Armigeres (subgenus)|Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Leicesteria]]'' *Genus ''[[Ayurakitia]]'' *Genus ''[[Aztecaedes]]'' *Genus ''[[Belkinius]]'' *Genus ''[[Borichinda]]'' *Genus ''[[Bothaella]]'' *Genus ''[[Bruceharrisonius]]'' *Genus ''[[Christophersiomyia]]'' *Genus ''[[Collessius]]'' :*Subgenus ''[[Alloeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Collessius (subgenus)|Collessius]]'' *Genus ''[[Dahliana]]'' *Genus ''[[Danielsia]]'' *Genus ''[[Diceromyia]]'' *Genus ''[[Dobrotworskyius]]'' *Genus ''[[Downsiomyia]]'' *Genus ''[[Edwardsaedes]]'' *Genus ''[[Eretmapodites]]'' *Genus ''[[Finlaya]]'' *Genus ''[[Fredwardsius]]'' *Genus ''[[Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Georgecraigius (subgenus)|Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Horsfallius]]'' *Genus ''[[Gilesius]]'' *Genus ''[[Gymnometopa]]'' *Genus ''[[Haemagogus]]''<ref name="Williston1896">{{cite journal |last1=Williston |first1=Samuel Wendell |title=On the Diptera of St. Vincent (West Indies) |journal=Transactions of the Entomological Society of London |volume=1896 |date=1896 |pages=253–446, pls. 8–14 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/14682348#page/297/mode/1up |accessdate=3 June 2018}}</ref> :*Subgenus ''[[Conopostegus]]'' :*Subgenus ''[[Haemagogus (subgenus)|Haemagogus]]'' *Genus ''[[Halaedes]]'' *Genus ''[[Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Heizmannia (subgenus)|Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Mattinglyia]]'' *Genus ''[[Himalaius]]'' *Genus ''[[Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Hopkinsius (subgenus)|Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Yamada (fly)|Yamada]]'' *Genus ''[[Howardina]]'' *Genus ''[[Huaedes]]'' *Genus ''[[Hulecoeteomyia]]'' *Genus ''[[Indusius]]'' *Genus ''[[Isoaedes]]'' *Genus ''[[Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Jarnellius (subgenus)|Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Jihlienius]]'' *Genus ''[[Kenknightia]]'' *Genus ''[[Kompia (genus)|Kompia]]'' *Genus ''[[Leptosomatomyia]]'' *Genus ''[[Lorrainea]]'' *Genus ''[[Luius]]'' *Genus ''[[Macleaya (insect)|Macleaya]]'' :*Subgenus ''[[Chaetocruiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Macleaya (subgenus)|Macleaya]]'' *Genus ''[[Molpemyia]]'' *Genus ''[[Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Mucidus (subgenus)|Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Neomelaniconion]]'' *Genus ''[[Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Acartomyia]]'' :*Subgenus ''[[Buvirilia]]'' :*Subgenus ''[[Chrysoconops]]'' :*Subgenus ''[[Culicelsa]]'' :*Subgenus ''[[Empihals]]'' :*Subgenus ''[[Geoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Gilesia]]'' :*Subgenus ''[[Levua]]'' :*Subgenus ''[[Ochlerotatus (subgenus)|Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Pholeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Protoculex]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rhinoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rusticoidus]]'' :*Subgenus ''[[Sallumia]]'' *Genus ''[[Opifex (insect)|Opifex]]'' :*Subgenus ''[[Nothoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Opifex (subgenus)|Opifex]]'' *Genus ''[[Paraedes]]'' *Genus ''[[Patmarksia]]'' *Genus ''[[Phagomyia]]'' *Genus ''[[Pseudarmigeres]]'' *Genus ''[[Psorophora]]'' :*Subgenus ''[[Grabhamia]]'' :*Subgenus ''[[Janthinosoma]]'' :*Subgenus ''[[Psorophora (subgenus)|Psorophora]]'' *Genus ''[[Rampamyia]]'' *Genus ''[[Scutomyia]]'' *Genus ''[[Skusea]]'' *Genus ''[[Stegomyia]]'' *Genus ''[[Tanakaius]]'' *Genus ''[[Tewarius]]'' *Genus ''[[Udaya (insect)|Udaya]]'' *Genus ''[[Vansomerenis]]'' *Genus ''[[Verrallina]]'' :*Subgenus ''[[Harbachius]]'' :*Subgenus ''[[Neomacleaya]]'' :*Subgenus ''[[Verrallina (subgenus)|Verrallina]]'' *Genus ''[[Zavortinkius]]'' *Genus ''[[Zeugnomyia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culicini]]=== *Genus ''[[Culex]]'' :*Subgenus ''[[Acalleomyia]]'' :*Subgenus ''[[Acallyntrum]]'' :*Subgenus ''[[Aedinus]]'' :*Subgenus ''[[Afroculex]]'' :*Subgenus ''[[Allimanta]]'' :*Subgenus ''[[Anoedioporpa]]'' :*Subgenus ''[[Barraudius]]'' :*Subgenus ''[[Belkinomyia]]'' :*Subgenus ''[[Carrollia]]'' :*Subgenus ''[[Culex (Subgenus)|Culex]]'' :*Subgenus ''[[Culiciomyia]]'' :*Subgenus ''[[Eumelanomyia]]'' :*Subgenus ''[[Kitzmilleria]]'' :*Subgenus ''[[Lasiosiphon]]'' :*Subgenus ''[[Lophoceraomyia]]'' :*Subgenus ''[[Maillotia]]'' :*Subgenus ''[[Melanoconion]]'' :*Subgenus ''[[Micraedes]]'' :*Subgenus ''[[Microculex]]'' :*Subgenus ''[[Neoculex]]'' :*Subgenus ''[[Nicaromyia]]'' :*Subgenus ''[[Oculeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phenacomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phytotelmatomyia]]'' :*Subgenus ''[[Sirivanakarnius]]'' :*Subgenus ''[[Tinolestes]]'' *Genus ''[[Deinocerites]]'' *Genus ''[[Galindomyia]]'' *Genus ''[[Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Insulalutzia]]'' :*Subgenus ''[[Lutzia (subgenus)|Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Metalutzia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culisetini]]=== *Genus ''[[Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Allotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Austrotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Climacura]]'' :*Subgenus ''[[Culicella]]'' :*Subgenus ''[[Culiseta (subgenus)|Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Neotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Theomyia]]'' ===Tribe [[Ficalbiini]]=== *Genus ''[[Ficalbia]]'' *Genus ''[[Mimomyia]]'' :*Subgenus ''[[Etorleptiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ingramia]]'' :*Subgenus ''[[Mimomyia (subgenus)|Mimomyia]]'' ===Tribong [[Hodgesiini]]=== *Genus ''[[Hodgesia]]'' ===Tribong [[Mansoniini]]=== *Genus ''[[Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Austromansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Rhynchotaenia]]'' *Genus ''[[Mansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Mansonioides]]'' ===Tribong [[Orthopodomyiini]]=== *Genus ''[[Orthopodomyia]]'' ===Tribong [[Sabethini]]=== *Genus ''[[Isostomyia]]'' *Genus ''[[Johnbelkinia]]'' *Genus ''[[Kimia (genus)|Kimia]]'' *Genus ''[[Limatus]]'' *Genus ''[[Malaya (fly)|Malaya]]'' *Genus ''[[Maorigoeldia]]'' *Genus ''[[Onirion]]'' *Genus ''[[Runchomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ctenogoeldia]]'' :*Subgenus ''[[Runchomyia (subgenus)|Runchomyia]]'' *Genus ''[[Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Davismyia]]'' :*Subgenus ''[[Peytonulus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethes (subgenus)|Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Sabethinus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethoides]]'' *Genus ''[[Shannoniana]]'' *Genus ''[[Topomyia]]'' :*Subgenus ''[[Suaymyia]]'' :*Subgenus ''[[Topomyia (subgenus)|Topomyia]]'' *Genus ''[[Trichoprosopon]]'' *Genus ''[[Tripteroides]]'' :*Subgenus ''[[Polylepidomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachionotomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachisoura]]'' :*Subgenus ''[[Tricholeptomyia]]'' :*Subgenus ''[[Tripteroides (subgenus)|Tripteroides]]'' *Genus ''[[Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Antunesmyia]]'' :*Subgenus ''[[Caenomyiella]]'' :*Subgenus ''[[Cruzmyia]]'' :*Subgenus ''[[Decamyia]]'' :*Subgenus ''[[Dendromyia]]'' :*Subgenus ''[[Dodecamyia]]'' :*Subgenus ''[[Exallomyia]]'' :*Subgenus ''[[Hystatamyia]]'' :*Subgenus ''[[Menolepis]]'' :*Subgenus ''[[Nunezia]]'' :*Subgenus ''[[Phoniomyia]]'' :*Subgenus ''[[Prosopolepis]]'' :*Subgenus ''[[Spilonympha]]'' :*Subgenus ''[[Wyeomyia (subgenus)|Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Zinzala]]'' ===Tribong [[Toxorhynchitini]]=== *Genus ''[[Toxorhynchites]]'' :*Subgenus ''[[Afrorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Ankylorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Lynchiella]]'' :*Subgenus ''[[Toxorhynchites (subgenus)|Toxorhynchites]]'' ===Tribong [[Uranotaeniini]]=== *Genus ''[[Uranotaenia]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoficalbia]]'' :*Subgenus ''[[Uranotaenia (subgenus)|Uranotaenia]]'' {{div col end}} ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]],<ref name=EBMED2014/> [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> Ang ilang espesye ng lamok ay nagsasanhi ng uod na [[filariasis]] na isang parasitong nagsasanhi ng [[elephantiasis tropica|elephantiasis]] na nagdudulot ng kapansanan sa mga [[tao]]. Ang mga sakit na virus na [[yellow fever]], [[dengue fever]], [[Zika fever]] at [[chikungunya]] ay dulot ng kagat ng mga lamok na''[[Aedes aegypti]]'' mosquitoes. Ang ibang mga sakit gaya ng [[polyarthritis|epidemic polyarthritis]], [[Rift Valley fever]], [[Ross River fever]], [[St. Louis encephalitis]], [[West Nile fever]], [[Japanese encephalitis]], [[La Crosse encephalitis]] at ilang [[encephalitis]] ay sanhi ng ilang lamok. Ang [[Eastern equine encephalitis]] (EEE) at [[Western equine encephalitis]] (WEE) ay nangyayari sa Estados Unidos na nagsasanhi ng sakit sa mga [[tao]], [[kabayo]] at [[ibon]]. Dahil sa mataas na kamatayan sa mga sakit na ito, ang EEE at WEE ay itinuturing na pinakaseryosong sakit sa Estados Unidos. Ang mga sintomas nito ay transkaso, [[coma]] at kamatayan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/ncidod/diseases/list_mosquitoborne.htm|title=Mosquito-borne diseases, infectious disease information, NCID, CDC<!-- Bot generated title -->|access-date=20 August 2019}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] n8rkk6cxlzam1khbgwr75pdrdphdnpb 1960584 1960583 2022-08-05T02:38:10Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. Ito ay itinuturing na peste na nagdadala ng mga nakakamatay na sakit sa mga [[tao]] at [[hayop]] ==Ebolusyon ng lamok== Ang pinakamatandang [[fossil]] ng lamok ay mula 79 milyong taon ang nakakalipas bagaman naniniwala ang mga siyentipiko na ang mga lamok ay unang lumitaw noong 226 milyong taon ang nakakalipas. Noong 2019, natuklasan ng mga siyentipiko ang sang bagong espesye ng lamok sa isang [[amber]] mula sa [[Myanmar]] at pinaniniwalaang mula sa panahong [[Kretaseyoso]] noong mga 145 hanggang 65 milyong taon ang nakakalipas. Ayon sa mga entomologo, noong 10,000 taon ang nakakalipas, ang pagkagat ng lamok sa mga [[tao]] ay walang pakinabang sa mga lamok bago ang pagunlad ng [[agrikultura]] at sedentaryong lipunan ng tao. Ayon rin sa mga siyentipiko, ang [[ebolusyon]] ng mga lamok ay nauugnay sa kasaysayan ng pag-iral ng tao. Ang mga lamok ay nag-ebolb kasabay ng pagbabago sa pamumuhay ng mga tao. Ang maliit na praksiyon ng mga lamok ay nag-ebolb ng espesyalisasyon upang kumagat sa mga tao at ito ang responsable sa karamihan ng mga sakit na dala dala ng lamok sa buong mundo.<ref> https://www.princeton.edu/news/2020/07/23/taste-humans-how-disease-carrying-mosquitoes-evolved-specialize-biting-us#:~:text=%E2%80%9CThey%20evolved%20in%20response%20to,to%20specialize%20in%20biting%20humans.</ref> Sa pagkukumpara ng mga gene ng mga lamok, ang lamok na [[Aedes aegypti]] ay nag-ebolb sa mga ninuno nito sa mga isla ng katimugang kanlurang [[Karagatang Indiyano]] noong 7 milyog taon ang nakakalipas. Ang mga lamok na ito ay lumaganap mula sa mga kapuluan tungo sa [[Aprika]] noong mga 25,000 hanggang 17,000 taon ang nakakalipas. ==Mga kasapi ng lamok== Ang mga lamok ay kasapi ng pamilyang [[langaw]] na [[nematoceran]]. Ang mga subpamilya ng lamok ang [[Anophelinae]] at [[Culicinae]]. Ang mga lamok ay inuuri sa 112 [[genus|genera]]. ===Subpamilyang [[Anophelinae]]=== {{div col|colwidth=21em}} *Genus ''[[Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Anopheles (subgenus)|Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Baimaia]]'' <small>Harbach, Rattanarithikul and Harrison, 2005</small> :*Subgenus ''[[Cellia (subgenus)|Cellia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Kerteszia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Lophopodomyia]]'' <small>Antunes, 1937</small> :*Subgenus ''[[Nyssorhynchus]]'' <small>[[Émile Blanchard|Blanchard]], 1902</small> ::*Section ''[[Albimanus]]'' ::*Section ''[[Argyritarsis]]'' ::*Section ''[[Myzorhynchella]]'' :*Subgenus ''[[Stethomyia]]'' <small>Theobald, 1902</small> *Genus ''[[Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Bironella (subgenus)|Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Brugella]]'' <small>Edwards, 1930</small> :*Subgenus ''[[Neobironella]]'' <small>Tenorio, 1977</small> *Genus ''[[Chagasia]]'' <small>Cruz, 1906</small> {{div col end}} ===Subpamilyang [[Culicinae]]=== {{div col|colwidth=18em}} ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Aedeomyiini]]=== *Genus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Lepiothauma]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribe]] [[Aedini]]=== *Genus ''[[Abraedes]]'' *Genus ''[[Aedes]]'' *Genus ''[[Alanstonea]]'' *Genus ''[[Albuginosus]]'' *Genus ''[[Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Armigeres (subgenus)|Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Leicesteria]]'' *Genus ''[[Ayurakitia]]'' *Genus ''[[Aztecaedes]]'' *Genus ''[[Belkinius]]'' *Genus ''[[Borichinda]]'' *Genus ''[[Bothaella]]'' *Genus ''[[Bruceharrisonius]]'' *Genus ''[[Christophersiomyia]]'' *Genus ''[[Collessius]]'' :*Subgenus ''[[Alloeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Collessius (subgenus)|Collessius]]'' *Genus ''[[Dahliana]]'' *Genus ''[[Danielsia]]'' *Genus ''[[Diceromyia]]'' *Genus ''[[Dobrotworskyius]]'' *Genus ''[[Downsiomyia]]'' *Genus ''[[Edwardsaedes]]'' *Genus ''[[Eretmapodites]]'' *Genus ''[[Finlaya]]'' *Genus ''[[Fredwardsius]]'' *Genus ''[[Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Georgecraigius (subgenus)|Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Horsfallius]]'' *Genus ''[[Gilesius]]'' *Genus ''[[Gymnometopa]]'' *Genus ''[[Haemagogus]]''<ref name="Williston1896">{{cite journal |last1=Williston |first1=Samuel Wendell |title=On the Diptera of St. Vincent (West Indies) |journal=Transactions of the Entomological Society of London |volume=1896 |date=1896 |pages=253–446, pls. 8–14 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/14682348#page/297/mode/1up |accessdate=3 June 2018}}</ref> :*Subgenus ''[[Conopostegus]]'' :*Subgenus ''[[Haemagogus (subgenus)|Haemagogus]]'' *Genus ''[[Halaedes]]'' *Genus ''[[Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Heizmannia (subgenus)|Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Mattinglyia]]'' *Genus ''[[Himalaius]]'' *Genus ''[[Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Hopkinsius (subgenus)|Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Yamada (fly)|Yamada]]'' *Genus ''[[Howardina]]'' *Genus ''[[Huaedes]]'' *Genus ''[[Hulecoeteomyia]]'' *Genus ''[[Indusius]]'' *Genus ''[[Isoaedes]]'' *Genus ''[[Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Jarnellius (subgenus)|Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Jihlienius]]'' *Genus ''[[Kenknightia]]'' *Genus ''[[Kompia (genus)|Kompia]]'' *Genus ''[[Leptosomatomyia]]'' *Genus ''[[Lorrainea]]'' *Genus ''[[Luius]]'' *Genus ''[[Macleaya (insect)|Macleaya]]'' :*Subgenus ''[[Chaetocruiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Macleaya (subgenus)|Macleaya]]'' *Genus ''[[Molpemyia]]'' *Genus ''[[Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Mucidus (subgenus)|Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Neomelaniconion]]'' *Genus ''[[Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Acartomyia]]'' :*Subgenus ''[[Buvirilia]]'' :*Subgenus ''[[Chrysoconops]]'' :*Subgenus ''[[Culicelsa]]'' :*Subgenus ''[[Empihals]]'' :*Subgenus ''[[Geoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Gilesia]]'' :*Subgenus ''[[Levua]]'' :*Subgenus ''[[Ochlerotatus (subgenus)|Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Pholeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Protoculex]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rhinoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rusticoidus]]'' :*Subgenus ''[[Sallumia]]'' *Genus ''[[Opifex (insect)|Opifex]]'' :*Subgenus ''[[Nothoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Opifex (subgenus)|Opifex]]'' *Genus ''[[Paraedes]]'' *Genus ''[[Patmarksia]]'' *Genus ''[[Phagomyia]]'' *Genus ''[[Pseudarmigeres]]'' *Genus ''[[Psorophora]]'' :*Subgenus ''[[Grabhamia]]'' :*Subgenus ''[[Janthinosoma]]'' :*Subgenus ''[[Psorophora (subgenus)|Psorophora]]'' *Genus ''[[Rampamyia]]'' *Genus ''[[Scutomyia]]'' *Genus ''[[Skusea]]'' *Genus ''[[Stegomyia]]'' *Genus ''[[Tanakaius]]'' *Genus ''[[Tewarius]]'' *Genus ''[[Udaya (insect)|Udaya]]'' *Genus ''[[Vansomerenis]]'' *Genus ''[[Verrallina]]'' :*Subgenus ''[[Harbachius]]'' :*Subgenus ''[[Neomacleaya]]'' :*Subgenus ''[[Verrallina (subgenus)|Verrallina]]'' *Genus ''[[Zavortinkius]]'' *Genus ''[[Zeugnomyia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culicini]]=== *Genus ''[[Culex]]'' :*Subgenus ''[[Acalleomyia]]'' :*Subgenus ''[[Acallyntrum]]'' :*Subgenus ''[[Aedinus]]'' :*Subgenus ''[[Afroculex]]'' :*Subgenus ''[[Allimanta]]'' :*Subgenus ''[[Anoedioporpa]]'' :*Subgenus ''[[Barraudius]]'' :*Subgenus ''[[Belkinomyia]]'' :*Subgenus ''[[Carrollia]]'' :*Subgenus ''[[Culex (Subgenus)|Culex]]'' :*Subgenus ''[[Culiciomyia]]'' :*Subgenus ''[[Eumelanomyia]]'' :*Subgenus ''[[Kitzmilleria]]'' :*Subgenus ''[[Lasiosiphon]]'' :*Subgenus ''[[Lophoceraomyia]]'' :*Subgenus ''[[Maillotia]]'' :*Subgenus ''[[Melanoconion]]'' :*Subgenus ''[[Micraedes]]'' :*Subgenus ''[[Microculex]]'' :*Subgenus ''[[Neoculex]]'' :*Subgenus ''[[Nicaromyia]]'' :*Subgenus ''[[Oculeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phenacomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phytotelmatomyia]]'' :*Subgenus ''[[Sirivanakarnius]]'' :*Subgenus ''[[Tinolestes]]'' *Genus ''[[Deinocerites]]'' *Genus ''[[Galindomyia]]'' *Genus ''[[Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Insulalutzia]]'' :*Subgenus ''[[Lutzia (subgenus)|Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Metalutzia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culisetini]]=== *Genus ''[[Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Allotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Austrotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Climacura]]'' :*Subgenus ''[[Culicella]]'' :*Subgenus ''[[Culiseta (subgenus)|Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Neotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Theomyia]]'' ===Tribe [[Ficalbiini]]=== *Genus ''[[Ficalbia]]'' *Genus ''[[Mimomyia]]'' :*Subgenus ''[[Etorleptiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ingramia]]'' :*Subgenus ''[[Mimomyia (subgenus)|Mimomyia]]'' ===Tribong [[Hodgesiini]]=== *Genus ''[[Hodgesia]]'' ===Tribong [[Mansoniini]]=== *Genus ''[[Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Austromansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Rhynchotaenia]]'' *Genus ''[[Mansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Mansonioides]]'' ===Tribong [[Orthopodomyiini]]=== *Genus ''[[Orthopodomyia]]'' ===Tribong [[Sabethini]]=== *Genus ''[[Isostomyia]]'' *Genus ''[[Johnbelkinia]]'' *Genus ''[[Kimia (genus)|Kimia]]'' *Genus ''[[Limatus]]'' *Genus ''[[Malaya (fly)|Malaya]]'' *Genus ''[[Maorigoeldia]]'' *Genus ''[[Onirion]]'' *Genus ''[[Runchomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ctenogoeldia]]'' :*Subgenus ''[[Runchomyia (subgenus)|Runchomyia]]'' *Genus ''[[Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Davismyia]]'' :*Subgenus ''[[Peytonulus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethes (subgenus)|Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Sabethinus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethoides]]'' *Genus ''[[Shannoniana]]'' *Genus ''[[Topomyia]]'' :*Subgenus ''[[Suaymyia]]'' :*Subgenus ''[[Topomyia (subgenus)|Topomyia]]'' *Genus ''[[Trichoprosopon]]'' *Genus ''[[Tripteroides]]'' :*Subgenus ''[[Polylepidomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachionotomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachisoura]]'' :*Subgenus ''[[Tricholeptomyia]]'' :*Subgenus ''[[Tripteroides (subgenus)|Tripteroides]]'' *Genus ''[[Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Antunesmyia]]'' :*Subgenus ''[[Caenomyiella]]'' :*Subgenus ''[[Cruzmyia]]'' :*Subgenus ''[[Decamyia]]'' :*Subgenus ''[[Dendromyia]]'' :*Subgenus ''[[Dodecamyia]]'' :*Subgenus ''[[Exallomyia]]'' :*Subgenus ''[[Hystatamyia]]'' :*Subgenus ''[[Menolepis]]'' :*Subgenus ''[[Nunezia]]'' :*Subgenus ''[[Phoniomyia]]'' :*Subgenus ''[[Prosopolepis]]'' :*Subgenus ''[[Spilonympha]]'' :*Subgenus ''[[Wyeomyia (subgenus)|Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Zinzala]]'' ===Tribong [[Toxorhynchitini]]=== *Genus ''[[Toxorhynchites]]'' :*Subgenus ''[[Afrorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Ankylorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Lynchiella]]'' :*Subgenus ''[[Toxorhynchites (subgenus)|Toxorhynchites]]'' ===Tribong [[Uranotaeniini]]=== *Genus ''[[Uranotaenia]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoficalbia]]'' :*Subgenus ''[[Uranotaenia (subgenus)|Uranotaenia]]'' {{div col end}} ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]],<ref name=EBMED2014/> [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> Ang ilang espesye ng lamok ay nagsasanhi ng uod na [[filariasis]] na isang parasitong nagsasanhi ng [[elephantiasis tropica|elephantiasis]] na nagdudulot ng kapansanan sa mga [[tao]]. Ang mga sakit na virus na [[yellow fever]], [[dengue fever]], [[Zika fever]] at [[chikungunya]] ay dulot ng kagat ng mga lamok na''[[Aedes aegypti]]'' mosquitoes. Ang ibang mga sakit gaya ng [[polyarthritis|epidemic polyarthritis]], [[Rift Valley fever]], [[Ross River fever]], [[St. Louis encephalitis]], [[West Nile fever]], [[Japanese encephalitis]], [[La Crosse encephalitis]] at ilang [[encephalitis]] ay sanhi ng ilang lamok. Ang [[Eastern equine encephalitis]] (EEE) at [[Western equine encephalitis]] (WEE) ay nangyayari sa Estados Unidos na nagsasanhi ng sakit sa mga [[tao]], [[kabayo]] at [[ibon]]. Dahil sa mataas na kamatayan sa mga sakit na ito, ang EEE at WEE ay itinuturing na pinakaseryosong sakit sa Estados Unidos. Ang mga sintomas nito ay transkaso, [[coma]] at kamatayan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/ncidod/diseases/list_mosquitoborne.htm|title=Mosquito-borne diseases, infectious disease information, NCID, CDC<!-- Bot generated title -->|access-date=20 August 2019}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] qmms0ejt51upibu3j09bo8h8rtj0djz 1960589 1960584 2022-08-05T02:44:41Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. Ito ay itinuturing na peste na nagdadala ng mga nakakamatay na sakit sa mga [[tao]] at [[hayop]] ==Ebolusyon ng lamok== Ang pinakamatandang [[fossil]] ng lamok ay mula 79 milyong taon ang nakakalipas bagaman naniniwala ang mga siyentipiko na ang mga lamok ay unang lumitaw noong 226 milyong taon ang nakakalipas. Noong 2019, natuklasan ng mga siyentipiko ang sang bagong espesye ng lamok sa isang [[amber]] mula sa [[Myanmar]] at pinaniniwalaang mula sa panahong [[Kretaseyoso]] noong mga 145 hanggang 65 milyong taon ang nakakalipas. Ayon sa mga entomologo, noong 10,000 taon ang nakakalipas, ang pagkagat ng lamok sa mga [[tao]] ay walang pakinabang sa mga lamok bago ang pagunlad ng [[agrikultura]] at sedentaryong lipunan ng tao. Ayon rin sa mga siyentipiko, ang [[ebolusyon]] ng mga lamok ay nauugnay sa kasaysayan ng pag-iral ng tao. Ang mga lamok ay nag-ebolb kasabay ng pagbabago sa pamumuhay ng mga tao. Ang maliit na praksiyon ng mga lamok ay nag-ebolb ng espesyalisasyon upang kumagat sa mga tao at ito ang responsable sa karamihan ng mga sakit na dala dala ng lamok sa buong mundo.<ref> https://www.princeton.edu/news/2020/07/23/taste-humans-how-disease-carrying-mosquitoes-evolved-specialize-biting-us#:~:text=%E2%80%9CThey%20evolved%20in%20response%20to,to%20specialize%20in%20biting%20humans.</ref> Sa pagkukumpara ng mga gene ng mga lamok, ang lamok na [[Aedes aegypti]] ay nag-ebolb sa mga ninuno nito sa mga isla ng katimugang kanlurang [[Karagatang Indiyano]] noong 7 milyog taon ang nakakalipas. Ang mga lamok na ito ay lumaganap mula sa mga kapuluan tungo sa [[Aprika]] noong mga 25,000 hanggang 17,000 taon ang nakakalipas. Sa isang pag-aaral ng datos na kinabibilangan ng 1.38&nbsp;bilyong [[baseng pares]] na naglalaman ng mga 15,419 [[gene] na nagkokodigo ng mga [[protina]], ang sekwensiya ay nagpapakitang ang Aedis aegypti ay humiwalay mula sa ''[[Drosophila melanogaster]]'' hoong 250 milyong taon ang nakakalipas at ang ''Anopheles gambiae'' at ang espesyesyeng ito ay naghiwalay noong 150 milyogn taon ang nakakalipas.<ref>{{Cite news |url=http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |title=Scientists at J. Craig Venter Institute publish draft genome sequence from ''Aedes aegypti'', mosquito responsible for yellow fever, dengue fever |author=Heather Kowalski |date=May 17, 2007 |publisher=[[J. Craig Venter Institute]] |access-date=2007-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715105201/http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |archive-date=2007-07-15 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |author1=Vishvanath Nene |author2=Jennifer R. Wortman |author3=Daniel Lawson |author4=Brian Haas |author5=Chinnappa Kodira |title=Genome sequence of ''Aedes aegypti'', a major arbovirus vector |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=316 |issue=5832 |pages=1718–1723 |date=June 2007 |pmid=17510324 |pmc=2868357 |doi=10.1126/science.1138878 |bibcode=2007Sci...316.1718N|display-authors=etal}}</ref> Matthews ''et al.'', 2018 finds ''A. aegypti'' to carry a large and diverse number of [[transposable element]]s. Their analysis suggests this is common to all mosquitoes.<ref name="Cosby-et-al-2019">{{cite journal | last1=Cosby | first1=Rachel L. | last2=Chang | first2=Ni-Chen | last3=Feschotte | first3=Cédric | title=Host–transposon interactions: conflict, cooperation, and cooption | journal=[[Genes & Development]] | publisher=[[Cold Spring Harbor Laboratory Press]] & [[The Genetics Society]] | volume=33 | issue=17–18 | date=2019-09-01 | issn=0890-9369 | doi=10.1101/gad.327312.119 | pages=1098–1116| pmid=31481535 | pmc=6719617 }}</ref> ==Mga kasapi ng lamok== Ang mga lamok ay kasapi ng pamilyang [[langaw]] na [[nematoceran]]. Ang mga subpamilya ng lamok ang [[Anophelinae]] at [[Culicinae]]. Ang mga lamok ay inuuri sa 112 [[genus|genera]]. ===Subpamilyang [[Anophelinae]]=== {{div col|colwidth=21em}} *Genus ''[[Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Anopheles (subgenus)|Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Baimaia]]'' <small>Harbach, Rattanarithikul and Harrison, 2005</small> :*Subgenus ''[[Cellia (subgenus)|Cellia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Kerteszia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Lophopodomyia]]'' <small>Antunes, 1937</small> :*Subgenus ''[[Nyssorhynchus]]'' <small>[[Émile Blanchard|Blanchard]], 1902</small> ::*Section ''[[Albimanus]]'' ::*Section ''[[Argyritarsis]]'' ::*Section ''[[Myzorhynchella]]'' :*Subgenus ''[[Stethomyia]]'' <small>Theobald, 1902</small> *Genus ''[[Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Bironella (subgenus)|Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Brugella]]'' <small>Edwards, 1930</small> :*Subgenus ''[[Neobironella]]'' <small>Tenorio, 1977</small> *Genus ''[[Chagasia]]'' <small>Cruz, 1906</small> {{div col end}} ===Subpamilyang [[Culicinae]]=== {{div col|colwidth=18em}} ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Aedeomyiini]]=== *Genus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Lepiothauma]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribe]] [[Aedini]]=== *Genus ''[[Abraedes]]'' *Genus ''[[Aedes]]'' *Genus ''[[Alanstonea]]'' *Genus ''[[Albuginosus]]'' *Genus ''[[Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Armigeres (subgenus)|Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Leicesteria]]'' *Genus ''[[Ayurakitia]]'' *Genus ''[[Aztecaedes]]'' *Genus ''[[Belkinius]]'' *Genus ''[[Borichinda]]'' *Genus ''[[Bothaella]]'' *Genus ''[[Bruceharrisonius]]'' *Genus ''[[Christophersiomyia]]'' *Genus ''[[Collessius]]'' :*Subgenus ''[[Alloeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Collessius (subgenus)|Collessius]]'' *Genus ''[[Dahliana]]'' *Genus ''[[Danielsia]]'' *Genus ''[[Diceromyia]]'' *Genus ''[[Dobrotworskyius]]'' *Genus ''[[Downsiomyia]]'' *Genus ''[[Edwardsaedes]]'' *Genus ''[[Eretmapodites]]'' *Genus ''[[Finlaya]]'' *Genus ''[[Fredwardsius]]'' *Genus ''[[Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Georgecraigius (subgenus)|Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Horsfallius]]'' *Genus ''[[Gilesius]]'' *Genus ''[[Gymnometopa]]'' *Genus ''[[Haemagogus]]''<ref name="Williston1896">{{cite journal |last1=Williston |first1=Samuel Wendell |title=On the Diptera of St. Vincent (West Indies) |journal=Transactions of the Entomological Society of London |volume=1896 |date=1896 |pages=253–446, pls. 8–14 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/14682348#page/297/mode/1up |accessdate=3 June 2018}}</ref> :*Subgenus ''[[Conopostegus]]'' :*Subgenus ''[[Haemagogus (subgenus)|Haemagogus]]'' *Genus ''[[Halaedes]]'' *Genus ''[[Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Heizmannia (subgenus)|Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Mattinglyia]]'' *Genus ''[[Himalaius]]'' *Genus ''[[Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Hopkinsius (subgenus)|Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Yamada (fly)|Yamada]]'' *Genus ''[[Howardina]]'' *Genus ''[[Huaedes]]'' *Genus ''[[Hulecoeteomyia]]'' *Genus ''[[Indusius]]'' *Genus ''[[Isoaedes]]'' *Genus ''[[Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Jarnellius (subgenus)|Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Jihlienius]]'' *Genus ''[[Kenknightia]]'' *Genus ''[[Kompia (genus)|Kompia]]'' *Genus ''[[Leptosomatomyia]]'' *Genus ''[[Lorrainea]]'' *Genus ''[[Luius]]'' *Genus ''[[Macleaya (insect)|Macleaya]]'' :*Subgenus ''[[Chaetocruiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Macleaya (subgenus)|Macleaya]]'' *Genus ''[[Molpemyia]]'' *Genus ''[[Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Mucidus (subgenus)|Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Neomelaniconion]]'' *Genus ''[[Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Acartomyia]]'' :*Subgenus ''[[Buvirilia]]'' :*Subgenus ''[[Chrysoconops]]'' :*Subgenus ''[[Culicelsa]]'' :*Subgenus ''[[Empihals]]'' :*Subgenus ''[[Geoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Gilesia]]'' :*Subgenus ''[[Levua]]'' :*Subgenus ''[[Ochlerotatus (subgenus)|Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Pholeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Protoculex]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rhinoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rusticoidus]]'' :*Subgenus ''[[Sallumia]]'' *Genus ''[[Opifex (insect)|Opifex]]'' :*Subgenus ''[[Nothoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Opifex (subgenus)|Opifex]]'' *Genus ''[[Paraedes]]'' *Genus ''[[Patmarksia]]'' *Genus ''[[Phagomyia]]'' *Genus ''[[Pseudarmigeres]]'' *Genus ''[[Psorophora]]'' :*Subgenus ''[[Grabhamia]]'' :*Subgenus ''[[Janthinosoma]]'' :*Subgenus ''[[Psorophora (subgenus)|Psorophora]]'' *Genus ''[[Rampamyia]]'' *Genus ''[[Scutomyia]]'' *Genus ''[[Skusea]]'' *Genus ''[[Stegomyia]]'' *Genus ''[[Tanakaius]]'' *Genus ''[[Tewarius]]'' *Genus ''[[Udaya (insect)|Udaya]]'' *Genus ''[[Vansomerenis]]'' *Genus ''[[Verrallina]]'' :*Subgenus ''[[Harbachius]]'' :*Subgenus ''[[Neomacleaya]]'' :*Subgenus ''[[Verrallina (subgenus)|Verrallina]]'' *Genus ''[[Zavortinkius]]'' *Genus ''[[Zeugnomyia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culicini]]=== *Genus ''[[Culex]]'' :*Subgenus ''[[Acalleomyia]]'' :*Subgenus ''[[Acallyntrum]]'' :*Subgenus ''[[Aedinus]]'' :*Subgenus ''[[Afroculex]]'' :*Subgenus ''[[Allimanta]]'' :*Subgenus ''[[Anoedioporpa]]'' :*Subgenus ''[[Barraudius]]'' :*Subgenus ''[[Belkinomyia]]'' :*Subgenus ''[[Carrollia]]'' :*Subgenus ''[[Culex (Subgenus)|Culex]]'' :*Subgenus ''[[Culiciomyia]]'' :*Subgenus ''[[Eumelanomyia]]'' :*Subgenus ''[[Kitzmilleria]]'' :*Subgenus ''[[Lasiosiphon]]'' :*Subgenus ''[[Lophoceraomyia]]'' :*Subgenus ''[[Maillotia]]'' :*Subgenus ''[[Melanoconion]]'' :*Subgenus ''[[Micraedes]]'' :*Subgenus ''[[Microculex]]'' :*Subgenus ''[[Neoculex]]'' :*Subgenus ''[[Nicaromyia]]'' :*Subgenus ''[[Oculeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phenacomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phytotelmatomyia]]'' :*Subgenus ''[[Sirivanakarnius]]'' :*Subgenus ''[[Tinolestes]]'' *Genus ''[[Deinocerites]]'' *Genus ''[[Galindomyia]]'' *Genus ''[[Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Insulalutzia]]'' :*Subgenus ''[[Lutzia (subgenus)|Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Metalutzia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culisetini]]=== *Genus ''[[Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Allotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Austrotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Climacura]]'' :*Subgenus ''[[Culicella]]'' :*Subgenus ''[[Culiseta (subgenus)|Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Neotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Theomyia]]'' ===Tribe [[Ficalbiini]]=== *Genus ''[[Ficalbia]]'' *Genus ''[[Mimomyia]]'' :*Subgenus ''[[Etorleptiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ingramia]]'' :*Subgenus ''[[Mimomyia (subgenus)|Mimomyia]]'' ===Tribong [[Hodgesiini]]=== *Genus ''[[Hodgesia]]'' ===Tribong [[Mansoniini]]=== *Genus ''[[Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Austromansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Rhynchotaenia]]'' *Genus ''[[Mansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Mansonioides]]'' ===Tribong [[Orthopodomyiini]]=== *Genus ''[[Orthopodomyia]]'' ===Tribong [[Sabethini]]=== *Genus ''[[Isostomyia]]'' *Genus ''[[Johnbelkinia]]'' *Genus ''[[Kimia (genus)|Kimia]]'' *Genus ''[[Limatus]]'' *Genus ''[[Malaya (fly)|Malaya]]'' *Genus ''[[Maorigoeldia]]'' *Genus ''[[Onirion]]'' *Genus ''[[Runchomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ctenogoeldia]]'' :*Subgenus ''[[Runchomyia (subgenus)|Runchomyia]]'' *Genus ''[[Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Davismyia]]'' :*Subgenus ''[[Peytonulus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethes (subgenus)|Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Sabethinus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethoides]]'' *Genus ''[[Shannoniana]]'' *Genus ''[[Topomyia]]'' :*Subgenus ''[[Suaymyia]]'' :*Subgenus ''[[Topomyia (subgenus)|Topomyia]]'' *Genus ''[[Trichoprosopon]]'' *Genus ''[[Tripteroides]]'' :*Subgenus ''[[Polylepidomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachionotomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachisoura]]'' :*Subgenus ''[[Tricholeptomyia]]'' :*Subgenus ''[[Tripteroides (subgenus)|Tripteroides]]'' *Genus ''[[Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Antunesmyia]]'' :*Subgenus ''[[Caenomyiella]]'' :*Subgenus ''[[Cruzmyia]]'' :*Subgenus ''[[Decamyia]]'' :*Subgenus ''[[Dendromyia]]'' :*Subgenus ''[[Dodecamyia]]'' :*Subgenus ''[[Exallomyia]]'' :*Subgenus ''[[Hystatamyia]]'' :*Subgenus ''[[Menolepis]]'' :*Subgenus ''[[Nunezia]]'' :*Subgenus ''[[Phoniomyia]]'' :*Subgenus ''[[Prosopolepis]]'' :*Subgenus ''[[Spilonympha]]'' :*Subgenus ''[[Wyeomyia (subgenus)|Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Zinzala]]'' ===Tribong [[Toxorhynchitini]]=== *Genus ''[[Toxorhynchites]]'' :*Subgenus ''[[Afrorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Ankylorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Lynchiella]]'' :*Subgenus ''[[Toxorhynchites (subgenus)|Toxorhynchites]]'' ===Tribong [[Uranotaeniini]]=== *Genus ''[[Uranotaenia]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoficalbia]]'' :*Subgenus ''[[Uranotaenia (subgenus)|Uranotaenia]]'' {{div col end}} ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]],<ref name=EBMED2014/> [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> Ang ilang espesye ng lamok ay nagsasanhi ng uod na [[filariasis]] na isang parasitong nagsasanhi ng [[elephantiasis tropica|elephantiasis]] na nagdudulot ng kapansanan sa mga [[tao]]. Ang mga sakit na virus na [[yellow fever]], [[dengue fever]], [[Zika fever]] at [[chikungunya]] ay dulot ng kagat ng mga lamok na''[[Aedes aegypti]]'' mosquitoes. Ang ibang mga sakit gaya ng [[polyarthritis|epidemic polyarthritis]], [[Rift Valley fever]], [[Ross River fever]], [[St. Louis encephalitis]], [[West Nile fever]], [[Japanese encephalitis]], [[La Crosse encephalitis]] at ilang [[encephalitis]] ay sanhi ng ilang lamok. Ang [[Eastern equine encephalitis]] (EEE) at [[Western equine encephalitis]] (WEE) ay nangyayari sa Estados Unidos na nagsasanhi ng sakit sa mga [[tao]], [[kabayo]] at [[ibon]]. Dahil sa mataas na kamatayan sa mga sakit na ito, ang EEE at WEE ay itinuturing na pinakaseryosong sakit sa Estados Unidos. Ang mga sintomas nito ay transkaso, [[coma]] at kamatayan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/ncidod/diseases/list_mosquitoborne.htm|title=Mosquito-borne diseases, infectious disease information, NCID, CDC<!-- Bot generated title -->|access-date=20 August 2019}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] diazoi3pokr673hasjvclbwdkek8hl5 1960602 1960589 2022-08-05T02:46:42Z Xsqwiypb 120901 /* Ebolusyon ng lamok */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. Ito ay itinuturing na peste na nagdadala ng mga nakakamatay na sakit sa mga [[tao]] at [[hayop]] ==Ebolusyon ng lamok== Ang pinakamatandang [[fossil]] ng lamok ay mula 79 milyong taon ang nakakalipas bagaman naniniwala ang mga siyentipiko na ang mga lamok ay unang lumitaw noong 226 milyong taon ang nakakalipas. Noong 2019, natuklasan ng mga siyentipiko ang sang bagong espesye ng lamok sa isang [[amber]] mula sa [[Myanmar]] at pinaniniwalaang mula sa panahong [[Kretaseyoso]] noong mga 145 hanggang 65 milyong taon ang nakakalipas. Ayon sa mga entomologo, noong 10,000 taon ang nakakalipas, ang pagkagat ng lamok sa mga [[tao]] ay walang pakinabang sa mga lamok bago ang pagunlad ng [[agrikultura]] at sedentaryong lipunan ng tao. Ayon rin sa mga siyentipiko, ang [[ebolusyon]] ng mga lamok ay nauugnay sa kasaysayan ng pag-iral ng tao. Ang mga lamok ay nag-ebolb kasabay ng pagbabago sa pamumuhay ng mga tao. Ang maliit na praksiyon ng mga lamok ay nag-ebolb ng espesyalisasyon upang kumagat sa mga tao at ito ang responsable sa karamihan ng mga sakit na dala dala ng lamok sa buong mundo.<ref> https://www.princeton.edu/news/2020/07/23/taste-humans-how-disease-carrying-mosquitoes-evolved-specialize-biting-us#:~:text=%E2%80%9CThey%20evolved%20in%20response%20to,to%20specialize%20in%20biting%20humans.</ref> Sa pagkukumpara ng mga gene ng mga lamok, ang lamok na [[Aedes aegypti]] ay nag-ebolb sa mga ninuno nito sa mga isla ng katimugang kanlurang [[Karagatang Indiyano]] noong 7 milyog taon ang nakakalipas. Ang mga lamok na ito ay lumaganap mula sa mga kapuluan tungo sa [[Aprika]] noong mga 25,000 hanggang 17,000 taon ang nakakalipas. Sa isang pag-aaral ng datos na kinabibilangan ng 1.38&nbsp;bilyong [[baseng pares]] na naglalaman ng mga 15,419 [[gene] na nagkokodigo ng mga [[protina]], ang sekwensiya ay nagpapakitang ang Aedis aegypti ay humiwalay mula sa ''[[Drosophila melanogaster]]'' hoong 250 milyong taon ang nakakalipas at ang ''Anopheles gambiae'' at ang espesyesyeng ito ay naghiwalay noong 150 milyogn taon ang nakakalipas.<ref>{{Cite news |url=http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |title=Scientists at J. Craig Venter Institute publish draft genome sequence from ''Aedes aegypti'', mosquito responsible for yellow fever, dengue fever |author=Heather Kowalski |date=May 17, 2007 |publisher=[[J. Craig Venter Institute]] |access-date=2007-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715105201/http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |archive-date=2007-07-15 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |author1=Vishvanath Nene |author2=Jennifer R. Wortman |author3=Daniel Lawson |author4=Brian Haas |author5=Chinnappa Kodira |title=Genome sequence of ''Aedes aegypti'', a major arbovirus vector |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=316 |issue=5832 |pages=1718–1723 |date=June 2007 |pmid=17510324 |pmc=2868357 |doi=10.1126/science.1138878 |bibcode=2007Sci...316.1718N|display-authors=etal}}</ref> Natuklasan nina Matthews ''et al.'' noong 2018 na ang 'A. aegypti'' ay nagdadala ng malaki at iba't ibang bilang ng mga [[elementong transposable]]. Ang analisis ay nagmumungkahing ito ay karaniwan sa lahat ng mga lamok<ref name="Cosby-et-al-2019">{{cite journal | last1=Cosby | first1=Rachel L. | last2=Chang | first2=Ni-Chen | last3=Feschotte | first3=Cédric | title=Host–transposon interactions: conflict, cooperation, and cooption | journal=[[Genes & Development]] | publisher=[[Cold Spring Harbor Laboratory Press]] & [[The Genetics Society]] | volume=33 | issue=17–18 | date=2019-09-01 | issn=0890-9369 | doi=10.1101/gad.327312.119 | pages=1098–1116| pmid=31481535 | pmc=6719617 }}</ref> ==Mga kasapi ng lamok== Ang mga lamok ay kasapi ng pamilyang [[langaw]] na [[nematoceran]]. Ang mga subpamilya ng lamok ang [[Anophelinae]] at [[Culicinae]]. Ang mga lamok ay inuuri sa 112 [[genus|genera]]. ===Subpamilyang [[Anophelinae]]=== {{div col|colwidth=21em}} *Genus ''[[Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Anopheles (subgenus)|Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Baimaia]]'' <small>Harbach, Rattanarithikul and Harrison, 2005</small> :*Subgenus ''[[Cellia (subgenus)|Cellia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Kerteszia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Lophopodomyia]]'' <small>Antunes, 1937</small> :*Subgenus ''[[Nyssorhynchus]]'' <small>[[Émile Blanchard|Blanchard]], 1902</small> ::*Section ''[[Albimanus]]'' ::*Section ''[[Argyritarsis]]'' ::*Section ''[[Myzorhynchella]]'' :*Subgenus ''[[Stethomyia]]'' <small>Theobald, 1902</small> *Genus ''[[Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Bironella (subgenus)|Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Brugella]]'' <small>Edwards, 1930</small> :*Subgenus ''[[Neobironella]]'' <small>Tenorio, 1977</small> *Genus ''[[Chagasia]]'' <small>Cruz, 1906</small> {{div col end}} ===Subpamilyang [[Culicinae]]=== {{div col|colwidth=18em}} ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Aedeomyiini]]=== *Genus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Lepiothauma]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribe]] [[Aedini]]=== *Genus ''[[Abraedes]]'' *Genus ''[[Aedes]]'' *Genus ''[[Alanstonea]]'' *Genus ''[[Albuginosus]]'' *Genus ''[[Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Armigeres (subgenus)|Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Leicesteria]]'' *Genus ''[[Ayurakitia]]'' *Genus ''[[Aztecaedes]]'' *Genus ''[[Belkinius]]'' *Genus ''[[Borichinda]]'' *Genus ''[[Bothaella]]'' *Genus ''[[Bruceharrisonius]]'' *Genus ''[[Christophersiomyia]]'' *Genus ''[[Collessius]]'' :*Subgenus ''[[Alloeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Collessius (subgenus)|Collessius]]'' *Genus ''[[Dahliana]]'' *Genus ''[[Danielsia]]'' *Genus ''[[Diceromyia]]'' *Genus ''[[Dobrotworskyius]]'' *Genus ''[[Downsiomyia]]'' *Genus ''[[Edwardsaedes]]'' *Genus ''[[Eretmapodites]]'' *Genus ''[[Finlaya]]'' *Genus ''[[Fredwardsius]]'' *Genus ''[[Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Georgecraigius (subgenus)|Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Horsfallius]]'' *Genus ''[[Gilesius]]'' *Genus ''[[Gymnometopa]]'' *Genus ''[[Haemagogus]]''<ref name="Williston1896">{{cite journal |last1=Williston |first1=Samuel Wendell |title=On the Diptera of St. Vincent (West Indies) |journal=Transactions of the Entomological Society of London |volume=1896 |date=1896 |pages=253–446, pls. 8–14 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/14682348#page/297/mode/1up |accessdate=3 June 2018}}</ref> :*Subgenus ''[[Conopostegus]]'' :*Subgenus ''[[Haemagogus (subgenus)|Haemagogus]]'' *Genus ''[[Halaedes]]'' *Genus ''[[Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Heizmannia (subgenus)|Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Mattinglyia]]'' *Genus ''[[Himalaius]]'' *Genus ''[[Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Hopkinsius (subgenus)|Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Yamada (fly)|Yamada]]'' *Genus ''[[Howardina]]'' *Genus ''[[Huaedes]]'' *Genus ''[[Hulecoeteomyia]]'' *Genus ''[[Indusius]]'' *Genus ''[[Isoaedes]]'' *Genus ''[[Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Jarnellius (subgenus)|Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Jihlienius]]'' *Genus ''[[Kenknightia]]'' *Genus ''[[Kompia (genus)|Kompia]]'' *Genus ''[[Leptosomatomyia]]'' *Genus ''[[Lorrainea]]'' *Genus ''[[Luius]]'' *Genus ''[[Macleaya (insect)|Macleaya]]'' :*Subgenus ''[[Chaetocruiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Macleaya (subgenus)|Macleaya]]'' *Genus ''[[Molpemyia]]'' *Genus ''[[Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Mucidus (subgenus)|Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Neomelaniconion]]'' *Genus ''[[Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Acartomyia]]'' :*Subgenus ''[[Buvirilia]]'' :*Subgenus ''[[Chrysoconops]]'' :*Subgenus ''[[Culicelsa]]'' :*Subgenus ''[[Empihals]]'' :*Subgenus ''[[Geoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Gilesia]]'' :*Subgenus ''[[Levua]]'' :*Subgenus ''[[Ochlerotatus (subgenus)|Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Pholeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Protoculex]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rhinoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rusticoidus]]'' :*Subgenus ''[[Sallumia]]'' *Genus ''[[Opifex (insect)|Opifex]]'' :*Subgenus ''[[Nothoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Opifex (subgenus)|Opifex]]'' *Genus ''[[Paraedes]]'' *Genus ''[[Patmarksia]]'' *Genus ''[[Phagomyia]]'' *Genus ''[[Pseudarmigeres]]'' *Genus ''[[Psorophora]]'' :*Subgenus ''[[Grabhamia]]'' :*Subgenus ''[[Janthinosoma]]'' :*Subgenus ''[[Psorophora (subgenus)|Psorophora]]'' *Genus ''[[Rampamyia]]'' *Genus ''[[Scutomyia]]'' *Genus ''[[Skusea]]'' *Genus ''[[Stegomyia]]'' *Genus ''[[Tanakaius]]'' *Genus ''[[Tewarius]]'' *Genus ''[[Udaya (insect)|Udaya]]'' *Genus ''[[Vansomerenis]]'' *Genus ''[[Verrallina]]'' :*Subgenus ''[[Harbachius]]'' :*Subgenus ''[[Neomacleaya]]'' :*Subgenus ''[[Verrallina (subgenus)|Verrallina]]'' *Genus ''[[Zavortinkius]]'' *Genus ''[[Zeugnomyia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culicini]]=== *Genus ''[[Culex]]'' :*Subgenus ''[[Acalleomyia]]'' :*Subgenus ''[[Acallyntrum]]'' :*Subgenus ''[[Aedinus]]'' :*Subgenus ''[[Afroculex]]'' :*Subgenus ''[[Allimanta]]'' :*Subgenus ''[[Anoedioporpa]]'' :*Subgenus ''[[Barraudius]]'' :*Subgenus ''[[Belkinomyia]]'' :*Subgenus ''[[Carrollia]]'' :*Subgenus ''[[Culex (Subgenus)|Culex]]'' :*Subgenus ''[[Culiciomyia]]'' :*Subgenus ''[[Eumelanomyia]]'' :*Subgenus ''[[Kitzmilleria]]'' :*Subgenus ''[[Lasiosiphon]]'' :*Subgenus ''[[Lophoceraomyia]]'' :*Subgenus ''[[Maillotia]]'' :*Subgenus ''[[Melanoconion]]'' :*Subgenus ''[[Micraedes]]'' :*Subgenus ''[[Microculex]]'' :*Subgenus ''[[Neoculex]]'' :*Subgenus ''[[Nicaromyia]]'' :*Subgenus ''[[Oculeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phenacomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phytotelmatomyia]]'' :*Subgenus ''[[Sirivanakarnius]]'' :*Subgenus ''[[Tinolestes]]'' *Genus ''[[Deinocerites]]'' *Genus ''[[Galindomyia]]'' *Genus ''[[Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Insulalutzia]]'' :*Subgenus ''[[Lutzia (subgenus)|Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Metalutzia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culisetini]]=== *Genus ''[[Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Allotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Austrotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Climacura]]'' :*Subgenus ''[[Culicella]]'' :*Subgenus ''[[Culiseta (subgenus)|Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Neotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Theomyia]]'' ===Tribe [[Ficalbiini]]=== *Genus ''[[Ficalbia]]'' *Genus ''[[Mimomyia]]'' :*Subgenus ''[[Etorleptiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ingramia]]'' :*Subgenus ''[[Mimomyia (subgenus)|Mimomyia]]'' ===Tribong [[Hodgesiini]]=== *Genus ''[[Hodgesia]]'' ===Tribong [[Mansoniini]]=== *Genus ''[[Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Austromansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Rhynchotaenia]]'' *Genus ''[[Mansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Mansonioides]]'' ===Tribong [[Orthopodomyiini]]=== *Genus ''[[Orthopodomyia]]'' ===Tribong [[Sabethini]]=== *Genus ''[[Isostomyia]]'' *Genus ''[[Johnbelkinia]]'' *Genus ''[[Kimia (genus)|Kimia]]'' *Genus ''[[Limatus]]'' *Genus ''[[Malaya (fly)|Malaya]]'' *Genus ''[[Maorigoeldia]]'' *Genus ''[[Onirion]]'' *Genus ''[[Runchomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ctenogoeldia]]'' :*Subgenus ''[[Runchomyia (subgenus)|Runchomyia]]'' *Genus ''[[Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Davismyia]]'' :*Subgenus ''[[Peytonulus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethes (subgenus)|Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Sabethinus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethoides]]'' *Genus ''[[Shannoniana]]'' *Genus ''[[Topomyia]]'' :*Subgenus ''[[Suaymyia]]'' :*Subgenus ''[[Topomyia (subgenus)|Topomyia]]'' *Genus ''[[Trichoprosopon]]'' *Genus ''[[Tripteroides]]'' :*Subgenus ''[[Polylepidomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachionotomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachisoura]]'' :*Subgenus ''[[Tricholeptomyia]]'' :*Subgenus ''[[Tripteroides (subgenus)|Tripteroides]]'' *Genus ''[[Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Antunesmyia]]'' :*Subgenus ''[[Caenomyiella]]'' :*Subgenus ''[[Cruzmyia]]'' :*Subgenus ''[[Decamyia]]'' :*Subgenus ''[[Dendromyia]]'' :*Subgenus ''[[Dodecamyia]]'' :*Subgenus ''[[Exallomyia]]'' :*Subgenus ''[[Hystatamyia]]'' :*Subgenus ''[[Menolepis]]'' :*Subgenus ''[[Nunezia]]'' :*Subgenus ''[[Phoniomyia]]'' :*Subgenus ''[[Prosopolepis]]'' :*Subgenus ''[[Spilonympha]]'' :*Subgenus ''[[Wyeomyia (subgenus)|Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Zinzala]]'' ===Tribong [[Toxorhynchitini]]=== *Genus ''[[Toxorhynchites]]'' :*Subgenus ''[[Afrorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Ankylorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Lynchiella]]'' :*Subgenus ''[[Toxorhynchites (subgenus)|Toxorhynchites]]'' ===Tribong [[Uranotaeniini]]=== *Genus ''[[Uranotaenia]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoficalbia]]'' :*Subgenus ''[[Uranotaenia (subgenus)|Uranotaenia]]'' {{div col end}} ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]],<ref name=EBMED2014/> [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> Ang ilang espesye ng lamok ay nagsasanhi ng uod na [[filariasis]] na isang parasitong nagsasanhi ng [[elephantiasis tropica|elephantiasis]] na nagdudulot ng kapansanan sa mga [[tao]]. Ang mga sakit na virus na [[yellow fever]], [[dengue fever]], [[Zika fever]] at [[chikungunya]] ay dulot ng kagat ng mga lamok na''[[Aedes aegypti]]'' mosquitoes. Ang ibang mga sakit gaya ng [[polyarthritis|epidemic polyarthritis]], [[Rift Valley fever]], [[Ross River fever]], [[St. Louis encephalitis]], [[West Nile fever]], [[Japanese encephalitis]], [[La Crosse encephalitis]] at ilang [[encephalitis]] ay sanhi ng ilang lamok. Ang [[Eastern equine encephalitis]] (EEE) at [[Western equine encephalitis]] (WEE) ay nangyayari sa Estados Unidos na nagsasanhi ng sakit sa mga [[tao]], [[kabayo]] at [[ibon]]. Dahil sa mataas na kamatayan sa mga sakit na ito, ang EEE at WEE ay itinuturing na pinakaseryosong sakit sa Estados Unidos. Ang mga sintomas nito ay transkaso, [[coma]] at kamatayan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/ncidod/diseases/list_mosquitoborne.htm|title=Mosquito-borne diseases, infectious disease information, NCID, CDC<!-- Bot generated title -->|access-date=20 August 2019}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] 0fl01mtbr65xussxfcsijoc47q91xym 1960607 1960602 2022-08-05T02:52:00Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} [[File:Aedes_aegypti.jpg|thumb|300px|Ang [[Aedes aegypti]] na nagsasanhi ng maraming nakakamatay na sakit sa [[tao]] kabilang ang [[dengue]], [[chikungunya]], [[Zika]], [[Mayaro]], at [[yellow fever]].]] Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. Ito ay itinuturing na peste na nagdadala ng mga nakakamatay na sakit sa mga [[tao]] at [[hayop]] ==Ebolusyon ng lamok== Ang pinakamatandang [[fossil]] ng lamok ay mula 79 milyong taon ang nakakalipas bagaman naniniwala ang mga siyentipiko na ang mga lamok ay unang lumitaw noong 226 milyong taon ang nakakalipas. Noong 2019, natuklasan ng mga siyentipiko ang sang bagong espesye ng lamok sa isang [[amber]] mula sa [[Myanmar]] at pinaniniwalaang mula sa panahong [[Kretaseyoso]] noong mga 145 hanggang 65 milyong taon ang nakakalipas. Ayon sa mga entomologo, noong 10,000 taon ang nakakalipas, ang pagkagat ng lamok sa mga [[tao]] ay walang pakinabang sa mga lamok bago ang pagunlad ng [[agrikultura]] at sedentaryong lipunan ng tao. Ayon rin sa mga siyentipiko, ang [[ebolusyon]] ng mga lamok ay nauugnay sa kasaysayan ng pag-iral ng tao. Ang mga lamok ay nag-ebolb kasabay ng pagbabago sa pamumuhay ng mga tao. Ang maliit na praksiyon ng mga lamok ay nag-ebolb ng espesyalisasyon upang kumagat sa mga tao at ito ang responsable sa karamihan ng mga sakit na dala dala ng lamok sa buong mundo.<ref> https://www.princeton.edu/news/2020/07/23/taste-humans-how-disease-carrying-mosquitoes-evolved-specialize-biting-us#:~:text=%E2%80%9CThey%20evolved%20in%20response%20to,to%20specialize%20in%20biting%20humans.</ref> Sa pagkukumpara ng mga gene ng mga lamok, ang lamok na [[Aedes aegypti]] ay nag-ebolb sa mga ninuno nito sa mga isla ng katimugang kanlurang [[Karagatang Indiyano]] noong 7 milyog taon ang nakakalipas. Ang mga lamok na ito ay lumaganap mula sa mga kapuluan tungo sa [[Aprika]] noong mga 25,000 hanggang 17,000 taon ang nakakalipas. Sa isang pag-aaral ng datos na kinabibilangan ng 1.38&nbsp;bilyong [[baseng pares]] na naglalaman ng mga 15,419 [[gene] na nagkokodigo ng mga [[protina]], ang sekwensiya ay nagpapakitang ang Aedis aegypti ay humiwalay mula sa ''[[Drosophila melanogaster]]'' hoong 250 milyong taon ang nakakalipas at ang ''Anopheles gambiae'' at ang espesyesyeng ito ay naghiwalay noong 150 milyogn taon ang nakakalipas.<ref>{{Cite news |url=http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |title=Scientists at J. Craig Venter Institute publish draft genome sequence from ''Aedes aegypti'', mosquito responsible for yellow fever, dengue fever |author=Heather Kowalski |date=May 17, 2007 |publisher=[[J. Craig Venter Institute]] |access-date=2007-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715105201/http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |archive-date=2007-07-15 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |author1=Vishvanath Nene |author2=Jennifer R. Wortman |author3=Daniel Lawson |author4=Brian Haas |author5=Chinnappa Kodira |title=Genome sequence of ''Aedes aegypti'', a major arbovirus vector |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=316 |issue=5832 |pages=1718–1723 |date=June 2007 |pmid=17510324 |pmc=2868357 |doi=10.1126/science.1138878 |bibcode=2007Sci...316.1718N|display-authors=etal}}</ref> Natuklasan nina Matthews ''et al.'' noong 2018 na ang 'A. aegypti'' ay nagdadala ng malaki at iba't ibang bilang ng mga [[elementong transposable]]. Ang analisis ay nagmumungkahing ito ay karaniwan sa lahat ng mga lamok<ref name="Cosby-et-al-2019">{{cite journal | last1=Cosby | first1=Rachel L. | last2=Chang | first2=Ni-Chen | last3=Feschotte | first3=Cédric | title=Host–transposon interactions: conflict, cooperation, and cooption | journal=[[Genes & Development]] | publisher=[[Cold Spring Harbor Laboratory Press]] & [[The Genetics Society]] | volume=33 | issue=17–18 | date=2019-09-01 | issn=0890-9369 | doi=10.1101/gad.327312.119 | pages=1098–1116| pmid=31481535 | pmc=6719617 }}</ref> ==Mga kasapi ng lamok== Ang mga lamok ay kasapi ng pamilyang [[langaw]] na [[nematoceran]]. Ang mga subpamilya ng lamok ang [[Anophelinae]] at [[Culicinae]]. Ang mga lamok ay inuuri sa 112 [[genus|genera]]. ===Subpamilyang [[Anophelinae]]=== {{div col|colwidth=21em}} *Genus ''[[Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Anopheles (subgenus)|Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Baimaia]]'' <small>Harbach, Rattanarithikul and Harrison, 2005</small> :*Subgenus ''[[Cellia (subgenus)|Cellia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Kerteszia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Lophopodomyia]]'' <small>Antunes, 1937</small> :*Subgenus ''[[Nyssorhynchus]]'' <small>[[Émile Blanchard|Blanchard]], 1902</small> ::*Section ''[[Albimanus]]'' ::*Section ''[[Argyritarsis]]'' ::*Section ''[[Myzorhynchella]]'' :*Subgenus ''[[Stethomyia]]'' <small>Theobald, 1902</small> *Genus ''[[Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Bironella (subgenus)|Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Brugella]]'' <small>Edwards, 1930</small> :*Subgenus ''[[Neobironella]]'' <small>Tenorio, 1977</small> *Genus ''[[Chagasia]]'' <small>Cruz, 1906</small> {{div col end}} ===Subpamilyang [[Culicinae]]=== {{div col|colwidth=18em}} ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Aedeomyiini]]=== *Genus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Lepiothauma]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribe]] [[Aedini]]=== *Genus ''[[Abraedes]]'' *Genus ''[[Aedes]]'' *Genus ''[[Alanstonea]]'' *Genus ''[[Albuginosus]]'' *Genus ''[[Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Armigeres (subgenus)|Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Leicesteria]]'' *Genus ''[[Ayurakitia]]'' *Genus ''[[Aztecaedes]]'' *Genus ''[[Belkinius]]'' *Genus ''[[Borichinda]]'' *Genus ''[[Bothaella]]'' *Genus ''[[Bruceharrisonius]]'' *Genus ''[[Christophersiomyia]]'' *Genus ''[[Collessius]]'' :*Subgenus ''[[Alloeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Collessius (subgenus)|Collessius]]'' *Genus ''[[Dahliana]]'' *Genus ''[[Danielsia]]'' *Genus ''[[Diceromyia]]'' *Genus ''[[Dobrotworskyius]]'' *Genus ''[[Downsiomyia]]'' *Genus ''[[Edwardsaedes]]'' *Genus ''[[Eretmapodites]]'' *Genus ''[[Finlaya]]'' *Genus ''[[Fredwardsius]]'' *Genus ''[[Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Georgecraigius (subgenus)|Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Horsfallius]]'' *Genus ''[[Gilesius]]'' *Genus ''[[Gymnometopa]]'' *Genus ''[[Haemagogus]]''<ref name="Williston1896">{{cite journal |last1=Williston |first1=Samuel Wendell |title=On the Diptera of St. Vincent (West Indies) |journal=Transactions of the Entomological Society of London |volume=1896 |date=1896 |pages=253–446, pls. 8–14 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/14682348#page/297/mode/1up |accessdate=3 June 2018}}</ref> :*Subgenus ''[[Conopostegus]]'' :*Subgenus ''[[Haemagogus (subgenus)|Haemagogus]]'' *Genus ''[[Halaedes]]'' *Genus ''[[Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Heizmannia (subgenus)|Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Mattinglyia]]'' *Genus ''[[Himalaius]]'' *Genus ''[[Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Hopkinsius (subgenus)|Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Yamada (fly)|Yamada]]'' *Genus ''[[Howardina]]'' *Genus ''[[Huaedes]]'' *Genus ''[[Hulecoeteomyia]]'' *Genus ''[[Indusius]]'' *Genus ''[[Isoaedes]]'' *Genus ''[[Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Jarnellius (subgenus)|Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Jihlienius]]'' *Genus ''[[Kenknightia]]'' *Genus ''[[Kompia (genus)|Kompia]]'' *Genus ''[[Leptosomatomyia]]'' *Genus ''[[Lorrainea]]'' *Genus ''[[Luius]]'' *Genus ''[[Macleaya (insect)|Macleaya]]'' :*Subgenus ''[[Chaetocruiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Macleaya (subgenus)|Macleaya]]'' *Genus ''[[Molpemyia]]'' *Genus ''[[Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Mucidus (subgenus)|Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Neomelaniconion]]'' *Genus ''[[Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Acartomyia]]'' :*Subgenus ''[[Buvirilia]]'' :*Subgenus ''[[Chrysoconops]]'' :*Subgenus ''[[Culicelsa]]'' :*Subgenus ''[[Empihals]]'' :*Subgenus ''[[Geoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Gilesia]]'' :*Subgenus ''[[Levua]]'' :*Subgenus ''[[Ochlerotatus (subgenus)|Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Pholeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Protoculex]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rhinoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rusticoidus]]'' :*Subgenus ''[[Sallumia]]'' *Genus ''[[Opifex (insect)|Opifex]]'' :*Subgenus ''[[Nothoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Opifex (subgenus)|Opifex]]'' *Genus ''[[Paraedes]]'' *Genus ''[[Patmarksia]]'' *Genus ''[[Phagomyia]]'' *Genus ''[[Pseudarmigeres]]'' *Genus ''[[Psorophora]]'' :*Subgenus ''[[Grabhamia]]'' :*Subgenus ''[[Janthinosoma]]'' :*Subgenus ''[[Psorophora (subgenus)|Psorophora]]'' *Genus ''[[Rampamyia]]'' *Genus ''[[Scutomyia]]'' *Genus ''[[Skusea]]'' *Genus ''[[Stegomyia]]'' *Genus ''[[Tanakaius]]'' *Genus ''[[Tewarius]]'' *Genus ''[[Udaya (insect)|Udaya]]'' *Genus ''[[Vansomerenis]]'' *Genus ''[[Verrallina]]'' :*Subgenus ''[[Harbachius]]'' :*Subgenus ''[[Neomacleaya]]'' :*Subgenus ''[[Verrallina (subgenus)|Verrallina]]'' *Genus ''[[Zavortinkius]]'' *Genus ''[[Zeugnomyia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culicini]]=== *Genus ''[[Culex]]'' :*Subgenus ''[[Acalleomyia]]'' :*Subgenus ''[[Acallyntrum]]'' :*Subgenus ''[[Aedinus]]'' :*Subgenus ''[[Afroculex]]'' :*Subgenus ''[[Allimanta]]'' :*Subgenus ''[[Anoedioporpa]]'' :*Subgenus ''[[Barraudius]]'' :*Subgenus ''[[Belkinomyia]]'' :*Subgenus ''[[Carrollia]]'' :*Subgenus ''[[Culex (Subgenus)|Culex]]'' :*Subgenus ''[[Culiciomyia]]'' :*Subgenus ''[[Eumelanomyia]]'' :*Subgenus ''[[Kitzmilleria]]'' :*Subgenus ''[[Lasiosiphon]]'' :*Subgenus ''[[Lophoceraomyia]]'' :*Subgenus ''[[Maillotia]]'' :*Subgenus ''[[Melanoconion]]'' :*Subgenus ''[[Micraedes]]'' :*Subgenus ''[[Microculex]]'' :*Subgenus ''[[Neoculex]]'' :*Subgenus ''[[Nicaromyia]]'' :*Subgenus ''[[Oculeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phenacomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phytotelmatomyia]]'' :*Subgenus ''[[Sirivanakarnius]]'' :*Subgenus ''[[Tinolestes]]'' *Genus ''[[Deinocerites]]'' *Genus ''[[Galindomyia]]'' *Genus ''[[Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Insulalutzia]]'' :*Subgenus ''[[Lutzia (subgenus)|Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Metalutzia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culisetini]]=== *Genus ''[[Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Allotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Austrotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Climacura]]'' :*Subgenus ''[[Culicella]]'' :*Subgenus ''[[Culiseta (subgenus)|Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Neotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Theomyia]]'' ===Tribe [[Ficalbiini]]=== *Genus ''[[Ficalbia]]'' *Genus ''[[Mimomyia]]'' :*Subgenus ''[[Etorleptiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ingramia]]'' :*Subgenus ''[[Mimomyia (subgenus)|Mimomyia]]'' ===Tribong [[Hodgesiini]]=== *Genus ''[[Hodgesia]]'' ===Tribong [[Mansoniini]]=== *Genus ''[[Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Austromansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Rhynchotaenia]]'' *Genus ''[[Mansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Mansonioides]]'' ===Tribong [[Orthopodomyiini]]=== *Genus ''[[Orthopodomyia]]'' ===Tribong [[Sabethini]]=== *Genus ''[[Isostomyia]]'' *Genus ''[[Johnbelkinia]]'' *Genus ''[[Kimia (genus)|Kimia]]'' *Genus ''[[Limatus]]'' *Genus ''[[Malaya (fly)|Malaya]]'' *Genus ''[[Maorigoeldia]]'' *Genus ''[[Onirion]]'' *Genus ''[[Runchomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ctenogoeldia]]'' :*Subgenus ''[[Runchomyia (subgenus)|Runchomyia]]'' *Genus ''[[Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Davismyia]]'' :*Subgenus ''[[Peytonulus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethes (subgenus)|Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Sabethinus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethoides]]'' *Genus ''[[Shannoniana]]'' *Genus ''[[Topomyia]]'' :*Subgenus ''[[Suaymyia]]'' :*Subgenus ''[[Topomyia (subgenus)|Topomyia]]'' *Genus ''[[Trichoprosopon]]'' *Genus ''[[Tripteroides]]'' :*Subgenus ''[[Polylepidomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachionotomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachisoura]]'' :*Subgenus ''[[Tricholeptomyia]]'' :*Subgenus ''[[Tripteroides (subgenus)|Tripteroides]]'' *Genus ''[[Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Antunesmyia]]'' :*Subgenus ''[[Caenomyiella]]'' :*Subgenus ''[[Cruzmyia]]'' :*Subgenus ''[[Decamyia]]'' :*Subgenus ''[[Dendromyia]]'' :*Subgenus ''[[Dodecamyia]]'' :*Subgenus ''[[Exallomyia]]'' :*Subgenus ''[[Hystatamyia]]'' :*Subgenus ''[[Menolepis]]'' :*Subgenus ''[[Nunezia]]'' :*Subgenus ''[[Phoniomyia]]'' :*Subgenus ''[[Prosopolepis]]'' :*Subgenus ''[[Spilonympha]]'' :*Subgenus ''[[Wyeomyia (subgenus)|Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Zinzala]]'' ===Tribong [[Toxorhynchitini]]=== *Genus ''[[Toxorhynchites]]'' :*Subgenus ''[[Afrorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Ankylorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Lynchiella]]'' :*Subgenus ''[[Toxorhynchites (subgenus)|Toxorhynchites]]'' ===Tribong [[Uranotaeniini]]=== *Genus ''[[Uranotaenia]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoficalbia]]'' :*Subgenus ''[[Uranotaenia (subgenus)|Uranotaenia]]'' {{div col end}} ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]], [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> Ang ilang espesye ng lamok ay nagsasanhi ng uod na [[filariasis]] na isang parasitong nagsasanhi ng [[elephantiasis tropica|elephantiasis]] na nagdudulot ng kapansanan sa mga [[tao]]. Ang mga sakit na virus na [[yellow fever]], [[dengue fever]], [[Zika fever]] at [[chikungunya]] ay dulot ng kagat ng mga lamok na''[[Aedes aegypti]]'' mosquitoes. Ang ibang mga sakit gaya ng [[polyarthritis|epidemic polyarthritis]], [[Rift Valley fever]], [[Ross River fever]], [[St. Louis encephalitis]], [[West Nile fever]], [[Japanese encephalitis]], [[La Crosse encephalitis]] at ilang [[encephalitis]] ay sanhi ng ilang lamok. Ang [[Eastern equine encephalitis]] (EEE) at [[Western equine encephalitis]] (WEE) ay nangyayari sa Estados Unidos na nagsasanhi ng sakit sa mga [[tao]], [[kabayo]] at [[ibon]]. Dahil sa mataas na kamatayan sa mga sakit na ito, ang EEE at WEE ay itinuturing na pinakaseryosong sakit sa Estados Unidos. Ang mga sintomas nito ay transkaso, [[coma]] at kamatayan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/ncidod/diseases/list_mosquitoborne.htm|title=Mosquito-borne diseases, infectious disease information, NCID, CDC<!-- Bot generated title -->|access-date=20 August 2019}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] o17y8nndbw8tt81izs5s253s6s4c3f4 1960608 1960607 2022-08-05T02:54:04Z Xsqwiypb 120901 /* Ebolusyon ng lamok */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} [[File:Aedes_aegypti.jpg|thumb|300px|Ang [[Aedes aegypti]] na nagsasanhi ng maraming nakakamatay na sakit sa [[tao]] kabilang ang [[dengue]], [[chikungunya]], [[Zika]], [[Mayaro]], at [[yellow fever]].]] Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. Ito ay itinuturing na peste na nagdadala ng mga nakakamatay na sakit sa mga [[tao]] at [[hayop]] ==Ebolusyon ng lamok== Ang pinakamatandang [[fossil]] ng lamok ay mula 79 milyong taon ang nakakalipas bagaman naniniwala ang mga siyentipiko na ang mga lamok ay unang lumitaw noong 226 milyong taon ang nakakalipas. Noong 2019, natuklasan ng mga siyentipiko ang sang bagong espesye ng lamok sa isang [[amber]] mula sa [[Myanmar]] at pinaniniwalaang mula sa panahong [[Kretaseyoso]] noong mga 145 hanggang 65 milyong taon ang nakakalipas. Ayon sa mga entomologo, noong 10,000 taon ang nakakalipas, ang pagkagat ng lamok sa mga [[tao]] ay walang pakinabang sa mga lamok bago ang pagunlad ng [[agrikultura]] at sedentaryong lipunan ng tao. Ayon rin sa mga siyentipiko, ang [[ebolusyon]] ng mga lamok ay nauugnay sa kasaysayan ng pag-iral ng tao. Ang mga lamok ay nag-ebolb kasabay ng pagbabago sa pamumuhay ng mga tao. Ang maliit na praksiyon ng mga lamok ay nag-ebolb ng espesyalisasyon upang kumagat sa mga tao at ito ang responsable sa karamihan ng mga sakit na dala dala ng lamok sa buong mundo.<ref> https://www.princeton.edu/news/2020/07/23/taste-humans-how-disease-carrying-mosquitoes-evolved-specialize-biting-us#:~:text=%E2%80%9CThey%20evolved%20in%20response%20to,to%20specialize%20in%20biting%20humans.</ref> Sa pagkukumpara ng mga gene ng mga lamok, ang lamok na [[Aedes aegypti]] ay nag-ebolb sa mga ninuno nito sa mga isla ng katimugang kanlurang [[Karagatang Indiyano]] noong 7 milyog taon ang nakakalipas. Ang mga lamok na ito ay lumaganap mula sa mga kapuluan tungo sa [[Aprika]] noong mga 25,000 hanggang 17,000 taon ang nakakalipas. Sa isang pag-aaral ng datos na kinabibilangan ng 1.38&nbsp;bilyong [[baseng pares]] na naglalaman ng mga 15,419 [[gene]] na nagkokodigo ng mga [[protina]], ang sekwensiya ay nagpapakitang ang Aedis aegypti ay humiwalay mula sa ''[[Drosophila melanogaster]]'' hoong 250 milyong taon ang nakakalipas at ang ''Anopheles gambiae'' at ang espesyesyeng ito ay naghiwalay noong 150 milyogn taon ang nakakalipas.<ref>{{Cite news |url=http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |title=Scientists at J. Craig Venter Institute publish draft genome sequence from ''Aedes aegypti'', mosquito responsible for yellow fever, dengue fever |author=Heather Kowalski |date=May 17, 2007 |publisher=[[J. Craig Venter Institute]] |access-date=2007-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715105201/http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |archive-date=2007-07-15 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |author1=Vishvanath Nene |author2=Jennifer R. Wortman |author3=Daniel Lawson |author4=Brian Haas |author5=Chinnappa Kodira |title=Genome sequence of ''Aedes aegypti'', a major arbovirus vector |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=316 |issue=5832 |pages=1718–1723 |date=June 2007 |pmid=17510324 |pmc=2868357 |doi=10.1126/science.1138878 |bibcode=2007Sci...316.1718N|display-authors=etal}}</ref> Natuklasan nina Matthews ''et al.'' noong 2018 na ang ''A. aegypti'' ay nagdadala ng malaki at iba't ibang bilang ng mga [[elementong transposable]]. Ang analisis ay nagmumungkahing ito ay karaniwan sa lahat ng mga lamok.<ref name="Cosby-et-al-2019">{{cite journal | last1=Cosby | first1=Rachel L. | last2=Chang | first2=Ni-Chen | last3=Feschotte | first3=Cédric | title=Host–transposon interactions: conflict, cooperation, and cooption | journal=[[Genes & Development]] | publisher=[[Cold Spring Harbor Laboratory Press]] & [[The Genetics Society]] | volume=33 | issue=17–18 | date=2019-09-01 | issn=0890-9369 | doi=10.1101/gad.327312.119 | pages=1098–1116| pmid=31481535 | pmc=6719617 }}</ref> ==Mga kasapi ng lamok== Ang mga lamok ay kasapi ng pamilyang [[langaw]] na [[nematoceran]]. Ang mga subpamilya ng lamok ang [[Anophelinae]] at [[Culicinae]]. Ang mga lamok ay inuuri sa 112 [[genus|genera]]. ===Subpamilyang [[Anophelinae]]=== {{div col|colwidth=21em}} *Genus ''[[Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Anopheles (subgenus)|Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Baimaia]]'' <small>Harbach, Rattanarithikul and Harrison, 2005</small> :*Subgenus ''[[Cellia (subgenus)|Cellia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Kerteszia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Lophopodomyia]]'' <small>Antunes, 1937</small> :*Subgenus ''[[Nyssorhynchus]]'' <small>[[Émile Blanchard|Blanchard]], 1902</small> ::*Section ''[[Albimanus]]'' ::*Section ''[[Argyritarsis]]'' ::*Section ''[[Myzorhynchella]]'' :*Subgenus ''[[Stethomyia]]'' <small>Theobald, 1902</small> *Genus ''[[Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Bironella (subgenus)|Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Brugella]]'' <small>Edwards, 1930</small> :*Subgenus ''[[Neobironella]]'' <small>Tenorio, 1977</small> *Genus ''[[Chagasia]]'' <small>Cruz, 1906</small> {{div col end}} ===Subpamilyang [[Culicinae]]=== {{div col|colwidth=18em}} ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Aedeomyiini]]=== *Genus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Lepiothauma]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribe]] [[Aedini]]=== *Genus ''[[Abraedes]]'' *Genus ''[[Aedes]]'' *Genus ''[[Alanstonea]]'' *Genus ''[[Albuginosus]]'' *Genus ''[[Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Armigeres (subgenus)|Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Leicesteria]]'' *Genus ''[[Ayurakitia]]'' *Genus ''[[Aztecaedes]]'' *Genus ''[[Belkinius]]'' *Genus ''[[Borichinda]]'' *Genus ''[[Bothaella]]'' *Genus ''[[Bruceharrisonius]]'' *Genus ''[[Christophersiomyia]]'' *Genus ''[[Collessius]]'' :*Subgenus ''[[Alloeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Collessius (subgenus)|Collessius]]'' *Genus ''[[Dahliana]]'' *Genus ''[[Danielsia]]'' *Genus ''[[Diceromyia]]'' *Genus ''[[Dobrotworskyius]]'' *Genus ''[[Downsiomyia]]'' *Genus ''[[Edwardsaedes]]'' *Genus ''[[Eretmapodites]]'' *Genus ''[[Finlaya]]'' *Genus ''[[Fredwardsius]]'' *Genus ''[[Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Georgecraigius (subgenus)|Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Horsfallius]]'' *Genus ''[[Gilesius]]'' *Genus ''[[Gymnometopa]]'' *Genus ''[[Haemagogus]]''<ref name="Williston1896">{{cite journal |last1=Williston |first1=Samuel Wendell |title=On the Diptera of St. Vincent (West Indies) |journal=Transactions of the Entomological Society of London |volume=1896 |date=1896 |pages=253–446, pls. 8–14 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/14682348#page/297/mode/1up |accessdate=3 June 2018}}</ref> :*Subgenus ''[[Conopostegus]]'' :*Subgenus ''[[Haemagogus (subgenus)|Haemagogus]]'' *Genus ''[[Halaedes]]'' *Genus ''[[Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Heizmannia (subgenus)|Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Mattinglyia]]'' *Genus ''[[Himalaius]]'' *Genus ''[[Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Hopkinsius (subgenus)|Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Yamada (fly)|Yamada]]'' *Genus ''[[Howardina]]'' *Genus ''[[Huaedes]]'' *Genus ''[[Hulecoeteomyia]]'' *Genus ''[[Indusius]]'' *Genus ''[[Isoaedes]]'' *Genus ''[[Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Jarnellius (subgenus)|Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Jihlienius]]'' *Genus ''[[Kenknightia]]'' *Genus ''[[Kompia (genus)|Kompia]]'' *Genus ''[[Leptosomatomyia]]'' *Genus ''[[Lorrainea]]'' *Genus ''[[Luius]]'' *Genus ''[[Macleaya (insect)|Macleaya]]'' :*Subgenus ''[[Chaetocruiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Macleaya (subgenus)|Macleaya]]'' *Genus ''[[Molpemyia]]'' *Genus ''[[Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Mucidus (subgenus)|Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Neomelaniconion]]'' *Genus ''[[Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Acartomyia]]'' :*Subgenus ''[[Buvirilia]]'' :*Subgenus ''[[Chrysoconops]]'' :*Subgenus ''[[Culicelsa]]'' :*Subgenus ''[[Empihals]]'' :*Subgenus ''[[Geoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Gilesia]]'' :*Subgenus ''[[Levua]]'' :*Subgenus ''[[Ochlerotatus (subgenus)|Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Pholeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Protoculex]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rhinoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rusticoidus]]'' :*Subgenus ''[[Sallumia]]'' *Genus ''[[Opifex (insect)|Opifex]]'' :*Subgenus ''[[Nothoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Opifex (subgenus)|Opifex]]'' *Genus ''[[Paraedes]]'' *Genus ''[[Patmarksia]]'' *Genus ''[[Phagomyia]]'' *Genus ''[[Pseudarmigeres]]'' *Genus ''[[Psorophora]]'' :*Subgenus ''[[Grabhamia]]'' :*Subgenus ''[[Janthinosoma]]'' :*Subgenus ''[[Psorophora (subgenus)|Psorophora]]'' *Genus ''[[Rampamyia]]'' *Genus ''[[Scutomyia]]'' *Genus ''[[Skusea]]'' *Genus ''[[Stegomyia]]'' *Genus ''[[Tanakaius]]'' *Genus ''[[Tewarius]]'' *Genus ''[[Udaya (insect)|Udaya]]'' *Genus ''[[Vansomerenis]]'' *Genus ''[[Verrallina]]'' :*Subgenus ''[[Harbachius]]'' :*Subgenus ''[[Neomacleaya]]'' :*Subgenus ''[[Verrallina (subgenus)|Verrallina]]'' *Genus ''[[Zavortinkius]]'' *Genus ''[[Zeugnomyia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culicini]]=== *Genus ''[[Culex]]'' :*Subgenus ''[[Acalleomyia]]'' :*Subgenus ''[[Acallyntrum]]'' :*Subgenus ''[[Aedinus]]'' :*Subgenus ''[[Afroculex]]'' :*Subgenus ''[[Allimanta]]'' :*Subgenus ''[[Anoedioporpa]]'' :*Subgenus ''[[Barraudius]]'' :*Subgenus ''[[Belkinomyia]]'' :*Subgenus ''[[Carrollia]]'' :*Subgenus ''[[Culex (Subgenus)|Culex]]'' :*Subgenus ''[[Culiciomyia]]'' :*Subgenus ''[[Eumelanomyia]]'' :*Subgenus ''[[Kitzmilleria]]'' :*Subgenus ''[[Lasiosiphon]]'' :*Subgenus ''[[Lophoceraomyia]]'' :*Subgenus ''[[Maillotia]]'' :*Subgenus ''[[Melanoconion]]'' :*Subgenus ''[[Micraedes]]'' :*Subgenus ''[[Microculex]]'' :*Subgenus ''[[Neoculex]]'' :*Subgenus ''[[Nicaromyia]]'' :*Subgenus ''[[Oculeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phenacomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phytotelmatomyia]]'' :*Subgenus ''[[Sirivanakarnius]]'' :*Subgenus ''[[Tinolestes]]'' *Genus ''[[Deinocerites]]'' *Genus ''[[Galindomyia]]'' *Genus ''[[Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Insulalutzia]]'' :*Subgenus ''[[Lutzia (subgenus)|Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Metalutzia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culisetini]]=== *Genus ''[[Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Allotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Austrotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Climacura]]'' :*Subgenus ''[[Culicella]]'' :*Subgenus ''[[Culiseta (subgenus)|Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Neotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Theomyia]]'' ===Tribe [[Ficalbiini]]=== *Genus ''[[Ficalbia]]'' *Genus ''[[Mimomyia]]'' :*Subgenus ''[[Etorleptiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ingramia]]'' :*Subgenus ''[[Mimomyia (subgenus)|Mimomyia]]'' ===Tribong [[Hodgesiini]]=== *Genus ''[[Hodgesia]]'' ===Tribong [[Mansoniini]]=== *Genus ''[[Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Austromansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Rhynchotaenia]]'' *Genus ''[[Mansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Mansonioides]]'' ===Tribong [[Orthopodomyiini]]=== *Genus ''[[Orthopodomyia]]'' ===Tribong [[Sabethini]]=== *Genus ''[[Isostomyia]]'' *Genus ''[[Johnbelkinia]]'' *Genus ''[[Kimia (genus)|Kimia]]'' *Genus ''[[Limatus]]'' *Genus ''[[Malaya (fly)|Malaya]]'' *Genus ''[[Maorigoeldia]]'' *Genus ''[[Onirion]]'' *Genus ''[[Runchomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ctenogoeldia]]'' :*Subgenus ''[[Runchomyia (subgenus)|Runchomyia]]'' *Genus ''[[Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Davismyia]]'' :*Subgenus ''[[Peytonulus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethes (subgenus)|Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Sabethinus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethoides]]'' *Genus ''[[Shannoniana]]'' *Genus ''[[Topomyia]]'' :*Subgenus ''[[Suaymyia]]'' :*Subgenus ''[[Topomyia (subgenus)|Topomyia]]'' *Genus ''[[Trichoprosopon]]'' *Genus ''[[Tripteroides]]'' :*Subgenus ''[[Polylepidomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachionotomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachisoura]]'' :*Subgenus ''[[Tricholeptomyia]]'' :*Subgenus ''[[Tripteroides (subgenus)|Tripteroides]]'' *Genus ''[[Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Antunesmyia]]'' :*Subgenus ''[[Caenomyiella]]'' :*Subgenus ''[[Cruzmyia]]'' :*Subgenus ''[[Decamyia]]'' :*Subgenus ''[[Dendromyia]]'' :*Subgenus ''[[Dodecamyia]]'' :*Subgenus ''[[Exallomyia]]'' :*Subgenus ''[[Hystatamyia]]'' :*Subgenus ''[[Menolepis]]'' :*Subgenus ''[[Nunezia]]'' :*Subgenus ''[[Phoniomyia]]'' :*Subgenus ''[[Prosopolepis]]'' :*Subgenus ''[[Spilonympha]]'' :*Subgenus ''[[Wyeomyia (subgenus)|Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Zinzala]]'' ===Tribong [[Toxorhynchitini]]=== *Genus ''[[Toxorhynchites]]'' :*Subgenus ''[[Afrorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Ankylorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Lynchiella]]'' :*Subgenus ''[[Toxorhynchites (subgenus)|Toxorhynchites]]'' ===Tribong [[Uranotaeniini]]=== *Genus ''[[Uranotaenia]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoficalbia]]'' :*Subgenus ''[[Uranotaenia (subgenus)|Uranotaenia]]'' {{div col end}} ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]], [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> Ang ilang espesye ng lamok ay nagsasanhi ng uod na [[filariasis]] na isang parasitong nagsasanhi ng [[elephantiasis tropica|elephantiasis]] na nagdudulot ng kapansanan sa mga [[tao]]. Ang mga sakit na virus na [[yellow fever]], [[dengue fever]], [[Zika fever]] at [[chikungunya]] ay dulot ng kagat ng mga lamok na''[[Aedes aegypti]]'' mosquitoes. Ang ibang mga sakit gaya ng [[polyarthritis|epidemic polyarthritis]], [[Rift Valley fever]], [[Ross River fever]], [[St. Louis encephalitis]], [[West Nile fever]], [[Japanese encephalitis]], [[La Crosse encephalitis]] at ilang [[encephalitis]] ay sanhi ng ilang lamok. Ang [[Eastern equine encephalitis]] (EEE) at [[Western equine encephalitis]] (WEE) ay nangyayari sa Estados Unidos na nagsasanhi ng sakit sa mga [[tao]], [[kabayo]] at [[ibon]]. Dahil sa mataas na kamatayan sa mga sakit na ito, ang EEE at WEE ay itinuturing na pinakaseryosong sakit sa Estados Unidos. Ang mga sintomas nito ay transkaso, [[coma]] at kamatayan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/ncidod/diseases/list_mosquitoborne.htm|title=Mosquito-borne diseases, infectious disease information, NCID, CDC<!-- Bot generated title -->|access-date=20 August 2019}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] 4wjmgyiop4o7a5lkgtwucpc6poadasz 1960609 1960608 2022-08-05T02:54:53Z Xsqwiypb 120901 /* Ebolusyon ng lamok */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|99|0|earliest=226}} <small>[[Late Cretaceous]] ([[Cenomanian]]) – Recent</small> | image = Mosquito 2007-2.jpg | image_caption = Female ''[[Culiseta longiareolata]]'' | taxon = Culicidae | authority = [[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818<ref name=mosqInv>{{cite web |url=https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/family-culicidae-meigen-1818|title=Family Culicidae Meigen, 1818 |date=November 2, 2008 |author=Harbach, Ralph |work=Mosquito Taxonomic Inventory}}, see also [https://mosquito-taxonomic-inventory.myspecies.info/valid-species-list Valid Species List]</ref> | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = *[[List of mosquito genera#Subfamily Anophelinae|Anophelinae]] *[[Culicinae]] | diversity = 41 genera | diversity_link = List of mosquito genera <!--Culicidae#Systematics--> }} [[File:Aedes_aegypti.jpg|thumb|300px|Ang [[Aedes aegypti]] na nagsasanhi ng maraming nakakamatay na sakit sa [[tao]] kabilang ang [[dengue]], [[chikungunya]], [[Zika]], [[Mayaro]], at [[yellow fever]].]] Ang '''lamok''' (Ingles: ''mosquito'') ay isang [[espesye]] ng [[insekto]] ng maliliit na [[Diptera]] sa loob ng [[Culicidae]]. Mayroong 3,000 espesye ng lamok sa mundo. Ito ay itinuturing na peste na nagdadala ng mga nakakamatay na sakit sa mga [[tao]] at [[hayop]] ==Ebolusyon ng lamok== Ang pinakamatandang [[fossil]] ng lamok ay mula 79 milyong taon ang nakakalipas bagaman naniniwala ang mga siyentipiko na ang mga lamok ay unang lumitaw noong 226 milyong taon ang nakakalipas. Noong 2019, natuklasan ng mga siyentipiko ang sang bagong espesye ng lamok sa isang [[amber]] mula sa [[Myanmar]] at pinaniniwalaang mula sa panahong [[Kretaseyoso]] noong mga 145 hanggang 65 milyong taon ang nakakalipas. Ayon sa mga entomologo, noong 10,000 taon ang nakakalipas, ang pagkagat ng lamok sa mga [[tao]] ay walang pakinabang sa mga lamok bago ang pagunlad ng [[agrikultura]] at sedentaryong lipunan ng tao. Ayon rin sa mga siyentipiko, ang [[ebolusyon]] ng mga lamok ay nauugnay sa kasaysayan ng pag-iral ng tao. Ang mga lamok ay nag-ebolb kasabay ng pagbabago sa pamumuhay ng mga tao. Ang maliit na praksiyon ng mga lamok ay nag-ebolb ng espesyalisasyon upang kumagat sa mga tao at ito ang responsable sa karamihan ng mga sakit na dala dala ng lamok sa buong mundo.<ref> https://www.princeton.edu/news/2020/07/23/taste-humans-how-disease-carrying-mosquitoes-evolved-specialize-biting-us#:~:text=%E2%80%9CThey%20evolved%20in%20response%20to,to%20specialize%20in%20biting%20humans.</ref> Sa pagkukumpara ng mga gene ng mga lamok, ang lamok na [[Aedes aegypti]] ay nag-ebolb sa mga ninuno nito sa mga isla ng katimugang kanlurang [[Karagatang Indiyano]] noong 7 milyog taon ang nakakalipas. Ang mga lamok na ito ay lumaganap mula sa mga kapuluan tungo sa [[Aprika]] noong mga 25,000 hanggang 17,000 taon ang nakakalipas. Sa isang pag-aaral ng datos na kinabibilangan ng 1.38&nbsp;bilyong [[baseng pares]] na naglalaman ng mga 15,419 [[gene]] na nagkokodigo ng mga [[protina]], ang sekwensiya ay nagpapakitang ang Aedis aegypti ay humiwalay mula sa ''[[Drosophila melanogaster]]'' hoong 250 milyong taon ang nakakalipas at ang ''Anopheles gambiae'' at ang espesyeng ito ay naghiwalay noong 150 milyogn taon ang nakakalipas.<ref>{{Cite news |url=http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |title=Scientists at J. Craig Venter Institute publish draft genome sequence from ''Aedes aegypti'', mosquito responsible for yellow fever, dengue fever |author=Heather Kowalski |date=May 17, 2007 |publisher=[[J. Craig Venter Institute]] |access-date=2007-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715105201/http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |archive-date=2007-07-15 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |author1=Vishvanath Nene |author2=Jennifer R. Wortman |author3=Daniel Lawson |author4=Brian Haas |author5=Chinnappa Kodira |title=Genome sequence of ''Aedes aegypti'', a major arbovirus vector |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=316 |issue=5832 |pages=1718–1723 |date=June 2007 |pmid=17510324 |pmc=2868357 |doi=10.1126/science.1138878 |bibcode=2007Sci...316.1718N|display-authors=etal}}</ref> Natuklasan nina Matthews ''et al.'' noong 2018 na ang ''A. aegypti'' ay nagdadala ng malaki at iba't ibang bilang ng mga [[elementong transposable]]. Ang analisis ay nagmumungkahing ito ay karaniwan sa lahat ng mga lamok.<ref name="Cosby-et-al-2019">{{cite journal | last1=Cosby | first1=Rachel L. | last2=Chang | first2=Ni-Chen | last3=Feschotte | first3=Cédric | title=Host–transposon interactions: conflict, cooperation, and cooption | journal=[[Genes & Development]] | publisher=[[Cold Spring Harbor Laboratory Press]] & [[The Genetics Society]] | volume=33 | issue=17–18 | date=2019-09-01 | issn=0890-9369 | doi=10.1101/gad.327312.119 | pages=1098–1116| pmid=31481535 | pmc=6719617 }}</ref> ==Mga kasapi ng lamok== Ang mga lamok ay kasapi ng pamilyang [[langaw]] na [[nematoceran]]. Ang mga subpamilya ng lamok ang [[Anophelinae]] at [[Culicinae]]. Ang mga lamok ay inuuri sa 112 [[genus|genera]]. ===Subpamilyang [[Anophelinae]]=== {{div col|colwidth=21em}} *Genus ''[[Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Anopheles (subgenus)|Anopheles]]'' <small>[[Johann Wilhelm Meigen|Meigen]], 1818</small> :*Subgenus ''[[Baimaia]]'' <small>Harbach, Rattanarithikul and Harrison, 2005</small> :*Subgenus ''[[Cellia (subgenus)|Cellia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Kerteszia]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Lophopodomyia]]'' <small>Antunes, 1937</small> :*Subgenus ''[[Nyssorhynchus]]'' <small>[[Émile Blanchard|Blanchard]], 1902</small> ::*Section ''[[Albimanus]]'' ::*Section ''[[Argyritarsis]]'' ::*Section ''[[Myzorhynchella]]'' :*Subgenus ''[[Stethomyia]]'' <small>Theobald, 1902</small> *Genus ''[[Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Bironella (subgenus)|Bironella]]'' <small>Theobald, 1905</small> :*Subgenus ''[[Brugella]]'' <small>Edwards, 1930</small> :*Subgenus ''[[Neobironella]]'' <small>Tenorio, 1977</small> *Genus ''[[Chagasia]]'' <small>Cruz, 1906</small> {{div col end}} ===Subpamilyang [[Culicinae]]=== {{div col|colwidth=18em}} ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Aedeomyiini]]=== *Genus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Aedeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Lepiothauma]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribe]] [[Aedini]]=== *Genus ''[[Abraedes]]'' *Genus ''[[Aedes]]'' *Genus ''[[Alanstonea]]'' *Genus ''[[Albuginosus]]'' *Genus ''[[Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Armigeres (subgenus)|Armigeres]]'' :*Subgenus ''[[Leicesteria]]'' *Genus ''[[Ayurakitia]]'' *Genus ''[[Aztecaedes]]'' *Genus ''[[Belkinius]]'' *Genus ''[[Borichinda]]'' *Genus ''[[Bothaella]]'' *Genus ''[[Bruceharrisonius]]'' *Genus ''[[Christophersiomyia]]'' *Genus ''[[Collessius]]'' :*Subgenus ''[[Alloeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Collessius (subgenus)|Collessius]]'' *Genus ''[[Dahliana]]'' *Genus ''[[Danielsia]]'' *Genus ''[[Diceromyia]]'' *Genus ''[[Dobrotworskyius]]'' *Genus ''[[Downsiomyia]]'' *Genus ''[[Edwardsaedes]]'' *Genus ''[[Eretmapodites]]'' *Genus ''[[Finlaya]]'' *Genus ''[[Fredwardsius]]'' *Genus ''[[Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Georgecraigius (subgenus)|Georgecraigius]]'' :*Subgenus ''[[Horsfallius]]'' *Genus ''[[Gilesius]]'' *Genus ''[[Gymnometopa]]'' *Genus ''[[Haemagogus]]''<ref name="Williston1896">{{cite journal |last1=Williston |first1=Samuel Wendell |title=On the Diptera of St. Vincent (West Indies) |journal=Transactions of the Entomological Society of London |volume=1896 |date=1896 |pages=253–446, pls. 8–14 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/14682348#page/297/mode/1up |accessdate=3 June 2018}}</ref> :*Subgenus ''[[Conopostegus]]'' :*Subgenus ''[[Haemagogus (subgenus)|Haemagogus]]'' *Genus ''[[Halaedes]]'' *Genus ''[[Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Heizmannia (subgenus)|Heizmannia]]'' :*Subgenus ''[[Mattinglyia]]'' *Genus ''[[Himalaius]]'' *Genus ''[[Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Hopkinsius (subgenus)|Hopkinsius]]'' :*Subgenus ''[[Yamada (fly)|Yamada]]'' *Genus ''[[Howardina]]'' *Genus ''[[Huaedes]]'' *Genus ''[[Hulecoeteomyia]]'' *Genus ''[[Indusius]]'' *Genus ''[[Isoaedes]]'' *Genus ''[[Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Jarnellius (subgenus)|Jarnellius]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Jihlienius]]'' *Genus ''[[Kenknightia]]'' *Genus ''[[Kompia (genus)|Kompia]]'' *Genus ''[[Leptosomatomyia]]'' *Genus ''[[Lorrainea]]'' *Genus ''[[Luius]]'' *Genus ''[[Macleaya (insect)|Macleaya]]'' :*Subgenus ''[[Chaetocruiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Macleaya (subgenus)|Macleaya]]'' *Genus ''[[Molpemyia]]'' *Genus ''[[Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Mucidus (subgenus)|Mucidus]]'' :*Subgenus ''[[Lewnielsenius]]'' *Genus ''[[Neomelaniconion]]'' *Genus ''[[Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Acartomyia]]'' :*Subgenus ''[[Buvirilia]]'' :*Subgenus ''[[Chrysoconops]]'' :*Subgenus ''[[Culicelsa]]'' :*Subgenus ''[[Empihals]]'' :*Subgenus ''[[Geoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Gilesia]]'' :*Subgenus ''[[Levua]]'' :*Subgenus ''[[Ochlerotatus (subgenus)|Ochlerotatus]]'' :*Subgenus ''[[Pholeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Protoculex]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rhinoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Rusticoidus]]'' :*Subgenus ''[[Sallumia]]'' *Genus ''[[Opifex (insect)|Opifex]]'' :*Subgenus ''[[Nothoskusea]]'' :*Subgenus ''[[Opifex (subgenus)|Opifex]]'' *Genus ''[[Paraedes]]'' *Genus ''[[Patmarksia]]'' *Genus ''[[Phagomyia]]'' *Genus ''[[Pseudarmigeres]]'' *Genus ''[[Psorophora]]'' :*Subgenus ''[[Grabhamia]]'' :*Subgenus ''[[Janthinosoma]]'' :*Subgenus ''[[Psorophora (subgenus)|Psorophora]]'' *Genus ''[[Rampamyia]]'' *Genus ''[[Scutomyia]]'' *Genus ''[[Skusea]]'' *Genus ''[[Stegomyia]]'' *Genus ''[[Tanakaius]]'' *Genus ''[[Tewarius]]'' *Genus ''[[Udaya (insect)|Udaya]]'' *Genus ''[[Vansomerenis]]'' *Genus ''[[Verrallina]]'' :*Subgenus ''[[Harbachius]]'' :*Subgenus ''[[Neomacleaya]]'' :*Subgenus ''[[Verrallina (subgenus)|Verrallina]]'' *Genus ''[[Zavortinkius]]'' *Genus ''[[Zeugnomyia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culicini]]=== *Genus ''[[Culex]]'' :*Subgenus ''[[Acalleomyia]]'' :*Subgenus ''[[Acallyntrum]]'' :*Subgenus ''[[Aedinus]]'' :*Subgenus ''[[Afroculex]]'' :*Subgenus ''[[Allimanta]]'' :*Subgenus ''[[Anoedioporpa]]'' :*Subgenus ''[[Barraudius]]'' :*Subgenus ''[[Belkinomyia]]'' :*Subgenus ''[[Carrollia]]'' :*Subgenus ''[[Culex (Subgenus)|Culex]]'' :*Subgenus ''[[Culiciomyia]]'' :*Subgenus ''[[Eumelanomyia]]'' :*Subgenus ''[[Kitzmilleria]]'' :*Subgenus ''[[Lasiosiphon]]'' :*Subgenus ''[[Lophoceraomyia]]'' :*Subgenus ''[[Maillotia]]'' :*Subgenus ''[[Melanoconion]]'' :*Subgenus ''[[Micraedes]]'' :*Subgenus ''[[Microculex]]'' :*Subgenus ''[[Neoculex]]'' :*Subgenus ''[[Nicaromyia]]'' :*Subgenus ''[[Oculeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phenacomyia]]'' :*Subgenus ''[[Phytotelmatomyia]]'' :*Subgenus ''[[Sirivanakarnius]]'' :*Subgenus ''[[Tinolestes]]'' *Genus ''[[Deinocerites]]'' *Genus ''[[Galindomyia]]'' *Genus ''[[Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Insulalutzia]]'' :*Subgenus ''[[Lutzia (subgenus)|Lutzia]]'' :*Subgenus ''[[Metalutzia]]'' ===[[Tribe (biology)|Tribong]] [[Culisetini]]=== *Genus ''[[Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Allotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Austrotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Climacura]]'' :*Subgenus ''[[Culicella]]'' :*Subgenus ''[[Culiseta (subgenus)|Culiseta]]'' :*Subgenus ''[[Neotheobaldia]]'' :*Subgenus ''[[Theomyia]]'' ===Tribe [[Ficalbiini]]=== *Genus ''[[Ficalbia]]'' *Genus ''[[Mimomyia]]'' :*Subgenus ''[[Etorleptiomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ingramia]]'' :*Subgenus ''[[Mimomyia (subgenus)|Mimomyia]]'' ===Tribong [[Hodgesiini]]=== *Genus ''[[Hodgesia]]'' ===Tribong [[Mansoniini]]=== *Genus ''[[Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Austromansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Rhynchotaenia]]'' *Genus ''[[Mansonia]]'' :*Subgenus ''[[Coquillettidia (subgenus)|Coquillettidia]]'' :*Subgenus ''[[Mansonioides]]'' ===Tribong [[Orthopodomyiini]]=== *Genus ''[[Orthopodomyia]]'' ===Tribong [[Sabethini]]=== *Genus ''[[Isostomyia]]'' *Genus ''[[Johnbelkinia]]'' *Genus ''[[Kimia (genus)|Kimia]]'' *Genus ''[[Limatus]]'' *Genus ''[[Malaya (fly)|Malaya]]'' *Genus ''[[Maorigoeldia]]'' *Genus ''[[Onirion]]'' *Genus ''[[Runchomyia]]'' :*Subgenus ''[[Ctenogoeldia]]'' :*Subgenus ''[[Runchomyia (subgenus)|Runchomyia]]'' *Genus ''[[Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Davismyia]]'' :*Subgenus ''[[Peytonulus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethes (subgenus)|Sabethes]]'' :*Subgenus ''[[Sabethinus]]'' :*Subgenus ''[[Sabethoides]]'' *Genus ''[[Shannoniana]]'' *Genus ''[[Topomyia]]'' :*Subgenus ''[[Suaymyia]]'' :*Subgenus ''[[Topomyia (subgenus)|Topomyia]]'' *Genus ''[[Trichoprosopon]]'' *Genus ''[[Tripteroides]]'' :*Subgenus ''[[Polylepidomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachionotomyia]]'' :*Subgenus ''[[Rachisoura]]'' :*Subgenus ''[[Tricholeptomyia]]'' :*Subgenus ''[[Tripteroides (subgenus)|Tripteroides]]'' *Genus ''[[Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Antunesmyia]]'' :*Subgenus ''[[Caenomyiella]]'' :*Subgenus ''[[Cruzmyia]]'' :*Subgenus ''[[Decamyia]]'' :*Subgenus ''[[Dendromyia]]'' :*Subgenus ''[[Dodecamyia]]'' :*Subgenus ''[[Exallomyia]]'' :*Subgenus ''[[Hystatamyia]]'' :*Subgenus ''[[Menolepis]]'' :*Subgenus ''[[Nunezia]]'' :*Subgenus ''[[Phoniomyia]]'' :*Subgenus ''[[Prosopolepis]]'' :*Subgenus ''[[Spilonympha]]'' :*Subgenus ''[[Wyeomyia (subgenus)|Wyeomyia]]'' :*Subgenus ''[[Zinzala]]'' ===Tribong [[Toxorhynchitini]]=== *Genus ''[[Toxorhynchites]]'' :*Subgenus ''[[Afrorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Ankylorhynchus]]'' :*Subgenus ''[[Lynchiella]]'' :*Subgenus ''[[Toxorhynchites (subgenus)|Toxorhynchites]]'' ===Tribong [[Uranotaeniini]]=== *Genus ''[[Uranotaenia]]'' :*Subgenus ''[[Pseudoficalbia]]'' :*Subgenus ''[[Uranotaenia (subgenus)|Uranotaenia]]'' {{div col end}} ==Tagapagdala ng sakit== Ang mga lamok ay mga vector o tagapagdala o nagpapasa ng maraming mga sakit na sanhi ng mga [[virus]] at [[parasito]]. Kabilang sa mga sakit na dala dala ng mga lamok ang [[malaria]], [[dengue]], [[West Nile virus]], [[chikungunya]], [[yellow fever]], [[filariasis]], [[tularemia]], [[dirofilariasis]], [[Japanese encephalitis]], [[Saint Louis encephalitis]], [[Western equine encephalitis virus|Western equine encephalitis]], [[Eastern equine encephalitis virus|Eastern equine encephalitis]],<ref name=":11">{{Cite web|url=http://www.health.state.mn.us/divs/idepc/dtopics/mosquitoborne/diseases.html|title=Diseases that can be Transmitted by Mosquitoes - Minnesota Dept. of Health|website=www.health.state.mn.us|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> [[Venezuelan equine encephalitis virus|Venezuelan equine encephalitis]], [[Ross River fever]], [[Barmah Forest virus|Barmah Forest fever]], [[La Crosse encephalitis]], and [[Zika fever]],<ref name=":11" /> gayundin ang bagong natukoy na [[Keystone virus]] at [[Rift Valley fever]]. Walang ebidensiya na ang [[COVID-19]] ay maipapasa ng kagat ng lamok sa tao o kahit ang [[HIV]].<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters|title=WHO {{!}} Myth busters|website=www.who.int|access-date=2020-04-18}}</ref><ref>{{Cite web|title=It's extremely unlikely mosquitoes can transmit COVID-19, Purdue professor says|url=https://www.purdue.edu/newsroom/releases/2020/Q2/its-extremely-unlikely-mosquitoes-can-transmit-covid-19-purdue-professor-says.html|last=Service|first=Purdue News|website=www.purdue.edu|language=en|access-date=2020-05-12}}</ref> Ang kagat ng mga babaeng lamok ng [[genus]] na ''[[Anopheles]]'' ay nagdadala ng parasitong [[malaria]]. Ang apat na [[espesye]] ng [[protozoa]] na nagsasanhi ng malaria ang ''Plasmodium falciparum'', ''Plasmodium malariae'', ''Plasmodium'' ovale at ''Plasmodium'' vivax<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/ith/diseases/malaria/en/|title=WHO {{!}} Malaria|website=www.who.int|access-date=2018-02-15}}</ref> (see ''[[Plasmodium]]''). Sa buong mundo, ang malaria ang pangunahing sanhi ng maagang kamatayan lalo na sa mga bata sa ilalim ng edad na lima na may 207 milyong kaso ang higit sa kalahting milyong kamatayan noong 2012. Ang kamatayan sa kagat ng lamok na nagsanhi ng malaria ay umabot ng isang milyong noong 2018 ayon sa American Mosquito Control Association.<ref>{{Cite web|url=http://www.mosquito.org/page/diseases|title=Mosquito-Borne Diseases - American Mosquito Control Association|website=www.mosquito.org|language=en|access-date=2018-02-15}}</ref> Ang ilang espesye ng lamok ay nagsasanhi ng uod na [[filariasis]] na isang parasitong nagsasanhi ng [[elephantiasis tropica|elephantiasis]] na nagdudulot ng kapansanan sa mga [[tao]]. Ang mga sakit na virus na [[yellow fever]], [[dengue fever]], [[Zika fever]] at [[chikungunya]] ay dulot ng kagat ng mga lamok na''[[Aedes aegypti]]'' mosquitoes. Ang ibang mga sakit gaya ng [[polyarthritis|epidemic polyarthritis]], [[Rift Valley fever]], [[Ross River fever]], [[St. Louis encephalitis]], [[West Nile fever]], [[Japanese encephalitis]], [[La Crosse encephalitis]] at ilang [[encephalitis]] ay sanhi ng ilang lamok. Ang [[Eastern equine encephalitis]] (EEE) at [[Western equine encephalitis]] (WEE) ay nangyayari sa Estados Unidos na nagsasanhi ng sakit sa mga [[tao]], [[kabayo]] at [[ibon]]. Dahil sa mataas na kamatayan sa mga sakit na ito, ang EEE at WEE ay itinuturing na pinakaseryosong sakit sa Estados Unidos. Ang mga sintomas nito ay transkaso, [[coma]] at kamatayan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/ncidod/diseases/list_mosquitoborne.htm|title=Mosquito-borne diseases, infectious disease information, NCID, CDC<!-- Bot generated title -->|access-date=20 August 2019}}</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Kulisap}} [[Kategorya:Culicidae]] dby5uzc5r6njpyzkmgo4r8lzce58sm2 0 40920 1960576 1707529 2022-08-05T02:16:16Z Xsqwiypb 120901 Inilipat ni Xsqwiypb ang pahinang [[Langaw]] sa [[Langaw na pambahay]] wikitext text/x-wiki {{Speciesbox | name = Langaw | image = Musca.domestica.female.jpg | image_width = 250px | taxon = Musca domestica | authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], [[Systema Naturae|1758]] }} Ang '''langaw''' (Ingles: ''housefly'') ay isang uri ng [[kulisap]].<ref name="TE"> [[English, Leo James]]. ''Diksyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, ISBN 971910550X</ref> ==Tingnan din== *Mga bangaw: **[[bangaw (botfly)]] **[[bangaw (blowfly)]] ==Mga talasanggunian== {{reflist}} {{stub|Kulisap}} [[Kaurian:Kulisap]] qzteb82suyqb3bfc211vwi2f7zakd7q 1960587 1960576 2022-08-05T02:44:07Z Bluemask 20 Inilipat ni Bluemask ang pahinang [[Langaw na pambahay]] sa [[Musca domestica]]: use scientific name if there is no local name this specific species wikitext text/x-wiki {{Speciesbox | name = Langaw | image = Musca.domestica.female.jpg | image_width = 250px | taxon = Musca domestica | authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], [[Systema Naturae|1758]] }} Ang '''langaw''' (Ingles: ''housefly'') ay isang uri ng [[kulisap]].<ref name="TE"> [[English, Leo James]]. ''Diksyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, ISBN 971910550X</ref> ==Tingnan din== *Mga bangaw: **[[bangaw (botfly)]] **[[bangaw (blowfly)]] ==Mga talasanggunian== {{reflist}} {{stub|Kulisap}} [[Kaurian:Kulisap]] qzteb82suyqb3bfc211vwi2f7zakd7q 0 40983 1960532 1929475 2022-08-05T00:09:37Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{for|kabanata ng Quran na may pamagat sa Tagalog na Ang mga Bubuyog|An-Nahl}} {{Automatic taxobox | name = Bees | fossil_range = [[Late Cretaceous]]&nbsp;– [[Holocene|Present]], {{fossilrange|100|0}} | image = Tetragonula carbonaria (14521993792).jpg | image_caption = The sugarbag bee, ''[[Tetragonula carbonaria]]'' | display_parents = 3 | taxon = Anthophila | authority = | subdivision_ranks = Families | subdivision = {{plainlist| * [[Andrenidae]] * [[Apidae]] * [[Colletidae]] * [[Halictidae]] * [[Megachilidae]] * [[Melittidae]] * [[Stenotritidae]]}} | synonyms = '''Apiformes''' (from Latin ''[[wikt:apis#Etymology|'apis']]'') }} [[File:Stingless Bees from Bicol, Philippines.jpg|thumb|Bubuyog o Stingless Bees mula sa Bicol, Philippines]] Ang '''bubuyog'''<ref name="TE">[[English, Leo James]]. ''Diksyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, ISBN 971-91055-0-X</ref>(Kastila: ''abeja'', Pranses: ''abeille'', Aleman: ''Biene'', Ingles: ''bee'')<ref name="FEEF">''The New Filipino-English English-Filipino Dictionary'' (Ang Bagong Diksiyunaryong Pilipino-Ingles Ingles-Pilipino), ni Maria Odulio de Guzman, National Bookstore, 1968, muling nailimbag noong 2005, may 197 na mga pahina, ISBN 971-08-1776-0</ref>, ay isang uri ng [[kulisap]]. Ang pormal na pangalan ng bubuyog ay ''Anthophila''. Ang mga bubuyog ay nabibilang sa [[superpamilya]] ng mga [[Apoidea]] at binubuo ng siyam na pamilya. Tinatayang may kumulang-kulang na dalawampung libong (20,000) [[uri]] ang mga bubuyog sa mundo. Sila'y matatagpuan sa lahat ng [[kontinente]] maliban sa [[Antartica]]. Kabilang sa mga ito ang mga '''[[pukyutan]]''', ang mga bubuyog na lumilikha ng [[pulut-pukyutan]]<ref name="Bienen">''Imkern'' (Apikultor), 2014, may 176 na mga pahina, ISBN 978-3-867-66467-7</ref>. Nakasanayan na ng mga bubuyog ang mabuhay sa [[nektar]] at mga [[polen]] mula sa mga [[bulaklak]]. Nagmumula sa nektar ang kanilang lakas o enerhiya at sa ''pollen'' naman nila nakukuha ang [[protina]] at sustansiya. Kadalasan, polen ang pinapakain sa mga batang bubuyog o larba<ref name="Abejas">''El Gran Libro De Las Abejas'' (Bubuyog), ni Jutta Gay at Inga Menkhoff, 2014, may 320 na mga pahina, ISBN 978-3-771-60017-4</ref>. [[Talaksan:HoneyBeeAnatomy.svg|thumb|left|250px|[[Morpolohiya]] ng isang babaeng [[pukyutan]].]] Nagtataglay din ng [[proboscis|probosis]] ang mga bubuyog, katulad ng mga [[lamok]], na siyang ginagamit nila sa pagkuha o paghigop ng nektar mula sa mga bulaklak. Ang mga [[lalaki]]ng bubuyog ay may labintatlong (13) [[antena]] at labindalawa (12) naman ang sa mga [[kababaihan]] na pangkaraniwan sa kanilang superpamilya. Lahat ng mga bubuyog ay nagtataglay ng dalawang pares ng [[pakpak]]. Sa ibang mga uri ng bubuyog, ang isang kasarian o kaantasan ay nagtataglay ng mas maikling mga pakpak<ref name="El Mundo de Abejas">''Abejas: un mundo biológicamente extraordinario'' (Mundo ng Bubuyog), ni Jürgen Tautz at Jaime Esaín Escobar, 2010, may 286 na mga pahina, ISBN 978-8-420-01139-4</ref>. == Tingnan din == * [[Humuhugong na bubuyog]] * [[Pagbububuyog]] == Mga sanggunian == {{reflist}} [[Kategorya:Bubuyog]] [[Kategorya:Hymenoptera]] {{stub|Kulisap}} de68636fjxpetwkz4tt3f94g7285acw 0 41260 1960555 1728870 2022-08-05T00:53:13Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|Cenomanian|Present|[[Cenomanian]]-Recent}} | image = Photuris lucicrescens.jpg | image_caption = ''[[Photuris lucicrescens]]''<ref>Cirrus Digit [http://www.cirrusimage.com/beetle_firefly_Photuris_lucicrescens.htm Firefly ''Photuris lucicrescens'']</ref> | image_alt = Photuris lucicrescens | taxon = Lampyridae | display_parents = 3 | authority = [[Pierre André Latreille|Latreille]], 1817 | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = [[Amydetinae]]<ref name=Martin2019>{{cite journal |last1=Martin |first1=Gavin J. |last2=Stanger-Hall |first2=Kathrin F. |last3=Branham | first3=Marc A. |last4=Da Silveira |first4=Luiz F. L. |last5=Lower |first5=Sarah E. |last6=Hall |first6=David W. |last7=Li |first7=Xue-Yan |last8=Lemmon |first8=Alan R. |last9=Moriarty Lemmon |first9=Emily |last10=Bybee |first10=Seth M. |display-authors=3 |editor-last=Jordal |editor-first=Bjarte |title=Higher-Level Phylogeny and Reclassification of Lampyridae (Coleoptera: Elateroidea) |journal=[[Insect Systematics and Diversity]] |publisher=[[Oxford University Press]] ) |volume=3 |issue=6 |date=1 November 2019 |doi=10.1093/isd/ixz024 }}</ref><br/>[[Cheguevariinae]]<ref name=Ferreira2019>{{cite journal |last1=Ferreira |first1=Vinicius S. |last2=Keller |first2=Oliver |last3=Branham |first3=Marc A. |last4=Ivie |first4=Michael A. |title=Molecular data support the placement of the enigmatic ''Cheguevaria'' as a subfamily of Lampyridae (Insecta: Coleoptera) |journal=[[Zoological Journal of the Linnean Society]] |volume=187 |issue=4 |pages=1253–1258 |publisher=[[Oxford University Press]] |year=2019 |doi=10.1093/zoolinnean/zlz073 |doi-access=free }}</ref><br/>[[Chespiritoinae]]<ref name="FerreiraEtAl">{{cite journal |last1=Ferreira |first1=Vinicius S. |last2=Keller |first2=Oliver |last3=Branham |first3=Marc A |editor-last=Marvaldi |editor-first=Adriana |title=Multilocus Phylogeny Support the Nonbioluminescent Firefly Chespirito as a New Subfamily in the Lampyridae (Coleoptera: Elateroidea) |journal=[[Insect Systematics and Diversity]] |publisher=[[Oxford University Press]] |volume=4 |issue=6 |date=1 November 2020 |doi=10.1093/isd/ixaa014 }}</ref><br/> [[Cyphonocerinae]]<br/> [[Lamprohizinae]]<ref name=Martin2019/><br/> [[Lampyrinae]]<br/> [[Luciolinae]]<br/> [[Ototretinae]]<br/> [[Photurinae]]<br/> [[Psilocladinae]]<ref name=Martin2019/><br/> [[Pterotinae]]<ref name=Martin2019/><br/> ---- [[Genera]] ''[[incertae sedis]]'':<ref name="Martin2019" /><br/> ''[[Anadrilus]]'' <small>Kirsch, 1875</small><br/> ''[[Araucariocladus]]'' <small>Silveira and Mermudes, 2017</small><br/> ''[[Crassitarsus]]'' <small>Martin, 2019</small><br/> ''[[Lamprigera]]'' <small>Motschulsky, 1853</small><br/> ''[[Oculogryphus]]''<br/> <small>Jeng, Engel, and Yang, 2007</small><br/> ''[[Photoctus]]'' <small>McDermott, 1961</small><br/> ''[[Pollaclasis]]'' <small>Newman, 1838</small><br/> | image2 = Lampyris Noctiluca (firefly) mating.gif | image2_caption = ''[[Lampyris noctiluca]]'' mating }} Ang '''alitaptap''' (Ingles: ''firefly'') ay isang espesye ng mga [[kulisap]].<ref name="TE"> [[English, Leo James]]. ''Diksyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, {{ISBN|971910550X}}</ref> ==Mga talasanggunian== {{reflist}} {{stub|Kulisap}} [[Kategorya:Lampyridae]] 2hnnvv5lvihr6f4hygv7t98v4hmrpaa 1960556 1960555 2022-08-05T01:00:28Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|Cenomanian|Present|[[Cenomanian]]-Recent}} | image = Photuris lucicrescens.jpg | image_caption = ''[[Photuris lucicrescens]]''<ref>Cirrus Digit [http://www.cirrusimage.com/beetle_firefly_Photuris_lucicrescens.htm Firefly ''Photuris lucicrescens'']</ref> | image_alt = Photuris lucicrescens | taxon = Lampyridae | display_parents = 3 | authority = [[Pierre André Latreille|Latreille]], 1817 | subdivision_ranks = Subfamilies | subdivision = [[Amydetinae]]<ref name=Martin2019>{{cite journal |last1=Martin |first1=Gavin J. |last2=Stanger-Hall |first2=Kathrin F. |last3=Branham | first3=Marc A. |last4=Da Silveira |first4=Luiz F. L. |last5=Lower |first5=Sarah E. |last6=Hall |first6=David W. |last7=Li |first7=Xue-Yan |last8=Lemmon |first8=Alan R. |last9=Moriarty Lemmon |first9=Emily |last10=Bybee |first10=Seth M. |display-authors=3 |editor-last=Jordal |editor-first=Bjarte |title=Higher-Level Phylogeny and Reclassification of Lampyridae (Coleoptera: Elateroidea) |journal=[[Insect Systematics and Diversity]] |publisher=[[Oxford University Press]] ) |volume=3 |issue=6 |date=1 November 2019 |doi=10.1093/isd/ixz024 }}</ref><br/>[[Cheguevariinae]]<ref name=Ferreira2019>{{cite journal |last1=Ferreira |first1=Vinicius S. |last2=Keller |first2=Oliver |last3=Branham |first3=Marc A. |last4=Ivie |first4=Michael A. |title=Molecular data support the placement of the enigmatic ''Cheguevaria'' as a subfamily of Lampyridae (Insecta: Coleoptera) |journal=[[Zoological Journal of the Linnean Society]] |volume=187 |issue=4 |pages=1253–1258 |publisher=[[Oxford University Press]] |year=2019 |doi=10.1093/zoolinnean/zlz073 |doi-access=free }}</ref><br/>[[Chespiritoinae]]<ref name="FerreiraEtAl">{{cite journal |last1=Ferreira |first1=Vinicius S. |last2=Keller |first2=Oliver |last3=Branham |first3=Marc A |editor-last=Marvaldi |editor-first=Adriana |title=Multilocus Phylogeny Support the Nonbioluminescent Firefly Chespirito as a New Subfamily in the Lampyridae (Coleoptera: Elateroidea) |journal=[[Insect Systematics and Diversity]] |publisher=[[Oxford University Press]] |volume=4 |issue=6 |date=1 November 2020 |doi=10.1093/isd/ixaa014 }}</ref><br/> [[Cyphonocerinae]]<br/> [[Lamprohizinae]]<ref name=Martin2019/><br/> [[Lampyrinae]]<br/> [[Luciolinae]]<br/> [[Ototretinae]]<br/> [[Photurinae]]<br/> [[Psilocladinae]]<ref name=Martin2019/><br/> [[Pterotinae]]<ref name=Martin2019/><br/> ---- [[Genera]] ''[[incertae sedis]]'':<ref name="Martin2019" /><br/> ''[[Anadrilus]]'' <small>Kirsch, 1875</small><br/> ''[[Araucariocladus]]'' <small>Silveira and Mermudes, 2017</small><br/> ''[[Crassitarsus]]'' <small>Martin, 2019</small><br/> ''[[Lamprigera]]'' <small>Motschulsky, 1853</small><br/> ''[[Oculogryphus]]''<br/> <small>Jeng, Engel, and Yang, 2007</small><br/> ''[[Photoctus]]'' <small>McDermott, 1961</small><br/> ''[[Pollaclasis]]'' <small>Newman, 1838</small><br/> | image2 = Lampyris Noctiluca (firefly) mating.gif | image2_caption = ''[[Lampyris noctiluca]]'' mating }} Ang '''alitaptap''' (Ingles: ''firefly'') ay isang [[insekto]] na '''Lampyridae''' na isang pamilya ng [[beetle]] ng [[orden]] na [[Coleoptera]] na may higit 2,000 inilarawang [[espesye]] na ang karamihan ay nag-iilaw. Ang mga ito ay mga may malambot na katawan na beetle nagbibigay ng liwanag sa gabi upang makahanap ng makakatalik. Ang paglikha ng liwanag sa Lampyridae ay nagmula bilang isang tapat na senyales ng babae na ang mga [[larva]] ay hindi masarap. Ito ay inangkop sa [[ebolusyon]] bilang senyales ng pagtatalik sa mga matatandang alitaptap. Sa karagdagang pag-unlad, ang mga babaeng alitaptap ng [[genus]] mna [[Photuris]] ay gumagaya sa pagkislap ng espesyeng [[Photinus]] upang bitagin ang mga lalake bilang isang [[prey]]. Ang mga alitaptap ay matatagpuan sa mga klimang tropiko. ==Mga talasanggunian== {{reflist}} {{stub|Kulisap}} [[Kategorya:Lampyridae]] pw2t0nin9nebrf0d1ltmq1zjsx2mjl0 0 41374 1960531 1707545 2022-08-05T00:07:15Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox <!-- The following is markup for the taxonomy table. Scroll down to see the main text --> | name = Surot | image = Cimex lectularius.jpg | image_width = 250px | image_caption = ''Cimex lectularius'' | taxon = Cimicidae | authority = [[George Willis Kirkaldy|Kirkaldy]], 1909 | subdivision_ranks = [[Genus|Genera]] & [[Species]] | subdivision = '''Genus ''[[Cimex]]''''' * ''Cimex lectularius'' * ''[[Cimex hemipterus]]'' (''C. rotundatus'') * ''[[Cimex pilosellus]]'' * ''[[Cimex pipistrella]]'' '''Genus ''[[Leptocimex]]''''' * ''[[Leptocimex boueti]]'' '''Genus ''[[Haematosiphon]]''''' * ''[[Haematosiphon inodora]]'' '''Genus ''[[Oeciacus]]''''' * ''[[Oeciacus hirudinis]]'' * ''[[Oeciacus vicarius]]'' }} {{otheruses}} Ang '''surot''' (Ingles: ''bedbug'' o ''bed bug'') ay isang [[espesye]] ng mga [[kulisap]] na namamahay sa mga [[kama]] at kuwarto na sumisip ng dugo ng mga [[tao]]. Tinatawag din itong '''[[gagapang (kulisap)|gagapang]]''', na katawagang pangkalahatan para sa mga kagrupo nitong ibang mga insekto.<ref name="TE">[[English, Leo James]]. ''Diksiyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, ISBN 971910550X</ref> ==Mga talasanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Kulisap]] [[Kategorya:Gagapang]] {{stub|Kulisap}} juvnrvs8dkbbjnbpx551b1b7aaj0qm7 0 42428 1960419 1865178 2022-08-04T19:05:35Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (mula sa Kastilang ''especie''; Ingles: ''species''<ref name=JETE/>), na tinatawag ding '''uri'''<ref name=JETE>{{cite-JETE|Uri at Species (bilang 16/pahina 1545)}}</ref> kung minsan, ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusuri ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga uri sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga uri nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga uri. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga uri: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga uri, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinuturing na nakapaloob sa iisang uri ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uuri sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat uri sa loob ng isang '''[[sari]]''' (''genus''). Isa itong pagpapalagay ([[hipotesis]]) na ang isang uri ay higit na mas malapit sa iba pang mga uri sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa uri ng ibang sari. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga uri na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “uri” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na uri, upang masabi at masubukan ang mga [[kuru-kuro]] (teorya) at para rin masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing uri bago ituring na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang uri lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga uring nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga uring nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinuturing ko ang salitang ''uri'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Uri) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga uri, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga uri sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga Uri?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang uri, na itinuturing na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga uring ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga uri). Ang '''pangalan ng uri''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na uri talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga uri sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga uring nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga uring nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at uri. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat uri ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinuturing na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] 9ibedgacxgyaafss6ab5u6k3r11cncn 1960426 1960419 2022-08-04T19:22:45Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (mula sa Kastilang ''especie''; Ingles: ''species''<ref name=JETE/>), na tinatawag ding '''uri'''<ref name=JETE>{{cite-JETE|Uri at Species (bilang 16/pahina 1545)}}</ref> kung minsan, ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusuri ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga uri sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga uri nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga uri. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga uri: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga uri, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinuturing na nakapaloob sa iisang uri ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uuri sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat uri sa loob ng isang '''[[sari]]''' (''genus''). Isa itong pagpapalagay ([[hipotesis]]) na ang isang uri ay higit na mas malapit sa iba pang mga uri sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa uri ng ibang sari. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga uri na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “uri” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na uri, upang masabi at masubukan ang mga [[kuru-kuro]] (teorya) at para rin masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing uri bago ituring na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang uri lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga uring nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga uring nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinuturing ko ang salitang ''uri'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Uri) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga uri, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga uri sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga Uri?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang uri, na itinuturing na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga uring ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga uri). Ang '''pangalan ng uri''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na uri talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga uri sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga uring nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga uring nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at uri. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat uri ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinuturing na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] gig99rhdw4osic9toxc8dafrlxv1xcx 1960439 1960426 2022-08-04T20:03:42Z Xsqwiypb 120901 /* Pangalang dalawahan */ wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (mula sa Kastilang ''especie''; Ingles: ''species''<ref name=JETE/>), na tinatawag ding '''uri'''<ref name=JETE>{{cite-JETE|Uri at Species (bilang 16/pahina 1545)}}</ref> kung minsan, ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusuri ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga uri sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga uri nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga uri. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga uri: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga uri, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinuturing na nakapaloob sa iisang uri ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uuri sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat uri sa loob ng isang '''[[sari]]''' (''genus''). Isa itong pagpapalagay ([[hipotesis]]) na ang isang uri ay higit na mas malapit sa iba pang mga uri sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa uri ng ibang sari. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga uri na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “uri” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na uri, upang masabi at masubukan ang mga [[kuru-kuro]] (teorya) at para rin masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing uri bago ituring na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang uri lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga uring nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga uring nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinuturing ko ang salitang ''uri'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Uri) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga uri, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga uri sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga Uri?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang uri, na itinuturing na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga uring ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga uri). Ang '''pangalan ng uri''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na uri talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga uri sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga uring nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga uring nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at uri. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat uri ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinuturing na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] dctv8nzdjnsz5vzy1xatpm1npniha33 1960440 1960439 2022-08-04T20:20:41Z Xsqwiypb 120901 /* Kahirapan sa pagtukoy ng espesye */ wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (mula sa Kastilang ''especie''; Ingles: ''species''<ref name=JETE/>), na tinatawag ding '''uri'''<ref name=JETE>{{cite-JETE|Uri at Species (bilang 16/pahina 1545)}}</ref> kung minsan, ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusuri ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga uri sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga uri nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga uri. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga uri: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga uri, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinuturing na nakapaloob sa iisang uri ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uuri sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat uri sa loob ng isang '''[[sari]]''' (''genus''). Isa itong pagpapalagay ([[hipotesis]]) na ang isang uri ay higit na mas malapit sa iba pang mga uri sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa uri ng ibang sari. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga uri na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “uri” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na uri, upang masabi at masubukan ang mga [[kuru-kuro]] (teorya) at para rin masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing uri bago ituring na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang uri lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga uring nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga uring nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinuturing ko ang salitang ''uri'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Uri) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga uri, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga uri sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga Uri?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang uri, na itinuturing na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga uring ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga uri). Ang '''pangalan ng uri''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na uri talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga uri sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga uring nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga uring nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at uri. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat uri ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinuturing na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|[[Palaeontologist]]s are limited to morphological evidence when deciding whether [[fossil]] life-forms like these ''[[Inoceramus]]'' bivalves formed a separate species.]] Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] na lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunti gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[asekeksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang uri: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> All species definitions assume that an organism acquires its genes from one or two parents very like the "daughter" organism, but that is not what happens in HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] 2l4e5fs2qca6gub2ynd1nrilybi2jlh 1960441 1960440 2022-08-04T20:22:06Z Xsqwiypb 120901 /* Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho */ wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (mula sa Kastilang ''especie''; Ingles: ''species''<ref name=JETE/>), na tinatawag ding '''uri'''<ref name=JETE>{{cite-JETE|Uri at Species (bilang 16/pahina 1545)}}</ref> kung minsan, ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusuri ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga uri sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga uri nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga uri. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga uri: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga uri, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinuturing na nakapaloob sa iisang uri ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uuri sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat uri sa loob ng isang '''[[sari]]''' (''genus''). Isa itong pagpapalagay ([[hipotesis]]) na ang isang uri ay higit na mas malapit sa iba pang mga uri sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa uri ng ibang sari. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga uri na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “uri” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na uri, upang masabi at masubukan ang mga [[kuru-kuro]] (teorya) at para rin masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing uri bago ituring na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang uri lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga uring nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga uring nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinuturing ko ang salitang ''uri'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Uri) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga uri, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga uri sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga Uri?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang uri, na itinuturing na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga uring ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga uri). Ang '''pangalan ng uri''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na uri talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga uri sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga uring nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga uring nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at uri. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat uri ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinuturing na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] na lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[asekeksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang uri: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> All species definitions assume that an organism acquires its genes from one or two parents very like the "daughter" organism, but that is not what happens in HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] a40uetpntrc8civb9rf5fosik6ey0td 1960445 1960441 2022-08-04T20:27:20Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (mula sa Kastilang ''especie''; Ingles: ''species''<ref name=JETE/>), na tinatawag ding '''uri'''<ref name=JETE>{{cite-JETE|Uri at Species (bilang 16/pahina 1545)}}</ref> kung minsan, ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusuri ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga uri sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga uri nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga uri. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga uri: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga uri, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinuturing na nakapaloob sa iisang uri ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uuri sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat uri sa loob ng isang '''[[sari]]''' (''genus''). Isa itong pagpapalagay ([[hipotesis]]) na ang isang uri ay higit na mas malapit sa iba pang mga uri sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa uri ng ibang sari. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga uri na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “uri” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na uri, upang masabi at masubukan ang mga [[kuru-kuro]] (teorya) at para rin masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing uri bago ituring na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang uri lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga uring nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga uring nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinuturing ko ang salitang ''uri'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Uri) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga uri, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga uri sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga Uri?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang uri, na itinuturing na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga uring ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga uri). Ang '''pangalan ng uri''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na uri talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga uri sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga uring nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga uring nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at uri. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat uri ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinuturing na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] na lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[asekeksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang uri: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> All species definitions assume that an organism acquires its genes from one or two parents very like the "daughter" organism, but that is not what happens in HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] [[Kategorya:Ebolusyon]] f1pe6m1ii1mz5a3lbcghg549ygzf5v7 1960451 1960445 2022-08-04T20:42:34Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (mula sa Kastilang ''especie''; Ingles: ''species''<ref name=JETE/>), na tinatawag ding '''espesye'''<ref name=JETE>{{cite-JETE|espesye at Species (bilang 16/pahina 1545)}}</ref> kung minsan, ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusespesye ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga espesye sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga espesye nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga espesye. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga espesye: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga espesye, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinutespesyeng na nakapaloob sa iisang espesye ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uespesye sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat espesye sa loob ng isang '''[[sari]]''' (''genus''). Isa itong pagpapalagay ([[hipotesis]]) na ang isang espesye ay higit na mas malapit sa iba pang mga espesye sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa espesye ng ibang sari. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga espesye na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “espesye” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na espesye, upang masabi at masubukan ang mga [[kuru-kuro]] (teorya) at para rin masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing espesye bago itespesyeng na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang espesye lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga espesyeng nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga espesyeng nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinutespesyeng ko ang salitang ''espesye'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga espesye) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga espesye, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga espesye sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga espesye?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang espesye, na itinutespesyeng na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga espesyeng ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga espesye). Ang '''pangalan ng espesye''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na espesye talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga espesye sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at espesye. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat espesye ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinutespesyeng na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] na lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[asekeksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang espesye: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> All species definitions assume that an organism acquires its genes from one or two parents very like the "daughter" organism, but that is not what happens in HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] [[Kategorya:Ebolusyon]] j4s9ndp9gzidcvs4wh02dvmkl8hkm8a 1960452 1960451 2022-08-04T20:43:55Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (Ingles: '''species''') ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusespesye ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga espesye sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga espesye nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga espesye. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga espesye: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga espesye, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinutespesyeng na nakapaloob sa iisang espesye ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uespesye sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat espesye sa loob ng isang [[genus]]. Isa itong pagpapalagay ([[hipotesis]]) na ang isang espesye ay higit na mas malapit sa iba pang mga espesye sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa espesye ng ibang sari. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga espesye na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “espesye” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na espesye, upang masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing espesye bago itespesyeng na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang espesye lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga espesyeng nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga espesyeng nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinutespesyeng ko ang salitang ''espesye'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga espesye) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga espesye, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga espesye sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga espesye?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang espesye, na itinutespesyeng na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga espesyeng ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga espesye). Ang '''pangalan ng espesye''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na espesye talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga espesye sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at espesye. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat espesye ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinutespesyeng na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] na lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[asekeksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang espesye: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> All species definitions assume that an organism acquires its genes from one or two parents very like the "daughter" organism, but that is not what happens in HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] [[Kategorya:Ebolusyon]] jz7vwow3iq3ic1sbswbf0x7zt42yga6 1960453 1960452 2022-08-04T20:44:34Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (Ingles: '''species''') ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusespesye ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga espesye sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga espesye nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga espesye. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga espesye: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga espesye, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinutespesyeng na nakapaloob sa iisang espesye ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uespesye sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat espesye sa loob ng isang [[genus]]. Isa itong [[hipotesis]] na ang isang espesye ay higit na mas malapit sa iba pang mga espesye sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa espesye ng ibang genus. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga espesye na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “espesye” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na espesye, upang masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing espesye bago itespesyeng na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang espesye lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga espesyeng nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga espesyeng nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinutespesyeng ko ang salitang ''espesye'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga espesye) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga espesye, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga espesye sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga espesye?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang espesye, na itinutespesyeng na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga espesyeng ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga espesye). Ang '''pangalan ng espesye''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na espesye talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga espesye sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at espesye. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat espesye ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinutespesyeng na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] na lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[asekeksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang espesye: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> All species definitions assume that an organism acquires its genes from one or two parents very like the "daughter" organism, but that is not what happens in HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] [[Kategorya:Ebolusyon]] sgqe2f295ous8evee52w2qjjc6nl31a 1960454 1960453 2022-08-04T20:46:07Z Xsqwiypb 120901 /* Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho */ wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (Ingles: '''species''') ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusespesye ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga espesye sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga espesye nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga espesye. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga espesye: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga espesye, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinutespesyeng na nakapaloob sa iisang espesye ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uespesye sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat espesye sa loob ng isang [[genus]]. Isa itong [[hipotesis]] na ang isang espesye ay higit na mas malapit sa iba pang mga espesye sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa espesye ng ibang genus. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga espesye na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “espesye” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na espesye, upang masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing espesye bago itespesyeng na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang espesye lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga espesyeng nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga espesyeng nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinutespesyeng ko ang salitang ''espesye'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga espesye) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga espesye, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga espesye sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga espesye?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang espesye, na itinutespesyeng na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga espesyeng ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga espesye). Ang '''pangalan ng espesye''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na espesye talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga espesye sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at espesye. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat espesye ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinutespesyeng na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] na lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[asekeksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang espesye: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> Ang lahat ng mga depinisyon ng isang espesye ay nagpapalgay na ang organismo ay nakakakuha ng mga [[gene]] nito mula sa isa o dalwang magulang tulad ng anak na organismo ngunit hindi ito nangyayari sa HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] [[Kategorya:Ebolusyon]] t8t3zmi66ft21fainlistfdfl5h3lzd 1960455 1960454 2022-08-04T20:50:13Z Xsqwiypb 120901 /* Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho */ wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (Ingles: '''species''') ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusespesye ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga espesye sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga espesye nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga espesye. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga espesye: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga espesye, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinutespesyeng na nakapaloob sa iisang espesye ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uespesye sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat espesye sa loob ng isang [[genus]]. Isa itong [[hipotesis]] na ang isang espesye ay higit na mas malapit sa iba pang mga espesye sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa espesye ng ibang genus. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga espesye na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “espesye” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na espesye, upang masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing espesye bago itespesyeng na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang espesye lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga espesyeng nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga espesyeng nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinutespesyeng ko ang salitang ''espesye'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga espesye) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga espesye, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga espesye sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga espesye?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang espesye, na itinutespesyeng na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga espesyeng ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga espesye). Ang '''pangalan ng espesye''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na espesye talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga espesye sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at espesye. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat espesye ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinutespesyeng na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] [[File:Xenology.svg|thumb|Ang isang pangyayaring espesiasyon ay lumilikha ng mga [[ortholog]] ng isang [[gene]] sa dalawang anak na espesye. ang isang pangyayaring [[horizontal gene transfer]] mula sa isang espesye tungo sa isa pang espesye ay nagdadagdag ng [[xenolog]] ng gene ng tumanggap na [[genome]].]] Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] ay lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[asekeksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang espesye: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> Ang lahat ng mga depinisyon ng isang espesye ay nagpapalgay na ang organismo ay nakakakuha ng mga [[gene]] nito mula sa isa o dalwang magulang tulad ng anak na organismo ngunit hindi ito nangyayari sa HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] [[Kategorya:Ebolusyon]] r5r5ycbuo06dyqijpx2xfeoz0nttoyf 1960456 1960455 2022-08-04T20:52:37Z Xsqwiypb 120901 /* Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho */ wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (Ingles: '''species''') ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusespesye ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga espesye sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga espesye nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga espesye. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga espesye: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga espesye, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinutespesyeng na nakapaloob sa iisang espesye ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uespesye sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat espesye sa loob ng isang [[genus]]. Isa itong [[hipotesis]] na ang isang espesye ay higit na mas malapit sa iba pang mga espesye sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa espesye ng ibang genus. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga espesye na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “espesye” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na espesye, upang masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing espesye bago itespesyeng na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang espesye lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga espesyeng nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga espesyeng nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinutespesyeng ko ang salitang ''espesye'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga espesye) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga espesye, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga espesye sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga espesye?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang espesye, na itinutespesyeng na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga espesyeng ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga espesye). Ang '''pangalan ng espesye''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na espesye talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga espesye sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at espesye. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat espesye ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinutespesyeng na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] [[File:Xenology.svg|thumb|Ang isang pangyayaring espesiasyon ay lumilikha ng mga [[ortholog]] ng isang [[gene]] sa dalawang anak na espesye. ang isang pangyayaring [[horizontal gene transfer]] mula sa isang espesye tungo sa isa pang espesye ay nagdadagdag ng [[xenolog]] ng gene ng tumanggap na [[genome]].]] Ayon sa mahalagang biologo ng [[ebolusyon]] na si [[Ernst Mayr]] sa kanyang aklat na [[Systematics and the Origin of Species]] (1942), ang isang espesye ay hindi lamang isang pangkat ng mga organismo na magkatulad sa morpolohiya ngunit isang pangkat na makakapagpaparami lamang sa kanilang mga sarili at hindi sa iba pa. Kapag ang populasyon sa loob ng isang espesye ay nahiwalay sa heograpiya, stratehiya sa pagkain at pagpili ng makakatalik o iba pang paraan, ang mga ito ay magiging iba sa ibang mga populasyon sa pamamagitan ng [[genetic drift]] at [[natural na seleksiyon]] at sa paglipas ng panahon ay mag-e[[ebolb]] sa isang bagong espesye. Ang pinakamahalaga at mabilis na organisasyong henetiko ay nangyayari sa labis na maliit na mga populasyon na nahwalay gaya halimbawa sa isang isla. Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] ay lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[asekeksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang espesye: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> Ang lahat ng mga depinisyon ng isang espesye ay nagpapalgay na ang organismo ay nakakakuha ng mga [[gene]] nito mula sa isa o dalwang magulang tulad ng anak na organismo ngunit hindi ito nangyayari sa HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] [[Kategorya:Ebolusyon]] a8b2jyxngm8oz2y09i0tugjj9q3xftt 1960457 1960456 2022-08-04T20:53:39Z Xsqwiypb 120901 /* Kahirapan sa pagtukoy ng espesye */ wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (Ingles: '''species''') ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusespesye ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga espesye sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga espesye nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga espesye. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga espesye: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga espesye, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinutespesyeng na nakapaloob sa iisang espesye ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uespesye sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat espesye sa loob ng isang [[genus]]. Isa itong [[hipotesis]] na ang isang espesye ay higit na mas malapit sa iba pang mga espesye sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa espesye ng ibang genus. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga espesye na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “espesye” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na espesye, upang masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing espesye bago itespesyeng na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang espesye lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga espesyeng nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga espesyeng nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinutespesyeng ko ang salitang ''espesye'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga espesye) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga espesye, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga espesye sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga espesye?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang espesye, na itinutespesyeng na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga espesyeng ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga espesye). Ang '''pangalan ng espesye''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na espesye talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga espesye sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at espesye. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat espesye ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinutespesyeng na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] [[File:Xenology.svg|thumb|Ang isang pangyayaring espesiasyon ay lumilikha ng mga [[ortholog]] ng isang [[gene]] sa dalawang anak na espesye. ang isang pangyayaring [[horizontal gene transfer]] mula sa isang espesye tungo sa isa pang espesye ay nagdadagdag ng [[xenolog]] ng gene ng tumanggap na [[genome]].]] [[File:Ring species seagull.svg|thumb|right|Ang mga ''Larus'' gull ay makapagtatalik at makapagpaparami sa isang singsing sa palibot ng arktiko. 1: [[European Herring Gull|''L. argentatus argentatus'']], 2: [[Lesser Black-backed Gull|''L. fuscus'']], 3: [[Heuglin's Gull|''L. heuglini'']], 4: [[Birula's Gull|''L. vegae birulai'']], 5: [[East Siberian Herring Gull|''L. vegae'']], 6: [[American Herring Gull|''L. smithsonianus'']], 7: [[European Herring Gull#Subspecies|''L. argentatus argenteus'']].]] Ayon sa mahalagang biologo ng [[ebolusyon]] na si [[Ernst Mayr]] sa kanyang aklat na [[Systematics and the Origin of Species]] (1942), ang isang espesye ay hindi lamang isang pangkat ng mga organismo na magkatulad sa morpolohiya ngunit isang pangkat na makakapagpaparami lamang sa kanilang mga sarili at hindi sa iba pa. Kapag ang populasyon sa loob ng isang espesye ay nahiwalay sa heograpiya, stratehiya sa pagkain at pagpili ng makakatalik o iba pang paraan, ang mga ito ay magiging iba sa ibang mga populasyon sa pamamagitan ng [[genetic drift]] at [[natural na seleksiyon]] at sa paglipas ng panahon ay mag-e[[ebolb]] sa isang bagong espesye. Ang pinakamahalaga at mabilis na organisasyong henetiko ay nangyayari sa labis na maliit na mga populasyon na nahwalay gaya halimbawa sa isang isla. Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] ay lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[asekeksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang espesye: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> Ang lahat ng mga depinisyon ng isang espesye ay nagpapalgay na ang organismo ay nakakakuha ng mga [[gene]] nito mula sa isa o dalwang magulang tulad ng anak na organismo ngunit hindi ito nangyayari sa HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] [[Kategorya:Ebolusyon]] qq263xviwv5d6t6hyrg9raee1l8j4b4 1960462 1960457 2022-08-04T21:06:16Z Xsqwiypb 120901 /* Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho */ wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (Ingles: '''species''') ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusespesye ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga espesye sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga espesye nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga espesye. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga espesye: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga espesye, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinutespesyeng na nakapaloob sa iisang espesye ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uespesye sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat espesye sa loob ng isang [[genus]]. Isa itong [[hipotesis]] na ang isang espesye ay higit na mas malapit sa iba pang mga espesye sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa espesye ng ibang genus. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga espesye na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “espesye” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na espesye, upang masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing espesye bago itespesyeng na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang espesye lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga espesyeng nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga espesyeng nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinutespesyeng ko ang salitang ''espesye'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga espesye) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga espesye, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga espesye sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga espesye?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang espesye, na itinutespesyeng na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga espesyeng ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga espesye). Ang '''pangalan ng espesye''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na espesye talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga espesye sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at espesye. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat espesye ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinutespesyeng na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] [[File:Xenology.svg|thumb|Ang isang pangyayaring espesiasyon ay lumilikha ng mga [[ortholog]] ng isang [[gene]] sa dalawang anak na espesye. ang isang pangyayaring [[horizontal gene transfer]] mula sa isang espesye tungo sa isa pang espesye ay nagdadagdag ng [[xenolog]] ng gene ng tumanggap na [[genome]].]] [[File:Ring species seagull.svg|thumb|right|Ang mga ''Larus'' gull ay makapagtatalik at makapagpaparami sa isang singsing sa palibot ng arktiko. 1: [[European Herring Gull|''L. argentatus argentatus'']], 2: [[Lesser Black-backed Gull|''L. fuscus'']], 3: [[Heuglin's Gull|''L. heuglini'']], 4: [[Birula's Gull|''L. vegae birulai'']], 5: [[East Siberian Herring Gull|''L. vegae'']], 6: [[American Herring Gull|''L. smithsonianus'']], 7: [[European Herring Gull#Subspecies|''L. argentatus argenteus'']].]] Ayon sa mahalagang biologo ng [[ebolusyon]] na si [[Ernst Mayr]] sa kanyang aklat na [[Systematics and the Origin of Species]] (1942), ang isang espesye ay hindi lamang isang pangkat ng mga organismo na magkatulad sa morpolohiya ngunit isang pangkat na makakapagpaparami lamang sa kanilang mga sarili at hindi sa iba pa. Kapag ang populasyon sa loob ng isang espesye ay nahiwalay sa heograpiya, stratehiya sa pagkain at pagpili ng makakatalik o iba pang paraan, ang mga ito ay magiging iba sa ibang mga populasyon sa pamamagitan ng [[genetic drift]] at [[natural na seleksiyon]] at sa paglipas ng panahon ay mag-e[[ebolb]] sa isang bagong espesye. Ang pinakamahalaga at mabilis na organisasyong henetiko ay nangyayari sa labis na maliit na mga populasyon na nahwalay gaya halimbawa sa isang isla. Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] ay lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[aseksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryot]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partohenesis|partohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> The term ''quasispecies'' is sometimes used for rapidly mutating entities like viruses.<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumpayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang espesye: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> Ang lahat ng mga depinisyon ng isang espesye ay nagpapalgay na ang organismo ay nakakakuha ng mga [[gene]] nito mula sa isa o dalwang magulang tulad ng anak na organismo ngunit hindi ito nangyayari sa HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] [[Kategorya:Ebolusyon]] jlky7gfy0hsvyoo0ccfoqerzpahv3a9 0 42438 1960420 1928813 2022-08-04T19:07:38Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Genus]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Genus]]{{Biological classification}} {{otheruses}} Ang '''sari'''<ref name="JETE">{{cite-JETE|Sari at Genus, pahina 1200}}</ref> (o ''genus'' [isahan] o ''genera'' [maramihan])<ref name="JETE" /> ay isang mababang [[Takson|kahanayang pangtaksonomiya]] na ginagamit sa pagtitipun-tipon ng mga nilikhang nabubuhay at maging ng mga [[fossil|bakas]] ng mga [[organismo]]ng nawala na sa mundo. Katulad ng lahat ng iba pang mga pamangkat (yunit) na [[pangtaksonomiya]], ang sari ay maaaring hatiin pa sa mga [[subgenera|kuburhay]] (''subgenus'' o ''subgenera''). Nasa ilalim ng hanay ng mga sari ang mga '''[[Espesye|sarihay]]''' ==Pamantayan at patakaran== Ang patakarang-gabay sa pagtatakda ng hangganan ng isang sari ay ang mga sumusunod,<ref name=Gill>Gill, et al. 2005</ref> kung saan sinasabing dapat na matupad ang tatlong pamantayang nakalahad upang maging ganap ang paglalarawan: * monopilya (''monophyly'') – lahat ng mga anak ng mga ninunong “taxon” ay pinagsama-sama * makatuwirang pagkakasiksik (''reasonable compactness'') – dapat na hindi pinapalawig ang sari kung hindi naman kinakailangan * kaibahan (''distinctness'') – hinggil ito sa pamantayang may kaugnayan sa pagunlad (ebolusyon) ng sari, katulad ng [[ekolohiya]], [[morpolohiya (biyolohiya)|morpolohiya]], o [[biyoheograpiya]]; tandaan lamang na ang mga [[DNA sequence|pag-uugpungang pang-DNA]] ay mga “kinalabasan,” sa halip na mga “pangyayari” ng mga nagsasangang mga pagunlad ng salinlahi, maliban na lamang sa mga kaso kung saan tuwiran nilang pinipigilan ang [[gene flow|saling-agos ng mga yunit ng pagmamana ng mga katangian]] o (''[[gene]]''). Tinatawag na mga [[pangharang matapos mabuo ang zygote]] (''postzygotic barrier'') ang mga ito. ==Tingnan din== {{wiktionary}} * [[Taksonomiya]] * [[Taksonomiyang Linnaean|Taksonomiyang Lineano]] ==Mga sanggunian== ===Mga talababa=== {{reflist}} {{English2|Genus}} ===Iba pang mga sanggunian=== * [http://uio.mbl.edu/NomenclatorZoologicus/ ''Nomenclator Zoologicus'' (Pagpapangalang pang-Soolohiya)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121126194823/http://uio.mbl.edu/NomenclatorZoologicus/ |date=2012-11-26 }}: Indeks ng lahat ng mga kapangalanang pang-sari at pang-subsari ng soolohiya mula 1758 hanggang 2004. * [[generic name|Pangkalahatang katawagan]] mula sa [http://www.biolib.cz/en/glossaryterm/dir283/id2280/ biolib.cz] {{taxonomic ranks}} [[Kaurian:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kaurian:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kaurian:Pagpapangalang pang-soolohiya]] __FORCETOC__ kqhwwyfrhnqj65nny3ae9iugjyb1nar 10 42439 1960418 1815516 2022-08-04T19:02:54Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{#tag:imagemap| File:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg{{!}}thumb{{!}}right{{!}}150px{{!}}{{{description|The hierarchy of {{#ifeq:{{lc:{{FULLPAGENAME}}}}|biological classification|biological classification|[[biological classification]]}}'s eight major [[taxonomic rank]]s. {{Biological classification/core|{{lc:{{{level|{{PAGENAME}}}}}}}}} Intermediate minor rankings are not shown.}}} rect 100 15 225 57 [[Life]] rect 100 78 225 120 [[Domain (biology)|Domain]] rect 100 142 225 184 [[Kingdom (biology)|Kingdom]] rect 100 205 225 247 [[Phylum]] rect 100 268 225 310 [[Class (biology)|Class]] rect 100 332 225 374 [[Order (biology)|Order]] rect 100 395 225 437 [[Family (biology)|Family]] rect 100 459 225 501 [[Genus]] rect 100 522 225 564 [[Species]] default [[:File:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg]] desc none }}<noinclude>{{documentation}}</noinclude> bxk2biczqfj1rif8wy8ros0pmzsyj5g 0 42453 1960421 1815679 2022-08-04T19:16:57Z Xsqwiypb 120901 Removed redirect to [[Sari]] wikitext text/x-wiki Ang '''Genus''' ay isang ranggo sa [[taksonomiya]] na ginagamit sa klasipikasyong pam-[[biyolohiya]] ng mga organismong buhay at [[fossil]] gayundin sa mga [[birus]]. Sa pagkakasunod ng klasipikasyon sa biyolohiya, ang genus ay nasa itaas ng [[espesys]] at nasa ilalim ng [[pamilya]]. Sa pagpapangalang binomiyal, ang genus ang unang bahagi ng pangalangan ng espesyes sa bawat espesye sa loob ng genus. Halimbawa, ang [[Panthera leo]] ([[leon]] at [[Panthera onca]] ([[Jaguar]] ay dalawang espesye ng genus na [[Panthera]]. Ang Pantehera ay genus sa loob ng pamilyang [[Felidae]]. Ang criteria ng isang genus ay: *[[monopilya]]-lahat ng inapo ng ninunong taxon ay pinagsasasama *Ang isang genus ay hindi dapat palawagin nang hindi kinakailangan *Pagiging tangi-sa criteria ng [[ebolusyon]] gaya ng ekolohiya, morpolohiya, bioheograpiya, ang mga sekwensiya ng [[DNA]] ay konsekwensiya sa halip na kondisyon ng paghihiwalay ng mga linyang ebolusyonaryo maliban sa mga kaso kung saan sila ay direktang humaharang sa pagdaloy ng gene. Sa karagdagan, ang genera ay dapat binubuo ng mga unit na pilohenetiko ng parehong uri gaya ng ibang genera. 98dm9rnnc54248a1o5vot4kgevmlput 1960422 1960421 2022-08-04T19:17:46Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Ang '''Genus''' ay isang ranggo sa [[taksonomiya]] na ginagamit sa klasipikasyong pam-[[biyolohiya]] ng mga organismong buhay at [[fossil]] gayundin sa mga [[birus]]. Sa pagkakasunod ng klasipikasyon sa biyolohiya, ang genus ay nasa itaas ng [[espesys]] at nasa ilalim ng [[pamilya]]. Sa pagpapangalang binomiyal, ang genus ang unang bahagi ng pangalangan ng espesyes sa bawat espesye sa loob ng genus. Halimbawa, ang [[Panthera leo]] ([[leon]] at [[Panthera onca]] ([[Jaguar]] ay dalawang espesye ng genus na [[Panthera]]. Ang Pantehera ay genus sa loob ng pamilyang [[Felidae]]. Ang criteria ng isang genus ay: *[[monopilya]]-lahat ng inapo ng ninunong taxon ay pinagsasasama *Ang isang genus ay hindi dapat palawagin nang hindi kinakailangan *Pagiging tangi-sa criteria ng [[ebolusyon]] gaya ng ekolohiya, morpolohiya, bioheograpiya, ang mga sekwensiya ng [[DNA]] ay konsekwensiya sa halip na kondisyon ng paghihiwalay ng mga linyang ebolusyonaryo maliban sa mga kaso kung saan sila ay direktang humaharang sa pagdaloy ng gene. Sa karagdagan, ang genera ay dapat binubuo ng mga unit na pilohenetiko ng parehong uri gaya ng ibang genera. es58p85cjzkyw3pyn760yro3h99t4rl 1960423 1960422 2022-08-04T19:21:15Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Ang '''Genus''' ay isang ranggo sa [[taksonomiya]] na ginagamit sa klasipikasyong pam-[[biyolohiya]] ng mga organismong buhay at [[fossil]] gayundin sa mga [[birus]]. Sa pagkakasunod ng klasipikasyon sa biyolohiya, ang genus ay nasa itaas ng [[espesys]] at nasa ilalim ng [[pamilya]]. Sa pagpapangalang binomiyal, ang genus ang unang bahagi ng pangalangan ng espesyes sa bawat espesye sa loob ng genus. Halimbawa, ang [[Panthera leo]] ([[leon]] at [[Panthera onca]] ([[Jaguar]] ay dalawang espesye ng genus na [[Panthera]]. Ang Pantehera ay genus sa loob ng pamilyang [[Felidae]]. Ang criteria ng isang genus ay: *[[monopilya]]-lahat ng inapo ng ninunong taxon ay pinagsasasama *Ang isang genus ay hindi dapat palawagin nang hindi kinakailangan *Pagiging tangi-sa criteria ng [[ebolusyon]] gaya ng ekolohiya, morpolohiya, bioheograpiya, ang mga sekwensiya ng [[DNA]] ay konsekwensiya sa halip na kondisyon ng paghihiwalay ng mga linyang ebolusyonaryo maliban sa mga kaso kung saan sila ay direktang humaharang sa pagdaloy ng gene. Sa karagdagan, ang genera ay dapat binubuo ng mga unit na pilohenetiko ng parehong uri gaya ng ibang genera. [[Kategorya:Genera]] kfd1rk3pq8nfgv9yyodcse3uzvnazu8 1960435 1960423 2022-08-04T19:53:27Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Ang '''Genus''' ay isang ranggo sa [[taksonomiya]] na ginagamit sa klasipikasyong pam-[[biyolohiya]] ng mga organismong buhay at [[fossil]] gayundin sa mga [[birus]]. Sa pagkakasunod ng klasipikasyon sa biyolohiya, ang genus ay nasa itaas ng [[espesys]] at nasa ilalim ng [[pamilya]]. Sa pagpapangalang binomiyal, ang genus ang unang bahagi ng pangalangan ng espesyes sa bawat espesye sa loob ng genus. Halimbawa, ang [[Panthera leo]] ([[leon]]) at [[Panthera onca]] ([[Jaguar]] ay dalawang espesye ng genus na [[Panthera]]. Ang Pantehera ay genus sa loob ng pamilyang [[Felidae]]. Ang criteria ng isang genus ay: *[[monopilya]]-lahat ng inapo ng ninunong taxon ay pinagsasasama *Ang isang genus ay hindi dapat palawagin nang hindi kinakailangan *Pagiging tangi-sa criteria ng [[ebolusyon]] gaya ng ekolohiya, morpolohiya, bioheograpiya, ang mga sekwensiya ng [[DNA]] ay konsekwensiya sa halip na kondisyon ng paghihiwalay ng mga linyang ebolusyonaryo maliban sa mga kaso kung saan sila ay direktang humaharang sa pagdaloy ng gene. Sa karagdagan, ang genera ay dapat binubuo ng mga unit na pilohenetiko ng parehong uri gaya ng ibang genera. [[Kategorya:Genera]] 3sakri2ztv614hrm4pu16k77x7rcpej 1960443 1960435 2022-08-04T20:26:05Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Ang '''Genus''' ay isang ranggo sa [[taksonomiya]] na ginagamit sa klasipikasyong pam-[[biyolohiya]] ng mga organismong buhay at [[fossil]] gayundin sa mga [[birus]]. Sa pagkakasunod ng klasipikasyon sa biyolohiya, ang genus ay nasa itaas ng [[espesys]] at nasa ilalim ng [[pamilya]]. Sa pagpapangalang binomiyal, ang genus ang unang bahagi ng pangalangan ng espesyes sa bawat espesye sa loob ng genus. Halimbawa, ang [[Panthera leo]] ([[leon]]) at [[Panthera onca]] ([[Jaguar]]) ay dalawang espesye ng genus na [[Panthera]]. Ang Pantehera ay genus sa loob ng pamilyang [[Felidae]]. Ang criteria ng isang genus ay: *[[monopilya]]-lahat ng inapo ng ninunong taxon ay pinagsasasama *Ang isang genus ay hindi dapat palawagin nang hindi kinakailangan *Pagiging tangi-sa criteria ng [[ebolusyon]] gaya ng ekolohiya, morpolohiya, bioheograpiya, ang mga sekwensiya ng [[DNA]] ay konsekwensiya sa halip na kondisyon ng paghihiwalay ng mga linyang ebolusyonaryo maliban sa mga kaso kung saan sila ay direktang humaharang sa pagdaloy ng gene. Sa karagdagan, ang genera ay dapat binubuo ng mga unit na pilohenetiko ng parehong uri gaya ng ibang genera. [[Kategorya:Genera]] kk14055lrutf0gizdzhetlw6n2kfdwk 0 42487 1960438 1771411 2022-08-04T19:59:30Z Xsqwiypb 120901 /* Sa soolohiya */ wikitext text/x-wiki {{Biological classification}}Sa [[scientific classification|pagtitipun-tipong maka-agham]] na ginagamit sa larangan ng [[biology|biyolohiya]], ang salitang '''sunudhay''' o '''orden'''<ref name="JETE">{{cite-JETE|Orden, bilang 1 at 3, pahina 950: pagkakaayos o pagkakasunud-sunod, na angkop sa salin na ito dahil ang lathalaing ito ay tungkol sa kahanayan ng pagpapangkat-pangkat}}</ref> ([[wikang Ingles|Ingles]]: ''order''; [[wikang Latin|Latin]]: ''ordo'' [isahan], ''ordines'' [maramihan]) ay isang [[kahanayang pang-taksonomiya]] sa pagitan ng [[lipihay]] at [[angkanhay]]. Samantalang ang '''higsunday''' naman ay nasa gitna ng lipihay at sunudhay. Umaayon sa [[Nomenclature Codes|Kodigong ng Nomenklatura]] ang buong detalye ng opisyal na pagpapangalang ginagamit sa kasalukuyan. == Kasaysayan == Ang sunudhay, bilang isang natatanging hanay sa pagtitipun-tipong pang-[[biyolohiya]] – na mayroong sarili niyang pangalan (na hindi lamang tinatawag na ''“mataas na sari”'' ([[wikang Ingles|Ingles]]: ''higher genus''; [[wikang Latin|Latin]]: ''genus summum''), ay unang ipinakilala ni [[Augustus Quirinus Rivinus]], isang [[Aleman]]g [[botaniko]], sa kaniyang mga pagpapangkat-pangkat ng mga [[halaman]] (mga sulatin na isinulat noong mga dekada ng [[1690]]). Tahasang ginamit ito ni [[Carolus Linnaeus]] sa kahatian ng lahat ng tatlong mga [[kaharian (biyolohiya)|kaharian]] sa Nature (Kalikasan) ng kaniyang akdang ''[[Systema Naturae]]'' (Paraang Likas, 1735, unang labas), na hinggil sa mga [[mineral]], halaman, at [[hayop]]. Sa mga lathalaing [[wikang Pranses|Pranses]]: mula sa ''Familles naturelles des plantes'' (Mga Likas na Pamilya ng mga Halaman, [[1764]]) ni [[Michel Adanson]] hanggang sa katapusan ng ika-19 na dantaon, ang salitang ''famille'' at ''familles'' (“pamilya” at “mga pamilya” sa wikang Pranses) ay ginamit bilang katumbas ng ''“ordo”'' ng Latin. Tahasang ginamit ang katumbas na ito sa ''[[Lois de la nomenclature botanique]]'' (Batas sa Pagpapangalang maka-Botanika, 1868) ni [[Alphonse Pyrame de Candolle|Alphonse De Candolle]], na naging ninunong-akda ng pangkasalukuyang ''[[International Code of Botanical Nomenclature|Kodigong Internasyunal sa Pagpapangalang Pang-Botanika]]''. Sa mga unang “Patakaran” sa [[botanical nomenclature|pagpapangalang pang-botanika]] ng 1906, ang salitang pamilya (''familia'') ay itinakda para sa mga hanay na nangangahulugang ''famille'' sa wikang Pranses, habang ang sunudhay (Ingles: ''order'', Latin: ''ordo'') naman ay nilaan para sa nasa mas mataas na ranggo, na noong mga kapanahunan ng ika-19 na dantaon ay kadalasang tinatawag na ''[[langkap|kohorta]]'' (Pranses: ''cohors'' [isahan] at ''cohortes'' [maramihan]). === Sa soolohiya === Sa larangan ng [[zoology|soolohiya]], mas gamitin ang mga pamamaraang pang-orden na pinasimulan ni Linnaeus, na kung saan ang mga sunudhay sa bahaging pang-soolohiya ng kaniyang ''Systema Naturae'' (Likas na Pamamaraan) ay tumutukoy sa mga grupong likas. Gamitin pa rin sa ngayon ang ilan sa mga pangalang pang-orden ni Linnaeus, katulad ng [[Lepidoptera]] para sa sunudhay ng mga [[moth|gamu-gamo]] at [[Butterfly|paru-paro]], o [[Diptera]] para naman sa mga [[Fly (insect)|langaw]], [[Mosquito|lamok]], ''[[midge (insect)|midge]]'', at ''[[gnat]])''. ==Hierarka ng mga ranggo== {| class="wikitable sortable" |+ |- ! Pangalan!! Latin [[prefix]] !! Halimbawa 1 !! Halimbawa 2 |- | Magnorden || ''[[wikt:magnus#Latin|magnus]]'', 'large, great, important' || [[Boreoeutheria]] || |- | Superorden || ''[[wikt:super#Latin|super]]'', 'above' || [[Euarchontoglires]] || [[Parareptilia]] |- | Grandorden || ''[[wikt:grandis#Latin|grand]]'', 'large' || [[Euarchonta]] || |- | Mirorden || ''[[wikt:mirus#Latin|mirus]]'', 'wonderful, strange' || [[Primatomorpha]] || |- | Orden || || [[Primates]] || [[Procolophonomorpha]] |- | Suborden || ''[[wikt:sub#Latin|sub]]'', 'under' || [[Haplorrhini]] || [[Procolophonia]] |- | Impraorden || ''[[wikt:infra#Latin|infra]]'', 'below' || [[Simiiformes]] || [[Hallucicrania]] |- | Parvorden || ''[[wikt:parvus#Latin|parvus]]'', 'small, unimportant' || [[Catarrhini]] || |} == Mga talasanggunian == {{reflist}} {{English2|Order (biology)}} == Tingnan din == * [[Taksonomiya]] * [[Klasipikasyong siyentipiko]] {{Taxonomic ranks}} [[Kaurian:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kaurian:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kaurian:Pagpapangalang pang-soolohiya]] lcgyblfru26kv2vpozx8yd59ixtscch 0 42491 1960437 1866663 2022-08-04T19:57:28Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Biological_classification}} Ang '''klase'''<ref name=JETE>{{cite-JETE|Klase, bilang 1 at 4, pahina 341}}</ref> ay isang [[kahanayang pang-taksonomiya]] sa [[pagtitipun-tipong pang-agham]] ng mga [[organismo]] sa larangan ng [[biyolohiya]], na nasa ilalim ng '''[[sangahay]]''' at nasa ibabaw ng '''[[sunudhay]]'''. Halimbawa, ang pangalang [[Mammalia]] ang lipihay na ginagamit sa katipunan ng mga [[aso]] na ang lapi ay [[Chordate|Chordata]] (mga hahop na may mga ''[[notochord|notokurdon]]'') at ang sunudhay ng mga ito ay [[Carnivora]] (mga mamalyang kumakain ng [[karne]]). == Kasaysayan == Ang lipihay ay isang natatanging ranggo ng [[klasipikasyong pang-biyolohiya]], na may sarili at natatanging pangalan (na hindi tinatawag lamang na ''mataas na sari'' (Ingles: ''higher genus''; Latin: ''genus summum''). Ipinakilala ito ni [[Joseph Pitton de Tournefort]], isang [[botanista]]ng [[Pranses]], sa kaniyang ''Eléments de botanique'' (Mga Sangkap ng Botanika) noong [[1694]]. Si [[Carolus Linnaeus]] ang unang tahasang gumamit ng ''lipihay'' para sa mga hati ng lahat ng tatlong mga [[Kingdom (biology)|kaharian]] ng [[Kalikasan]] (kinabibilangan ng mga [[mineral]], [[halaman]], at [[hayop]]) sa kaniyang akdang ''[[Systema Naturae]]'' (Likas na Pamamaraan) ([[1735]], unang labas). Mula noon, itinuring na ang ''lipihay'' bilang pinakamataas na antas pang-taksonomiya hanggang sa dumating ang mga '''pagsasanga-sanga''' (Pranses: ''embranchements''), na sa ngayon ay tinatawag na '''[[sangahay]]''' (''[[phylum]]'' [isahan], o ''[[phyla]]'' [maramihan]). Pinakilala naman ang mga '''[[Division (biology)|hatihay]]''' noong ika-19 na dantaon. == Hierarka ng mga ranggo sa ibaba at itaas ng lebel ng klase== {| class="wikitable" |- ! Pangalan !! Kahulugan ng [[prefix]] !! Halimbawa 1 !! Halimbawa 2 !! Halimbawa 3<ref>Classification according to Systema Naturae 2000, which conflicts with Wikipedia's classification. {{cite web |url=http://taxonomicon.taxonomy.nl/TaxonTree.aspx?id=1014031| title=The Taxonomicon: Neornithes |access-date=3 December 2010}}</ref> !! Example 4 |- | Superklase|| [[wikt:super|super]]: above || [[Tetrapoda]] || || [[Tetrapoda]] || |- | Klase|| || [[Mammalia]] || [[Maxillopoda]] || [[Aves]] || [[Diplopoda]] |- | Subklase|| [[wikt:sub|sub]]: ilalim || [[Theria]] || [[Thecostraca]] || || [[Chilognatha]] |- | Impraklase || [[wikt:infra|infra]]: ibaba || || [[Cirripedia]] || [[Neognathae]] || [[Helminthomorpha]] |- | Subterklase | [[wikt:subter|subter]]: ibaba, underneath || || || || [[Colobognatha]] |- | Parvklase || [[wikt:parvus|parvus]]: maliit, unimportant || || || [[Neornithes]] || {{center|-}} |} == Tingnan din == * [[Taksonomiya]] * [[Klasipikasyong siyentipiko]] == Mga talasanggunian == {{reflist}} {{English2|Class (biology)}} {{Taxonomic ranks}} {{Stub|Biyolohiya}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] ofmbhcy6ak9gc3xu3oone355oa5haaz 0 42502 1960433 1929501 2022-08-04T19:46:25Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki :''Dito tumuturo ang '''superdominyo''', para sa ibang gamit tingnan ang [[dominyo (paglilinaw)]], at [[imperyo (paglilinaw)]].'' {{Biological classification}} Sa [[taksonomiya]]ng pang [[biyolohiya]], ang '''dominyo''' ([[wikang Ingles|Ingles]]: domain) - na tinatawag ding '''superkaharian''' (''superkingdom''), '''superreynum''' (''superregnum''), at '''imperyo''' (''empire'') - ay ang pinakamataas na [[taxonomic rank|kahanayang pang-taksonomiya]] ng mga [[organismo]], at higit na mataas pa kaysa [[Kingdom (biology)|kaharian]]. Ito ang pinakamapansakop sa lahat ng mga kalipunang pang-biyolohiya. Ang mga '''saklaw''' o '''sakop''' nito ay ang mga sumusunod na hati: [[Archaea]], [[Eubacteria]] at [[Eukaryota]]. Ipinapakita ng pagkakaayos ng ''[[taxonomic unit|taxa]]'' ang pinakamahalagang kaunlaran (ebolusyon) sa pagkakaiba-iba ng mga ''[[genome]]''. May marami pang makabagong pamalit na klasipikasyong pang-dominyo para sa '''[[buhay]]'''. Kabilang dito ang mga sumusunod: *Ang '''[[two-empire system|pamamaraan ng may dalawang imperyo]]''' o '''sistemang superdominyo''' (''superdomain system''), na may mataas na antas na pagbubuklod ng mga imperyong [[Prokaryota]] (o [[Monera]]) at [[Eukaryote|Eukaryota]]. *Ang '''[[Kaharian (biyolohiya)#Anim na kaharian|ang pamamaraang may anim na kaharian]]''' na mataas na antas ng paghahati sa mga domihay ng: [[Protista]], [[Archaebacteria]], [[Eubacteria]], [[Fungi]], [[Plantae]], at [[Animal|Animalia]]. *At ang pinakabagong paraan: ang '''[[three-domain system|pamamaraang may tatlong dominyo]]''' na ipinakilala ni [[Carl Woese]] noong [[1990]], at may mataas na antas ng paghihiwalay sa katipuna ng mga nasasakupang [[Archaea]], [[Bacteria]], at [[Eukaryote|Eukaryota]]. Nangangailangan ito ng mga karagdagang mungkahi sa pagaayos, sapagkat ang mga paglilipon na ito ay pangunahing nakasalalay sa pagsusuri ng mga impormasyon na nakalap mula sa [[genetic sequence|pagkakasunud-sunod na maka-henetiko]] at [[cladistics|kladistiko]] ==Mga katangian ng tatlong dominyo== {{PhylomapB|align = left|size=300px|caption=A speculatively rooted tree for [[RNA]] [[gene]]s, showing major branches Bacteria, Archaea, and Eukaryota}} [[File:Two domain tree.png|200px|thumb|The three-domains tree and the [[Eocyte hypothesis]] (Two domains tree), 2008.<ref>{{cite journal |author1=Cox, C. J. |author2=Foster, P. G. |author3=Hirt, R. P. |author4=Harris, S. R. |author5=Embley, T. M.|author-link5=Martin Embley | year=2008 | title=The archaebacterial origin of eukaryotes | journal=Proc Natl Acad Sci USA | volume=105 | issue=51 | pages=20356–61 | doi=10.1073/pnas.0810647105 | pmid=19073919 | pmc=2629343|bibcode=2008PNAS..10520356C |doi-access=free }}</ref>]] [[File:Collapsed tree labels simplified.png|thumb|200px|[[Phylogenetic tree]] showing the relationship between the eukaryotes and other forms of life, 2006<ref>{{cite journal |vauthors=Ciccarelli FD, Doerks T, von Mering C, Creevey CJ, Snel B, Bork P |title=Toward automatic reconstruction of a highly resolved tree of life |journal=Science |volume=311 |issue=5765 |pages=1283–7 |year=2006 |pmid=16513982 |doi=10.1126/science.1123061 |bibcode=2006Sci...311.1283C|url=http://bioinformatics.bio.uu.nl/pdf/Ciccarelli.s06-311.pdf |citeseerx=10.1.1.381.9514 |s2cid=1615592 }}</ref> Ang mga [[Eukaryote]] ay kulay pula, ang [[archaea]] ay berde at ang [[bakterya]] ay asul.]] Ang tatlong dominyong ito ay naglalaman ng natatanging [[ribosomal RNA]]. Ito ang batayan ng sistema ng tatlong dominyo. Bagaman ang presensiya ng isang nuklyear ng membrao ang nagtatangi ng [[Eukarya]] sa [[Archaea]] at [[Bacteria]] na parehong walang nukleyar na membrano, ang natatanging biyokemikla at mga tandang [[RNA]] ay nagtatangi ng Archaea sa Bakterya. ===Archaea=== {{further|Archaea}} Ang mga Archaea ay mga [[selula]]ng [[prokaryotiko]] na may mga membranong lipido na sumangay ng mga kadensang [[hydrokarbon]] na nakakapit sa glycerol sa pamamagitan ng mga paguugnay na ethere. Ang presensiya ng mga pag-uugnay na ethere ay nagdadagdag ng kanilang kakayahan na mabuhay sa mga kondisyon na may mga matatas na temperatura at mga asidiko. Ang mga [[Halophile]] ay nabubuhay sa mga kapaligirang sobrang maalat ang mga [[hyperthermophiles]] ay nabubuhay sa sobrang init na kondisyon. ===Bacteria=== {{further|Bacteria}} Bagaman ang mga bakterya ay mga selulang prokaryotiko tulad ng Archaea, ang kanilang mga membrano ay gawa sa mga [phospholipid bilayer]]. Dalawa sa halimbawa ng bakterya ang [[Cyanobacteria]] at [[mycoplasmas]]. Wala silang mga ugnayang ether gaya ng Archaea. ===Eukarya=== {{further|Eukaryote}} Ang mga kasapi nito ang mga [[eukaryote]] na may mga organelong nakakapit sa membrano kabilang ang nukleyus na naglalaman ng materyal na henetiko. Ito ay kinakatawan ng limang kaharian: [[Plantae]], [[Protozoa]], [[Animalia]], [[Chromista]], at [[Fungi]]. ==Tingnan din== *[[Systematics|Mga sistematik]] *[[Cladistics|Mga Kladistik]] *[[Phylogenetics|Mga Pilohenetik]] *[[Taksonomiya]] ==Mga talasanggunian== {{Taxonomic ranks}} [[Kaurian:Pagtitipun-tipong pang-agham]] 9qhpl39g2zn2cs6qsu6kvlu7y6acl5d 0 42616 1960428 1893413 2022-08-04T19:25:06Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Phylum]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Phylum]] __FORCETOC__ 3xefpuwnu6q9efhd4gj9qz5z1kkxhl7 0 42618 1960429 1815703 2022-08-04T19:25:51Z Xsqwiypb 120901 Removed redirect to [[Kalapian]] wikitext text/x-wiki {{otheruses}} {{Biological classification}} Sa [[taksonomiya]] ng larangan ng [[biyolohiya]], ang '''lapi''', o '''kalapian'''<ref name="JETE" /> ([[wikang Ingles|Ingles]]: ''phylum'' [isahan] o ''phyla'' [maramihan]; [[wikang Griyego|Griyego]]: {{polytonic|Φῦλα}}) ay isang kahanayang ng pagkakapangkat-pangkat na nasa antas sa ilalim ng [[kaharian (biyolohiya)|kaharian]] at nasa ibabaw ng [[klase (biyolohiya)|biyolohiya]]. Kinuha ang salitang "phylum" mula sa ''phylai'' ({{polytonic|φυλαί}}) ng wikang Griyego, mga grupo ng mga angkan na naninirahan sa mga lungsod ng isinaunang [[Gresya]]; may kakayahan at karapatan sa paghalal ng pinunong-kaangkan ang mga ''phylai''. Ang salitang ''lapi'' naman ay akmang-akma sa salin ng ''phylum'' o ''phylai'' sapagkat nangangahulugan itong "isang kapanalig sa loob ng isang partidong pampolitika".<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lapi at lapian}}.</ref> Sa larangan ng taksonomiya, kinakatawan ng mga sangahay ang pinakamalaki at pinakakaraniwang kinikilalang pagbubuklod-buklod ng mga [[hayop]] at iba pang mga nilalang na may-buhay, at may tiyak na mga katangiang pang-ebolusyonaryo, bagaman kung minsan maaaring ihanay ang mga mismong sangahay sa mga '''higsanghay''' (''superphyla'') (katulad ng [[Ecdysozoa]] na may walong sangahay, kabilang ang mga [[arthropod]] at [[roundworm|bulating-bilog]]; at ang [[Deuterostomia]] na kabilang ang mga [[echinoderm]], [[chordate]], [[Hemichordata|hemichordate]] at [[Chaetognatha|bulating-pana]]) (''arrow worm''). Sa impormal na paraan, maaaring isipin na ang mga sangahay ay isang paglilipon ng mga hayop batay sa isang panlahatang [[body plan|kayarian ng katawan]];<ref>{{cite book | last = Valentine | first = James W. | year = 2004 | title = On the Origin of Phyla (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Lapi) | publisher = Palimbagang Pampamantasan ng Chicago | location = Chicago | id = 0226845486 | pages = 7 }}"<cite>. Ginagamit na ang klasipikasyon ng mga organismo sa mga pamamaraan ng pag-aantas nang dumating ang ika-labimpito at ika-labingwalong mga dantaon. Karaniwang tinitipon ang mga nilalang ayon sa kanilang mga pagkakatulad na pang-[[morpolohiya]], ayon sa kaalaman ng mga isinaunang mga dalubhasa, at ang mga kalipunang ito ay muling inihanay ayon sa <strong>kanilang</strong> mga pagkakatulad, at iba pa, upang makabuo ng pag-aantas (hirarkiya).</cite>"</ref> Tinatawag itong pagpapangkat-pangkat na pang [[Comparative anatomy|morpolohiya]] (ayon sa pagkakahawig ng mga anatomiya). Samakatuwid, sa kabila ng tila pagkakaiba ng mga ''panlabas'' na mga kaanyuhan ng mga nilalang, inihanay sila sa mga sangahay ayon sa kanilang mga ''panloob'' na kayarian.<ref>{{cite book | last = Parker | first = Andrew | year = 2003 | title = In the blink of an eye: How vision kick-started the big bang of evolution (Sa isang kisap-mata: Paano pinanimulan ng paningin ang pagsabog at paglaganap ng ebolusyon) | publisher = Free Press | location = Sydney | id = 0743257332 | pages = 1–4 }}"<cite> Ang trabaho ng biyolohistang ebololusyonaryo ay ang mabigyan ng kahulugan ang masalimuot na pagsasalunggatan ng hubog - hindi laging may kaugnayan sa pagitan ng panloob at panlabas na mga bahagi ng katawan. Noong unang kapanahunan ng paksang ito, naging lantad na ang mga kayariang panloob - sa pangkalahataan - ay higit na mahalaga sa mataas na kahanayan ng mga hayop, kaysa sa mga panlabas na hugis. Naglalagay ng '''malawakang limitasyon''' ang panlabas na kayarian sa kung paano humihinga, kumakain at gumagawa ng supling ang isang hayop.</cite>"</ref> Halimbawa, bagaman tila magkahiwalay at magkaiba, kapwa kabilang ang mga [[gagamba]] at mga [[alimango]] sa mga [[Arthropoda]], samantalang ang mga [[bulating-lupa]] at [[tapeworm|bulating-payat]], bagaman magkahugis, ay mula sa dalawang kahanayan. Kabilang ang mga bulating-lupa sa mga [[Annelida]], samantalang ang mga bulating-payat ay mula sa mga [[Platyhelminthes]]. Datapwa pinapayagan ng [[International Code of Botanical Nomenclature|Kodigong Pansandaigdigan ng Pagpapangalang Pang-botaniko]] ang paggamit ng salitang "sangahay" (''phylum'') bilang panukoy sa mga [[halaman]], higit na mas ginagamit ng mga botanista ang salitang "[[Division (biology)|kahatian]]". Ang pinakakilalang mga sangahay ng hayop ay ang [[Mollusk|Mollusca]], [[Porifera]], [[Cnidaria]], [[Platyhelminthes]], [[Nematoda]], [[Annelida]], [[Arthropod]]a, [[Echinodermata]], at [[Chordate|Chordata]]. Sa huli nabibilang mga ang mga [[tao]]. Bagaman may 35 - humigit-kumulang - na mga sangahay, kabilang sa siyam na nabanggit ang karamihan sa mga [[sari]]. Marami sa mga sangahay ang nabubuhay sa tubig, at nag-iisa lamang ang wala sa mga [[karagatan]] ng mundo: ito ang [[Onychophora]] o bulating-pelus (bulating-tersiyupelo). Ang pinakabagong natuklasang sari ay ang [[Cycliophora]]<ref>"<cite>… kapag may isang bagong tuklas na sari ng hayop, hindi man pangkaraniwan, maaaring ihanay ito sa isang kilala nang lupon ng mga nilalang na may katulad na kayarian ng katawan o sari. Bagaman mayroon nang higit sa 1.5 milyong kilalang mga sari sa mundo, maaari silang ihanay sa loob ng 35 o higit pa na mga sari. Kabilang sa mga ito ang mga kordata (''chordate'', mga vertebrata katulad ng [[tao]]), mga molusk (mga suso) at artropoda (may mga binting magkakaugpong; mga kulisap). Subalit, ang S. pandora ay lubhang hindi pangkaraniwan kung kaya't hindi ito maihanay sa kahit na anong umiiral na kasarian, at dahil dito isang bagong sari ang iminungkahi: ang [[Cycliophora]]</cite>" [http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/indexmag.html?http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/articles/pandora.html] (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref>, na natuklasan noong 1993; tatlong bagong sari lamang ang natuklasan sa loob ng huling dantaon. Ang [[Cambrian explosion|pagsabog na Kambriyano]] ay isang malakihang pamumulaklak ng mga nilalang na may-buhay na naganap sa pagitan, humigit-kumulang, ng 530 at 520 milyong taon na ang nakalipas;<ref name=Valentine1999>{{cite journal | author = Valentine, J.W. | author2 = Jablonski, D. | author3 = Erwin, D.H. | date = 1 Marso 1999 | title = Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion (Mga bakas, molekula at embriyo: mga bagong pananaw hinggil sa Kambriyanong pagsabog) | journal = ''Development'' (Kaunlaran) | volume = 126 | pages = 851–859 | issn = | doi = | url = http://dev.biologists.org/cgi/content/abstract/126/5/851 | accessdate = 17 Mayo 2007 }}</ref> noong mga panahong ito mayroon nang mga nilalang na kahawig ng makabagong sari, bagaman hindi naman kabilang sa mga ito;<ref name=Budd2000>{{cite journal | author = Budd, G.E. | author2 = Jensen, S. | year = 2000 | title = A critical reappraisal of the fossil record of the bilaterian phyla (Isang mapagpunang pagsusuri ng talaan ng mga bakas ng saring bilateryano) | journal = Biological Reviews | volume = 75 | issue = 02 | pages = 253–295 | issn = | doi = 10.1017/S000632310000548X | url = http://www.journals.cambridge.org/abstract_S000632310000548X | accessdate = 26 Mayo 2007 }}</ref> habang ang ilan naman ay parang mga kinatawan na nasa loob ng [[Ediacaran biota]], nananatili itong isang usapin na kung ang lahat ba ng mga sari ay namumuhay na bago man dumating ang pagsabog. Sa loob ng maraming panahon, nagpabagu-bago ang mga gawain ng iba't ibang mga sari. Halimbawa, noong panahong Kambriyano, ang nakalalamang na mga ''[[megafauna]]'' (megahayop), o malalaking mga hayop, ay ang mga artropoda, ngunit sa ngayon ang mga megahayop ay nalalamangan ng mga vertebrata (kordata)<ref>"<cite>Ang Kambriyanong Pagsabog… Ang hangganan ng mga organismo ay umaabot mula sa mga prokaryotiko [[cyanobacteria]] hanggang sa mga eukaryotikong luntian at pulang [[algae|alga]], [[sea sponge|esponghang-dagat]], [[brachiopod|brakyopoda]], [[priapulid|priyapulida]], [[annelid|anelida]], at maraming iba't ibang lipon ng mga [[arthropod|artropoda]] groups, maging mga [[echinoderm|ekinoderma]] at maaaring isa sa mga unang [[chordates|kordata]].</cite>"[http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070416120412/http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm |date=2007-04-16 }} (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref> Magpahanggang sa ngayon, ang pinaka-nakalalamang na sari ay ang mga artropoda. ==Tingnan din== *[[Kladistiko]] *[[Pilohenetiko]] *[[Sistematiko]] *[[Taksonomiya]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Mga ugnayang panlabas== *[http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm Mga Pangunahin Sangahay ng mga Hayop] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060716113027/http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm |date=2006-07-16 }} [[Etimolohiya]]: *[http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html American Heritage Dictionary (Diksiyunaryo ng Pamanang Amerikano)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070210155812/http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html |date=2007-02-10 }}: ''Phylum'', bagong salitang Latin, mula sa Griyegong ''phūlon'' (klase). *[http://www.etymonline.com/index.php?l=p&p=15 Diksiyunaryong pang-Etimolohiya sa internet]: mula sa Griyegong ''phylon'' (lahi, lipi, kasapi, pinagmulan); na kaugnay ng ''phyle'' (tribo, angkan), at ''phylein'' (dalhin dito) ng ''physikos'' (tumutukoy sa kalikasan); mula sa ''physis'' (kalikasan) {{Taxonomic ranks}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Lapi]] dsvy1d36czt72v0udz3cw8lu7pcdpa3 1960430 1960429 2022-08-04T19:28:28Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{otheruses}} {{Biological classification}} Sa [[taksonomiya]] ng larangan ng [[biyolohiya]], '''phylum''' [isahan] o ''phyla'' [maramihan]; [[wikang Griyego|Griyego]]: {{polytonic|Φῦλα}}) ay isang kahanayang ng pagkakapangkat-pangkat na nasa antas sa ilalim ng [[kaharian (biyolohiya)|kaharian]] at nasa ibabaw ng [[klase (biyolohiya)|biyolohiya]]. Kinuha ang salitang "phylum" mula sa ''phylai'' ({{polytonic|φυλαί}}) ng wikang Griyego, mga grupo ng mga angkan na naninirahan sa mga lungsod ng isinaunang [[Gresya]]; may kakayahan at karapatan sa paghalal ng pinunong-kaangkan ang mga ''phylai''. Ang salitang ''lapi'' naman ay akmang-akma sa salin ng ''phylum'' o ''phylai'' sapagkat nangangahulugan itong "isang kapanalig sa loob ng isang partidong pampolitika".<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lapi at lapian}}.</ref> Sa larangan ng taksonomiya, kinakatawan ng mga sangahay ang pinakamalaki at pinakakaraniwang kinikilalang pagbubuklod-buklod ng mga [[hayop]] at iba pang mga nilalang na may-buhay, at may tiyak na mga katangiang pang-ebolusyonaryo, bagaman kung minsan maaaring ihanay ang mga mismong sangahay sa mga '''higsanghay''' (''superphyla'') (katulad ng [[Ecdysozoa]] na may walong sangahay, kabilang ang mga [[arthropod]] at [[roundworm|bulating-bilog]]; at ang [[Deuterostomia]] na kabilang ang mga [[echinoderm]], [[chordate]], [[Hemichordata|hemichordate]] at [[Chaetognatha|bulating-pana]]) (''arrow worm''). Sa impormal na paraan, maaaring isipin na ang mga sangahay ay isang paglilipon ng mga hayop batay sa isang panlahatang [[body plan|kayarian ng katawan]];<ref>{{cite book | last = Valentine | first = James W. | year = 2004 | title = On the Origin of Phyla (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Lapi) | publisher = Palimbagang Pampamantasan ng Chicago | location = Chicago | id = 0226845486 | pages = 7 }}"<cite>. Ginagamit na ang klasipikasyon ng mga organismo sa mga pamamaraan ng pag-aantas nang dumating ang ika-labimpito at ika-labingwalong mga dantaon. Karaniwang tinitipon ang mga nilalang ayon sa kanilang mga pagkakatulad na pang-[[morpolohiya]], ayon sa kaalaman ng mga isinaunang mga dalubhasa, at ang mga kalipunang ito ay muling inihanay ayon sa <strong>kanilang</strong> mga pagkakatulad, at iba pa, upang makabuo ng pag-aantas (hirarkiya).</cite>"</ref> Tinatawag itong pagpapangkat-pangkat na pang [[Comparative anatomy|morpolohiya]] (ayon sa pagkakahawig ng mga anatomiya). Samakatuwid, sa kabila ng tila pagkakaiba ng mga ''panlabas'' na mga kaanyuhan ng mga nilalang, inihanay sila sa mga sangahay ayon sa kanilang mga ''panloob'' na kayarian.<ref>{{cite book | last = Parker | first = Andrew | year = 2003 | title = In the blink of an eye: How vision kick-started the big bang of evolution (Sa isang kisap-mata: Paano pinanimulan ng paningin ang pagsabog at paglaganap ng ebolusyon) | publisher = Free Press | location = Sydney | id = 0743257332 | pages = 1–4 }}"<cite> Ang trabaho ng biyolohistang ebololusyonaryo ay ang mabigyan ng kahulugan ang masalimuot na pagsasalunggatan ng hubog - hindi laging may kaugnayan sa pagitan ng panloob at panlabas na mga bahagi ng katawan. Noong unang kapanahunan ng paksang ito, naging lantad na ang mga kayariang panloob - sa pangkalahataan - ay higit na mahalaga sa mataas na kahanayan ng mga hayop, kaysa sa mga panlabas na hugis. Naglalagay ng '''malawakang limitasyon''' ang panlabas na kayarian sa kung paano humihinga, kumakain at gumagawa ng supling ang isang hayop.</cite>"</ref> Halimbawa, bagaman tila magkahiwalay at magkaiba, kapwa kabilang ang mga [[gagamba]] at mga [[alimango]] sa mga [[Arthropoda]], samantalang ang mga [[bulating-lupa]] at [[tapeworm|bulating-payat]], bagaman magkahugis, ay mula sa dalawang kahanayan. Kabilang ang mga bulating-lupa sa mga [[Annelida]], samantalang ang mga bulating-payat ay mula sa mga [[Platyhelminthes]]. Datapwa pinapayagan ng [[International Code of Botanical Nomenclature|Kodigong Pansandaigdigan ng Pagpapangalang Pang-botaniko]] ang paggamit ng salitang "sangahay" (''phylum'') bilang panukoy sa mga [[halaman]], higit na mas ginagamit ng mga botanista ang salitang "[[Division (biology)|kahatian]]". Ang pinakakilalang mga sangahay ng hayop ay ang [[Mollusk|Mollusca]], [[Porifera]], [[Cnidaria]], [[Platyhelminthes]], [[Nematoda]], [[Annelida]], [[Arthropod]]a, [[Echinodermata]], at [[Chordate|Chordata]]. Sa huli nabibilang mga ang mga [[tao]]. Bagaman may 35 - humigit-kumulang - na mga sangahay, kabilang sa siyam na nabanggit ang karamihan sa mga [[sari]]. Marami sa mga sangahay ang nabubuhay sa tubig, at nag-iisa lamang ang wala sa mga [[karagatan]] ng mundo: ito ang [[Onychophora]] o bulating-pelus (bulating-tersiyupelo). Ang pinakabagong natuklasang sari ay ang [[Cycliophora]]<ref>"<cite>… kapag may isang bagong tuklas na sari ng hayop, hindi man pangkaraniwan, maaaring ihanay ito sa isang kilala nang lupon ng mga nilalang na may katulad na kayarian ng katawan o sari. Bagaman mayroon nang higit sa 1.5 milyong kilalang mga sari sa mundo, maaari silang ihanay sa loob ng 35 o higit pa na mga sari. Kabilang sa mga ito ang mga kordata (''chordate'', mga vertebrata katulad ng [[tao]]), mga molusk (mga suso) at artropoda (may mga binting magkakaugpong; mga kulisap). Subalit, ang S. pandora ay lubhang hindi pangkaraniwan kung kaya't hindi ito maihanay sa kahit na anong umiiral na kasarian, at dahil dito isang bagong sari ang iminungkahi: ang [[Cycliophora]]</cite>" [http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/indexmag.html?http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/articles/pandora.html] (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref>, na natuklasan noong 1993; tatlong bagong sari lamang ang natuklasan sa loob ng huling dantaon. Ang [[Cambrian explosion|pagsabog na Kambriyano]] ay isang malakihang pamumulaklak ng mga nilalang na may-buhay na naganap sa pagitan, humigit-kumulang, ng 530 at 520 milyong taon na ang nakalipas;<ref name=Valentine1999>{{cite journal | author = Valentine, J.W. | author2 = Jablonski, D. | author3 = Erwin, D.H. | date = 1 Marso 1999 | title = Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion (Mga bakas, molekula at embriyo: mga bagong pananaw hinggil sa Kambriyanong pagsabog) | journal = ''Development'' (Kaunlaran) | volume = 126 | pages = 851–859 | issn = | doi = | url = http://dev.biologists.org/cgi/content/abstract/126/5/851 | accessdate = 17 Mayo 2007 }}</ref> noong mga panahong ito mayroon nang mga nilalang na kahawig ng makabagong sari, bagaman hindi naman kabilang sa mga ito;<ref name=Budd2000>{{cite journal | author = Budd, G.E. | author2 = Jensen, S. | year = 2000 | title = A critical reappraisal of the fossil record of the bilaterian phyla (Isang mapagpunang pagsusuri ng talaan ng mga bakas ng saring bilateryano) | journal = Biological Reviews | volume = 75 | issue = 02 | pages = 253–295 | issn = | doi = 10.1017/S000632310000548X | url = http://www.journals.cambridge.org/abstract_S000632310000548X | accessdate = 26 Mayo 2007 }}</ref> habang ang ilan naman ay parang mga kinatawan na nasa loob ng [[Ediacaran biota]], nananatili itong isang usapin na kung ang lahat ba ng mga sari ay namumuhay na bago man dumating ang pagsabog. Sa loob ng maraming panahon, nagpabagu-bago ang mga gawain ng iba't ibang mga sari. Halimbawa, noong panahong Kambriyano, ang nakalalamang na mga ''[[megafauna]]'' (megahayop), o malalaking mga hayop, ay ang mga artropoda, ngunit sa ngayon ang mga megahayop ay nalalamangan ng mga vertebrata (kordata)<ref>"<cite>Ang Kambriyanong Pagsabog… Ang hangganan ng mga organismo ay umaabot mula sa mga prokaryotiko [[cyanobacteria]] hanggang sa mga eukaryotikong luntian at pulang [[algae|alga]], [[sea sponge|esponghang-dagat]], [[brachiopod|brakyopoda]], [[priapulid|priyapulida]], [[annelid|anelida]], at maraming iba't ibang lipon ng mga [[arthropod|artropoda]] groups, maging mga [[echinoderm|ekinoderma]] at maaaring isa sa mga unang [[chordates|kordata]].</cite>"[http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070416120412/http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm |date=2007-04-16 }} (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref> Magpahanggang sa ngayon, ang pinaka-nakalalamang na sari ay ang mga artropoda. ==Mga phyla== ===Mga hayop=== {| class="wikitable" |- | style="background: #ffe0e0" width="15%"| | [[Protostome]] |rowspan="4"| [[Bilateria]] |rowspan="2"| [[Nephrozoa]] |- | style="background: #f8de7e"| | [[Deuterostome]] |- | style="background: #a0b0d0"| | Basal/disputed |rowspan="4"| Non-Bilateria |- | style="background: #f8be9a"| | [[Vendobionta]] |- | style="background: #a6ba9e"| |colspan="2" | [[Parazoa]] |- | style="background: #bebebe"| |colspan="2"| Others |} {| class="wikitable sortable mw-collapsible" !Phylum!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Inilalarawang taxa |- style="background: #ffe0e0" |[[Annelida]] |Little ring <ref name="K&D">{{cite book | last1 = Margulis | first1 = Lynn | author-link = Lynn Margulis | last2 = Chapman | first2 = Michael J. | title = Kingdoms and Domains | publisher = Academic Press | edition = 4th corrected | date = 2009 | location = London | isbn = 9780123736215 | url=https://books.google.com/books?id=9IWaqAOGyt4C}}</ref>{{rp|306}} |Segmented worms |Multiple circular segments |{{nts|22000}} + extant |-style="background: #bebebe" |[[Agmata]] |Fragmented |Agmates |Calcareous conical shells |5 species, extinct |-style="background: #a6ba9e" |[[Archaeocyatha]] |Ancient cups |Archaeocyathids |An extinct taxon of sponge-grade, reef-building organisms living in warm tropical and subtropical waters during the Early Cambrian. |3 known classes (Extinct) |- style="background: #ffe0e0" |[[Arthropoda]] |Jointed foot |Arthropods |Segmented bodies and jointed limbs, with [[Chitin]] [[exoskeleton]] |{{nts|1250000}}+ extant;<ref name="Zhang2013" /> 20,000+ extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Brachiopoda]] |Arm foot<ref name="K&D" />{{rp|336}} |Lampshells<ref name="K&D" />{{rp|336}} |[[Lophophore]] and [[Brachiopod#pedicle|pedicle]] |{{nts|300}}-500 extant; 12,000+ extinct<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #ffe0e0" |[[Bryozoa]] ([[Ectoprocta]]) |Moss animals |Moss animals, sea mats, ectoprocts<ref name="K&D" />{{rp|332}} |Lophophore, no pedicle, [[cilia]]ted [[tentacle]]s, anus outside ring of cilia |{{nts|6000}} extant<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Chaetognatha]] |Longhair jaw |Arrow worms<ref name="K&D" />{{rp|342}} |[[Chitin]]ous spines either side of head, fins |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}} extant<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #f8de7e" |[[Chordata]] |With a cord |Chordates |Hollow [[dorsal nerve cord]], [[notochord]], [[pharyngeal slit]]s, [[endostyle]], post-[[anus|anal]] [[tail]] |{{nts|55000|prefix=approx.&nbsp;}}+<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #bebebe" |[[Cnidaria]] |Stinging nettle | Cnidarians |[[Nematocysts]] (stinging cells) |{{nts|16000|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #bebebe" |[[Ctenophora]] |Comb bearer |Comb jellies<ref name="K&D" />{{rp|256}} |Eight "comb rows" of fused cilia |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}}-150 extant<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #ffe0e0" |[[Cycliophora]] |Wheel carrying |''Symbion'' |Circular mouth surrounded by small cilia, sac-like bodies |{{nts|3}}+ |- style="background: #f8de7e" |[[Echinodermata]] |Spiny skin |Echinoderms<ref name="K&D" />{{rp|348}} |Fivefold radial [[symmetry]] in living forms, [[germ layer#Mesoderm|mesodermal]] calcified spines |{{nts|7500|prefix=approx.&nbsp;}} extant;<ref name="Zhang2013"/> approx. 13,000 extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Entoprocta]] |Inside [[anus]]<ref name="K&D" />{{rp|292}} |Goblet worms |Anus inside ring of cilia |{{nts|150|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Gastrotricha]] |Hairy stomach<ref name="K&D" />{{rp|288}} | Gastrotrich worms |Two terminal adhesive tubes |{{nts|690|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Gnathostomulida]] |Jaw orifice |Jaw worms<ref name="K&D" />{{rp|260}} |Tiny worms related to rotifers with no body cavity |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #f8de7e" |[[Hemichordata]] |Half cord<ref name="K&D" />{{rp|344}} |Acorn worms, hemichordates |[[Stomochord]] in collar, [[pharyngeal slit]]s |{{nts|130|prefix=approx.&nbsp;}} extant |- style="background: #ffe0e0" |[[Kinorhyncha]] |Motion snout |Mud dragons |Eleven segments, each with a dorsal plate |{{nts|150|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Loricifera]] |Corset bearer |Brush heads |Umbrella-like scales at each end |{{nts|122|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Limnognathia|Micrognathozoa]] |Tiny jaw animals | ''Limnognathia'' |[[Accordion]]-like extensible [[thorax]] |{{nts|1}} |- style="background: #f8be9a" |[[Medusoid]] |Jellyfish-like |Medusoids |These are extinct creatures described as jellyfish-like and inhabited the late Precambrian, Ediacaran and early Cambrian. |18 genera, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Mollusca]] |Soft<ref name="K&D" />{{rp|320}} |Mollusks / molluscs |Muscular foot and [[Mantle (mollusc)|mantle]] round shell |{{nts|85000}}+ extant;<ref name="Zhang2013"/> 80,000+ extinct<ref>Feldkamp, S. (2002) ''Modern Biology''. Holt, Rinehart, and Winston, USA. (pp. 725)</ref> |- style="background: #ffe0e0" |[[Nematoda]] |Thread like |Round worms, thread worms<ref name="K&D" />{{rp|274}} |Round cross section, [[keratin]] [[cuticle]] |{{nts|25000}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Nematomorpha]] |Thread form<ref name="K&D" />{{rp|276}} | Horsehair worms, gordian worms<ref name="K&D" />{{rp|276}} |Long, thin parasitic worms closely related to nematodes |{{nts|320|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Nemertea]] |A sea nymph<ref name="K&D" />{{rp|270}} |Ribbon worms, rhynchocoela<ref name="K&D" />{{rp|270}} |Unsegmented worms, with a proboscis housed in a cavity derived from the coelom called the rhynchocoel |{{nts|1200|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Onychophora]] |Claw bearer |Velvet worms<ref name="K&D" />{{rp|328}} |Worm-like animal with legs tipped by chitinous claws |{{nts|200|prefix=approx.&nbsp;}} extant |- style="background: #f8be9a" |[[Petalonamae]] |Shaped like leaves |No |An extinct phylum from the Ediacaran. They are bottom-dwelling and immobile, shaped like leaves (frondomorphs), feathers or spindles. |3 classes, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Phoronid]]a |Zeus's mistress |Horseshoe worms |U-shaped gut |{{nts|11}} |- style="background: #a6ba9e" |[[Placozoa]] |Plate animals |Trichoplaxes<ref name="K&D" />{{rp|242}} |Differentiated top and bottom surfaces, two ciliated cell layers, amoeboid fiber cells in between |{{nts|3}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Platyhelminthes]] |Flat worm<ref name="K&D" />{{rp|262}} |Flatworms<ref name="K&D" />{{rp|262}} |Flattened worms with no body cavity. Many are parasitic. |{{nts|29500|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #a6ba9e" |[[Porifera]] |Pore bearer |Sponges<ref name="K&D" />{{rp|246}} |Perforated interior wall, simplest of all known animals |{{nts|10800}} extant<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Priapulida]] |Little [[Priapus]] |Penis worms |Penis-shaped worms | {{nts|20|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #f8be9a" |[[Proarticulata]] |Before articulates |Proarticulates |An extinct group of mattress-like organisms that display "glide symmetry." Found during the Ediacaran. |3 classes, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Rhombozoa]] ([[Dicyemida]]) |Lozenge animal | Rhombozoans<ref name="K&D" />{{rp|264}} |Single [[Anatomical terms of location|anteroposterior]] [[Axis of rotation|axial]] [[cell (biology)|celled]] endoparasites, surrounded by ciliated cells |{{nts|100}}+ |- style="background: #ffe0e0" |[[Rotifera]] |Wheel bearer |Rotifers<ref name="K&D" />{{rp|282}} |Anterior crown of cilia |{{nts|2000|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |-style="background: #f8de7e" |[[Saccorhytida]] |Saccus : "pocket" and "wrinkle" |Saccorhytus |Saccorhytus is only about 1&nbsp;mm (1.3&nbsp;mm) in size and is characterized by a spherical or hemispherical body with a prominent mouth. Its body is covered by a thick but flexible cuticle. It has a nodule above its mouth. Around its body are 8 openings in a truncated cone with radial folds. |1 species, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Tardigrada]] |Slow step |Water bears, Moss piglets |Microscopic relatives of the arthropods, with a four segmented body and head |{{nts|1000}} |- style="background: #f8be9a" |[[Trilobozoa]] |Three-lobed animal |Trilobozoan |A taxon of mostly discoidal organisms exhibiting tricentric symmetry. All are Ediacaran-aged |18 genera, extinct |-style="background: #f8de7e" |[[Vetulicolia]] |Ancient dweller |Vetulicolian |Might possibly be a subphylum of the chordates. Their body consists of two parts: a large front part and covered with a large "mouth" and a hundred round objects on each side that have been interpreted as gills - or at least openings in the vicinity of the animal. Their posterior pharynx consists of 7 segments. |15 species, extinct |- style="background: #a0b0d0" |[[Xenacoelomorpha]] |Strange hollow form |Subphylum Acoelomorpha and xenoturbellida |Small, simple animals. [[Bilateria]]n, but lacking typical bilaterian structures such as gut cavities, anuses, and circulatory systems<ref name="Cannon2016">{{cite journal|last1=Cannon |first1=J.T. |last2=Vellutini |first2=B.C. |last3=Smith |first3=J. |last4=Ronquist |first4=F. |last5=Jondelius |first5=U. |last6=Hejnol |first6=A. |title=Xenacoelomorpha is the sister group to Nephrozoa |journal=Nature |volume=530 |issue=7588 |date=4 February 2016 |pages=89–93 |pmid=26842059 |doi=10.1038/nature16520|url=http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:nrm:diva-1844 |bibcode=2016Natur.530...89C |s2cid=205247296 }}</ref> |{{nts|400}}+ |-class="sortbottom" |'''Total: 40''' | | | |'''1,525,000'''<ref name="Zhang2013"/> |} === Plants === {{Main|Plant}} The kingdom Plantae is defined in various ways by different biologists (see [[Plant#Current definitions of Plantae|Current definitions of Plantae]]). All definitions include the living [[embryophyte]]s (land plants), to which may be added the two green algae divisions, [[Chlorophyta]] and [[Charophyta]], to form the clade [[Viridiplantae]]. The table below follows the influential (though contentious) [[Cavalier-Smith's system of classification|Cavalier-Smith system]] in equating "Plantae" with [[Archaeplastida]],<ref name="6kingdoms">{{cite journal | last = Cavalier-Smith | first = Thomas | author-link = Thomas Cavalier-Smith | title = Only Six Kingdoms of Life | journal = Proceedings: Biological Sciences | volume = 271 | issue = 1545 | pages = 1251–1262 | date = 22 June 2004 | doi=10.1098/rspb.2004.2705| pmid = 15306349 | pmc = 1691724 }}</ref> a group containing Viridiplantae and the algal [[Rhodophyta]] and [[Glaucophyta]] divisions. The definition and classification of plants at the division level also varies from source to source, and has changed progressively in recent years. Thus some sources place horsetails in division Arthrophyta and ferns in division Monilophyta,{{sfn|Mauseth|2012|pp=514, 517}} while others place them both in Monilophyta, as shown below. The division Pinophyta may be used for all [[gymnosperm]]s (i.e. including cycads, ginkgos and gnetophytes),<ref name="Cronquist 1966 129–134">{{cite journal | last=Cronquist | first=A. |author2=A. Takhtajan |author3=W. Zimmermann | date=April 1966 | title=On the higher taxa of Embryobionta | journal=Taxon | issue=4 | pages=129–134 | doi=10.2307/1217531 | volume=15 | jstor=1217531 }}</ref> or for conifers alone as below. Since the first publication of the [[APG system]] in 1998, which proposed a classification of angiosperms up to the level of [[order (biology)|order]]s, many sources have preferred to treat ranks higher than orders as informal clades. Where formal ranks have been provided, the traditional divisions listed below have been reduced to a very much lower level, e.g. [[subclass (biology)|subclass]]es.<ref>{{Citation |last1=Chase |first1=Mark W. |last2=Reveal |first2=James L. |date=October 2009 |title=A phylogenetic classification of the land plants to accompany APG III |journal=Botanical Journal of the Linnean Society |volume=161 |issue=2 |pages=122–127 |doi=10.1111/j.1095-8339.2009.01002.x |name-list-style=amp |doi-access=free }}</ref> {| class="wikitable" |- | style="background: #cbfdcb" width="15%"| | [[Embryophyte|Land plants]] |rowspan="2"| [[Viridiplantae]] |- | style="background: #c2e085"| | [[Green algae]] |- | style="background: #bebebe"| |colspan="2"| Other algae ([[Biliphyta]])<ref name="6kingdoms" /> |} {|class="wikitable sortable" !Division!!Meaning!!Common name!!Distinguishing characteristics!!Species described |- style="background: #cbfdcb" | [[Anthocerotophyta]]<ref name = Mauseth489>{{cite book | last = Mauseth | first = James D. | title = Botany : An Introduction to Plant Biology | edition = 5th | year = 2012 | isbn = 978-1-4496-6580-7 | publisher = Jones and Bartlett Learning | location = Sudbury, MA}} p. 489</ref> | ''[[Anthoceros]]''-like plants | Hornworts | Horn-shaped [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|100}}-300+ |- style="background: #cbfdcb" | [[Moss|Bryophyta]]<ref name = Mauseth489/> | ''[[Bryum]]''<!--is that right? Bruon is Greek for moss-->-like plants, moss plants | Mosses | Persistent unbranched [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|12000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #c2e085" | [[Charophyta]] | ''[[Chara (alga)|Chara]]''-like plants | Charophytes | | {{nts|1000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #c2e085" | [[Chlorophyta]] | (Yellow-)green plants<ref name="K&D" />{{rp|200}} | Chlorophytes | | {{nts|7000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Cycadophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=540}} | ''[[Cycas]]''-like plants, palm-like plants | Cycads | Seeds, crown of compound leaves | {{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}}-200 |- style="background: #cbfdcb" | [[Ginkgophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=542}} | ''[[Ginkgo]]''-like plants | Ginkgo, maidenhair tree | Seeds not protected by fruit (single living species) | {{nts|1|prefix=only&nbsp;}} extant; 50+ extinct |- style="background: #bebebe" | [[Glaucophyta]] | Blue-green plants | Glaucophytes | | {{nts|15}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Gnetophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=543}} | ''[[Gnetum]]''-like plants | Gnetophytes | Seeds and woody vascular system with vessels | {{nts|70|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Lycopodiophyta]],<ref name="Cronquist 1966 129–134"/><br> [[Lycophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=509}} |''[[Lycopodium]]''-like plants<br> Wolf plants | Clubmosses & spikemosses |[[Microphyll]] [[leaf|leaves]], vascular system | {{nts|1290}} extant |- style="background: #cbfdcb" | [[Flowering plant|Magnoliophyta]] | ''[[Magnolia]]''-like plants | Flowering plants, angiosperms | Flowers and fruit, vascular system with vessels | {{nts|300000}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Marchantiophyta]],<ref name="Stotlers 2000">{{cite book | last1=Crandall-Stotler | first1=Barbara | last2=Stotler | first2=Raymond E. | year=2000 | chapter=Morphology and classification of the Marchantiophyta | page=21 |editor1=A. Jonathan Shaw |editor2=Bernard Goffinet | title=Bryophyte Biology | location=Cambridge | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-66097-6 }}</ref><br> Hepatophyta<ref name = Mauseth489/> | ''[[Marchantia]]''-like plants<br> Liver plants | Liverworts | Ephemeral unbranched [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|9000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" |'''[[Fern|Polypodiophyta]]''', [[Monilophyta]] |''[[Polypodium]]''-like plants<br> |Ferns |[[Megaphyll]] [[leaf|leaves]], vascular system | {{nts|10560|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Pinophyta]],<ref name="Cronquist 1966 129–134"/><br> Coniferophyta{{sfn|Mauseth|2012|p=535}} |''[[Pinus]]''-like plants<br> Cone-bearing plant | Conifers | Cones containing seeds and wood composed of tracheids | {{nts|629}} extant |- style="background: #bebebe" |[[Rhodophyta]] |Rose plants |Red algae |Use [[phycobiliprotein]]s as [[accessory pigment]]s. |{{nts|7000|prefix=approx.&nbsp;}} |- wowowowk |'''Total: 14''' | | | |} === Fungi === {{Main|Fungi}} {|class="wikitable sortable" !Division!!Meaning!!Common name!!Distinguishing characteristics!!Species described |- | [[Ascomycota]] | Bladder fungus<ref name="K&D" />{{rp|396}} | Ascomycetes,<ref name="K&D" />{{rp|396}} sac fungi |Tend to have fruiting bodies (ascocarp).<ref>{{Cite journal|title=Advances in Applied Microbiology Chapter 2 - Fungal Spores for Dispersion in Space and Time|journal=Advances in Applied Microbiology|volume=85|pages=43–91|last=Wyatt, T., Wosten, H.|first=Dijksterhuis, J.|doi = 10.1016/B978-0-12-407672-3.00002-2|pmid=23942148|year=2013}}</ref> Filamentous, producing hyphae separated by septa. Can reproduce asexually.<ref>{{Cite web|url=https://courses.lumenlearning.com/boundless-biology/chapter/classifications-of-fungi/|title=Classifications of Fungi {{!}} Boundless Biology|website=courses.lumenlearning.com|access-date=2019-05-05}}</ref> |30,000 |- | [[Basidiomycota]] | Small base fungus<ref name="K&D" />{{rp|402}} | Basidiomycetes,<ref name="K&D" />{{rp|402}} club fungi |Bracket fungi, toadstools, smuts and rust. Sexual reproduction.<ref name="courses.lumenlearning.com">{{cite web |title=Archaeal Genetics {{!}} Boundless Microbiology |url=https://courses.lumenlearning.com/boundless-microbiology/chapter/archaeal-genetics/ |website=courses.lumenlearning.com}}</ref> | 31,515 |- | [[Blastocladiomycota]] | Offshoot branch fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/blastocladiomycota/default.htm | title = Blastocladiomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 1 October 2016 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Blastoclads | | Less than 200 |- | [[Chytridiomycota]] | Little cooking pot fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/chytridiomycota/default.htm | title = Chytridiomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 9 January 2014 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Chytrids |Predominantly Aquatic [[Saprotrophic nutrition|saprotrophic]] or parasitic. Have a posterior [[flagellum]]. Tend to be single celled but can also be multicellular.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/science/Chytridiomycota|title=Chytridiomycota {{!}} phylum of fungi|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2019-05-05}}</ref><ref>{{Cite book|title=Physical Chemical Properties of Fungi|last=McConnaughey|first=M|doi = 10.1016/B978-0-12-801238-3.05231-4|year = 2014|isbn = 9780128012383}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Fossil Fungi Chapter 4 - Chytridiomycota|last=Taylor, Krings and Taylor|first=Thomas, Michael and Edith|doi=10.1016/b978-0-12-387731-4.00004-9|year=2015|journal=Fossil Fungi|pages=41–67}}</ref> |1000+ |- | [[Glomeromycota]] | Ball of yarn fungus<ref name="K&D" />{{rp|394}} | Glomeromycetes, {{abbr|AM|arbuscular mycorrhizal}} fungi<ref name="K&D" />{{rp|394}} |Mainly arbuscular mycorrhizae present, terrestrial with a small presence on wetlands. Reproduction is asexual but requires plant roots.<ref name="courses.lumenlearning.com"/> |284 |- | [[Microsporidia]] | Small seeds<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/microsporidia/default.htm | title = Microsporidia | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 12 March 2013 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Microsporans<ref name="K&D" />{{rp|390}} | | 1400 |- | [[Neocallimastigomycota]] | New beautiful whip fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/neocallimastigomycota/default.htm | title = Neocallimastigomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 23 April 2013 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Neocallimastigomycetes |Predominantly located in digestive tract of herbivorous animals. Anaerobic, terrestrial and aquatic.<ref name="Types of Fungi">{{Cite web|url=https://biologywise.com/types-of-fungi|title=Types of Fungi|website=BiologyWise|date=22 May 2009|language=en-US|access-date=2019-05-05}}</ref> | approx. 20 <ref name="Phylogeny of anaerobic fungi (phylum Neocallimastigomycota), with contributions from yak in China">{{cite journal |last1=Wang |first1=Xuewei |last2=Liu |first2=Xingzhong |last3=Groenewald |first3=Johannes Z. |title=Phylogeny of anaerobic fungi (phylum Neocallimastigomycota), with contributions from yak in China |journal=Antonie van Leeuwenhoek |date=2017 |volume=110 |issue=1 |pages=87–103 |doi=10.1007/s10482-016-0779-1 |pmid=27734254 |pmc=5222902 }}</ref> |- | [[Zygomycota]] | Pair fungus<ref name="K&D" />{{rp|392}} | Zygomycetes<ref name="K&D" />{{rp|392}} |Most are saprobes and reproduce sexually and asexually.<ref name="Types of Fungi"/> | aprox. 1060 |-class="sortbottom" |'''Total: 8''' | | | |} Phylum Microsporidia is generally included in kingdom Fungi, though its exact relations remain uncertain,<ref name=Hibbett2007>{{cite journal | vauthors = Hibbett DS, Binder M, Bischoff JF, Blackwell M, Cannon PF, Eriksson OE, Huhndorf S, James T, Kirk PM, Lücking R, Thorsten Lumbsch H, Lutzoni F, Matheny PB, McLaughlin DJ, Powell MJ, Redhead S, Schoch CL, Spatafora JW, Stalpers JA, Vilgalys R, Aime MC, Aptroot A, Bauer R, Begerow D, Benny GL, Castlebury LA, Crous PW, Dai YC, Gams W, Geiser DM, Griffith GW, Gueidan C, Hawksworth DL, Hestmark G, Hosaka K, Humber RA, Hyde KD, Ironside JE, Kõljalg U, Kurtzman CP, Larsson KH, Lichtwardt R, Longcore J, Miadlikowska J, Miller A, Moncalvo JM, Mozley-Standridge S, Oberwinkler F, Parmasto E, Reeb V, Rogers JD, Roux C, Ryvarden L, Sampaio JP, Schüssler A, Sugiyama J, Thorn RG, Tibell L, Untereiner WA, Walker C, Wang Z, Weir A, Weiss M, White MM, Winka K, Yao YJ, Zhang N | display-authors = 6 | title = A higher-level phylogenetic classification of the Fungi | journal = Mycological Research | volume = 111 | issue = Pt 5 | pages = 509–47 | date = May 2007 | pmid = 17572334 | doi = 10.1016/j.mycres.2007.03.004 | url = http://www.clarku.edu/faculty/dhibbett/AFTOL/documents/AFTOL%20class%20mss%2023,%2024/AFTOL%20CLASS%20MS%20resub.pdf | url-status = dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20090326135053/http://www.clarku.edu/faculty/dhibbett/AFTOL/documents/AFTOL%20class%20mss%2023%2C%2024/AFTOL%20CLASS%20MS%20resub.pdf | archive-date = 26 March 2009| citeseerx = 10.1.1.626.9582 | s2cid = 4686378 }}</ref> and it is considered a [[protozoa]]n by the International Society of Protistologists<ref name="Ruggiero2015" /> (see [[#Protista phyla (divisions)|Protista]], below). Molecular analysis of Zygomycota has found it to be [[polyphyletic]] (its members do not share an immediate ancestor),<ref>{{cite journal | last1 = White | first1 = Merlin M. | last2 = James | first2 = Timothy Y. | last3 = O'Donnell | first3 = Kerry | last4 = Cafaro | first4 = Matías J. | last5 = Tanabe | first5 = Yuuhiko | last6 = Sugiyama | first6 = Junta | display-authors = 3 | title = Phylogeny of the Zygomycota Based on Nuclear Ribosomal Sequence Data | journal = Mycologia | volume = 98 | issue = 6 | pages = 872–884 | date = Nov–Dec 2006 | doi=10.1080/15572536.2006.11832617| pmid = 17486964 | s2cid = 218589354 }}</ref> which is considered undesirable by many biologists. Accordingly, there is a proposal to abolish the Zygomycota phylum. Its members would be divided between phylum Glomeromycota and four new subphyla ''[[incertae sedis]]'' (of uncertain placement): [[Entomophthoromycotina]], [[Kickxellomycotina]], [[Mucoromycotina]], and [[Zoopagomycotina]].<ref name=Hibbett2007 /> === Protista === {{Main|Protista taxonomy}} Kingdom [[Protista]] (or Protoctista) is included in the traditional five- or six-kingdom model, where it can be defined as containing all [[eukaryote]]s that are not plants, animals, or fungi.<ref name="K&D" />{{rp|120}} Protista is a [[polyphyletic]] taxon,<ref>{{cite journal| last = Hagen| first = Joel B.| date = January 2012| title = Five Kingdoms, More or Less: Robert Whittaker and the Broad Classification of Organisms| journal = BioScience| volume = 62| issue = 1 | pages = 67–74| doi=10.1525/bio.2012.62.1.11| doi-access = free}}</ref> which is less acceptable to present-day biologists than in the past. Proposals have been made to divide it among several new kingdoms, such as [[Protozoa]] and [[Chromista]] in the [[Cavalier-Smith's system of classification|Cavalier-Smith system]].<ref name="Reconciling">{{cite journal | last1 = Blackwell | first1 = Will H. | last2 = Powell | first2 = Martha J. | title = Reconciling Kingdoms with Codes of Nomenclature: Is It Necessary? | journal = Systematic Biology | volume = 48 | issue = 2 | pages = 406–412 | date = June 1999 | doi=10.1080/106351599260382| pmid = 12066717 | doi-access = free }}</ref> Protist taxonomy has long been unstable,<ref>{{cite web | url = http://faculty.msj.edu/davisr/potpouri/protista.htm | title = Kingdom PROTISTA | last = Davis | first = R. A. | date = 19 March 2012 | website = College of Mount St. Joseph | access-date = 28 December 2016}}</ref> with different approaches and definitions resulting in many competing classification schemes. The phyla listed here are used for Chromista and Protozoa by the [[Catalogue of Life]],<ref name="CoLtree">{{cite web | url = http://www.catalogueoflife.org/col/browse/tree?de3fa845167fa2ccdac6ddcb6e8d9a28 | title = Taxonomic tree | date = 23 December 2016 | website = Catalogue of Life | access-date = 28 December 2016}}</ref> adapted from the system used by the International Society of Protistologists.<ref name="Ruggiero2015">{{cite journal | last1 = Ruggiero | first1 = Michael A. | last2 = Gordon | first2 = Dennis P. | last3 = Orrell | first3 = Thomas M. | last4 = Bailly | first4 = Nicholas | last5 = Bourgoin | first5 = Thierry | last6 = Brusca | first6 = Richard C. | last7 = Cavalier-Smith | first7 = Thomas | last8 = Guiry | first8 = Michael D. | last9 = Kirk | first9 = Paul M. | display-authors=3 | title = A Higher Level Classification of All Living Organisms | journal = PLOS ONE | volume = 10 | issue = 6 | date = 29 April 2015 | doi=10.1371/journal.pone.0119248 | pmid = 25923521 | pmc = 4418965 | page=e0119248| bibcode = 2015PLoSO..1019248R | doi-access = free }}</ref> {| class="wikitable" |- | style="background: #cbfdcb" width="30%"| | [[Harosa]] |- | style="background: #ffe0e0"| | [[Protozoa]] |} {|class="wikitable sortable" !Phylum/Division!!Meaning!!Common name!!Distinguishing characteristics!!Example!!Species described |- style="background: #ffe0e0" | [[Amoebozoa]] | Amorphous animal | Amoebas | Presence of [[pseudopodia]] | ''[[Amoeba (genus)|Amoeba]]'' | 2400 |- style="background: #cbfdcb" | [[Bigyra]] | Two rings | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Cercozoa]] | | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Choanozoa]] | Funnel animal | | | Presence of a colar of microvilli surrounding a [[flagellum]] |125 |- style="background: #cbfdcb" | [[Ciliophora]] | Cilia bearer | Ciliates | Presence of multiple cilia and a [[cytostome]] | ''Paramecium'' |4500 |- style="background: #cbfdcb" | [[Cryptista]] | Hidden | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Euglenozoa]] | True eye animal | | | ''Euglena'' |800 |- style="background: #cbfdcb" | [[Foraminifera]] | Hole bearers | Forams | Complex shells with one or more chambers | Forams |10000, 50000 extinct |- style="background: #cbfdcb" | [[Haptophyta]] | | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Loukozoa]] | Groove animal | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Metamonada]] | Middle single-celled organisms | | | | ''Giardia'' |- style="background: #ffe0e0" | [[Microsporidia]] | Small spore | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Myzozoa]] | Suckling animal | | | |1555+ |- style="background: #cbfdcb" | [[Ochrophyta]] | Yellow plant | | | | Diatoms |- style="background: #cbfdcb" | [[Oomycota]] | Egg fungus<ref name="K&D" />{{rp|184}} | Oomycetes | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Percolozoa]] | | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Radiozoa]] | Ray animal | Radiolarians | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Sarcomastigophora]] | Flesh and whip bearer | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Sulcozoa]] | | | | | |-class="sortbottom" |'''Total: 19''' | | | |} The Catalogue of Life includes [[Rhodophyta]] and [[Glaucophyta]] in kingdom Plantae,<ref name="CoLtree" /> but other systems consider these phyla part of Protista.<ref>{{cite journal| last = Corliss| first = John O.| date = 1984| title = The Kingdom Protista and its 45 Phyla| journal = BioSystems| volume = 17| issue = 2| pages = 87–176|doi=10.1016/0303-2647(84)90003-0| pmid = 6395918}}</ref> === Bacteria === {{main|Bacterial phyla}} <!--COPY-PASTE FROM THERE--> Currently there are bacterial 40 phyla (not including "[[Cyanobacteria]]") that have been validly published according to the [[Bacteriological Code]]<ref name="LPSN phyla">{{cite web | vauthors = Euzéby JP, ((Parte AC.)) | url = https://lpsn.dsmz.de/text/names-of-phyla | title = Names of phyla | access-date = April 3, 2022 | publisher = [[List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature]] (LPSN)}}</ref> # [[Acidobacteriota]], phenotypically diverse and mostly uncultured # [[Actinomycetota]], High-G+C Gram positive species # [[Aquificota]], deep-branching # [[Armatimonadota]] # [[Atribacterota]] # [[Bacillota]], Low-G+C Gram positive species, such as the spore-formers [[Bacilli]] (aerobic) and [[Clostridia]] (anaerobic) # [[Bacteroidota]] # [[Balneolota]] # [[Bdellovibrionota]] # [[Caldisericota]], formerly candidate division OP5, ''Caldisericum exile'' is the sole representative # [[Calditrichota]] # [[Campylobacterota]] # [[Chlamydiota]] # [[Chlorobiota]], green sulphur bacteria # [[Chloroflexota]], green non-sulphur bacteria # [[Chrysiogenota]], only 3 genera (''Chrysiogenes arsenatis'', ''Desulfurispira natronophila'', ''Desulfurispirillum alkaliphilum'') # [[Coprothermobacterota]] # [[Deferribacterota]] # [[Deinococcota]], ''Deinococcus radiodurans'' and ''Thermus aquaticus'' are "commonly known" species of this phyla # [[Dictyoglomota]] # [[Elusimicrobiota]], formerly candidate division Thermite Group 1 # [[Fibrobacterota]] # [[Fusobacteriota]] # [[Gemmatimonadota]] # [[Ignavibacteriota]] # [[Kiritimatiellota]] # [[Lentisphaerota]], formerly clade VadinBE97 # [[Mycoplasmatota]], notable genus: ''[[Mycoplasma]]'' # [[Myxococcota]] # [[Nitrospinota]] # [[Nitrospirota]] # [[Planctomycetota]] # [[Pseudomonadota]], the most well-known phylum, containing species such as ''[[Escherichia coli]]'' or ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'' # [[Rhodothermota]] # [[Spirochaetota]], species include ''[[Borrelia burgdorferi]]'', which causes Lyme disease # [[Synergistota]] # [[Thermodesulfobacteriota]] # [[Thermomicrobiota]] # [[Thermotogota]], deep-branching # [[Verrucomicrobiota]] === Archaea === {{main|Archaea}} Currently there are 2 phyla that have been validly published according to the [[Bacteriological Code]]<ref name="LPSN phyla" /> # [[Nitrososphaerota]] # [[Thermoproteota]], second most common archaeal phylum Other phyla that have been proposed, but not validly named, include: # "[[Euryarchaeota]]", most common archaeal phylum # "[[Korarchaeota]]" # "[[Nanoarchaeota]]", ultra-small symbiotes, single known species ==Tingnan din== *[[Kladistiko]] *[[Pilohenetiko]] *[[Sistematiko]] *[[Taksonomiya]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Mga ugnayang panlabas== *[http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm Mga Pangunahin Sangahay ng mga Hayop] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060716113027/http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm |date=2006-07-16 }} [[Etimolohiya]]: *[http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html American Heritage Dictionary (Diksiyunaryo ng Pamanang Amerikano)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070210155812/http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html |date=2007-02-10 }}: ''Phylum'', bagong salitang Latin, mula sa Griyegong ''phūlon'' (klase). *[http://www.etymonline.com/index.php?l=p&p=15 Diksiyunaryong pang-Etimolohiya sa internet]: mula sa Griyegong ''phylon'' (lahi, lipi, kasapi, pinagmulan); na kaugnay ng ''phyle'' (tribo, angkan), at ''phylein'' (dalhin dito) ng ''physikos'' (tumutukoy sa kalikasan); mula sa ''physis'' (kalikasan) {{Taxonomic ranks}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Lapi]] d4u0h4xi7fimils60tvjxjc9oncgerj 1960431 1960430 2022-08-04T19:30:05Z Xsqwiypb 120901 /* Plants */ wikitext text/x-wiki {{otheruses}} {{Biological classification}} Sa [[taksonomiya]] ng larangan ng [[biyolohiya]], '''phylum''' [isahan] o ''phyla'' [maramihan]; [[wikang Griyego|Griyego]]: {{polytonic|Φῦλα}}) ay isang kahanayang ng pagkakapangkat-pangkat na nasa antas sa ilalim ng [[kaharian (biyolohiya)|kaharian]] at nasa ibabaw ng [[klase (biyolohiya)|biyolohiya]]. Kinuha ang salitang "phylum" mula sa ''phylai'' ({{polytonic|φυλαί}}) ng wikang Griyego, mga grupo ng mga angkan na naninirahan sa mga lungsod ng isinaunang [[Gresya]]; may kakayahan at karapatan sa paghalal ng pinunong-kaangkan ang mga ''phylai''. Ang salitang ''lapi'' naman ay akmang-akma sa salin ng ''phylum'' o ''phylai'' sapagkat nangangahulugan itong "isang kapanalig sa loob ng isang partidong pampolitika".<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lapi at lapian}}.</ref> Sa larangan ng taksonomiya, kinakatawan ng mga sangahay ang pinakamalaki at pinakakaraniwang kinikilalang pagbubuklod-buklod ng mga [[hayop]] at iba pang mga nilalang na may-buhay, at may tiyak na mga katangiang pang-ebolusyonaryo, bagaman kung minsan maaaring ihanay ang mga mismong sangahay sa mga '''higsanghay''' (''superphyla'') (katulad ng [[Ecdysozoa]] na may walong sangahay, kabilang ang mga [[arthropod]] at [[roundworm|bulating-bilog]]; at ang [[Deuterostomia]] na kabilang ang mga [[echinoderm]], [[chordate]], [[Hemichordata|hemichordate]] at [[Chaetognatha|bulating-pana]]) (''arrow worm''). Sa impormal na paraan, maaaring isipin na ang mga sangahay ay isang paglilipon ng mga hayop batay sa isang panlahatang [[body plan|kayarian ng katawan]];<ref>{{cite book | last = Valentine | first = James W. | year = 2004 | title = On the Origin of Phyla (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Lapi) | publisher = Palimbagang Pampamantasan ng Chicago | location = Chicago | id = 0226845486 | pages = 7 }}"<cite>. Ginagamit na ang klasipikasyon ng mga organismo sa mga pamamaraan ng pag-aantas nang dumating ang ika-labimpito at ika-labingwalong mga dantaon. Karaniwang tinitipon ang mga nilalang ayon sa kanilang mga pagkakatulad na pang-[[morpolohiya]], ayon sa kaalaman ng mga isinaunang mga dalubhasa, at ang mga kalipunang ito ay muling inihanay ayon sa <strong>kanilang</strong> mga pagkakatulad, at iba pa, upang makabuo ng pag-aantas (hirarkiya).</cite>"</ref> Tinatawag itong pagpapangkat-pangkat na pang [[Comparative anatomy|morpolohiya]] (ayon sa pagkakahawig ng mga anatomiya). Samakatuwid, sa kabila ng tila pagkakaiba ng mga ''panlabas'' na mga kaanyuhan ng mga nilalang, inihanay sila sa mga sangahay ayon sa kanilang mga ''panloob'' na kayarian.<ref>{{cite book | last = Parker | first = Andrew | year = 2003 | title = In the blink of an eye: How vision kick-started the big bang of evolution (Sa isang kisap-mata: Paano pinanimulan ng paningin ang pagsabog at paglaganap ng ebolusyon) | publisher = Free Press | location = Sydney | id = 0743257332 | pages = 1–4 }}"<cite> Ang trabaho ng biyolohistang ebololusyonaryo ay ang mabigyan ng kahulugan ang masalimuot na pagsasalunggatan ng hubog - hindi laging may kaugnayan sa pagitan ng panloob at panlabas na mga bahagi ng katawan. Noong unang kapanahunan ng paksang ito, naging lantad na ang mga kayariang panloob - sa pangkalahataan - ay higit na mahalaga sa mataas na kahanayan ng mga hayop, kaysa sa mga panlabas na hugis. Naglalagay ng '''malawakang limitasyon''' ang panlabas na kayarian sa kung paano humihinga, kumakain at gumagawa ng supling ang isang hayop.</cite>"</ref> Halimbawa, bagaman tila magkahiwalay at magkaiba, kapwa kabilang ang mga [[gagamba]] at mga [[alimango]] sa mga [[Arthropoda]], samantalang ang mga [[bulating-lupa]] at [[tapeworm|bulating-payat]], bagaman magkahugis, ay mula sa dalawang kahanayan. Kabilang ang mga bulating-lupa sa mga [[Annelida]], samantalang ang mga bulating-payat ay mula sa mga [[Platyhelminthes]]. Datapwa pinapayagan ng [[International Code of Botanical Nomenclature|Kodigong Pansandaigdigan ng Pagpapangalang Pang-botaniko]] ang paggamit ng salitang "sangahay" (''phylum'') bilang panukoy sa mga [[halaman]], higit na mas ginagamit ng mga botanista ang salitang "[[Division (biology)|kahatian]]". Ang pinakakilalang mga sangahay ng hayop ay ang [[Mollusk|Mollusca]], [[Porifera]], [[Cnidaria]], [[Platyhelminthes]], [[Nematoda]], [[Annelida]], [[Arthropod]]a, [[Echinodermata]], at [[Chordate|Chordata]]. Sa huli nabibilang mga ang mga [[tao]]. Bagaman may 35 - humigit-kumulang - na mga sangahay, kabilang sa siyam na nabanggit ang karamihan sa mga [[sari]]. Marami sa mga sangahay ang nabubuhay sa tubig, at nag-iisa lamang ang wala sa mga [[karagatan]] ng mundo: ito ang [[Onychophora]] o bulating-pelus (bulating-tersiyupelo). Ang pinakabagong natuklasang sari ay ang [[Cycliophora]]<ref>"<cite>… kapag may isang bagong tuklas na sari ng hayop, hindi man pangkaraniwan, maaaring ihanay ito sa isang kilala nang lupon ng mga nilalang na may katulad na kayarian ng katawan o sari. Bagaman mayroon nang higit sa 1.5 milyong kilalang mga sari sa mundo, maaari silang ihanay sa loob ng 35 o higit pa na mga sari. Kabilang sa mga ito ang mga kordata (''chordate'', mga vertebrata katulad ng [[tao]]), mga molusk (mga suso) at artropoda (may mga binting magkakaugpong; mga kulisap). Subalit, ang S. pandora ay lubhang hindi pangkaraniwan kung kaya't hindi ito maihanay sa kahit na anong umiiral na kasarian, at dahil dito isang bagong sari ang iminungkahi: ang [[Cycliophora]]</cite>" [http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/indexmag.html?http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/articles/pandora.html] (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref>, na natuklasan noong 1993; tatlong bagong sari lamang ang natuklasan sa loob ng huling dantaon. Ang [[Cambrian explosion|pagsabog na Kambriyano]] ay isang malakihang pamumulaklak ng mga nilalang na may-buhay na naganap sa pagitan, humigit-kumulang, ng 530 at 520 milyong taon na ang nakalipas;<ref name=Valentine1999>{{cite journal | author = Valentine, J.W. | author2 = Jablonski, D. | author3 = Erwin, D.H. | date = 1 Marso 1999 | title = Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion (Mga bakas, molekula at embriyo: mga bagong pananaw hinggil sa Kambriyanong pagsabog) | journal = ''Development'' (Kaunlaran) | volume = 126 | pages = 851–859 | issn = | doi = | url = http://dev.biologists.org/cgi/content/abstract/126/5/851 | accessdate = 17 Mayo 2007 }}</ref> noong mga panahong ito mayroon nang mga nilalang na kahawig ng makabagong sari, bagaman hindi naman kabilang sa mga ito;<ref name=Budd2000>{{cite journal | author = Budd, G.E. | author2 = Jensen, S. | year = 2000 | title = A critical reappraisal of the fossil record of the bilaterian phyla (Isang mapagpunang pagsusuri ng talaan ng mga bakas ng saring bilateryano) | journal = Biological Reviews | volume = 75 | issue = 02 | pages = 253–295 | issn = | doi = 10.1017/S000632310000548X | url = http://www.journals.cambridge.org/abstract_S000632310000548X | accessdate = 26 Mayo 2007 }}</ref> habang ang ilan naman ay parang mga kinatawan na nasa loob ng [[Ediacaran biota]], nananatili itong isang usapin na kung ang lahat ba ng mga sari ay namumuhay na bago man dumating ang pagsabog. Sa loob ng maraming panahon, nagpabagu-bago ang mga gawain ng iba't ibang mga sari. Halimbawa, noong panahong Kambriyano, ang nakalalamang na mga ''[[megafauna]]'' (megahayop), o malalaking mga hayop, ay ang mga artropoda, ngunit sa ngayon ang mga megahayop ay nalalamangan ng mga vertebrata (kordata)<ref>"<cite>Ang Kambriyanong Pagsabog… Ang hangganan ng mga organismo ay umaabot mula sa mga prokaryotiko [[cyanobacteria]] hanggang sa mga eukaryotikong luntian at pulang [[algae|alga]], [[sea sponge|esponghang-dagat]], [[brachiopod|brakyopoda]], [[priapulid|priyapulida]], [[annelid|anelida]], at maraming iba't ibang lipon ng mga [[arthropod|artropoda]] groups, maging mga [[echinoderm|ekinoderma]] at maaaring isa sa mga unang [[chordates|kordata]].</cite>"[http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070416120412/http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm |date=2007-04-16 }} (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref> Magpahanggang sa ngayon, ang pinaka-nakalalamang na sari ay ang mga artropoda. ==Mga phyla== ===Mga hayop=== {| class="wikitable" |- | style="background: #ffe0e0" width="15%"| | [[Protostome]] |rowspan="4"| [[Bilateria]] |rowspan="2"| [[Nephrozoa]] |- | style="background: #f8de7e"| | [[Deuterostome]] |- | style="background: #a0b0d0"| | Basal/disputed |rowspan="4"| Non-Bilateria |- | style="background: #f8be9a"| | [[Vendobionta]] |- | style="background: #a6ba9e"| |colspan="2" | [[Parazoa]] |- | style="background: #bebebe"| |colspan="2"| Others |} {| class="wikitable sortable mw-collapsible" !Phylum!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Inilalarawang taxa |- style="background: #ffe0e0" |[[Annelida]] |Little ring <ref name="K&D">{{cite book | last1 = Margulis | first1 = Lynn | author-link = Lynn Margulis | last2 = Chapman | first2 = Michael J. | title = Kingdoms and Domains | publisher = Academic Press | edition = 4th corrected | date = 2009 | location = London | isbn = 9780123736215 | url=https://books.google.com/books?id=9IWaqAOGyt4C}}</ref>{{rp|306}} |Segmented worms |Multiple circular segments |{{nts|22000}} + extant |-style="background: #bebebe" |[[Agmata]] |Fragmented |Agmates |Calcareous conical shells |5 species, extinct |-style="background: #a6ba9e" |[[Archaeocyatha]] |Ancient cups |Archaeocyathids |An extinct taxon of sponge-grade, reef-building organisms living in warm tropical and subtropical waters during the Early Cambrian. |3 known classes (Extinct) |- style="background: #ffe0e0" |[[Arthropoda]] |Jointed foot |Arthropods |Segmented bodies and jointed limbs, with [[Chitin]] [[exoskeleton]] |{{nts|1250000}}+ extant;<ref name="Zhang2013" /> 20,000+ extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Brachiopoda]] |Arm foot<ref name="K&D" />{{rp|336}} |Lampshells<ref name="K&D" />{{rp|336}} |[[Lophophore]] and [[Brachiopod#pedicle|pedicle]] |{{nts|300}}-500 extant; 12,000+ extinct<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #ffe0e0" |[[Bryozoa]] ([[Ectoprocta]]) |Moss animals |Moss animals, sea mats, ectoprocts<ref name="K&D" />{{rp|332}} |Lophophore, no pedicle, [[cilia]]ted [[tentacle]]s, anus outside ring of cilia |{{nts|6000}} extant<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Chaetognatha]] |Longhair jaw |Arrow worms<ref name="K&D" />{{rp|342}} |[[Chitin]]ous spines either side of head, fins |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}} extant<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #f8de7e" |[[Chordata]] |With a cord |Chordates |Hollow [[dorsal nerve cord]], [[notochord]], [[pharyngeal slit]]s, [[endostyle]], post-[[anus|anal]] [[tail]] |{{nts|55000|prefix=approx.&nbsp;}}+<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #bebebe" |[[Cnidaria]] |Stinging nettle | Cnidarians |[[Nematocysts]] (stinging cells) |{{nts|16000|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #bebebe" |[[Ctenophora]] |Comb bearer |Comb jellies<ref name="K&D" />{{rp|256}} |Eight "comb rows" of fused cilia |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}}-150 extant<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #ffe0e0" |[[Cycliophora]] |Wheel carrying |''Symbion'' |Circular mouth surrounded by small cilia, sac-like bodies |{{nts|3}}+ |- style="background: #f8de7e" |[[Echinodermata]] |Spiny skin |Echinoderms<ref name="K&D" />{{rp|348}} |Fivefold radial [[symmetry]] in living forms, [[germ layer#Mesoderm|mesodermal]] calcified spines |{{nts|7500|prefix=approx.&nbsp;}} extant;<ref name="Zhang2013"/> approx. 13,000 extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Entoprocta]] |Inside [[anus]]<ref name="K&D" />{{rp|292}} |Goblet worms |Anus inside ring of cilia |{{nts|150|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Gastrotricha]] |Hairy stomach<ref name="K&D" />{{rp|288}} | Gastrotrich worms |Two terminal adhesive tubes |{{nts|690|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Gnathostomulida]] |Jaw orifice |Jaw worms<ref name="K&D" />{{rp|260}} |Tiny worms related to rotifers with no body cavity |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #f8de7e" |[[Hemichordata]] |Half cord<ref name="K&D" />{{rp|344}} |Acorn worms, hemichordates |[[Stomochord]] in collar, [[pharyngeal slit]]s |{{nts|130|prefix=approx.&nbsp;}} extant |- style="background: #ffe0e0" |[[Kinorhyncha]] |Motion snout |Mud dragons |Eleven segments, each with a dorsal plate |{{nts|150|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Loricifera]] |Corset bearer |Brush heads |Umbrella-like scales at each end |{{nts|122|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Limnognathia|Micrognathozoa]] |Tiny jaw animals | ''Limnognathia'' |[[Accordion]]-like extensible [[thorax]] |{{nts|1}} |- style="background: #f8be9a" |[[Medusoid]] |Jellyfish-like |Medusoids |These are extinct creatures described as jellyfish-like and inhabited the late Precambrian, Ediacaran and early Cambrian. |18 genera, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Mollusca]] |Soft<ref name="K&D" />{{rp|320}} |Mollusks / molluscs |Muscular foot and [[Mantle (mollusc)|mantle]] round shell |{{nts|85000}}+ extant;<ref name="Zhang2013"/> 80,000+ extinct<ref>Feldkamp, S. (2002) ''Modern Biology''. Holt, Rinehart, and Winston, USA. (pp. 725)</ref> |- style="background: #ffe0e0" |[[Nematoda]] |Thread like |Round worms, thread worms<ref name="K&D" />{{rp|274}} |Round cross section, [[keratin]] [[cuticle]] |{{nts|25000}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Nematomorpha]] |Thread form<ref name="K&D" />{{rp|276}} | Horsehair worms, gordian worms<ref name="K&D" />{{rp|276}} |Long, thin parasitic worms closely related to nematodes |{{nts|320|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Nemertea]] |A sea nymph<ref name="K&D" />{{rp|270}} |Ribbon worms, rhynchocoela<ref name="K&D" />{{rp|270}} |Unsegmented worms, with a proboscis housed in a cavity derived from the coelom called the rhynchocoel |{{nts|1200|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Onychophora]] |Claw bearer |Velvet worms<ref name="K&D" />{{rp|328}} |Worm-like animal with legs tipped by chitinous claws |{{nts|200|prefix=approx.&nbsp;}} extant |- style="background: #f8be9a" |[[Petalonamae]] |Shaped like leaves |No |An extinct phylum from the Ediacaran. They are bottom-dwelling and immobile, shaped like leaves (frondomorphs), feathers or spindles. |3 classes, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Phoronid]]a |Zeus's mistress |Horseshoe worms |U-shaped gut |{{nts|11}} |- style="background: #a6ba9e" |[[Placozoa]] |Plate animals |Trichoplaxes<ref name="K&D" />{{rp|242}} |Differentiated top and bottom surfaces, two ciliated cell layers, amoeboid fiber cells in between |{{nts|3}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Platyhelminthes]] |Flat worm<ref name="K&D" />{{rp|262}} |Flatworms<ref name="K&D" />{{rp|262}} |Flattened worms with no body cavity. Many are parasitic. |{{nts|29500|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #a6ba9e" |[[Porifera]] |Pore bearer |Sponges<ref name="K&D" />{{rp|246}} |Perforated interior wall, simplest of all known animals |{{nts|10800}} extant<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Priapulida]] |Little [[Priapus]] |Penis worms |Penis-shaped worms | {{nts|20|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #f8be9a" |[[Proarticulata]] |Before articulates |Proarticulates |An extinct group of mattress-like organisms that display "glide symmetry." Found during the Ediacaran. |3 classes, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Rhombozoa]] ([[Dicyemida]]) |Lozenge animal | Rhombozoans<ref name="K&D" />{{rp|264}} |Single [[Anatomical terms of location|anteroposterior]] [[Axis of rotation|axial]] [[cell (biology)|celled]] endoparasites, surrounded by ciliated cells |{{nts|100}}+ |- style="background: #ffe0e0" |[[Rotifera]] |Wheel bearer |Rotifers<ref name="K&D" />{{rp|282}} |Anterior crown of cilia |{{nts|2000|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |-style="background: #f8de7e" |[[Saccorhytida]] |Saccus : "pocket" and "wrinkle" |Saccorhytus |Saccorhytus is only about 1&nbsp;mm (1.3&nbsp;mm) in size and is characterized by a spherical or hemispherical body with a prominent mouth. Its body is covered by a thick but flexible cuticle. It has a nodule above its mouth. Around its body are 8 openings in a truncated cone with radial folds. |1 species, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Tardigrada]] |Slow step |Water bears, Moss piglets |Microscopic relatives of the arthropods, with a four segmented body and head |{{nts|1000}} |- style="background: #f8be9a" |[[Trilobozoa]] |Three-lobed animal |Trilobozoan |A taxon of mostly discoidal organisms exhibiting tricentric symmetry. All are Ediacaran-aged |18 genera, extinct |-style="background: #f8de7e" |[[Vetulicolia]] |Ancient dweller |Vetulicolian |Might possibly be a subphylum of the chordates. Their body consists of two parts: a large front part and covered with a large "mouth" and a hundred round objects on each side that have been interpreted as gills - or at least openings in the vicinity of the animal. Their posterior pharynx consists of 7 segments. |15 species, extinct |- style="background: #a0b0d0" |[[Xenacoelomorpha]] |Strange hollow form |Subphylum Acoelomorpha and xenoturbellida |Small, simple animals. [[Bilateria]]n, but lacking typical bilaterian structures such as gut cavities, anuses, and circulatory systems<ref name="Cannon2016">{{cite journal|last1=Cannon |first1=J.T. |last2=Vellutini |first2=B.C. |last3=Smith |first3=J. |last4=Ronquist |first4=F. |last5=Jondelius |first5=U. |last6=Hejnol |first6=A. |title=Xenacoelomorpha is the sister group to Nephrozoa |journal=Nature |volume=530 |issue=7588 |date=4 February 2016 |pages=89–93 |pmid=26842059 |doi=10.1038/nature16520|url=http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:nrm:diva-1844 |bibcode=2016Natur.530...89C |s2cid=205247296 }}</ref> |{{nts|400}}+ |-class="sortbottom" |'''Total: 40''' | | | |'''1,525,000'''<ref name="Zhang2013"/> |} ===Mga halaman=== {| class="wikitable" |- | style="background: #cbfdcb" width="15%"| | [[Embryophyte|Land plants]] |rowspan="2"| [[Viridiplantae]] |- | style="background: #c2e085"| | [[Green algae]] |- | style="background: #bebebe"| |colspan="2"| Other algae ([[Biliphyta]])<ref name="6kingdoms" /> |} {|class="wikitable sortable" !Division!!Meaning!!Common name!!Distinguishing characteristics!!Species described |- style="background: #cbfdcb" | [[Anthocerotophyta]]<ref name = Mauseth489>{{cite book | last = Mauseth | first = James D. | title = Botany : An Introduction to Plant Biology | edition = 5th | year = 2012 | isbn = 978-1-4496-6580-7 | publisher = Jones and Bartlett Learning | location = Sudbury, MA}} p. 489</ref> | ''[[Anthoceros]]''-like plants | Hornworts | Horn-shaped [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|100}}-300+ |- style="background: #cbfdcb" | [[Moss|Bryophyta]]<ref name = Mauseth489/> | ''[[Bryum]]''<!--is that right? Bruon is Greek for moss-->-like plants, moss plants | Mosses | Persistent unbranched [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|12000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #c2e085" | [[Charophyta]] | ''[[Chara (alga)|Chara]]''-like plants | Charophytes | | {{nts|1000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #c2e085" | [[Chlorophyta]] | (Yellow-)green plants<ref name="K&D" />{{rp|200}} | Chlorophytes | | {{nts|7000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Cycadophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=540}} | ''[[Cycas]]''-like plants, palm-like plants | Cycads | Seeds, crown of compound leaves | {{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}}-200 |- style="background: #cbfdcb" | [[Ginkgophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=542}} | ''[[Ginkgo]]''-like plants | Ginkgo, maidenhair tree | Seeds not protected by fruit (single living species) | {{nts|1|prefix=only&nbsp;}} extant; 50+ extinct |- style="background: #bebebe" | [[Glaucophyta]] | Blue-green plants | Glaucophytes | | {{nts|15}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Gnetophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=543}} | ''[[Gnetum]]''-like plants | Gnetophytes | Seeds and woody vascular system with vessels | {{nts|70|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Lycopodiophyta]],<ref name="Cronquist 1966 129–134"/><br> [[Lycophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=509}} |''[[Lycopodium]]''-like plants<br> Wolf plants | Clubmosses & spikemosses |[[Microphyll]] [[leaf|leaves]], vascular system | {{nts|1290}} extant |- style="background: #cbfdcb" | [[Flowering plant|Magnoliophyta]] | ''[[Magnolia]]''-like plants | Flowering plants, angiosperms | Flowers and fruit, vascular system with vessels | {{nts|300000}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Marchantiophyta]],<ref name="Stotlers 2000">{{cite book | last1=Crandall-Stotler | first1=Barbara | last2=Stotler | first2=Raymond E. | year=2000 | chapter=Morphology and classification of the Marchantiophyta | page=21 |editor1=A. Jonathan Shaw |editor2=Bernard Goffinet | title=Bryophyte Biology | location=Cambridge | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-66097-6 }}</ref><br> Hepatophyta<ref name = Mauseth489/> | ''[[Marchantia]]''-like plants<br> Liver plants | Liverworts | Ephemeral unbranched [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|9000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" |'''[[Fern|Polypodiophyta]]''', [[Monilophyta]] |''[[Polypodium]]''-like plants<br> |Ferns |[[Megaphyll]] [[leaf|leaves]], vascular system | {{nts|10560|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Pinophyta]],<ref name="Cronquist 1966 129–134"/><br> Coniferophyta{{sfn|Mauseth|2012|p=535}} |''[[Pinus]]''-like plants<br> Cone-bearing plant | Conifers | Cones containing seeds and wood composed of tracheids | {{nts|629}} extant |- style="background: #bebebe" |[[Rhodophyta]] |Rose plants |Red algae |Use [[phycobiliprotein]]s as [[accessory pigment]]s. |{{nts|7000|prefix=approx.&nbsp;}} |- wowowowk |'''Total: 14''' | | | |} === Fungi === {{Main|Fungi}} {|class="wikitable sortable" !Division!!Meaning!!Common name!!Distinguishing characteristics!!Species described |- | [[Ascomycota]] | Bladder fungus<ref name="K&D" />{{rp|396}} | Ascomycetes,<ref name="K&D" />{{rp|396}} sac fungi |Tend to have fruiting bodies (ascocarp).<ref>{{Cite journal|title=Advances in Applied Microbiology Chapter 2 - Fungal Spores for Dispersion in Space and Time|journal=Advances in Applied Microbiology|volume=85|pages=43–91|last=Wyatt, T., Wosten, H.|first=Dijksterhuis, J.|doi = 10.1016/B978-0-12-407672-3.00002-2|pmid=23942148|year=2013}}</ref> Filamentous, producing hyphae separated by septa. Can reproduce asexually.<ref>{{Cite web|url=https://courses.lumenlearning.com/boundless-biology/chapter/classifications-of-fungi/|title=Classifications of Fungi {{!}} Boundless Biology|website=courses.lumenlearning.com|access-date=2019-05-05}}</ref> |30,000 |- | [[Basidiomycota]] | Small base fungus<ref name="K&D" />{{rp|402}} | Basidiomycetes,<ref name="K&D" />{{rp|402}} club fungi |Bracket fungi, toadstools, smuts and rust. Sexual reproduction.<ref name="courses.lumenlearning.com">{{cite web |title=Archaeal Genetics {{!}} Boundless Microbiology |url=https://courses.lumenlearning.com/boundless-microbiology/chapter/archaeal-genetics/ |website=courses.lumenlearning.com}}</ref> | 31,515 |- | [[Blastocladiomycota]] | Offshoot branch fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/blastocladiomycota/default.htm | title = Blastocladiomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 1 October 2016 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Blastoclads | | Less than 200 |- | [[Chytridiomycota]] | Little cooking pot fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/chytridiomycota/default.htm | title = Chytridiomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 9 January 2014 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Chytrids |Predominantly Aquatic [[Saprotrophic nutrition|saprotrophic]] or parasitic. Have a posterior [[flagellum]]. Tend to be single celled but can also be multicellular.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/science/Chytridiomycota|title=Chytridiomycota {{!}} phylum of fungi|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2019-05-05}}</ref><ref>{{Cite book|title=Physical Chemical Properties of Fungi|last=McConnaughey|first=M|doi = 10.1016/B978-0-12-801238-3.05231-4|year = 2014|isbn = 9780128012383}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Fossil Fungi Chapter 4 - Chytridiomycota|last=Taylor, Krings and Taylor|first=Thomas, Michael and Edith|doi=10.1016/b978-0-12-387731-4.00004-9|year=2015|journal=Fossil Fungi|pages=41–67}}</ref> |1000+ |- | [[Glomeromycota]] | Ball of yarn fungus<ref name="K&D" />{{rp|394}} | Glomeromycetes, {{abbr|AM|arbuscular mycorrhizal}} fungi<ref name="K&D" />{{rp|394}} |Mainly arbuscular mycorrhizae present, terrestrial with a small presence on wetlands. Reproduction is asexual but requires plant roots.<ref name="courses.lumenlearning.com"/> |284 |- | [[Microsporidia]] | Small seeds<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/microsporidia/default.htm | title = Microsporidia | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 12 March 2013 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Microsporans<ref name="K&D" />{{rp|390}} | | 1400 |- | [[Neocallimastigomycota]] | New beautiful whip fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/neocallimastigomycota/default.htm | title = Neocallimastigomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 23 April 2013 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Neocallimastigomycetes |Predominantly located in digestive tract of herbivorous animals. Anaerobic, terrestrial and aquatic.<ref name="Types of Fungi">{{Cite web|url=https://biologywise.com/types-of-fungi|title=Types of Fungi|website=BiologyWise|date=22 May 2009|language=en-US|access-date=2019-05-05}}</ref> | approx. 20 <ref name="Phylogeny of anaerobic fungi (phylum Neocallimastigomycota), with contributions from yak in China">{{cite journal |last1=Wang |first1=Xuewei |last2=Liu |first2=Xingzhong |last3=Groenewald |first3=Johannes Z. |title=Phylogeny of anaerobic fungi (phylum Neocallimastigomycota), with contributions from yak in China |journal=Antonie van Leeuwenhoek |date=2017 |volume=110 |issue=1 |pages=87–103 |doi=10.1007/s10482-016-0779-1 |pmid=27734254 |pmc=5222902 }}</ref> |- | [[Zygomycota]] | Pair fungus<ref name="K&D" />{{rp|392}} | Zygomycetes<ref name="K&D" />{{rp|392}} |Most are saprobes and reproduce sexually and asexually.<ref name="Types of Fungi"/> | aprox. 1060 |-class="sortbottom" |'''Total: 8''' | | | |} Phylum Microsporidia is generally included in kingdom Fungi, though its exact relations remain uncertain,<ref name=Hibbett2007>{{cite journal | vauthors = Hibbett DS, Binder M, Bischoff JF, Blackwell M, Cannon PF, Eriksson OE, Huhndorf S, James T, Kirk PM, Lücking R, Thorsten Lumbsch H, Lutzoni F, Matheny PB, McLaughlin DJ, Powell MJ, Redhead S, Schoch CL, Spatafora JW, Stalpers JA, Vilgalys R, Aime MC, Aptroot A, Bauer R, Begerow D, Benny GL, Castlebury LA, Crous PW, Dai YC, Gams W, Geiser DM, Griffith GW, Gueidan C, Hawksworth DL, Hestmark G, Hosaka K, Humber RA, Hyde KD, Ironside JE, Kõljalg U, Kurtzman CP, Larsson KH, Lichtwardt R, Longcore J, Miadlikowska J, Miller A, Moncalvo JM, Mozley-Standridge S, Oberwinkler F, Parmasto E, Reeb V, Rogers JD, Roux C, Ryvarden L, Sampaio JP, Schüssler A, Sugiyama J, Thorn RG, Tibell L, Untereiner WA, Walker C, Wang Z, Weir A, Weiss M, White MM, Winka K, Yao YJ, Zhang N | display-authors = 6 | title = A higher-level phylogenetic classification of the Fungi | journal = Mycological Research | volume = 111 | issue = Pt 5 | pages = 509–47 | date = May 2007 | pmid = 17572334 | doi = 10.1016/j.mycres.2007.03.004 | url = http://www.clarku.edu/faculty/dhibbett/AFTOL/documents/AFTOL%20class%20mss%2023,%2024/AFTOL%20CLASS%20MS%20resub.pdf | url-status = dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20090326135053/http://www.clarku.edu/faculty/dhibbett/AFTOL/documents/AFTOL%20class%20mss%2023%2C%2024/AFTOL%20CLASS%20MS%20resub.pdf | archive-date = 26 March 2009| citeseerx = 10.1.1.626.9582 | s2cid = 4686378 }}</ref> and it is considered a [[protozoa]]n by the International Society of Protistologists<ref name="Ruggiero2015" /> (see [[#Protista phyla (divisions)|Protista]], below). Molecular analysis of Zygomycota has found it to be [[polyphyletic]] (its members do not share an immediate ancestor),<ref>{{cite journal | last1 = White | first1 = Merlin M. | last2 = James | first2 = Timothy Y. | last3 = O'Donnell | first3 = Kerry | last4 = Cafaro | first4 = Matías J. | last5 = Tanabe | first5 = Yuuhiko | last6 = Sugiyama | first6 = Junta | display-authors = 3 | title = Phylogeny of the Zygomycota Based on Nuclear Ribosomal Sequence Data | journal = Mycologia | volume = 98 | issue = 6 | pages = 872–884 | date = Nov–Dec 2006 | doi=10.1080/15572536.2006.11832617| pmid = 17486964 | s2cid = 218589354 }}</ref> which is considered undesirable by many biologists. Accordingly, there is a proposal to abolish the Zygomycota phylum. Its members would be divided between phylum Glomeromycota and four new subphyla ''[[incertae sedis]]'' (of uncertain placement): [[Entomophthoromycotina]], [[Kickxellomycotina]], [[Mucoromycotina]], and [[Zoopagomycotina]].<ref name=Hibbett2007 /> === Protista === {{Main|Protista taxonomy}} Kingdom [[Protista]] (or Protoctista) is included in the traditional five- or six-kingdom model, where it can be defined as containing all [[eukaryote]]s that are not plants, animals, or fungi.<ref name="K&D" />{{rp|120}} Protista is a [[polyphyletic]] taxon,<ref>{{cite journal| last = Hagen| first = Joel B.| date = January 2012| title = Five Kingdoms, More or Less: Robert Whittaker and the Broad Classification of Organisms| journal = BioScience| volume = 62| issue = 1 | pages = 67–74| doi=10.1525/bio.2012.62.1.11| doi-access = free}}</ref> which is less acceptable to present-day biologists than in the past. Proposals have been made to divide it among several new kingdoms, such as [[Protozoa]] and [[Chromista]] in the [[Cavalier-Smith's system of classification|Cavalier-Smith system]].<ref name="Reconciling">{{cite journal | last1 = Blackwell | first1 = Will H. | last2 = Powell | first2 = Martha J. | title = Reconciling Kingdoms with Codes of Nomenclature: Is It Necessary? | journal = Systematic Biology | volume = 48 | issue = 2 | pages = 406–412 | date = June 1999 | doi=10.1080/106351599260382| pmid = 12066717 | doi-access = free }}</ref> Protist taxonomy has long been unstable,<ref>{{cite web | url = http://faculty.msj.edu/davisr/potpouri/protista.htm | title = Kingdom PROTISTA | last = Davis | first = R. A. | date = 19 March 2012 | website = College of Mount St. Joseph | access-date = 28 December 2016}}</ref> with different approaches and definitions resulting in many competing classification schemes. The phyla listed here are used for Chromista and Protozoa by the [[Catalogue of Life]],<ref name="CoLtree">{{cite web | url = http://www.catalogueoflife.org/col/browse/tree?de3fa845167fa2ccdac6ddcb6e8d9a28 | title = Taxonomic tree | date = 23 December 2016 | website = Catalogue of Life | access-date = 28 December 2016}}</ref> adapted from the system used by the International Society of Protistologists.<ref name="Ruggiero2015">{{cite journal | last1 = Ruggiero | first1 = Michael A. | last2 = Gordon | first2 = Dennis P. | last3 = Orrell | first3 = Thomas M. | last4 = Bailly | first4 = Nicholas | last5 = Bourgoin | first5 = Thierry | last6 = Brusca | first6 = Richard C. | last7 = Cavalier-Smith | first7 = Thomas | last8 = Guiry | first8 = Michael D. | last9 = Kirk | first9 = Paul M. | display-authors=3 | title = A Higher Level Classification of All Living Organisms | journal = PLOS ONE | volume = 10 | issue = 6 | date = 29 April 2015 | doi=10.1371/journal.pone.0119248 | pmid = 25923521 | pmc = 4418965 | page=e0119248| bibcode = 2015PLoSO..1019248R | doi-access = free }}</ref> {| class="wikitable" |- | style="background: #cbfdcb" width="30%"| | [[Harosa]] |- | style="background: #ffe0e0"| | [[Protozoa]] |} {|class="wikitable sortable" !Phylum/Division!!Meaning!!Common name!!Distinguishing characteristics!!Example!!Species described |- style="background: #ffe0e0" | [[Amoebozoa]] | Amorphous animal | Amoebas | Presence of [[pseudopodia]] | ''[[Amoeba (genus)|Amoeba]]'' | 2400 |- style="background: #cbfdcb" | [[Bigyra]] | Two rings | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Cercozoa]] | | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Choanozoa]] | Funnel animal | | | Presence of a colar of microvilli surrounding a [[flagellum]] |125 |- style="background: #cbfdcb" | [[Ciliophora]] | Cilia bearer | Ciliates | Presence of multiple cilia and a [[cytostome]] | ''Paramecium'' |4500 |- style="background: #cbfdcb" | [[Cryptista]] | Hidden | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Euglenozoa]] | True eye animal | | | ''Euglena'' |800 |- style="background: #cbfdcb" | [[Foraminifera]] | Hole bearers | Forams | Complex shells with one or more chambers | Forams |10000, 50000 extinct |- style="background: #cbfdcb" | [[Haptophyta]] | | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Loukozoa]] | Groove animal | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Metamonada]] | Middle single-celled organisms | | | | ''Giardia'' |- style="background: #ffe0e0" | [[Microsporidia]] | Small spore | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Myzozoa]] | Suckling animal | | | |1555+ |- style="background: #cbfdcb" | [[Ochrophyta]] | Yellow plant | | | | Diatoms |- style="background: #cbfdcb" | [[Oomycota]] | Egg fungus<ref name="K&D" />{{rp|184}} | Oomycetes | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Percolozoa]] | | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Radiozoa]] | Ray animal | Radiolarians | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Sarcomastigophora]] | Flesh and whip bearer | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Sulcozoa]] | | | | | |-class="sortbottom" |'''Total: 19''' | | | |} The Catalogue of Life includes [[Rhodophyta]] and [[Glaucophyta]] in kingdom Plantae,<ref name="CoLtree" /> but other systems consider these phyla part of Protista.<ref>{{cite journal| last = Corliss| first = John O.| date = 1984| title = The Kingdom Protista and its 45 Phyla| journal = BioSystems| volume = 17| issue = 2| pages = 87–176|doi=10.1016/0303-2647(84)90003-0| pmid = 6395918}}</ref> === Bacteria === {{main|Bacterial phyla}} <!--COPY-PASTE FROM THERE--> Currently there are bacterial 40 phyla (not including "[[Cyanobacteria]]") that have been validly published according to the [[Bacteriological Code]]<ref name="LPSN phyla">{{cite web | vauthors = Euzéby JP, ((Parte AC.)) | url = https://lpsn.dsmz.de/text/names-of-phyla | title = Names of phyla | access-date = April 3, 2022 | publisher = [[List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature]] (LPSN)}}</ref> # [[Acidobacteriota]], phenotypically diverse and mostly uncultured # [[Actinomycetota]], High-G+C Gram positive species # [[Aquificota]], deep-branching # [[Armatimonadota]] # [[Atribacterota]] # [[Bacillota]], Low-G+C Gram positive species, such as the spore-formers [[Bacilli]] (aerobic) and [[Clostridia]] (anaerobic) # [[Bacteroidota]] # [[Balneolota]] # [[Bdellovibrionota]] # [[Caldisericota]], formerly candidate division OP5, ''Caldisericum exile'' is the sole representative # [[Calditrichota]] # [[Campylobacterota]] # [[Chlamydiota]] # [[Chlorobiota]], green sulphur bacteria # [[Chloroflexota]], green non-sulphur bacteria # [[Chrysiogenota]], only 3 genera (''Chrysiogenes arsenatis'', ''Desulfurispira natronophila'', ''Desulfurispirillum alkaliphilum'') # [[Coprothermobacterota]] # [[Deferribacterota]] # [[Deinococcota]], ''Deinococcus radiodurans'' and ''Thermus aquaticus'' are "commonly known" species of this phyla # [[Dictyoglomota]] # [[Elusimicrobiota]], formerly candidate division Thermite Group 1 # [[Fibrobacterota]] # [[Fusobacteriota]] # [[Gemmatimonadota]] # [[Ignavibacteriota]] # [[Kiritimatiellota]] # [[Lentisphaerota]], formerly clade VadinBE97 # [[Mycoplasmatota]], notable genus: ''[[Mycoplasma]]'' # [[Myxococcota]] # [[Nitrospinota]] # [[Nitrospirota]] # [[Planctomycetota]] # [[Pseudomonadota]], the most well-known phylum, containing species such as ''[[Escherichia coli]]'' or ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'' # [[Rhodothermota]] # [[Spirochaetota]], species include ''[[Borrelia burgdorferi]]'', which causes Lyme disease # [[Synergistota]] # [[Thermodesulfobacteriota]] # [[Thermomicrobiota]] # [[Thermotogota]], deep-branching # [[Verrucomicrobiota]] === Archaea === {{main|Archaea}} Currently there are 2 phyla that have been validly published according to the [[Bacteriological Code]]<ref name="LPSN phyla" /> # [[Nitrososphaerota]] # [[Thermoproteota]], second most common archaeal phylum Other phyla that have been proposed, but not validly named, include: # "[[Euryarchaeota]]", most common archaeal phylum # "[[Korarchaeota]]" # "[[Nanoarchaeota]]", ultra-small symbiotes, single known species ==Tingnan din== *[[Kladistiko]] *[[Pilohenetiko]] *[[Sistematiko]] *[[Taksonomiya]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Mga ugnayang panlabas== *[http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm Mga Pangunahin Sangahay ng mga Hayop] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060716113027/http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm |date=2006-07-16 }} [[Etimolohiya]]: *[http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html American Heritage Dictionary (Diksiyunaryo ng Pamanang Amerikano)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070210155812/http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html |date=2007-02-10 }}: ''Phylum'', bagong salitang Latin, mula sa Griyegong ''phūlon'' (klase). *[http://www.etymonline.com/index.php?l=p&p=15 Diksiyunaryong pang-Etimolohiya sa internet]: mula sa Griyegong ''phylon'' (lahi, lipi, kasapi, pinagmulan); na kaugnay ng ''phyle'' (tribo, angkan), at ''phylein'' (dalhin dito) ng ''physikos'' (tumutukoy sa kalikasan); mula sa ''physis'' (kalikasan) {{Taxonomic ranks}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Lapi]] lwwfupvyaiyvdteamqlqrvtivbyxhap 1960432 1960431 2022-08-04T19:33:10Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{otheruses}} {{Biological classification}} Sa [[taksonomiya]] ng larangan ng [[biyolohiya]], '''phylum''' [isahan] o ''phyla'' [maramihan]; [[wikang Griyego|Griyego]]: {{polytonic|Φῦλα}}) ay isang kahanayang ng pagkakapangkat-pangkat na nasa antas sa ilalim ng [[kaharian (biyolohiya)|kaharian]] at nasa ibabaw ng [[klase (biyolohiya)|biyolohiya]]. Kinuha ang salitang "phylum" mula sa ''phylai'' ({{polytonic|φυλαί}}) ng wikang Griyego, mga grupo ng mga angkan na naninirahan sa mga lungsod ng isinaunang [[Gresya]]; may kakayahan at karapatan sa paghalal ng pinunong-kaangkan ang mga ''phylai''. Ang salitang ''lapi'' naman ay akmang-akma sa salin ng ''phylum'' o ''phylai'' sapagkat nangangahulugan itong "isang kapanalig sa loob ng isang partidong pampolitika".<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lapi at lapian}}.</ref> Sa larangan ng taksonomiya, kinakatawan ng mga sangahay ang pinakamalaki at pinakakaraniwang kinikilalang pagbubuklod-buklod ng mga [[hayop]] at iba pang mga nilalang na may-buhay, at may tiyak na mga katangiang pang-ebolusyonaryo, bagaman kung minsan maaaring ihanay ang mga mismong sangahay sa mga '''higsanghay''' (''superphyla'') (katulad ng [[Ecdysozoa]] na may walong sangahay, kabilang ang mga [[arthropod]] at [[roundworm|bulating-bilog]]; at ang [[Deuterostomia]] na kabilang ang mga [[echinoderm]], [[chordate]], [[Hemichordata|hemichordate]] at [[Chaetognatha|bulating-pana]]) (''arrow worm''). Sa impormal na paraan, maaaring isipin na ang mga sangahay ay isang paglilipon ng mga hayop batay sa isang panlahatang [[body plan|kayarian ng katawan]];<ref>{{cite book | last = Valentine | first = James W. | year = 2004 | title = On the Origin of Phyla (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Lapi) | publisher = Palimbagang Pampamantasan ng Chicago | location = Chicago | id = 0226845486 | pages = 7 }}"<cite>. Ginagamit na ang klasipikasyon ng mga organismo sa mga pamamaraan ng pag-aantas nang dumating ang ika-labimpito at ika-labingwalong mga dantaon. Karaniwang tinitipon ang mga nilalang ayon sa kanilang mga pagkakatulad na pang-[[morpolohiya]], ayon sa kaalaman ng mga isinaunang mga dalubhasa, at ang mga kalipunang ito ay muling inihanay ayon sa <strong>kanilang</strong> mga pagkakatulad, at iba pa, upang makabuo ng pag-aantas (hirarkiya).</cite>"</ref> Tinatawag itong pagpapangkat-pangkat na pang [[Comparative anatomy|morpolohiya]] (ayon sa pagkakahawig ng mga anatomiya). Samakatuwid, sa kabila ng tila pagkakaiba ng mga ''panlabas'' na mga kaanyuhan ng mga nilalang, inihanay sila sa mga sangahay ayon sa kanilang mga ''panloob'' na kayarian.<ref>{{cite book | last = Parker | first = Andrew | year = 2003 | title = In the blink of an eye: How vision kick-started the big bang of evolution (Sa isang kisap-mata: Paano pinanimulan ng paningin ang pagsabog at paglaganap ng ebolusyon) | publisher = Free Press | location = Sydney | id = 0743257332 | pages = 1–4 }}"<cite> Ang trabaho ng biyolohistang ebololusyonaryo ay ang mabigyan ng kahulugan ang masalimuot na pagsasalunggatan ng hubog - hindi laging may kaugnayan sa pagitan ng panloob at panlabas na mga bahagi ng katawan. Noong unang kapanahunan ng paksang ito, naging lantad na ang mga kayariang panloob - sa pangkalahataan - ay higit na mahalaga sa mataas na kahanayan ng mga hayop, kaysa sa mga panlabas na hugis. Naglalagay ng '''malawakang limitasyon''' ang panlabas na kayarian sa kung paano humihinga, kumakain at gumagawa ng supling ang isang hayop.</cite>"</ref> Halimbawa, bagaman tila magkahiwalay at magkaiba, kapwa kabilang ang mga [[gagamba]] at mga [[alimango]] sa mga [[Arthropoda]], samantalang ang mga [[bulating-lupa]] at [[tapeworm|bulating-payat]], bagaman magkahugis, ay mula sa dalawang kahanayan. Kabilang ang mga bulating-lupa sa mga [[Annelida]], samantalang ang mga bulating-payat ay mula sa mga [[Platyhelminthes]]. Datapwa pinapayagan ng [[International Code of Botanical Nomenclature|Kodigong Pansandaigdigan ng Pagpapangalang Pang-botaniko]] ang paggamit ng salitang "sangahay" (''phylum'') bilang panukoy sa mga [[halaman]], higit na mas ginagamit ng mga botanista ang salitang "[[Division (biology)|kahatian]]". Ang pinakakilalang mga sangahay ng hayop ay ang [[Mollusk|Mollusca]], [[Porifera]], [[Cnidaria]], [[Platyhelminthes]], [[Nematoda]], [[Annelida]], [[Arthropod]]a, [[Echinodermata]], at [[Chordate|Chordata]]. Sa huli nabibilang mga ang mga [[tao]]. Bagaman may 35 - humigit-kumulang - na mga sangahay, kabilang sa siyam na nabanggit ang karamihan sa mga [[sari]]. Marami sa mga sangahay ang nabubuhay sa tubig, at nag-iisa lamang ang wala sa mga [[karagatan]] ng mundo: ito ang [[Onychophora]] o bulating-pelus (bulating-tersiyupelo). Ang pinakabagong natuklasang sari ay ang [[Cycliophora]]<ref>"<cite>… kapag may isang bagong tuklas na sari ng hayop, hindi man pangkaraniwan, maaaring ihanay ito sa isang kilala nang lupon ng mga nilalang na may katulad na kayarian ng katawan o sari. Bagaman mayroon nang higit sa 1.5 milyong kilalang mga sari sa mundo, maaari silang ihanay sa loob ng 35 o higit pa na mga sari. Kabilang sa mga ito ang mga kordata (''chordate'', mga vertebrata katulad ng [[tao]]), mga molusk (mga suso) at artropoda (may mga binting magkakaugpong; mga kulisap). Subalit, ang S. pandora ay lubhang hindi pangkaraniwan kung kaya't hindi ito maihanay sa kahit na anong umiiral na kasarian, at dahil dito isang bagong sari ang iminungkahi: ang [[Cycliophora]]</cite>" [http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/indexmag.html?http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/articles/pandora.html] (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref>, na natuklasan noong 1993; tatlong bagong sari lamang ang natuklasan sa loob ng huling dantaon. Ang [[Cambrian explosion|pagsabog na Kambriyano]] ay isang malakihang pamumulaklak ng mga nilalang na may-buhay na naganap sa pagitan, humigit-kumulang, ng 530 at 520 milyong taon na ang nakalipas;<ref name=Valentine1999>{{cite journal | author = Valentine, J.W. | author2 = Jablonski, D. | author3 = Erwin, D.H. | date = 1 Marso 1999 | title = Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion (Mga bakas, molekula at embriyo: mga bagong pananaw hinggil sa Kambriyanong pagsabog) | journal = ''Development'' (Kaunlaran) | volume = 126 | pages = 851–859 | issn = | doi = | url = http://dev.biologists.org/cgi/content/abstract/126/5/851 | accessdate = 17 Mayo 2007 }}</ref> noong mga panahong ito mayroon nang mga nilalang na kahawig ng makabagong sari, bagaman hindi naman kabilang sa mga ito;<ref name=Budd2000>{{cite journal | author = Budd, G.E. | author2 = Jensen, S. | year = 2000 | title = A critical reappraisal of the fossil record of the bilaterian phyla (Isang mapagpunang pagsusuri ng talaan ng mga bakas ng saring bilateryano) | journal = Biological Reviews | volume = 75 | issue = 02 | pages = 253–295 | issn = | doi = 10.1017/S000632310000548X | url = http://www.journals.cambridge.org/abstract_S000632310000548X | accessdate = 26 Mayo 2007 }}</ref> habang ang ilan naman ay parang mga kinatawan na nasa loob ng [[Ediacaran biota]], nananatili itong isang usapin na kung ang lahat ba ng mga sari ay namumuhay na bago man dumating ang pagsabog. Sa loob ng maraming panahon, nagpabagu-bago ang mga gawain ng iba't ibang mga sari. Halimbawa, noong panahong Kambriyano, ang nakalalamang na mga ''[[megafauna]]'' (megahayop), o malalaking mga hayop, ay ang mga artropoda, ngunit sa ngayon ang mga megahayop ay nalalamangan ng mga vertebrata (kordata)<ref>"<cite>Ang Kambriyanong Pagsabog… Ang hangganan ng mga organismo ay umaabot mula sa mga prokaryotiko [[cyanobacteria]] hanggang sa mga eukaryotikong luntian at pulang [[algae|alga]], [[sea sponge|esponghang-dagat]], [[brachiopod|brakyopoda]], [[priapulid|priyapulida]], [[annelid|anelida]], at maraming iba't ibang lipon ng mga [[arthropod|artropoda]] groups, maging mga [[echinoderm|ekinoderma]] at maaaring isa sa mga unang [[chordates|kordata]].</cite>"[http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070416120412/http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm |date=2007-04-16 }} (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref> Magpahanggang sa ngayon, ang pinaka-nakalalamang na sari ay ang mga artropoda. ==Mga phyla== ===Mga hayop=== {| class="wikitable" |- | style="background: #ffe0e0" width="15%"| | [[Protostome]] |rowspan="4"| [[Bilateria]] |rowspan="2"| [[Nephrozoa]] |- | style="background: #f8de7e"| | [[Deuterostome]] |- | style="background: #a0b0d0"| | Basal/disputed |rowspan="4"| Non-Bilateria |- | style="background: #f8be9a"| | [[Vendobionta]] |- | style="background: #a6ba9e"| |colspan="2" | [[Parazoa]] |- | style="background: #bebebe"| |colspan="2"| Others |} {| class="wikitable sortable mw-collapsible" !Phylum!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Inilalarawang taxa |- style="background: #ffe0e0" |[[Annelida]] |Little ring <ref name="K&D">{{cite book | last1 = Margulis | first1 = Lynn | author-link = Lynn Margulis | last2 = Chapman | first2 = Michael J. | title = Kingdoms and Domains | publisher = Academic Press | edition = 4th corrected | date = 2009 | location = London | isbn = 9780123736215 | url=https://books.google.com/books?id=9IWaqAOGyt4C}}</ref>{{rp|306}} |Segmented worms |Multiple circular segments |{{nts|22000}} + extant |-style="background: #bebebe" |[[Agmata]] |Fragmented |Agmates |Calcareous conical shells |5 species, extinct |-style="background: #a6ba9e" |[[Archaeocyatha]] |Ancient cups |Archaeocyathids |An extinct taxon of sponge-grade, reef-building organisms living in warm tropical and subtropical waters during the Early Cambrian. |3 known classes (Extinct) |- style="background: #ffe0e0" |[[Arthropoda]] |Jointed foot |Arthropods |Segmented bodies and jointed limbs, with [[Chitin]] [[exoskeleton]] |{{nts|1250000}}+ extant;<ref name="Zhang2013" /> 20,000+ extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Brachiopoda]] |Arm foot<ref name="K&D" />{{rp|336}} |Lampshells<ref name="K&D" />{{rp|336}} |[[Lophophore]] and [[Brachiopod#pedicle|pedicle]] |{{nts|300}}-500 extant; 12,000+ extinct<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #ffe0e0" |[[Bryozoa]] ([[Ectoprocta]]) |Moss animals |Moss animals, sea mats, ectoprocts<ref name="K&D" />{{rp|332}} |Lophophore, no pedicle, [[cilia]]ted [[tentacle]]s, anus outside ring of cilia |{{nts|6000}} extant<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Chaetognatha]] |Longhair jaw |Arrow worms<ref name="K&D" />{{rp|342}} |[[Chitin]]ous spines either side of head, fins |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}} extant<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #f8de7e" |[[Chordata]] |With a cord |Chordates |Hollow [[dorsal nerve cord]], [[notochord]], [[pharyngeal slit]]s, [[endostyle]], post-[[anus|anal]] [[tail]] |{{nts|55000|prefix=approx.&nbsp;}}+<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #bebebe" |[[Cnidaria]] |Stinging nettle | Cnidarians |[[Nematocysts]] (stinging cells) |{{nts|16000|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #bebebe" |[[Ctenophora]] |Comb bearer |Comb jellies<ref name="K&D" />{{rp|256}} |Eight "comb rows" of fused cilia |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}}-150 extant<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #ffe0e0" |[[Cycliophora]] |Wheel carrying |''Symbion'' |Circular mouth surrounded by small cilia, sac-like bodies |{{nts|3}}+ |- style="background: #f8de7e" |[[Echinodermata]] |Spiny skin |Echinoderms<ref name="K&D" />{{rp|348}} |Fivefold radial [[symmetry]] in living forms, [[germ layer#Mesoderm|mesodermal]] calcified spines |{{nts|7500|prefix=approx.&nbsp;}} extant;<ref name="Zhang2013"/> approx. 13,000 extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Entoprocta]] |Inside [[anus]]<ref name="K&D" />{{rp|292}} |Goblet worms |Anus inside ring of cilia |{{nts|150|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Gastrotricha]] |Hairy stomach<ref name="K&D" />{{rp|288}} | Gastrotrich worms |Two terminal adhesive tubes |{{nts|690|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Gnathostomulida]] |Jaw orifice |Jaw worms<ref name="K&D" />{{rp|260}} |Tiny worms related to rotifers with no body cavity |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #f8de7e" |[[Hemichordata]] |Half cord<ref name="K&D" />{{rp|344}} |Acorn worms, hemichordates |[[Stomochord]] in collar, [[pharyngeal slit]]s |{{nts|130|prefix=approx.&nbsp;}} extant |- style="background: #ffe0e0" |[[Kinorhyncha]] |Motion snout |Mud dragons |Eleven segments, each with a dorsal plate |{{nts|150|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Loricifera]] |Corset bearer |Brush heads |Umbrella-like scales at each end |{{nts|122|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Limnognathia|Micrognathozoa]] |Tiny jaw animals | ''Limnognathia'' |[[Accordion]]-like extensible [[thorax]] |{{nts|1}} |- style="background: #f8be9a" |[[Medusoid]] |Jellyfish-like |Medusoids |These are extinct creatures described as jellyfish-like and inhabited the late Precambrian, Ediacaran and early Cambrian. |18 genera, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Mollusca]] |Soft<ref name="K&D" />{{rp|320}} |Mollusks / molluscs |Muscular foot and [[Mantle (mollusc)|mantle]] round shell |{{nts|85000}}+ extant;<ref name="Zhang2013"/> 80,000+ extinct<ref>Feldkamp, S. (2002) ''Modern Biology''. Holt, Rinehart, and Winston, USA. (pp. 725)</ref> |- style="background: #ffe0e0" |[[Nematoda]] |Thread like |Round worms, thread worms<ref name="K&D" />{{rp|274}} |Round cross section, [[keratin]] [[cuticle]] |{{nts|25000}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Nematomorpha]] |Thread form<ref name="K&D" />{{rp|276}} | Horsehair worms, gordian worms<ref name="K&D" />{{rp|276}} |Long, thin parasitic worms closely related to nematodes |{{nts|320|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Nemertea]] |A sea nymph<ref name="K&D" />{{rp|270}} |Ribbon worms, rhynchocoela<ref name="K&D" />{{rp|270}} |Unsegmented worms, with a proboscis housed in a cavity derived from the coelom called the rhynchocoel |{{nts|1200|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Onychophora]] |Claw bearer |Velvet worms<ref name="K&D" />{{rp|328}} |Worm-like animal with legs tipped by chitinous claws |{{nts|200|prefix=approx.&nbsp;}} extant |- style="background: #f8be9a" |[[Petalonamae]] |Shaped like leaves |No |An extinct phylum from the Ediacaran. They are bottom-dwelling and immobile, shaped like leaves (frondomorphs), feathers or spindles. |3 classes, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Phoronid]]a |Zeus's mistress |Horseshoe worms |U-shaped gut |{{nts|11}} |- style="background: #a6ba9e" |[[Placozoa]] |Plate animals |Trichoplaxes<ref name="K&D" />{{rp|242}} |Differentiated top and bottom surfaces, two ciliated cell layers, amoeboid fiber cells in between |{{nts|3}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Platyhelminthes]] |Flat worm<ref name="K&D" />{{rp|262}} |Flatworms<ref name="K&D" />{{rp|262}} |Flattened worms with no body cavity. Many are parasitic. |{{nts|29500|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #a6ba9e" |[[Porifera]] |Pore bearer |Sponges<ref name="K&D" />{{rp|246}} |Perforated interior wall, simplest of all known animals |{{nts|10800}} extant<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Priapulida]] |Little [[Priapus]] |Penis worms |Penis-shaped worms | {{nts|20|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #f8be9a" |[[Proarticulata]] |Before articulates |Proarticulates |An extinct group of mattress-like organisms that display "glide symmetry." Found during the Ediacaran. |3 classes, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Rhombozoa]] ([[Dicyemida]]) |Lozenge animal | Rhombozoans<ref name="K&D" />{{rp|264}} |Single [[Anatomical terms of location|anteroposterior]] [[Axis of rotation|axial]] [[cell (biology)|celled]] endoparasites, surrounded by ciliated cells |{{nts|100}}+ |- style="background: #ffe0e0" |[[Rotifera]] |Wheel bearer |Rotifers<ref name="K&D" />{{rp|282}} |Anterior crown of cilia |{{nts|2000|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |-style="background: #f8de7e" |[[Saccorhytida]] |Saccus : "pocket" and "wrinkle" |Saccorhytus |Saccorhytus is only about 1&nbsp;mm (1.3&nbsp;mm) in size and is characterized by a spherical or hemispherical body with a prominent mouth. Its body is covered by a thick but flexible cuticle. It has a nodule above its mouth. Around its body are 8 openings in a truncated cone with radial folds. |1 species, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Tardigrada]] |Slow step |Water bears, Moss piglets |Microscopic relatives of the arthropods, with a four segmented body and head |{{nts|1000}} |- style="background: #f8be9a" |[[Trilobozoa]] |Three-lobed animal |Trilobozoan |A taxon of mostly discoidal organisms exhibiting tricentric symmetry. All are Ediacaran-aged |18 genera, extinct |-style="background: #f8de7e" |[[Vetulicolia]] |Ancient dweller |Vetulicolian |Might possibly be a subphylum of the chordates. Their body consists of two parts: a large front part and covered with a large "mouth" and a hundred round objects on each side that have been interpreted as gills - or at least openings in the vicinity of the animal. Their posterior pharynx consists of 7 segments. |15 species, extinct |- style="background: #a0b0d0" |[[Xenacoelomorpha]] |Strange hollow form |Subphylum Acoelomorpha and xenoturbellida |Small, simple animals. [[Bilateria]]n, but lacking typical bilaterian structures such as gut cavities, anuses, and circulatory systems<ref name="Cannon2016">{{cite journal|last1=Cannon |first1=J.T. |last2=Vellutini |first2=B.C. |last3=Smith |first3=J. |last4=Ronquist |first4=F. |last5=Jondelius |first5=U. |last6=Hejnol |first6=A. |title=Xenacoelomorpha is the sister group to Nephrozoa |journal=Nature |volume=530 |issue=7588 |date=4 February 2016 |pages=89–93 |pmid=26842059 |doi=10.1038/nature16520|url=http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:nrm:diva-1844 |bibcode=2016Natur.530...89C |s2cid=205247296 }}</ref> |{{nts|400}}+ |-class="sortbottom" |'''Total: 40''' | | | |'''1,525,000'''<ref name="Zhang2013"/> |} ===Mga halaman=== {| class="wikitable" |- | style="background: #cbfdcb" width="15%"| | [[Embryophyte|Land plants]] |rowspan="2"| [[Viridiplantae]] |- | style="background: #c2e085"| | [[Green algae]] |- | style="background: #bebebe"| |colspan="2"| Other algae ([[Biliphyta]])<ref name="6kingdoms" /> |} {|class="wikitable sortable" !Division!!Meaning!!Common name!!Distinguishing characteristics!!Species described |- style="background: #cbfdcb" | [[Anthocerotophyta]]<ref name = Mauseth489>{{cite book | last = Mauseth | first = James D. | title = Botany : An Introduction to Plant Biology | edition = 5th | year = 2012 | isbn = 978-1-4496-6580-7 | publisher = Jones and Bartlett Learning | location = Sudbury, MA}} p. 489</ref> | ''[[Anthoceros]]''-like plants | Hornworts | Horn-shaped [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|100}}-300+ |- style="background: #cbfdcb" | [[Moss|Bryophyta]]<ref name = Mauseth489/> | ''[[Bryum]]''<!--is that right? Bruon is Greek for moss-->-like plants, moss plants | Mosses | Persistent unbranched [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|12000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #c2e085" | [[Charophyta]] | ''[[Chara (alga)|Chara]]''-like plants | Charophytes | | {{nts|1000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #c2e085" | [[Chlorophyta]] | (Yellow-)green plants<ref name="K&D" />{{rp|200}} | Chlorophytes | | {{nts|7000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Cycadophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=540}} | ''[[Cycas]]''-like plants, palm-like plants | Cycads | Seeds, crown of compound leaves | {{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}}-200 |- style="background: #cbfdcb" | [[Ginkgophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=542}} | ''[[Ginkgo]]''-like plants | Ginkgo, maidenhair tree | Seeds not protected by fruit (single living species) | {{nts|1|prefix=only&nbsp;}} extant; 50+ extinct |- style="background: #bebebe" | [[Glaucophyta]] | Blue-green plants | Glaucophytes | | {{nts|15}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Gnetophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=543}} | ''[[Gnetum]]''-like plants | Gnetophytes | Seeds and woody vascular system with vessels | {{nts|70|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Lycopodiophyta]],<ref name="Cronquist 1966 129–134"/><br> [[Lycophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=509}} |''[[Lycopodium]]''-like plants<br> Wolf plants | Clubmosses & spikemosses |[[Microphyll]] [[leaf|leaves]], vascular system | {{nts|1290}} extant |- style="background: #cbfdcb" | [[Flowering plant|Magnoliophyta]] | ''[[Magnolia]]''-like plants | Flowering plants, angiosperms | Flowers and fruit, vascular system with vessels | {{nts|300000}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Marchantiophyta]],<ref name="Stotlers 2000">{{cite book | last1=Crandall-Stotler | first1=Barbara | last2=Stotler | first2=Raymond E. | year=2000 | chapter=Morphology and classification of the Marchantiophyta | page=21 |editor1=A. Jonathan Shaw |editor2=Bernard Goffinet | title=Bryophyte Biology | location=Cambridge | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-66097-6 }}</ref><br> Hepatophyta<ref name = Mauseth489/> | ''[[Marchantia]]''-like plants<br> Liver plants | Liverworts | Ephemeral unbranched [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|9000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" |'''[[Fern|Polypodiophyta]]''', [[Monilophyta]] |''[[Polypodium]]''-like plants<br> |Ferns |[[Megaphyll]] [[leaf|leaves]], vascular system | {{nts|10560|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Pinophyta]],<ref name="Cronquist 1966 129–134"/><br> Coniferophyta{{sfn|Mauseth|2012|p=535}} |''[[Pinus]]''-like plants<br> Cone-bearing plant | Conifers | Cones containing seeds and wood composed of tracheids | {{nts|629}} extant |- style="background: #bebebe" |[[Rhodophyta]] |Rose plants |Red algae |Use [[phycobiliprotein]]s as [[accessory pigment]]s. |{{nts|7000|prefix=approx.&nbsp;}} |- wowowowk |'''Total: 14''' | | | |} === Fungi === {{Main|Fungi}} {|class="wikitable sortable" !Dibisyon!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Inilalarawang espesye |- | [[Ascomycota]] | Bladder fungus<ref name="K&D" />{{rp|396}} | Ascomycetes,<ref name="K&D" />{{rp|396}} sac fungi |Tend to have fruiting bodies (ascocarp).<ref>{{Cite journal|title=Advances in Applied Microbiology Chapter 2 - Fungal Spores for Dispersion in Space and Time|journal=Advances in Applied Microbiology|volume=85|pages=43–91|last=Wyatt, T., Wosten, H.|first=Dijksterhuis, J.|doi = 10.1016/B978-0-12-407672-3.00002-2|pmid=23942148|year=2013}}</ref> Filamentous, producing hyphae separated by septa. Can reproduce asexually.<ref>{{Cite web|url=https://courses.lumenlearning.com/boundless-biology/chapter/classifications-of-fungi/|title=Classifications of Fungi {{!}} Boundless Biology|website=courses.lumenlearning.com|access-date=2019-05-05}}</ref> |30,000 |- | [[Basidiomycota]] | Small base fungus<ref name="K&D" />{{rp|402}} | Basidiomycetes,<ref name="K&D" />{{rp|402}} club fungi |Bracket fungi, toadstools, smuts and rust. Sexual reproduction.<ref name="courses.lumenlearning.com">{{cite web |title=Archaeal Genetics {{!}} Boundless Microbiology |url=https://courses.lumenlearning.com/boundless-microbiology/chapter/archaeal-genetics/ |website=courses.lumenlearning.com}}</ref> | 31,515 |- | [[Blastocladiomycota]] | Offshoot branch fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/blastocladiomycota/default.htm | title = Blastocladiomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 1 October 2016 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Blastoclads | | Less than 200 |- | [[Chytridiomycota]] | Little cooking pot fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/chytridiomycota/default.htm | title = Chytridiomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 9 January 2014 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Chytrids |Predominantly Aquatic [[Saprotrophic nutrition|saprotrophic]] or parasitic. Have a posterior [[flagellum]]. Tend to be single celled but can also be multicellular.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/science/Chytridiomycota|title=Chytridiomycota {{!}} phylum of fungi|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2019-05-05}}</ref><ref>{{Cite book|title=Physical Chemical Properties of Fungi|last=McConnaughey|first=M|doi = 10.1016/B978-0-12-801238-3.05231-4|year = 2014|isbn = 9780128012383}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Fossil Fungi Chapter 4 - Chytridiomycota|last=Taylor, Krings and Taylor|first=Thomas, Michael and Edith|doi=10.1016/b978-0-12-387731-4.00004-9|year=2015|journal=Fossil Fungi|pages=41–67}}</ref> |1000+ |- | [[Glomeromycota]] | Ball of yarn fungus<ref name="K&D" />{{rp|394}} | Glomeromycetes, {{abbr|AM|arbuscular mycorrhizal}} fungi<ref name="K&D" />{{rp|394}} |Mainly arbuscular mycorrhizae present, terrestrial with a small presence on wetlands. Reproduction is asexual but requires plant roots.<ref name="courses.lumenlearning.com"/> |284 |- | [[Microsporidia]] | Small seeds<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/microsporidia/default.htm | title = Microsporidia | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 12 March 2013 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Microsporans<ref name="K&D" />{{rp|390}} | | 1400 |- | [[Neocallimastigomycota]] | New beautiful whip fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/neocallimastigomycota/default.htm | title = Neocallimastigomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 23 April 2013 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Neocallimastigomycetes |Predominantly located in digestive tract of herbivorous animals. Anaerobic, terrestrial and aquatic.<ref name="Types of Fungi">{{Cite web|url=https://biologywise.com/types-of-fungi|title=Types of Fungi|website=BiologyWise|date=22 May 2009|language=en-US|access-date=2019-05-05}}</ref> | approx. 20 <ref name="Phylogeny of anaerobic fungi (phylum Neocallimastigomycota), with contributions from yak in China">{{cite journal |last1=Wang |first1=Xuewei |last2=Liu |first2=Xingzhong |last3=Groenewald |first3=Johannes Z. |title=Phylogeny of anaerobic fungi (phylum Neocallimastigomycota), with contributions from yak in China |journal=Antonie van Leeuwenhoek |date=2017 |volume=110 |issue=1 |pages=87–103 |doi=10.1007/s10482-016-0779-1 |pmid=27734254 |pmc=5222902 }}</ref> |- | [[Zygomycota]] | Pair fungus<ref name="K&D" />{{rp|392}} | Zygomycetes<ref name="K&D" />{{rp|392}} |Most are saprobes and reproduce sexually and asexually.<ref name="Types of Fungi"/> | aprox. 1060 |-class="sortbottom" |'''Total: 8''' | | | |} === Protista === {{Main|Protista}} {| class="wikitable" |- | style="background: #cbfdcb" width="30%"| | [[Harosa]] |- | style="background: #ffe0e0"| | [[Protozoa]] |} {|class="wikitable sortable" !Phylum/Dibisyon!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Halimbawa!!Inilalarawang espesye |- style="background: #ffe0e0" | [[Amoebozoa]] | Amorphous animal | Amoebas | Presence of [[pseudopodia]] | ''[[Amoeba (genus)|Amoeba]]'' | 2400 |- style="background: #cbfdcb" | [[Bigyra]] | Two rings | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Cercozoa]] | | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Choanozoa]] | Funnel animal | | | Presence of a colar of microvilli surrounding a [[flagellum]] |125 |- style="background: #cbfdcb" | [[Ciliophora]] | Cilia bearer | Ciliates | Presence of multiple cilia and a [[cytostome]] | ''Paramecium'' |4500 |- style="background: #cbfdcb" | [[Cryptista]] | Hidden | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Euglenozoa]] | True eye animal | | | ''Euglena'' |800 |- style="background: #cbfdcb" | [[Foraminifera]] | Hole bearers | Forams | Complex shells with one or more chambers | Forams |10000, 50000 extinct |- style="background: #cbfdcb" | [[Haptophyta]] | | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Loukozoa]] | Groove animal | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Metamonada]] | Middle single-celled organisms | | | | ''Giardia'' |- style="background: #ffe0e0" | [[Microsporidia]] | Small spore | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Myzozoa]] | Suckling animal | | | |1555+ |- style="background: #cbfdcb" | [[Ochrophyta]] | Yellow plant | | | | Diatoms |- style="background: #cbfdcb" | [[Oomycota]] | Egg fungus<ref name="K&D" />{{rp|184}} | Oomycetes | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Percolozoa]] | | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Radiozoa]] | Ray animal | Radiolarians | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Sarcomastigophora]] | Flesh and whip bearer | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Sulcozoa]] | | | | | |-class="sortbottom" |'''Total: 19''' | | | |} The Catalogue of Life includes [[Rhodophyta]] and [[Glaucophyta]] in kingdom Plantae,<ref name="CoLtree" /> but other systems consider these phyla part of Protista.<ref>{{cite journal| last = Corliss| first = John O.| date = 1984| title = The Kingdom Protista and its 45 Phyla| journal = BioSystems| volume = 17| issue = 2| pages = 87–176|doi=10.1016/0303-2647(84)90003-0| pmid = 6395918}}</ref> === Bacteria === {{main|Bacterial phyla}} <!--COPY-PASTE FROM THERE--> Currently there are bacterial 40 phyla (not including "[[Cyanobacteria]]") that have been validly published according to the [[Bacteriological Code]]<ref name="LPSN phyla">{{cite web | vauthors = Euzéby JP, ((Parte AC.)) | url = https://lpsn.dsmz.de/text/names-of-phyla | title = Names of phyla | access-date = April 3, 2022 | publisher = [[List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature]] (LPSN)}}</ref> # [[Acidobacteriota]], phenotypically diverse and mostly uncultured # [[Actinomycetota]], High-G+C Gram positive species # [[Aquificota]], deep-branching # [[Armatimonadota]] # [[Atribacterota]] # [[Bacillota]], Low-G+C Gram positive species, such as the spore-formers [[Bacilli]] (aerobic) and [[Clostridia]] (anaerobic) # [[Bacteroidota]] # [[Balneolota]] # [[Bdellovibrionota]] # [[Caldisericota]], formerly candidate division OP5, ''Caldisericum exile'' is the sole representative # [[Calditrichota]] # [[Campylobacterota]] # [[Chlamydiota]] # [[Chlorobiota]], green sulphur bacteria # [[Chloroflexota]], green non-sulphur bacteria # [[Chrysiogenota]], only 3 genera (''Chrysiogenes arsenatis'', ''Desulfurispira natronophila'', ''Desulfurispirillum alkaliphilum'') # [[Coprothermobacterota]] # [[Deferribacterota]] # [[Deinococcota]], ''Deinococcus radiodurans'' and ''Thermus aquaticus'' are "commonly known" species of this phyla # [[Dictyoglomota]] # [[Elusimicrobiota]], formerly candidate division Thermite Group 1 # [[Fibrobacterota]] # [[Fusobacteriota]] # [[Gemmatimonadota]] # [[Ignavibacteriota]] # [[Kiritimatiellota]] # [[Lentisphaerota]], formerly clade VadinBE97 # [[Mycoplasmatota]], notable genus: ''[[Mycoplasma]]'' # [[Myxococcota]] # [[Nitrospinota]] # [[Nitrospirota]] # [[Planctomycetota]] # [[Pseudomonadota]], the most well-known phylum, containing species such as ''[[Escherichia coli]]'' or ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'' # [[Rhodothermota]] # [[Spirochaetota]], species include ''[[Borrelia burgdorferi]]'', which causes Lyme disease # [[Synergistota]] # [[Thermodesulfobacteriota]] # [[Thermomicrobiota]] # [[Thermotogota]], deep-branching # [[Verrucomicrobiota]] === Archaea === {{main|Archaea}} Currently there are 2 phyla that have been validly published according to the [[Bacteriological Code]]<ref name="LPSN phyla" /> # [[Nitrososphaerota]] # [[Thermoproteota]], second most common archaeal phylum Other phyla that have been proposed, but not validly named, include: # "[[Euryarchaeota]]", most common archaeal phylum # "[[Korarchaeota]]" # "[[Nanoarchaeota]]", ultra-small symbiotes, single known species ==Tingnan din== *[[Kladistiko]] *[[Pilohenetiko]] *[[Sistematiko]] *[[Taksonomiya]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Mga ugnayang panlabas== *[http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm Mga Pangunahin Sangahay ng mga Hayop] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060716113027/http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm |date=2006-07-16 }} [[Etimolohiya]]: *[http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html American Heritage Dictionary (Diksiyunaryo ng Pamanang Amerikano)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070210155812/http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html |date=2007-02-10 }}: ''Phylum'', bagong salitang Latin, mula sa Griyegong ''phūlon'' (klase). *[http://www.etymonline.com/index.php?l=p&p=15 Diksiyunaryong pang-Etimolohiya sa internet]: mula sa Griyegong ''phylon'' (lahi, lipi, kasapi, pinagmulan); na kaugnay ng ''phyle'' (tribo, angkan), at ''phylein'' (dalhin dito) ng ''physikos'' (tumutukoy sa kalikasan); mula sa ''physis'' (kalikasan) {{Taxonomic ranks}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Lapi]] tw8ejg4cgaef35rbgqza6rs0mk6pih1 1960434 1960432 2022-08-04T19:51:51Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{otheruses}} {{Biological classification}} Sa [[taksonomiya]] ng larangan ng [[biyolohiya]], '''phylum''' [isahan] o ''phyla'' [maramihan]; [[wikang Griyego|Griyego]]: {{polytonic|Φῦλα}}) ay isang kahanayang ng pagkakapangkat-pangkat na nasa antas sa ilalim ng [[kaharian (biyolohiya)|kaharian]] at nasa ibabaw ng [[klase (biyolohiya)|biyolohiya]]. Kinuha ang salitang "phylum" mula sa ''phylai'' ({{polytonic|φυλαί}}) ng wikang Griyego, mga grupo ng mga angkan na naninirahan sa mga lungsod ng isinaunang [[Gresya]]; may kakayahan at karapatan sa paghalal ng pinunong-kaangkan ang mga ''phylai''. Sa larangan ng taksonomiya, kinakatawan ng mga phylum ang pinakamalaki at pinakakaraniwang kinikilalang pagbubuklod-buklod ng mga [[hayop]] at iba pang mga nilalang na may-buhay, at may tiyak na mga katangiang pang-ebolusyonaryo, bagaman kung minsan maaaring ihanay ang mga mismong phylum sa mga ''superphyla'' (katulad ng [[Ecdysozoa]] na may walong phylum, kabilang ang mga [[arthropod]] at [[roundworm|bulating-bilog]]; at ang [[Deuterostomia]] na kabilang ang mga [[echinoderm]], [[chordate]], [[Hemichordata|hemichordate]] at [[Chaetognatha|bulating-pana]]) (''arrow worm''). Sa impormal na paraan, maaaring isipin na ang mga phylum isang paglilipon ng mga hayop batay sa isang panlahatang [[body plan|kayarian ng katawan]];<ref>{{cite book | last = Valentine | first = James W. | year = 2004 | title = On the Origin of Phyla (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Phylum) | publisher = Palimbagang Pampamantasan ng Chicago | location = Chicago | id = 0226845486 | pages = 7 }}"<cite>. Ginagamit na ang klasipikasyon ng mga organismo sa mga pamamaraan ng pag-aantas nang dumating ang ika-labimpito at ika-labingwalong mga dantaon. Karaniwang tinitipon ang mga nilalang ayon sa kanilang mga pagkakatulad na pang-[[morpolohiya]], ayon sa kaalaman ng mga isinaunang mga dalubhasa, at ang mga kalipunang ito ay muling inihanay ayon sa <strong>kanilang</strong> mga pagkakatulad, at iba pa, upang makabuo ng pag-aantas (hirarkiya).</cite>"</ref> Tinatawag itong pagpapangkat-pangkat na pang [[Comparative anatomy|morpolohiya]] (ayon sa pagkakahawig ng mga anatomiya). Samakatuwid, sa kabila ng tila pagkakaiba ng mga ''panlabas'' na mga kaanyuhan ng mga nilalang, inihanay sila sa mga phylum ayon sa kanilang mga ''panloob'' na kayarian.<ref>{{cite book | last = Parker | first = Andrew | year = 2003 | title = In the blink of an eye: How vision kick-started the big bang of evolution (Sa isang kisap-mata: Paano pinanimulan ng paningin ang pagsabog at paglaganap ng ebolusyon) | publisher = Free Press | location = Sydney | id = 0743257332 | pages = 1–4 }}"<cite> Ang trabaho ng biyolohistang ebololusyonaryo ay ang mabigyan ng kahulugan ang masalimuot na pagsasalunggatan ng hubog - hindi laging may kaugnayan sa pagitan ng panloob at panlabas na mga bahagi ng katawan. Noong unang kapanahunan ng paksang ito, naging lantad na ang mga kayariang panloob - sa pangkalahataan - ay higit na mahalaga sa mataas na kahanayan ng mga hayop, kaysa sa mga panlabas na hugis. Naglalagay ng '''malawakang limitasyon''' ang panlabas na kayarian sa kung paano humihinga, kumakain at gumagawa ng supling ang isang hayop.</cite>"</ref> Halimbawa, bagaman tila magkahiwalay at magkaiba, kapwa kabilang ang mga [[gagamba]] at mga [[alimango]] sa mga [[Arthropoda]], samantalang ang mga [[bulating-lupa]] at [[tapeworm|bulating-payat]], bagaman magkahugis, ay mula sa dalawang kahanayan. Kabilang ang mga bulating-lupa sa mga [[Annelida]], samantalang ang mga bulating-payat ay mula sa mga [[Platyhelminthes]]. Datapwa pinapayagan ng [[International Code of Botanical Nomenclature|Kodigong Pansandaigdigan ng Pagpapangalang Pang-botaniko]] ang paggamit ng salitang "''phylum'' ilang panukoy sa mga [[halaman]], higit na mas ginagamit ng mga botanista ang salitang "[[Division (biology)|kahatian]]". Ang pinakakilalang mga phylum ng hayop ay ang [[Mollusk|Mollusca]], [[Porifera]], [[Cnidaria]], [[Platyhelminthes]], [[Nematoda]], [[Annelida]], [[Arthropod]]a, [[Echinodermata]], at [[Chordate|Chordata]]. Sa huli nabibilang mga ang mga [[tao]]. Bagaman may 35 - humigit-kumulang - na mga phylum, kabilang sa siyam na nabanggit ang karamihan sa mga [[sari]]. Marami sa mga phylum ang nabubuhay sa tubig, at nag-iisa lamang ang wala sa mga [[karagatan]] ng mundo: ito ang [[Onychophora]] o bulating-pelus (bulating-tersiyupelo). Ang pinakabagong natuklasang sari ay ang [[Cycliophora]]<ref>"<cite>… kapag may isang bagong tuklas na sari ng hayop, hindi man pangkaraniwan, maaaring ihanay ito sa isang kilala nang lupon ng mga nilalang na may katulad na kayarian ng katawan o sari. Bagaman mayroon nang higit sa 1.5 milyong kilalang mga sari sa mundo, maaari silang ihanay sa loob ng 35 o higit pa na mga sari. Kabilang sa mga ito ang mga kordata (''chordate'', mga vertebrata katulad ng [[tao]]), mga molusk (mga suso) at artropoda (may mga binting magkakaugpong; mga kulisap). Subalit, ang S. pandora ay lubhang hindi pangkaraniwan kung kaya't hindi ito maihanay sa kahit na anong umiiral na kasarian, at dahil dito isang bagong sari ang iminungkahi: ang [[Cycliophora]]</cite>" [http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/indexmag.html?http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/articles/pandora.html] (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref>, na natuklasan noong 1993; tatlong bagong sari lamang ang natuklasan sa loob ng huling dantaon. Ang [[Cambrian explosion|pagsabog na Kambriyano]] ay isang malakihang pamumulaklak ng mga nilalang na may-buhay na naganap sa pagitan, humigit-kumulang, ng 530 at 520 milyong taon na ang nakalipas;<ref name=Valentine1999>{{cite journal | author = Valentine, J.W. | author2 = Jablonski, D. | author3 = Erwin, D.H. | date = 1 Marso 1999 | title = Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion (Mga bakas, molekula at embriyo: mga bagong pananaw hinggil sa Kambriyanong pagsabog) | journal = ''Development'' (Kaunlaran) | volume = 126 | pages = 851–859 | issn = | doi = | url = http://dev.biologists.org/cgi/content/abstract/126/5/851 | accessdate = 17 Mayo 2007 }}</ref> noong mga panahong ito mayroon nang mga nilalang na kahawig ng makabagong sari, bagaman hindi naman kabilang sa mga ito;<ref name=Budd2000>{{cite journal | author = Budd, G.E. | author2 = Jensen, S. | year = 2000 | title = A critical reappraisal of the fossil record of the bilaterian phyla (Isang mapagpunang pagsusuri ng talaan ng mga bakas ng saring bilateryano) | journal = Biological Reviews | volume = 75 | issue = 02 | pages = 253–295 | issn = | doi = 10.1017/S000632310000548X | url = http://www.journals.cambridge.org/abstract_S000632310000548X | accessdate = 26 Mayo 2007 }}</ref> habang ang ilan naman ay parang mga kinatawan na nasa loob ng [[Ediacaran biota]], nananatili itong isang usapin na kung ang lahat ba ng mga sari ay namumuhay na bago man dumating ang pagsabog. Sa loob ng maraming panahon, nagpabagu-bago ang mga gawain ng iba't ibang mga sari. Halimbawa, noong panahong Kambriyano, ang nakalalamang na mga ''[[megafauna]]'' (megahayop), o malalaking mga hayop, ay ang mga artropoda, ngunit sa ngayon ang mga megahayop ay nalalamangan ng mga vertebrata (kordata)<ref>"<cite>Ang Kambriyanong Pagsabog… Ang hangganan ng mga organismo ay umaabot mula sa mga prokaryotiko [[cyanobacteria]] hanggang sa mga eukaryotikong luntian at pulang [[algae|alga]], [[sea sponge|esponghang-dagat]], [[brachiopod|brakyopoda]], [[priapulid|priyapulida]], [[annelid|anelida]], at maraming iba't ibang lipon ng mga [[arthropod|artropoda]] groups, maging mga [[echinoderm|ekinoderma]] at maaaring isa sa mga unang [[chordates|kordata]].</cite>"[http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070416120412/http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm |date=2007-04-16 }} (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref> Magpahanggang sa ngayon, ang pinaka-nakalalamang na sari ay ang mga artropoda. ==Mga phyla== ===Mga hayop=== {| class="wikitable" |- | style="background: #ffe0e0" width="15%"| | [[Protostome]] |rowspan="4"| [[Bilateria]] |rowspan="2"| [[Nephrozoa]] |- | style="background: #f8de7e"| | [[Deuterostome]] |- | style="background: #a0b0d0"| | Basal/disputed |rowspan="4"| Non-Bilateria |- | style="background: #f8be9a"| | [[Vendobionta]] |- | style="background: #a6ba9e"| |colspan="2" | [[Parazoa]] |- | style="background: #bebebe"| |colspan="2"| Others |} {| class="wikitable sortable mw-collapsible" !Phylum!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Inilalarawang taxa |- style="background: #ffe0e0" |[[Annelida]] |Little ring <ref name="K&D">{{cite book | last1 = Margulis | first1 = Lynn | author-link = Lynn Margulis | last2 = Chapman | first2 = Michael J. | title = Kingdoms and Domains | publisher = Academic Press | edition = 4th corrected | date = 2009 | location = London | isbn = 9780123736215 | url=https://books.google.com/books?id=9IWaqAOGyt4C}}</ref>{{rp|306}} |Segmented worms |Multiple circular segments |{{nts|22000}} + extant |-style="background: #bebebe" |[[Agmata]] |Fragmented |Agmates |Calcareous conical shells |5 species, extinct |-style="background: #a6ba9e" |[[Archaeocyatha]] |Ancient cups |Archaeocyathids |An extinct taxon of sponge-grade, reef-building organisms living in warm tropical and subtropical waters during the Early Cambrian. |3 known classes (Extinct) |- style="background: #ffe0e0" |[[Arthropoda]] |Jointed foot |Arthropods |Segmented bodies and jointed limbs, with [[Chitin]] [[exoskeleton]] |{{nts|1250000}}+ extant;<ref name="Zhang2013" /> 20,000+ extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Brachiopoda]] |Arm foot<ref name="K&D" />{{rp|336}} |Lampshells<ref name="K&D" />{{rp|336}} |[[Lophophore]] and [[Brachiopod#pedicle|pedicle]] |{{nts|300}}-500 extant; 12,000+ extinct<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #ffe0e0" |[[Bryozoa]] ([[Ectoprocta]]) |Moss animals |Moss animals, sea mats, ectoprocts<ref name="K&D" />{{rp|332}} |Lophophore, no pedicle, [[cilia]]ted [[tentacle]]s, anus outside ring of cilia |{{nts|6000}} extant<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Chaetognatha]] |Longhair jaw |Arrow worms<ref name="K&D" />{{rp|342}} |[[Chitin]]ous spines either side of head, fins |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}} extant<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #f8de7e" |[[Chordata]] |With a cord |Chordates |Hollow [[dorsal nerve cord]], [[notochord]], [[pharyngeal slit]]s, [[endostyle]], post-[[anus|anal]] [[tail]] |{{nts|55000|prefix=approx.&nbsp;}}+<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #bebebe" |[[Cnidaria]] |Stinging nettle | Cnidarians |[[Nematocysts]] (stinging cells) |{{nts|16000|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #bebebe" |[[Ctenophora]] |Comb bearer |Comb jellies<ref name="K&D" />{{rp|256}} |Eight "comb rows" of fused cilia |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}}-150 extant<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #ffe0e0" |[[Cycliophora]] |Wheel carrying |''Symbion'' |Circular mouth surrounded by small cilia, sac-like bodies |{{nts|3}}+ |- style="background: #f8de7e" |[[Echinodermata]] |Spiny skin |Echinoderms<ref name="K&D" />{{rp|348}} |Fivefold radial [[symmetry]] in living forms, [[germ layer#Mesoderm|mesodermal]] calcified spines |{{nts|7500|prefix=approx.&nbsp;}} extant;<ref name="Zhang2013"/> approx. 13,000 extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Entoprocta]] |Inside [[anus]]<ref name="K&D" />{{rp|292}} |Goblet worms |Anus inside ring of cilia |{{nts|150|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Gastrotricha]] |Hairy stomach<ref name="K&D" />{{rp|288}} | Gastrotrich worms |Two terminal adhesive tubes |{{nts|690|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Gnathostomulida]] |Jaw orifice |Jaw worms<ref name="K&D" />{{rp|260}} |Tiny worms related to rotifers with no body cavity |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #f8de7e" |[[Hemichordata]] |Half cord<ref name="K&D" />{{rp|344}} |Acorn worms, hemichordates |[[Stomochord]] in collar, [[pharyngeal slit]]s |{{nts|130|prefix=approx.&nbsp;}} extant |- style="background: #ffe0e0" |[[Kinorhyncha]] |Motion snout |Mud dragons |Eleven segments, each with a dorsal plate |{{nts|150|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Loricifera]] |Corset bearer |Brush heads |Umbrella-like scales at each end |{{nts|122|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Limnognathia|Micrognathozoa]] |Tiny jaw animals | ''Limnognathia'' |[[Accordion]]-like extensible [[thorax]] |{{nts|1}} |- style="background: #f8be9a" |[[Medusoid]] |Jellyfish-like |Medusoids |These are extinct creatures described as jellyfish-like and inhabited the late Precambrian, Ediacaran and early Cambrian. |18 genera, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Mollusca]] |Soft<ref name="K&D" />{{rp|320}} |Mollusks / molluscs |Muscular foot and [[Mantle (mollusc)|mantle]] round shell |{{nts|85000}}+ extant;<ref name="Zhang2013"/> 80,000+ extinct<ref>Feldkamp, S. (2002) ''Modern Biology''. Holt, Rinehart, and Winston, USA. (pp. 725)</ref> |- style="background: #ffe0e0" |[[Nematoda]] |Thread like |Round worms, thread worms<ref name="K&D" />{{rp|274}} |Round cross section, [[keratin]] [[cuticle]] |{{nts|25000}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Nematomorpha]] |Thread form<ref name="K&D" />{{rp|276}} | Horsehair worms, gordian worms<ref name="K&D" />{{rp|276}} |Long, thin parasitic worms closely related to nematodes |{{nts|320|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Nemertea]] |A sea nymph<ref name="K&D" />{{rp|270}} |Ribbon worms, rhynchocoela<ref name="K&D" />{{rp|270}} |Unsegmented worms, with a proboscis housed in a cavity derived from the coelom called the rhynchocoel |{{nts|1200|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Onychophora]] |Claw bearer |Velvet worms<ref name="K&D" />{{rp|328}} |Worm-like animal with legs tipped by chitinous claws |{{nts|200|prefix=approx.&nbsp;}} extant |- style="background: #f8be9a" |[[Petalonamae]] |Shaped like leaves |No |An extinct phylum from the Ediacaran. They are bottom-dwelling and immobile, shaped like leaves (frondomorphs), feathers or spindles. |3 classes, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Phoronid]]a |Zeus's mistress |Horseshoe worms |U-shaped gut |{{nts|11}} |- style="background: #a6ba9e" |[[Placozoa]] |Plate animals |Trichoplaxes<ref name="K&D" />{{rp|242}} |Differentiated top and bottom surfaces, two ciliated cell layers, amoeboid fiber cells in between |{{nts|3}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Platyhelminthes]] |Flat worm<ref name="K&D" />{{rp|262}} |Flatworms<ref name="K&D" />{{rp|262}} |Flattened worms with no body cavity. Many are parasitic. |{{nts|29500|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #a6ba9e" |[[Porifera]] |Pore bearer |Sponges<ref name="K&D" />{{rp|246}} |Perforated interior wall, simplest of all known animals |{{nts|10800}} extant<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Priapulida]] |Little [[Priapus]] |Penis worms |Penis-shaped worms | {{nts|20|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #f8be9a" |[[Proarticulata]] |Before articulates |Proarticulates |An extinct group of mattress-like organisms that display "glide symmetry." Found during the Ediacaran. |3 classes, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Rhombozoa]] ([[Dicyemida]]) |Lozenge animal | Rhombozoans<ref name="K&D" />{{rp|264}} |Single [[Anatomical terms of location|anteroposterior]] [[Axis of rotation|axial]] [[cell (biology)|celled]] endoparasites, surrounded by ciliated cells |{{nts|100}}+ |- style="background: #ffe0e0" |[[Rotifera]] |Wheel bearer |Rotifers<ref name="K&D" />{{rp|282}} |Anterior crown of cilia |{{nts|2000|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |-style="background: #f8de7e" |[[Saccorhytida]] |Saccus : "pocket" and "wrinkle" |Saccorhytus |Saccorhytus is only about 1&nbsp;mm (1.3&nbsp;mm) in size and is characterized by a spherical or hemispherical body with a prominent mouth. Its body is covered by a thick but flexible cuticle. It has a nodule above its mouth. Around its body are 8 openings in a truncated cone with radial folds. |1 species, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Tardigrada]] |Slow step |Water bears, Moss piglets |Microscopic relatives of the arthropods, with a four segmented body and head |{{nts|1000}} |- style="background: #f8be9a" |[[Trilobozoa]] |Three-lobed animal |Trilobozoan |A taxon of mostly discoidal organisms exhibiting tricentric symmetry. All are Ediacaran-aged |18 genera, extinct |-style="background: #f8de7e" |[[Vetulicolia]] |Ancient dweller |Vetulicolian |Might possibly be a subphylum of the chordates. Their body consists of two parts: a large front part and covered with a large "mouth" and a hundred round objects on each side that have been interpreted as gills - or at least openings in the vicinity of the animal. Their posterior pharynx consists of 7 segments. |15 species, extinct |- style="background: #a0b0d0" |[[Xenacoelomorpha]] |Strange hollow form |Subphylum Acoelomorpha and xenoturbellida |Small, simple animals. [[Bilateria]]n, but lacking typical bilaterian structures such as gut cavities, anuses, and circulatory systems<ref name="Cannon2016">{{cite journal|last1=Cannon |first1=J.T. |last2=Vellutini |first2=B.C. |last3=Smith |first3=J. |last4=Ronquist |first4=F. |last5=Jondelius |first5=U. |last6=Hejnol |first6=A. |title=Xenacoelomorpha is the sister group to Nephrozoa |journal=Nature |volume=530 |issue=7588 |date=4 February 2016 |pages=89–93 |pmid=26842059 |doi=10.1038/nature16520|url=http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:nrm:diva-1844 |bibcode=2016Natur.530...89C |s2cid=205247296 }}</ref> |{{nts|400}}+ |-class="sortbottom" |'''Total: 40''' | | | |'''1,525,000'''<ref name="Zhang2013"/> |} ===Mga halaman=== {| class="wikitable" |- | style="background: #cbfdcb" width="15%"| | [[Embryophyte|Land plants]] |rowspan="2"| [[Viridiplantae]] |- | style="background: #c2e085"| | [[Green algae]] |- | style="background: #bebebe"| |colspan="2"| Other algae ([[Biliphyta]])<ref name="6kingdoms" /> |} {|class="wikitable sortable" !Division!!Meaning!!Common name!!Distinguishing characteristics!!Species described |- style="background: #cbfdcb" | [[Anthocerotophyta]]<ref name = Mauseth489>{{cite book | last = Mauseth | first = James D. | title = Botany : An Introduction to Plant Biology | edition = 5th | year = 2012 | isbn = 978-1-4496-6580-7 | publisher = Jones and Bartlett Learning | location = Sudbury, MA}} p. 489</ref> | ''[[Anthoceros]]''-like plants | Hornworts | Horn-shaped [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|100}}-300+ |- style="background: #cbfdcb" | [[Moss|Bryophyta]]<ref name = Mauseth489/> | ''[[Bryum]]''<!--is that right? Bruon is Greek for moss-->-like plants, moss plants | Mosses | Persistent unbranched [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|12000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #c2e085" | [[Charophyta]] | ''[[Chara (alga)|Chara]]''-like plants | Charophytes | | {{nts|1000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #c2e085" | [[Chlorophyta]] | (Yellow-)green plants<ref name="K&D" />{{rp|200}} | Chlorophytes | | {{nts|7000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Cycadophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=540}} | ''[[Cycas]]''-like plants, palm-like plants | Cycads | Seeds, crown of compound leaves | {{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}}-200 |- style="background: #cbfdcb" | [[Ginkgophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=542}} | ''[[Ginkgo]]''-like plants | Ginkgo, maidenhair tree | Seeds not protected by fruit (single living species) | {{nts|1|prefix=only&nbsp;}} extant; 50+ extinct |- style="background: #bebebe" | [[Glaucophyta]] | Blue-green plants | Glaucophytes | | {{nts|15}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Gnetophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=543}} | ''[[Gnetum]]''-like plants | Gnetophytes | Seeds and woody vascular system with vessels | {{nts|70|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Lycopodiophyta]],<ref name="Cronquist 1966 129–134"/><br> [[Lycophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=509}} |''[[Lycopodium]]''-like plants<br> Wolf plants | Clubmosses & spikemosses |[[Microphyll]] [[leaf|leaves]], vascular system | {{nts|1290}} extant |- style="background: #cbfdcb" | [[Flowering plant|Magnoliophyta]] | ''[[Magnolia]]''-like plants | Flowering plants, angiosperms | Flowers and fruit, vascular system with vessels | {{nts|300000}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Marchantiophyta]],<ref name="Stotlers 2000">{{cite book | last1=Crandall-Stotler | first1=Barbara | last2=Stotler | first2=Raymond E. | year=2000 | chapter=Morphology and classification of the Marchantiophyta | page=21 |editor1=A. Jonathan Shaw |editor2=Bernard Goffinet | title=Bryophyte Biology | location=Cambridge | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-66097-6 }}</ref><br> Hepatophyta<ref name = Mauseth489/> | ''[[Marchantia]]''-like plants<br> Liver plants | Liverworts | Ephemeral unbranched [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|9000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" |'''[[Fern|Polypodiophyta]]''', [[Monilophyta]] |''[[Polypodium]]''-like plants<br> |Ferns |[[Megaphyll]] [[leaf|leaves]], vascular system | {{nts|10560|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Pinophyta]],<ref name="Cronquist 1966 129–134"/><br> Coniferophyta{{sfn|Mauseth|2012|p=535}} |''[[Pinus]]''-like plants<br> Cone-bearing plant | Conifers | Cones containing seeds and wood composed of tracheids | {{nts|629}} extant |- style="background: #bebebe" |[[Rhodophyta]] |Rose plants |Red algae |Use [[phycobiliprotein]]s as [[accessory pigment]]s. |{{nts|7000|prefix=approx.&nbsp;}} |- wowowowk |'''Total: 14''' | | | |} === Fungi === {{Main|Fungi}} {|class="wikitable sortable" !Dibisyon!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Inilalarawang espesye |- | [[Ascomycota]] | Bladder fungus<ref name="K&D" />{{rp|396}} | Ascomycetes,<ref name="K&D" />{{rp|396}} sac fungi |Tend to have fruiting bodies (ascocarp).<ref>{{Cite journal|title=Advances in Applied Microbiology Chapter 2 - Fungal Spores for Dispersion in Space and Time|journal=Advances in Applied Microbiology|volume=85|pages=43–91|last=Wyatt, T., Wosten, H.|first=Dijksterhuis, J.|doi = 10.1016/B978-0-12-407672-3.00002-2|pmid=23942148|year=2013}}</ref> Filamentous, producing hyphae separated by septa. Can reproduce asexually.<ref>{{Cite web|url=https://courses.lumenlearning.com/boundless-biology/chapter/classifications-of-fungi/|title=Classifications of Fungi {{!}} Boundless Biology|website=courses.lumenlearning.com|access-date=2019-05-05}}</ref> |30,000 |- | [[Basidiomycota]] | Small base fungus<ref name="K&D" />{{rp|402}} | Basidiomycetes,<ref name="K&D" />{{rp|402}} club fungi |Bracket fungi, toadstools, smuts and rust. Sexual reproduction.<ref name="courses.lumenlearning.com">{{cite web |title=Archaeal Genetics {{!}} Boundless Microbiology |url=https://courses.lumenlearning.com/boundless-microbiology/chapter/archaeal-genetics/ |website=courses.lumenlearning.com}}</ref> | 31,515 |- | [[Blastocladiomycota]] | Offshoot branch fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/blastocladiomycota/default.htm | title = Blastocladiomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 1 October 2016 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Blastoclads | | Less than 200 |- | [[Chytridiomycota]] | Little cooking pot fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/chytridiomycota/default.htm | title = Chytridiomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 9 January 2014 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Chytrids |Predominantly Aquatic [[Saprotrophic nutrition|saprotrophic]] or parasitic. Have a posterior [[flagellum]]. Tend to be single celled but can also be multicellular.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/science/Chytridiomycota|title=Chytridiomycota {{!}} phylum of fungi|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2019-05-05}}</ref><ref>{{Cite book|title=Physical Chemical Properties of Fungi|last=McConnaughey|first=M|doi = 10.1016/B978-0-12-801238-3.05231-4|year = 2014|isbn = 9780128012383}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Fossil Fungi Chapter 4 - Chytridiomycota|last=Taylor, Krings and Taylor|first=Thomas, Michael and Edith|doi=10.1016/b978-0-12-387731-4.00004-9|year=2015|journal=Fossil Fungi|pages=41–67}}</ref> |1000+ |- | [[Glomeromycota]] | Ball of yarn fungus<ref name="K&D" />{{rp|394}} | Glomeromycetes, {{abbr|AM|arbuscular mycorrhizal}} fungi<ref name="K&D" />{{rp|394}} |Mainly arbuscular mycorrhizae present, terrestrial with a small presence on wetlands. Reproduction is asexual but requires plant roots.<ref name="courses.lumenlearning.com"/> |284 |- | [[Microsporidia]] | Small seeds<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/microsporidia/default.htm | title = Microsporidia | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 12 March 2013 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Microsporans<ref name="K&D" />{{rp|390}} | | 1400 |- | [[Neocallimastigomycota]] | New beautiful whip fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/neocallimastigomycota/default.htm | title = Neocallimastigomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 23 April 2013 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Neocallimastigomycetes |Predominantly located in digestive tract of herbivorous animals. Anaerobic, terrestrial and aquatic.<ref name="Types of Fungi">{{Cite web|url=https://biologywise.com/types-of-fungi|title=Types of Fungi|website=BiologyWise|date=22 May 2009|language=en-US|access-date=2019-05-05}}</ref> | approx. 20 <ref name="Phylogeny of anaerobic fungi (phylum Neocallimastigomycota), with contributions from yak in China">{{cite journal |last1=Wang |first1=Xuewei |last2=Liu |first2=Xingzhong |last3=Groenewald |first3=Johannes Z. |title=Phylogeny of anaerobic fungi (phylum Neocallimastigomycota), with contributions from yak in China |journal=Antonie van Leeuwenhoek |date=2017 |volume=110 |issue=1 |pages=87–103 |doi=10.1007/s10482-016-0779-1 |pmid=27734254 |pmc=5222902 }}</ref> |- | [[Zygomycota]] | Pair fungus<ref name="K&D" />{{rp|392}} | Zygomycetes<ref name="K&D" />{{rp|392}} |Most are saprobes and reproduce sexually and asexually.<ref name="Types of Fungi"/> | aprox. 1060 |-class="sortbottom" |'''Total: 8''' | | | |} === Protista === {{Main|Protista}} {| class="wikitable" |- | style="background: #cbfdcb" width="30%"| | [[Harosa]] |- | style="background: #ffe0e0"| | [[Protozoa]] |} {|class="wikitable sortable" !Phylum/Dibisyon!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Halimbawa!!Inilalarawang espesye |- style="background: #ffe0e0" | [[Amoebozoa]] | Amorphous animal | Amoebas | Presence of [[pseudopodia]] | ''[[Amoeba (genus)|Amoeba]]'' | 2400 |- style="background: #cbfdcb" | [[Bigyra]] | Two rings | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Cercozoa]] | | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Choanozoa]] | Funnel animal | | | Presence of a colar of microvilli surrounding a [[flagellum]] |125 |- style="background: #cbfdcb" | [[Ciliophora]] | Cilia bearer | Ciliates | Presence of multiple cilia and a [[cytostome]] | ''Paramecium'' |4500 |- style="background: #cbfdcb" | [[Cryptista]] | Hidden | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Euglenozoa]] | True eye animal | | | ''Euglena'' |800 |- style="background: #cbfdcb" | [[Foraminifera]] | Hole bearers | Forams | Complex shells with one or more chambers | Forams |10000, 50000 extinct |- style="background: #cbfdcb" | [[Haptophyta]] | | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Loukozoa]] | Groove animal | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Metamonada]] | Middle single-celled organisms | | | | ''Giardia'' |- style="background: #ffe0e0" | [[Microsporidia]] | Small spore | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Myzozoa]] | Suckling animal | | | |1555+ |- style="background: #cbfdcb" | [[Ochrophyta]] | Yellow plant | | | | Diatoms |- style="background: #cbfdcb" | [[Oomycota]] | Egg fungus<ref name="K&D" />{{rp|184}} | Oomycetes | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Percolozoa]] | | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Radiozoa]] | Ray animal | Radiolarians | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Sarcomastigophora]] | Flesh and whip bearer | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Sulcozoa]] | | | | | |-class="sortbottom" |'''Total: 19''' | | | |} The Catalogue of Life includes [[Rhodophyta]] and [[Glaucophyta]] in kingdom Plantae,<ref name="CoLtree" /> but other systems consider these phyla part of Protista.<ref>{{cite journal| last = Corliss| first = John O.| date = 1984| title = The Kingdom Protista and its 45 Phyla| journal = BioSystems| volume = 17| issue = 2| pages = 87–176|doi=10.1016/0303-2647(84)90003-0| pmid = 6395918}}</ref> === Bacteria === {{main|Bacterial phyla}} <!--COPY-PASTE FROM THERE--> Currently there are bacterial 40 phyla (not including "[[Cyanobacteria]]") that have been validly published according to the [[Bacteriological Code]]<ref name="LPSN phyla">{{cite web | vauthors = Euzéby JP, ((Parte AC.)) | url = https://lpsn.dsmz.de/text/names-of-phyla | title = Names of phyla | access-date = April 3, 2022 | publisher = [[List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature]] (LPSN)}}</ref> # [[Acidobacteriota]], phenotypically diverse and mostly uncultured # [[Actinomycetota]], High-G+C Gram positive species # [[Aquificota]], deep-branching # [[Armatimonadota]] # [[Atribacterota]] # [[Bacillota]], Low-G+C Gram positive species, such as the spore-formers [[Bacilli]] (aerobic) and [[Clostridia]] (anaerobic) # [[Bacteroidota]] # [[Balneolota]] # [[Bdellovibrionota]] # [[Caldisericota]], formerly candidate division OP5, ''Caldisericum exile'' is the sole representative # [[Calditrichota]] # [[Campylobacterota]] # [[Chlamydiota]] # [[Chlorobiota]], green sulphur bacteria # [[Chloroflexota]], green non-sulphur bacteria # [[Chrysiogenota]], only 3 genera (''Chrysiogenes arsenatis'', ''Desulfurispira natronophila'', ''Desulfurispirillum alkaliphilum'') # [[Coprothermobacterota]] # [[Deferribacterota]] # [[Deinococcota]], ''Deinococcus radiodurans'' and ''Thermus aquaticus'' are "commonly known" species of this phyla # [[Dictyoglomota]] # [[Elusimicrobiota]], formerly candidate division Thermite Group 1 # [[Fibrobacterota]] # [[Fusobacteriota]] # [[Gemmatimonadota]] # [[Ignavibacteriota]] # [[Kiritimatiellota]] # [[Lentisphaerota]], formerly clade VadinBE97 # [[Mycoplasmatota]], notable genus: ''[[Mycoplasma]]'' # [[Myxococcota]] # [[Nitrospinota]] # [[Nitrospirota]] # [[Planctomycetota]] # [[Pseudomonadota]], the most well-known phylum, containing species such as ''[[Escherichia coli]]'' or ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'' # [[Rhodothermota]] # [[Spirochaetota]], species include ''[[Borrelia burgdorferi]]'', which causes Lyme disease # [[Synergistota]] # [[Thermodesulfobacteriota]] # [[Thermomicrobiota]] # [[Thermotogota]], deep-branching # [[Verrucomicrobiota]] === Archaea === {{main|Archaea}} Currently there are 2 phyla that have been validly published according to the [[Bacteriological Code]]<ref name="LPSN phyla" /> # [[Nitrososphaerota]] # [[Thermoproteota]], second most common archaeal phylum Other phyla that have been proposed, but not validly named, include: # "[[Euryarchaeota]]", most common archaeal phylum # "[[Korarchaeota]]" # "[[Nanoarchaeota]]", ultra-small symbiotes, single known species ==Tingnan din== *[[Kladistiko]] *[[Pilohenetiko]] *[[Sistematiko]] *[[Taksonomiya]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Mga ugnayang panlabas== *[http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm Mga Pangunahin Sangahay ng mga Hayop] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060716113027/http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm |date=2006-07-16 }} [[Etimolohiya]]: *[http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html American Heritage Dictionary (Diksiyunaryo ng Pamanang Amerikano)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070210155812/http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html |date=2007-02-10 }}: ''Phylum'', bagong salitang Latin, mula sa Griyegong ''phūlon'' (klase). *[http://www.etymonline.com/index.php?l=p&p=15 Diksiyunaryong pang-Etimolohiya sa internet]: mula sa Griyegong ''phylon'' (lahi, lipi, kasapi, pinagmulan); na kaugnay ng ''phyle'' (tribo, angkan), at ''phylein'' (dalhin dito) ng ''physikos'' (tumutukoy sa kalikasan); mula sa ''physis'' (kalikasan) {{Taxonomic ranks}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Lapi]] 57xpc77wkn7xbu9ibc2w24yxs7lzvyw 1960715 1960434 2022-08-05T07:49:03Z Glennznl 73709 wikitext text/x-wiki {{otheruses}} {{Biological classification}} Sa [[taksonomiya]] ng larangan ng [[biyolohiya]], '''phylum''' [isahan] o ''phyla'' [maramihan]; [[wikang Griyego|Griyego]]: {{polytonic|Φῦλα}}), o ang '''lapi''', o '''kalapian''', ay isang kahanayang ng pagkakapangkat-pangkat na nasa antas sa ilalim ng [[kaharian (biyolohiya)|kaharian]] at nasa ibabaw ng [[klase (biyolohiya)|biyolohiya]]. Kinuha ang salitang "phylum" mula sa ''phylai'' ({{polytonic|φυλαί}}) ng wikang Griyego, mga grupo ng mga angkan na naninirahan sa mga lungsod ng isinaunang [[Gresya]]; may kakayahan at karapatan sa paghalal ng pinunong-kaangkan ang mga ''phylai''. Sa larangan ng taksonomiya, kinakatawan ng mga phylum ang pinakamalaki at pinakakaraniwang kinikilalang pagbubuklod-buklod ng mga [[hayop]] at iba pang mga nilalang na may-buhay, at may tiyak na mga katangiang pang-ebolusyonaryo, bagaman kung minsan maaaring ihanay ang mga mismong phylum sa mga ''superphyla'' (katulad ng [[Ecdysozoa]] na may walong phylum, kabilang ang mga [[arthropod]] at [[roundworm|bulating-bilog]]; at ang [[Deuterostomia]] na kabilang ang mga [[echinoderm]], [[chordate]], [[Hemichordata|hemichordate]] at [[Chaetognatha|bulating-pana]]) (''arrow worm''). Sa impormal na paraan, maaaring isipin na ang mga phylum isang paglilipon ng mga hayop batay sa isang panlahatang [[body plan|kayarian ng katawan]];<ref>{{cite book | last = Valentine | first = James W. | year = 2004 | title = On the Origin of Phyla (Hinggil sa Pinagmulan ng mga Phylum) | publisher = Palimbagang Pampamantasan ng Chicago | location = Chicago | id = 0226845486 | pages = 7 }}"<cite>. Ginagamit na ang klasipikasyon ng mga organismo sa mga pamamaraan ng pag-aantas nang dumating ang ika-labimpito at ika-labingwalong mga dantaon. Karaniwang tinitipon ang mga nilalang ayon sa kanilang mga pagkakatulad na pang-[[morpolohiya]], ayon sa kaalaman ng mga isinaunang mga dalubhasa, at ang mga kalipunang ito ay muling inihanay ayon sa <strong>kanilang</strong> mga pagkakatulad, at iba pa, upang makabuo ng pag-aantas (hirarkiya).</cite>"</ref> Tinatawag itong pagpapangkat-pangkat na pang [[Comparative anatomy|morpolohiya]] (ayon sa pagkakahawig ng mga anatomiya). Samakatuwid, sa kabila ng tila pagkakaiba ng mga ''panlabas'' na mga kaanyuhan ng mga nilalang, inihanay sila sa mga phylum ayon sa kanilang mga ''panloob'' na kayarian.<ref>{{cite book | last = Parker | first = Andrew | year = 2003 | title = In the blink of an eye: How vision kick-started the big bang of evolution (Sa isang kisap-mata: Paano pinanimulan ng paningin ang pagsabog at paglaganap ng ebolusyon) | publisher = Free Press | location = Sydney | id = 0743257332 | pages = 1–4 }}"<cite> Ang trabaho ng biyolohistang ebololusyonaryo ay ang mabigyan ng kahulugan ang masalimuot na pagsasalunggatan ng hubog - hindi laging may kaugnayan sa pagitan ng panloob at panlabas na mga bahagi ng katawan. Noong unang kapanahunan ng paksang ito, naging lantad na ang mga kayariang panloob - sa pangkalahataan - ay higit na mahalaga sa mataas na kahanayan ng mga hayop, kaysa sa mga panlabas na hugis. Naglalagay ng '''malawakang limitasyon''' ang panlabas na kayarian sa kung paano humihinga, kumakain at gumagawa ng supling ang isang hayop.</cite>"</ref> Halimbawa, bagaman tila magkahiwalay at magkaiba, kapwa kabilang ang mga [[gagamba]] at mga [[alimango]] sa mga [[Arthropoda]], samantalang ang mga [[bulating-lupa]] at [[tapeworm|bulating-payat]], bagaman magkahugis, ay mula sa dalawang kahanayan. Kabilang ang mga bulating-lupa sa mga [[Annelida]], samantalang ang mga bulating-payat ay mula sa mga [[Platyhelminthes]]. Datapwa pinapayagan ng [[International Code of Botanical Nomenclature|Kodigong Pansandaigdigan ng Pagpapangalang Pang-botaniko]] ang paggamit ng salitang "''phylum'' ilang panukoy sa mga [[halaman]], higit na mas ginagamit ng mga botanista ang salitang "[[Division (biology)|kahatian]]". Ang pinakakilalang mga phylum ng hayop ay ang [[Mollusk|Mollusca]], [[Porifera]], [[Cnidaria]], [[Platyhelminthes]], [[Nematoda]], [[Annelida]], [[Arthropod]]a, [[Echinodermata]], at [[Chordate|Chordata]]. Sa huli nabibilang mga ang mga [[tao]]. Bagaman may 35 - humigit-kumulang - na mga phylum, kabilang sa siyam na nabanggit ang karamihan sa mga [[sari]]. Marami sa mga phylum ang nabubuhay sa tubig, at nag-iisa lamang ang wala sa mga [[karagatan]] ng mundo: ito ang [[Onychophora]] o bulating-pelus (bulating-tersiyupelo). Ang pinakabagong natuklasang sari ay ang [[Cycliophora]]<ref>"<cite>… kapag may isang bagong tuklas na sari ng hayop, hindi man pangkaraniwan, maaaring ihanay ito sa isang kilala nang lupon ng mga nilalang na may katulad na kayarian ng katawan o sari. Bagaman mayroon nang higit sa 1.5 milyong kilalang mga sari sa mundo, maaari silang ihanay sa loob ng 35 o higit pa na mga sari. Kabilang sa mga ito ang mga kordata (''chordate'', mga vertebrata katulad ng [[tao]]), mga molusk (mga suso) at artropoda (may mga binting magkakaugpong; mga kulisap). Subalit, ang S. pandora ay lubhang hindi pangkaraniwan kung kaya't hindi ito maihanay sa kahit na anong umiiral na kasarian, at dahil dito isang bagong sari ang iminungkahi: ang [[Cycliophora]]</cite>" [http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/indexmag.html?http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/articles/pandora.html] (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref>, na natuklasan noong 1993; tatlong bagong sari lamang ang natuklasan sa loob ng huling dantaon. Ang [[Cambrian explosion|pagsabog na Kambriyano]] ay isang malakihang pamumulaklak ng mga nilalang na may-buhay na naganap sa pagitan, humigit-kumulang, ng 530 at 520 milyong taon na ang nakalipas;<ref name=Valentine1999>{{cite journal | author = Valentine, J.W. | author2 = Jablonski, D. | author3 = Erwin, D.H. | date = 1 Marso 1999 | title = Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion (Mga bakas, molekula at embriyo: mga bagong pananaw hinggil sa Kambriyanong pagsabog) | journal = ''Development'' (Kaunlaran) | volume = 126 | pages = 851–859 | issn = | doi = | url = http://dev.biologists.org/cgi/content/abstract/126/5/851 | accessdate = 17 Mayo 2007 }}</ref> noong mga panahong ito mayroon nang mga nilalang na kahawig ng makabagong sari, bagaman hindi naman kabilang sa mga ito;<ref name=Budd2000>{{cite journal | author = Budd, G.E. | author2 = Jensen, S. | year = 2000 | title = A critical reappraisal of the fossil record of the bilaterian phyla (Isang mapagpunang pagsusuri ng talaan ng mga bakas ng saring bilateryano) | journal = Biological Reviews | volume = 75 | issue = 02 | pages = 253–295 | issn = | doi = 10.1017/S000632310000548X | url = http://www.journals.cambridge.org/abstract_S000632310000548X | accessdate = 26 Mayo 2007 }}</ref> habang ang ilan naman ay parang mga kinatawan na nasa loob ng [[Ediacaran biota]], nananatili itong isang usapin na kung ang lahat ba ng mga sari ay namumuhay na bago man dumating ang pagsabog. Sa loob ng maraming panahon, nagpabagu-bago ang mga gawain ng iba't ibang mga sari. Halimbawa, noong panahong Kambriyano, ang nakalalamang na mga ''[[megafauna]]'' (megahayop), o malalaking mga hayop, ay ang mga artropoda, ngunit sa ngayon ang mga megahayop ay nalalamangan ng mga vertebrata (kordata)<ref>"<cite>Ang Kambriyanong Pagsabog… Ang hangganan ng mga organismo ay umaabot mula sa mga prokaryotiko [[cyanobacteria]] hanggang sa mga eukaryotikong luntian at pulang [[algae|alga]], [[sea sponge|esponghang-dagat]], [[brachiopod|brakyopoda]], [[priapulid|priyapulida]], [[annelid|anelida]], at maraming iba't ibang lipon ng mga [[arthropod|artropoda]] groups, maging mga [[echinoderm|ekinoderma]] at maaaring isa sa mga unang [[chordates|kordata]].</cite>"[http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070416120412/http://www.cartage.org.lb/en/themes/Sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/EarlyPaleozoic.htm |date=2007-04-16 }} (pinuntahan ang URL noong 5 Hulyo 2006)</ref> Magpahanggang sa ngayon, ang pinaka-nakalalamang na sari ay ang mga artropoda. ==Mga phyla== ===Mga hayop=== {| class="wikitable" |- | style="background: #ffe0e0" width="15%"| | [[Protostome]] |rowspan="4"| [[Bilateria]] |rowspan="2"| [[Nephrozoa]] |- | style="background: #f8de7e"| | [[Deuterostome]] |- | style="background: #a0b0d0"| | Basal/disputed |rowspan="4"| Non-Bilateria |- | style="background: #f8be9a"| | [[Vendobionta]] |- | style="background: #a6ba9e"| |colspan="2" | [[Parazoa]] |- | style="background: #bebebe"| |colspan="2"| Others |} {| class="wikitable sortable mw-collapsible" !Phylum!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Inilalarawang taxa |- style="background: #ffe0e0" |[[Annelida]] |Little ring <ref name="K&D">{{cite book | last1 = Margulis | first1 = Lynn | author-link = Lynn Margulis | last2 = Chapman | first2 = Michael J. | title = Kingdoms and Domains | publisher = Academic Press | edition = 4th corrected | date = 2009 | location = London | isbn = 9780123736215 | url=https://books.google.com/books?id=9IWaqAOGyt4C}}</ref>{{rp|306}} |Segmented worms |Multiple circular segments |{{nts|22000}} + extant |-style="background: #bebebe" |[[Agmata]] |Fragmented |Agmates |Calcareous conical shells |5 species, extinct |-style="background: #a6ba9e" |[[Archaeocyatha]] |Ancient cups |Archaeocyathids |An extinct taxon of sponge-grade, reef-building organisms living in warm tropical and subtropical waters during the Early Cambrian. |3 known classes (Extinct) |- style="background: #ffe0e0" |[[Arthropoda]] |Jointed foot |Arthropods |Segmented bodies and jointed limbs, with [[Chitin]] [[exoskeleton]] |{{nts|1250000}}+ extant;<ref name="Zhang2013" /> 20,000+ extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Brachiopoda]] |Arm foot<ref name="K&D" />{{rp|336}} |Lampshells<ref name="K&D" />{{rp|336}} |[[Lophophore]] and [[Brachiopod#pedicle|pedicle]] |{{nts|300}}-500 extant; 12,000+ extinct<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #ffe0e0" |[[Bryozoa]] ([[Ectoprocta]]) |Moss animals |Moss animals, sea mats, ectoprocts<ref name="K&D" />{{rp|332}} |Lophophore, no pedicle, [[cilia]]ted [[tentacle]]s, anus outside ring of cilia |{{nts|6000}} extant<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Chaetognatha]] |Longhair jaw |Arrow worms<ref name="K&D" />{{rp|342}} |[[Chitin]]ous spines either side of head, fins |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}} extant<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #f8de7e" |[[Chordata]] |With a cord |Chordates |Hollow [[dorsal nerve cord]], [[notochord]], [[pharyngeal slit]]s, [[endostyle]], post-[[anus|anal]] [[tail]] |{{nts|55000|prefix=approx.&nbsp;}}+<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #bebebe" |[[Cnidaria]] |Stinging nettle | Cnidarians |[[Nematocysts]] (stinging cells) |{{nts|16000|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #bebebe" |[[Ctenophora]] |Comb bearer |Comb jellies<ref name="K&D" />{{rp|256}} |Eight "comb rows" of fused cilia |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}}-150 extant<!--Please do not change data without providing a reliable source--> |- style="background: #ffe0e0" |[[Cycliophora]] |Wheel carrying |''Symbion'' |Circular mouth surrounded by small cilia, sac-like bodies |{{nts|3}}+ |- style="background: #f8de7e" |[[Echinodermata]] |Spiny skin |Echinoderms<ref name="K&D" />{{rp|348}} |Fivefold radial [[symmetry]] in living forms, [[germ layer#Mesoderm|mesodermal]] calcified spines |{{nts|7500|prefix=approx.&nbsp;}} extant;<ref name="Zhang2013"/> approx. 13,000 extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Entoprocta]] |Inside [[anus]]<ref name="K&D" />{{rp|292}} |Goblet worms |Anus inside ring of cilia |{{nts|150|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Gastrotricha]] |Hairy stomach<ref name="K&D" />{{rp|288}} | Gastrotrich worms |Two terminal adhesive tubes |{{nts|690|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Gnathostomulida]] |Jaw orifice |Jaw worms<ref name="K&D" />{{rp|260}} |Tiny worms related to rotifers with no body cavity |{{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #f8de7e" |[[Hemichordata]] |Half cord<ref name="K&D" />{{rp|344}} |Acorn worms, hemichordates |[[Stomochord]] in collar, [[pharyngeal slit]]s |{{nts|130|prefix=approx.&nbsp;}} extant |- style="background: #ffe0e0" |[[Kinorhyncha]] |Motion snout |Mud dragons |Eleven segments, each with a dorsal plate |{{nts|150|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Loricifera]] |Corset bearer |Brush heads |Umbrella-like scales at each end |{{nts|122|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Limnognathia|Micrognathozoa]] |Tiny jaw animals | ''Limnognathia'' |[[Accordion]]-like extensible [[thorax]] |{{nts|1}} |- style="background: #f8be9a" |[[Medusoid]] |Jellyfish-like |Medusoids |These are extinct creatures described as jellyfish-like and inhabited the late Precambrian, Ediacaran and early Cambrian. |18 genera, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Mollusca]] |Soft<ref name="K&D" />{{rp|320}} |Mollusks / molluscs |Muscular foot and [[Mantle (mollusc)|mantle]] round shell |{{nts|85000}}+ extant;<ref name="Zhang2013"/> 80,000+ extinct<ref>Feldkamp, S. (2002) ''Modern Biology''. Holt, Rinehart, and Winston, USA. (pp. 725)</ref> |- style="background: #ffe0e0" |[[Nematoda]] |Thread like |Round worms, thread worms<ref name="K&D" />{{rp|274}} |Round cross section, [[keratin]] [[cuticle]] |{{nts|25000}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Nematomorpha]] |Thread form<ref name="K&D" />{{rp|276}} | Horsehair worms, gordian worms<ref name="K&D" />{{rp|276}} |Long, thin parasitic worms closely related to nematodes |{{nts|320|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Nemertea]] |A sea nymph<ref name="K&D" />{{rp|270}} |Ribbon worms, rhynchocoela<ref name="K&D" />{{rp|270}} |Unsegmented worms, with a proboscis housed in a cavity derived from the coelom called the rhynchocoel |{{nts|1200|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Onychophora]] |Claw bearer |Velvet worms<ref name="K&D" />{{rp|328}} |Worm-like animal with legs tipped by chitinous claws |{{nts|200|prefix=approx.&nbsp;}} extant |- style="background: #f8be9a" |[[Petalonamae]] |Shaped like leaves |No |An extinct phylum from the Ediacaran. They are bottom-dwelling and immobile, shaped like leaves (frondomorphs), feathers or spindles. |3 classes, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Phoronid]]a |Zeus's mistress |Horseshoe worms |U-shaped gut |{{nts|11}} |- style="background: #a6ba9e" |[[Placozoa]] |Plate animals |Trichoplaxes<ref name="K&D" />{{rp|242}} |Differentiated top and bottom surfaces, two ciliated cell layers, amoeboid fiber cells in between |{{nts|3}} |- style="background: #ffe0e0" |[[Platyhelminthes]] |Flat worm<ref name="K&D" />{{rp|262}} |Flatworms<ref name="K&D" />{{rp|262}} |Flattened worms with no body cavity. Many are parasitic. |{{nts|29500|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #a6ba9e" |[[Porifera]] |Pore bearer |Sponges<ref name="K&D" />{{rp|246}} |Perforated interior wall, simplest of all known animals |{{nts|10800}} extant<ref name="Zhang2013"/> |- style="background: #ffe0e0" |[[Priapulida]] |Little [[Priapus]] |Penis worms |Penis-shaped worms | {{nts|20|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #f8be9a" |[[Proarticulata]] |Before articulates |Proarticulates |An extinct group of mattress-like organisms that display "glide symmetry." Found during the Ediacaran. |3 classes, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Rhombozoa]] ([[Dicyemida]]) |Lozenge animal | Rhombozoans<ref name="K&D" />{{rp|264}} |Single [[Anatomical terms of location|anteroposterior]] [[Axis of rotation|axial]] [[cell (biology)|celled]] endoparasites, surrounded by ciliated cells |{{nts|100}}+ |- style="background: #ffe0e0" |[[Rotifera]] |Wheel bearer |Rotifers<ref name="K&D" />{{rp|282}} |Anterior crown of cilia |{{nts|2000|prefix=approx.&nbsp;}}<ref name="Zhang2013"/> |-style="background: #f8de7e" |[[Saccorhytida]] |Saccus : "pocket" and "wrinkle" |Saccorhytus |Saccorhytus is only about 1&nbsp;mm (1.3&nbsp;mm) in size and is characterized by a spherical or hemispherical body with a prominent mouth. Its body is covered by a thick but flexible cuticle. It has a nodule above its mouth. Around its body are 8 openings in a truncated cone with radial folds. |1 species, extinct |- style="background: #ffe0e0" |[[Tardigrada]] |Slow step |Water bears, Moss piglets |Microscopic relatives of the arthropods, with a four segmented body and head |{{nts|1000}} |- style="background: #f8be9a" |[[Trilobozoa]] |Three-lobed animal |Trilobozoan |A taxon of mostly discoidal organisms exhibiting tricentric symmetry. All are Ediacaran-aged |18 genera, extinct |-style="background: #f8de7e" |[[Vetulicolia]] |Ancient dweller |Vetulicolian |Might possibly be a subphylum of the chordates. Their body consists of two parts: a large front part and covered with a large "mouth" and a hundred round objects on each side that have been interpreted as gills - or at least openings in the vicinity of the animal. Their posterior pharynx consists of 7 segments. |15 species, extinct |- style="background: #a0b0d0" |[[Xenacoelomorpha]] |Strange hollow form |Subphylum Acoelomorpha and xenoturbellida |Small, simple animals. [[Bilateria]]n, but lacking typical bilaterian structures such as gut cavities, anuses, and circulatory systems<ref name="Cannon2016">{{cite journal|last1=Cannon |first1=J.T. |last2=Vellutini |first2=B.C. |last3=Smith |first3=J. |last4=Ronquist |first4=F. |last5=Jondelius |first5=U. |last6=Hejnol |first6=A. |title=Xenacoelomorpha is the sister group to Nephrozoa |journal=Nature |volume=530 |issue=7588 |date=4 February 2016 |pages=89–93 |pmid=26842059 |doi=10.1038/nature16520|url=http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:nrm:diva-1844 |bibcode=2016Natur.530...89C |s2cid=205247296 }}</ref> |{{nts|400}}+ |-class="sortbottom" |'''Total: 40''' | | | |'''1,525,000'''<ref name="Zhang2013"/> |} ===Mga halaman=== {| class="wikitable" |- | style="background: #cbfdcb" width="15%"| | [[Embryophyte|Land plants]] |rowspan="2"| [[Viridiplantae]] |- | style="background: #c2e085"| | [[Green algae]] |- | style="background: #bebebe"| |colspan="2"| Other algae ([[Biliphyta]])<ref name="6kingdoms" /> |} {|class="wikitable sortable" !Division!!Meaning!!Common name!!Distinguishing characteristics!!Species described |- style="background: #cbfdcb" | [[Anthocerotophyta]]<ref name = Mauseth489>{{cite book | last = Mauseth | first = James D. | title = Botany : An Introduction to Plant Biology | edition = 5th | year = 2012 | isbn = 978-1-4496-6580-7 | publisher = Jones and Bartlett Learning | location = Sudbury, MA}} p. 489</ref> | ''[[Anthoceros]]''-like plants | Hornworts | Horn-shaped [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|100}}-300+ |- style="background: #cbfdcb" | [[Moss|Bryophyta]]<ref name = Mauseth489/> | ''[[Bryum]]''<!--is that right? Bruon is Greek for moss-->-like plants, moss plants | Mosses | Persistent unbranched [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|12000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #c2e085" | [[Charophyta]] | ''[[Chara (alga)|Chara]]''-like plants | Charophytes | | {{nts|1000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #c2e085" | [[Chlorophyta]] | (Yellow-)green plants<ref name="K&D" />{{rp|200}} | Chlorophytes | | {{nts|7000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Cycadophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=540}} | ''[[Cycas]]''-like plants, palm-like plants | Cycads | Seeds, crown of compound leaves | {{nts|100|prefix=approx.&nbsp;}}-200 |- style="background: #cbfdcb" | [[Ginkgophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=542}} | ''[[Ginkgo]]''-like plants | Ginkgo, maidenhair tree | Seeds not protected by fruit (single living species) | {{nts|1|prefix=only&nbsp;}} extant; 50+ extinct |- style="background: #bebebe" | [[Glaucophyta]] | Blue-green plants | Glaucophytes | | {{nts|15}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Gnetophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=543}} | ''[[Gnetum]]''-like plants | Gnetophytes | Seeds and woody vascular system with vessels | {{nts|70|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Lycopodiophyta]],<ref name="Cronquist 1966 129–134"/><br> [[Lycophyta]]{{sfn|Mauseth|2012|p=509}} |''[[Lycopodium]]''-like plants<br> Wolf plants | Clubmosses & spikemosses |[[Microphyll]] [[leaf|leaves]], vascular system | {{nts|1290}} extant |- style="background: #cbfdcb" | [[Flowering plant|Magnoliophyta]] | ''[[Magnolia]]''-like plants | Flowering plants, angiosperms | Flowers and fruit, vascular system with vessels | {{nts|300000}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Marchantiophyta]],<ref name="Stotlers 2000">{{cite book | last1=Crandall-Stotler | first1=Barbara | last2=Stotler | first2=Raymond E. | year=2000 | chapter=Morphology and classification of the Marchantiophyta | page=21 |editor1=A. Jonathan Shaw |editor2=Bernard Goffinet | title=Bryophyte Biology | location=Cambridge | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-66097-6 }}</ref><br> Hepatophyta<ref name = Mauseth489/> | ''[[Marchantia]]''-like plants<br> Liver plants | Liverworts | Ephemeral unbranched [[sporophyte]]s, no vascular system | {{nts|9000|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" |'''[[Fern|Polypodiophyta]]''', [[Monilophyta]] |''[[Polypodium]]''-like plants<br> |Ferns |[[Megaphyll]] [[leaf|leaves]], vascular system | {{nts|10560|prefix=approx.&nbsp;}} |- style="background: #cbfdcb" | [[Pinophyta]],<ref name="Cronquist 1966 129–134"/><br> Coniferophyta{{sfn|Mauseth|2012|p=535}} |''[[Pinus]]''-like plants<br> Cone-bearing plant | Conifers | Cones containing seeds and wood composed of tracheids | {{nts|629}} extant |- style="background: #bebebe" |[[Rhodophyta]] |Rose plants |Red algae |Use [[phycobiliprotein]]s as [[accessory pigment]]s. |{{nts|7000|prefix=approx.&nbsp;}} |- wowowowk |'''Total: 14''' | | | |} === Fungi === {{Main|Fungi}} {|class="wikitable sortable" !Dibisyon!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Inilalarawang espesye |- | [[Ascomycota]] | Bladder fungus<ref name="K&D" />{{rp|396}} | Ascomycetes,<ref name="K&D" />{{rp|396}} sac fungi |Tend to have fruiting bodies (ascocarp).<ref>{{Cite journal|title=Advances in Applied Microbiology Chapter 2 - Fungal Spores for Dispersion in Space and Time|journal=Advances in Applied Microbiology|volume=85|pages=43–91|last=Wyatt, T., Wosten, H.|first=Dijksterhuis, J.|doi = 10.1016/B978-0-12-407672-3.00002-2|pmid=23942148|year=2013}}</ref> Filamentous, producing hyphae separated by septa. Can reproduce asexually.<ref>{{Cite web|url=https://courses.lumenlearning.com/boundless-biology/chapter/classifications-of-fungi/|title=Classifications of Fungi {{!}} Boundless Biology|website=courses.lumenlearning.com|access-date=2019-05-05}}</ref> |30,000 |- | [[Basidiomycota]] | Small base fungus<ref name="K&D" />{{rp|402}} | Basidiomycetes,<ref name="K&D" />{{rp|402}} club fungi |Bracket fungi, toadstools, smuts and rust. Sexual reproduction.<ref name="courses.lumenlearning.com">{{cite web |title=Archaeal Genetics {{!}} Boundless Microbiology |url=https://courses.lumenlearning.com/boundless-microbiology/chapter/archaeal-genetics/ |website=courses.lumenlearning.com}}</ref> | 31,515 |- | [[Blastocladiomycota]] | Offshoot branch fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/blastocladiomycota/default.htm | title = Blastocladiomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 1 October 2016 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Blastoclads | | Less than 200 |- | [[Chytridiomycota]] | Little cooking pot fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/chytridiomycota/default.htm | title = Chytridiomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 9 January 2014 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Chytrids |Predominantly Aquatic [[Saprotrophic nutrition|saprotrophic]] or parasitic. Have a posterior [[flagellum]]. Tend to be single celled but can also be multicellular.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/science/Chytridiomycota|title=Chytridiomycota {{!}} phylum of fungi|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2019-05-05}}</ref><ref>{{Cite book|title=Physical Chemical Properties of Fungi|last=McConnaughey|first=M|doi = 10.1016/B978-0-12-801238-3.05231-4|year = 2014|isbn = 9780128012383}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Fossil Fungi Chapter 4 - Chytridiomycota|last=Taylor, Krings and Taylor|first=Thomas, Michael and Edith|doi=10.1016/b978-0-12-387731-4.00004-9|year=2015|journal=Fossil Fungi|pages=41–67}}</ref> |1000+ |- | [[Glomeromycota]] | Ball of yarn fungus<ref name="K&D" />{{rp|394}} | Glomeromycetes, {{abbr|AM|arbuscular mycorrhizal}} fungi<ref name="K&D" />{{rp|394}} |Mainly arbuscular mycorrhizae present, terrestrial with a small presence on wetlands. Reproduction is asexual but requires plant roots.<ref name="courses.lumenlearning.com"/> |284 |- | [[Microsporidia]] | Small seeds<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/microsporidia/default.htm | title = Microsporidia | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 12 March 2013 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Microsporans<ref name="K&D" />{{rp|390}} | | 1400 |- | [[Neocallimastigomycota]] | New beautiful whip fungus<ref>{{cite web | url = http://comenius.susqu.edu/biol/202/fungi/neocallimastigomycota/default.htm | title = Neocallimastigomycota | last1 = Holt | first1 = Jack R. | last2 = Iudica | first2 = Carlos A. | date = 23 April 2013 | website = Diversity of Life | publisher = Susquehanna University | access-date = 29 December 2016}}</ref> | Neocallimastigomycetes |Predominantly located in digestive tract of herbivorous animals. Anaerobic, terrestrial and aquatic.<ref name="Types of Fungi">{{Cite web|url=https://biologywise.com/types-of-fungi|title=Types of Fungi|website=BiologyWise|date=22 May 2009|language=en-US|access-date=2019-05-05}}</ref> | approx. 20 <ref name="Phylogeny of anaerobic fungi (phylum Neocallimastigomycota), with contributions from yak in China">{{cite journal |last1=Wang |first1=Xuewei |last2=Liu |first2=Xingzhong |last3=Groenewald |first3=Johannes Z. |title=Phylogeny of anaerobic fungi (phylum Neocallimastigomycota), with contributions from yak in China |journal=Antonie van Leeuwenhoek |date=2017 |volume=110 |issue=1 |pages=87–103 |doi=10.1007/s10482-016-0779-1 |pmid=27734254 |pmc=5222902 }}</ref> |- | [[Zygomycota]] | Pair fungus<ref name="K&D" />{{rp|392}} | Zygomycetes<ref name="K&D" />{{rp|392}} |Most are saprobes and reproduce sexually and asexually.<ref name="Types of Fungi"/> | aprox. 1060 |-class="sortbottom" |'''Total: 8''' | | | |} === Protista === {{Main|Protista}} {| class="wikitable" |- | style="background: #cbfdcb" width="30%"| | [[Harosa]] |- | style="background: #ffe0e0"| | [[Protozoa]] |} {|class="wikitable sortable" !Phylum/Dibisyon!!Kahulugan!!Karaniwang pangalan!!Natatanging katangian!!Halimbawa!!Inilalarawang espesye |- style="background: #ffe0e0" | [[Amoebozoa]] | Amorphous animal | Amoebas | Presence of [[pseudopodia]] | ''[[Amoeba (genus)|Amoeba]]'' | 2400 |- style="background: #cbfdcb" | [[Bigyra]] | Two rings | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Cercozoa]] | | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Choanozoa]] | Funnel animal | | | Presence of a colar of microvilli surrounding a [[flagellum]] |125 |- style="background: #cbfdcb" | [[Ciliophora]] | Cilia bearer | Ciliates | Presence of multiple cilia and a [[cytostome]] | ''Paramecium'' |4500 |- style="background: #cbfdcb" | [[Cryptista]] | Hidden | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Euglenozoa]] | True eye animal | | | ''Euglena'' |800 |- style="background: #cbfdcb" | [[Foraminifera]] | Hole bearers | Forams | Complex shells with one or more chambers | Forams |10000, 50000 extinct |- style="background: #cbfdcb" | [[Haptophyta]] | | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Loukozoa]] | Groove animal | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Metamonada]] | Middle single-celled organisms | | | | ''Giardia'' |- style="background: #ffe0e0" | [[Microsporidia]] | Small spore | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Myzozoa]] | Suckling animal | | | |1555+ |- style="background: #cbfdcb" | [[Ochrophyta]] | Yellow plant | | | | Diatoms |- style="background: #cbfdcb" | [[Oomycota]] | Egg fungus<ref name="K&D" />{{rp|184}} | Oomycetes | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Percolozoa]] | | | | | |- style="background: #cbfdcb" | [[Radiozoa]] | Ray animal | Radiolarians | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Sarcomastigophora]] | Flesh and whip bearer | | | | |- style="background: #ffe0e0" | [[Sulcozoa]] | | | | | |-class="sortbottom" |'''Total: 19''' | | | |} The Catalogue of Life includes [[Rhodophyta]] and [[Glaucophyta]] in kingdom Plantae,<ref name="CoLtree" /> but other systems consider these phyla part of Protista.<ref>{{cite journal| last = Corliss| first = John O.| date = 1984| title = The Kingdom Protista and its 45 Phyla| journal = BioSystems| volume = 17| issue = 2| pages = 87–176|doi=10.1016/0303-2647(84)90003-0| pmid = 6395918}}</ref> === Bacteria === {{main|Bacterial phyla}} <!--COPY-PASTE FROM THERE--> Currently there are bacterial 40 phyla (not including "[[Cyanobacteria]]") that have been validly published according to the [[Bacteriological Code]]<ref name="LPSN phyla">{{cite web | vauthors = Euzéby JP, ((Parte AC.)) | url = https://lpsn.dsmz.de/text/names-of-phyla | title = Names of phyla | access-date = April 3, 2022 | publisher = [[List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature]] (LPSN)}}</ref> # [[Acidobacteriota]], phenotypically diverse and mostly uncultured # [[Actinomycetota]], High-G+C Gram positive species # [[Aquificota]], deep-branching # [[Armatimonadota]] # [[Atribacterota]] # [[Bacillota]], Low-G+C Gram positive species, such as the spore-formers [[Bacilli]] (aerobic) and [[Clostridia]] (anaerobic) # [[Bacteroidota]] # [[Balneolota]] # [[Bdellovibrionota]] # [[Caldisericota]], formerly candidate division OP5, ''Caldisericum exile'' is the sole representative # [[Calditrichota]] # [[Campylobacterota]] # [[Chlamydiota]] # [[Chlorobiota]], green sulphur bacteria # [[Chloroflexota]], green non-sulphur bacteria # [[Chrysiogenota]], only 3 genera (''Chrysiogenes arsenatis'', ''Desulfurispira natronophila'', ''Desulfurispirillum alkaliphilum'') # [[Coprothermobacterota]] # [[Deferribacterota]] # [[Deinococcota]], ''Deinococcus radiodurans'' and ''Thermus aquaticus'' are "commonly known" species of this phyla # [[Dictyoglomota]] # [[Elusimicrobiota]], formerly candidate division Thermite Group 1 # [[Fibrobacterota]] # [[Fusobacteriota]] # [[Gemmatimonadota]] # [[Ignavibacteriota]] # [[Kiritimatiellota]] # [[Lentisphaerota]], formerly clade VadinBE97 # [[Mycoplasmatota]], notable genus: ''[[Mycoplasma]]'' # [[Myxococcota]] # [[Nitrospinota]] # [[Nitrospirota]] # [[Planctomycetota]] # [[Pseudomonadota]], the most well-known phylum, containing species such as ''[[Escherichia coli]]'' or ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'' # [[Rhodothermota]] # [[Spirochaetota]], species include ''[[Borrelia burgdorferi]]'', which causes Lyme disease # [[Synergistota]] # [[Thermodesulfobacteriota]] # [[Thermomicrobiota]] # [[Thermotogota]], deep-branching # [[Verrucomicrobiota]] === Archaea === {{main|Archaea}} Currently there are 2 phyla that have been validly published according to the [[Bacteriological Code]]<ref name="LPSN phyla" /> # [[Nitrososphaerota]] # [[Thermoproteota]], second most common archaeal phylum Other phyla that have been proposed, but not validly named, include: # "[[Euryarchaeota]]", most common archaeal phylum # "[[Korarchaeota]]" # "[[Nanoarchaeota]]", ultra-small symbiotes, single known species ==Tingnan din== *[[Kladistiko]] *[[Pilohenetiko]] *[[Sistematiko]] *[[Taksonomiya]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Mga ugnayang panlabas== *[http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm Mga Pangunahin Sangahay ng mga Hayop] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060716113027/http://waynesword.palomar.edu/trnov01.htm |date=2006-07-16 }} [[Etimolohiya]]: *[http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html American Heritage Dictionary (Diksiyunaryo ng Pamanang Amerikano)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070210155812/http://www.bartleby.com/61/54/P0275400.html |date=2007-02-10 }}: ''Phylum'', bagong salitang Latin, mula sa Griyegong ''phūlon'' (klase). *[http://www.etymonline.com/index.php?l=p&p=15 Diksiyunaryong pang-Etimolohiya sa internet]: mula sa Griyegong ''phylon'' (lahi, lipi, kasapi, pinagmulan); na kaugnay ng ''phyle'' (tribo, angkan), at ''phylein'' (dalhin dito) ng ''physikos'' (tumutukoy sa kalikasan); mula sa ''physis'' (kalikasan) {{Taxonomic ranks}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Lapi]] 8xsigydfj4xugb5co7nm189gx9wed31 0 45249 1960506 1957564 2022-08-04T22:36:34Z Xsqwiypb 120901 /* Mga pagkaing bawal */ wikitext text/x-wiki [[File:Pig_farm_Vampula_9.jpg|thumb|Ang [[baboy]] ay isang [[hayop]] na karumaldumal o marumi na hindi dapat kainin ayon sa Levitico 11]] [[File:Penaeus_monodon.jpg|thumb|Ang mga hayop sa tubig na walang kaliskis at palikpik gaya ng [[hipon]] ay karumaldumal o marumi na hindi dapat kainin ayon sa [[Aklat ng Levitico]] 11]] Ang '''kashrut''' ([[Wikang Ebreo|Ebreo]]: כשרות) ang mga [[Halakha|batas]] pampagkain ng mga [[Sinaunang Israelita]] gayundin din sa [[Hudaismo]]. Ang ilang mga pagkain, kasama ang [[baboy]] at [[marisko]], ay ipinagbabawal; hindi maaaring ipagsama ang karne at lakteo tulad ng gatas o keso (na maihahambing sa pagbawal ng [[Lutuing Italyano|tradisyong Italyano]] sa pagsabay ng ''[[cappuccino]]'', na nagtataglay ng gatas, at [[pananghalian]], na nagtataglay ng karne, sapagkat nakasasagabal ito sa [[panunaw]]);<ref>http://www.jewfaq.org/kashrut.htm</ref><ref>{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.italyinsf.com/2008/03/27/cappuccino-etiquette/ |access-date=2009-01-29 |archive-date=2009-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090321123715/http://www.italyinsf.com/2008/03/27/cappuccino-etiquette/ |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.accentintl.com/brochures/Spring2007.pdf{{Dead link|date=Mayo 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> at ang [[Sheḥita|pagkatay ng karne alinsunod sa ritwal]] at ang pag-aasin nito upang maalis ang dugo at walang matirang bakas nito. Ginagamit ang [[alak]] at [[tinapay]] tuwing [[Shabat]] at iba pang mga banal na araw. Sari-sari ang mga uri ng lutuing Hudyo sa buong daigdig buhat ng paggamit ng mga lokal na kasangkapan, at malaki ang impluwensiyang naibahagi rito ng mga lokal na [[gastronomiya]]. ==Mga karumaldumal o maruming hayop na bawal kainin ayon sa Aklat ng Levitico== *Mga [[hayop]] sa tubig na walang [[kaliskis]] at [[palikpik]] gaya ng [[hipon]], [[lobster]], [[alimango]], [[hito]], [[tulya]], [[tahong]] etc. ([[Aklat ng Levitico]] 11:9-12, [[Aklat ng Deuteronomio]] 14:9-10) *Mga hayop na parehong hindi ngumunguya ng [[cud]] (hindi [[Ruminantia]]) at hindi hati ang paa (hindi kasapi ng [[Artiodactyla]]) gaya ng [[baboy]], [[kuneho]](ayon sa Levitico 11:6 ay ngumunguya ng [[cud]] ngunit ito ay hindi totoo), [[Kabayo]], [[kamelyo]], mga [[reptilya]] at mga [[amphibian]]([[Aklat ng Levitico]] 11:3-8) *Mga [[ibon]] o owph<ref>https://www.bibletools.org/index.cfm/fuseaction/Lexicon.show/ID/H5775/%60owph.htm</ref> gaya ng [[buwitre]], [[lawin]], [[kuwago]], [[heron]], [[stork]](Levitico 11:13-14), [[paniki]](hindi ibon), tagak, [[tariktik]], [[ostrich]] <ref>Hulin, 64b</ref> *[[daga]], [[butiki]](Levitico 11:29-30) ==Mga pagkaing bawal== *[[dugo]] *mga [[alak]] na hindi [[alak na Kosher]] *Mga prutas sa unang tatlong taon ng pagtatanim ng isang puno (Levitico 19:23) *Pinagsamang karne at gatas ([[Aklat ng Exodo]] 23:19;34:26, [[Deuteromio]] 14:21) *Mga hayop na lumilipad na may apat na hita([[Aklat ng Levitico]] 11:20,23). Isinalin sa ilang bersiyon na [[insekto]] ngunit ang mga [[insekto]] ay may anim na hita at hindi apat. *Mga halaman o bunga na [[hybrid]] o '''[[Kil'ayim]]''' (Levitico 19:19, Deuteronomio 22:9-12) gaya ng [[okra]], [[kiwi]], karaniwang [[sibuyas]], [[pinya]], [[mani]], [[oat]], [[lemon]], [[buko]], [[kape]], [[carrot]], [[yam]](kabilang ang [[ube]]), [[presa]], [[bulak]], [[barley]], [[patatas]], [[macadamia]], [[mansanas]], [[saging]], [[tabako]], [[avocado]], [[pea]], [[seresa]], [[plum]], [[almond]], [[peras]], [[labanos]], [[kastanyas]], [[raspberry]], [[blackberry]], [[kamatis]], [[talong]], [[trigo]], [[mais]], [[ubas]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_plant_hybrids</ref> ==Mga pagkaing puwedeng kainin== *Mga [[balang]] == Mga sanggunian == {{commonscat|Kosher|Kashrut}} {{reflist}} [[Kategorya:Halakha]] [[Kategorya:Hudaismo]] a9damlmi3xqnafdw27haclc8sqfadpy 0 45576 1960387 1946551 2022-08-04T12:34:00Z 112.201.52.15 /*Heneral Santos*/ wikitext text/x-wiki {{Infobox Philippine city 2 | infoboxtitle = Lungsod ng General Santos | official_name = General Santos City | native_name = Dakbayan sa Heneral Santos | nickname = Tuna "Capital ng Pilipinas" | motto = {{languageicon|en|Ingles}} Go GenSan! | image_skyline = {{Photomontage | photo1a = Gensan.jpg{{!}}Aerial view of urban GenSan | photo2a = SM City General Santos - panoramio (2).jpg{{!}}SM City GenSan | photo2b = Grill - BBQ in General Santos City.jpg{{!}}Grill - Barbecue stall in General Santos City | photo3a = Gen Santos city 3.jpg{{!}}General Santos highway | size = 250 | position = center | spacing = 2 | color = transparent | border = 0 | foot_montage = Aerial view of urban GenSan; SM City GenSan; Grill - Barbecue stall in General Santos City; General Santos highway }} | image_caption = | image_seal = Ph seal gensan.png | seal_size = 100x80px = | locatormapfile = {{PH wikidata|image_map}} | caption = Mapa ng Timog Cotabato na nagpapakita sa lokasyon ng General Santos. | region = [[SOCCSKSARGEN]] (Rehiyon XII) | province = [[Timog Cotabato]] | districts = Unang Distrito ng Timog Cotabato | barangays = 26 | class = Mataas na Urbanisadong Lungsod | language = [[Wikang Sebwano|Cebuano]], [[Wikang Blaan|Blaan]], [[Wikang Moro|Islam]], [[Wikang Iloko|Ilokano]] | mayor = Ronnel Rivera | vice_mayor = Shirlyn Bañas-Nograles | representative_link = Distritong pambatas ng South Cotabato|Kinatawan | named_for = Heneral Paulino Santos | representative = Pedro B. Acharon Jr. | founded = 18 Agosto 1947 | cityhood = 1968 | fiesta = 5 Setyembre 1988 | areakm2 = 492.86 | pop2007 = 535747 | popden2007 = 637 | area_code = 83 | zip_code = 9500 |latd=6 |latm=7 |lats= |latNS=N |longd=125 |longm=10 |longs= |longEW=E | elevation_footnotes = | elevation_m = 15.0 | elevation_ft = | website = [http://www.gensantos.gov.ph www.gensantos.gov.ph ] }}<!-- Infobox ends --> Ang '''Lungsod ng General Santos ''' ay isang [[mga lungsod ng Pilipinas|lungsod]] sa [[mga lalawigan ng Pilipinas|lalawigan]] ng [[Timog Cotabato]], [[Pilipinas]]. Ayon sa {{PH wikidata|population_as_of}}, ito ay may populasyon na {{PH wikidata|population_total}} sa may {{PH wikidata|household}} na kabahayan. Matatagpuan sa isla ng [[Mindanao]], ang Heneral Santos ito ang pinakatimog at pinakamalapit (''southernmost city'') na lungsod sa Pilipinas. Ito ang sentrong pang-rehiyon para sa commerce at industriya ng rehiyon ng [[SOCCSKSARGEN]], at geographically matatagpuan sa loob ng lalawigan nang South Cotabato ngunit pinangangasiwaan nang nakapag-iisa. Ang Heneral Santos ay napabilang sa mga Matataas na Urbanisadong lungsod sa Pilipinas. Dating kilala bilang Dadiangas, ang lungsod, ipinangalanang ito Heneral. Paulino Santos nang Pilipinas ay isang dating Commanding General nang Philippine Army, at ang nangungunang pioneer nang settlement nang bansa Nagmula ang Pilipinong [[boksingero]]ng si [[Manny Pacquiao]] sa Brgy. Labangal. Ang Heneral Santos Metropolitan Area o Metro General Santos ay isang metroplitan area na sumasaklaw sa mataas na urbanisadong lungsod ng Heneral Santos. Ang Regional Agro-Industrial Center ng Alabel, ang mga bayan ng Sarangani tulad ng Glan, Kiamba, Maasim, Maitum, Malapatan at Malungon at ang nabuo sa kalapit na probinsya ng South Cotabato na kasama na ang Metro General Santos ay idinagdag sa lalawigan ng Lake Sebu, Polomolok, T'Boli at Tupi. ==Kasaysayan== Ang mga tribu ng B'laan ay ang mga orihinal na naninirahan sa Heneral Santos, at ang mga bakas ng kanilang maagang pag-areglo nang lugar ay matatagpuan sa mga pangalan nang lugar ng lungsod, na nagmula sa kanilang bokabularyo. Ang kanilang pangalan para sa lunsod, ang Dadiangas, ay mula sa mahirap na puno ng Ziziphus spina-christi na minsan ay masagana sa lugar at ngayon ay isang protektadong species sa ilalim ng Republic Act 8371 o ang Katutubong Katutubong Batas ng 2007. Ang B'laan tribu ay kasalukuyang nabubuhay bukod sa bagong henerasyon ng mga settler at iba pang mga, Inilipat ang pangalang ito kay Heneral Paulino Santos noong maging bilang lungsod ito. ===Alon ng migrasyon=== Inorganisa sa ilalim ng National Land Settlement Administration (NLSA) ng Pamahalaang Komonwelt na pinamumunuan ni Pangulong [[Manuel L. Quezon]], at pinangunahan ni General Paulino Santos ang paglilipat ng 62 na [[Kristiyano]] na naninirahan mula sa [[Luzon]] hanggang sa baybayin nang [[Look ng Sarangani|Sarangani Bay]] sakay ang steam ship [[Basilan]] ng Compañia Maritima noong 27 Pebrero 1939. Ang 62 pioneer, karamihan sa mga nagtapos sa agrikultura at kalakalan, ay ang unang malaking batch ng mga naninirahan sa lupa sa lugar na may misyon upang masigasig na linangin ang rehiyon. Matapos ang pag-agos nang mga pioneer, libu-libong higit pang mga Kristiyano mula sa Luzon at [[Visayas]] ang lumipat sa lugar, unti-unting nagtulak sa ilang residente nang B'laan sa mga bundok, na nawalan ng kanilang kabuhayan. Noong Marso 1939, ang unang pormal na kasunduan sa lungsod ay ang itinatag sa Alagao, na ngayon ay kilala bilang Barangay Lagao. Ang distrito ng Lagao ay kilala noon bilang "Municipal District of Buayan" sa ilalim nang hurisdiksiyon nang deputy governor ng Municipal District of Glan. Hanggang sa opisyal na ito ay naging isang malayang "Munisipal na Distrito ng Buayan" noong 1 Oktubre 1940, na hinirang si Datu Sharif Zainal Abedin-isang Arab mestizo na kasal sa isang anak na babae nang isang napaka-maimpluwensiyang datu ng mababang Buayan-bilang unang munisipal na alkalde ng distrito. ===Ikalawang Digmaang Pandaigdig=== Noong [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], ang Distrito ng Lungsod ng Buayan ay naging isa sa mga huling hangganan sa pagitan nang pinagsamang mga pwersang Amerikano at Pilipino at hukbo mula sa Imperyo ng Hapon. Bumalik sa pwersa nang mga Imperyal nang Hapon ang ginawa ng Klaja Karsts Land na kanilang huling landas para sa pagtatanggol, pagtatayo nang mga round bunker at tunnels. Ang mga bunker na ito ay makikita pa rin sa Sitio Guadalupe; Gayunman, ang karamihan sa mga tunnel ay nasira at napinsala pa nang mga mangangaso ng kayamanan at mga developer nang lupa. ===Pagpapanglan sa lungsod ng status=== [[Talaksan:Monument of Gen. Paulino Santos.jpg|thumb|left|Statue ni General Paulino Santos na ipinangalan sa kanya ang lungsod]] Isang taon pagkatapos na mabawi ng Pilipinas ang ganap na soberanya mula sa Estados Unidos noong 4 Hulyo 1946, ang Munisipalidad ng Buayan ay naging ika-apat na klase nang regular na munisipalidad sa pamamagitan ng Executive Order Number 82, na may petsang 18 Agosto 1947 ni Pangulong Manuel Roxas, na sumasamo sa Municipal Distrito ng Glan na ang mababang bracket ng kita sa panahong ito ay inalis nang karapatan para sa karangalan. Si Dadiangas ay ang upuan nang pamahalaan para sa Munisipalidad ng Buayan na pinili ang Irineo Santiago bilang unang Municipal Mayor sa isang lokal na halalan na ginanap noong 11 Nobyembre 1947. Ang pormal na ipinataw ni Mayor Santiago noong 1 Enero 1948. Pagkalipas ng anim na taon, noong Hunyo 1954, ang Municipality of Buayan ay pinalitan ng pangalan na General Santos bilang isang pagkilala sa nangungunang pioneer sa pamamagitan ng Batas 1107 na isinulat ni Congressman Luminog Mangelen nang Probinsiya ng Cotabato. ===City Hall ng GenSan=== [[Talaksan:City Hall, General Santos City, Philippines.JPG|thumb|Ang GenSan City Hall]] Mula 1963 hanggang 1967, ang ekonomiya ng munisipalidad ay nakaranas ng isang boom sa ilalim ni Mayor Lucio A. Velayo, tulad nang maraming malalaking agri-based at multinasyunal na kumpanya tulad nang Dole Philippines, General Milling Corporation at UDAGRI na pinalawak sa lugar. Kahit na kwalipikado itong maging ika-apat na klaseng lungsod mula sa pagiging isang munisipalidad, tinanggihan ng mga residente ang isang paglipat ng Kongreso Salipada Pendatun upang i-convert ang Munisipalidad ng Buayan sa isang lungsod at palitan ang pangalan nito ng Rajah Buayan. Noong 8 Hulyo 1968, ang munisipalidad ng General Santos ay naging isang lungsod pagkatapos ng pag-apruba ng Republic Act No. 5412, na isinulat ni Congressman James L. Chiongbian. Ito ay pinasinayaan noong Setyembre 5&nbsp;ng taong iyon, kasama si Antonio C. Acharon ang naging unang alkalde ng bagong lungsod. Noong ika-5 nang Setyembre sa taong 1988, Isang dekada matapos ang pagtatalaga nito bilang isang chartered city, ang GenSan ay ipinahayag na isang highly urbanized city ng South Cotabato. ==Heograpiya== [[Talaksan:Amandari Cove lake - panoramio.jpg|thumb|Ang Amarandi Cove Lake]] Ang General Santos City ay nasa timog bahagi ng Pilipinas. Matatagpuan ito sa 6 ° 7'N 125 ° 10'E latitude. Ang lungsod ay nasa timog-silangan ng [[Maynila]], timog-silangan ng [[Cebu]] at timog-kanluran ng [[Davao]]. Ang lungsod ay hangganan ng mga munisipalidad ng Sarangani Province na sina Alabel sa silangan, at Maasim sa timog. Sa pangkalahatan, ang General Santos ay may hangganan ng munisipyo ng South Cotabato ng munisipyo ng Polomolok at Sarangani ng Malungon sa hilaga, at ang munisipalidad ng T'boli sa kanluran. ==Klima== Ang General Santos City ay mayroong tropikal na basa at tuyo na klima (ang klasipikasyon ng klima ng Köppen Aw). Ito ay itinuturing na isa sa mga pinakamalubhang lugar sa Pilipinas, kahit na sa isang mas malinaw na dry season. {{Weather box | location = General Santos City | metric first = Yes | single line = Yes | width = auto | Jan record high C = 40.0 | Feb record high C = 37.8 | Mar record high C = 38.9 | Apr record high C = 38.3 | May record high C = 40.0 | Jun record high C = 42.8 | Jul record high C = 40.0 | Aug record high C = 37.8 | Sep record high C = 40.0 | Oct record high C = 38.9 | Nov record high C = 36.7 | Dec record high C = 37.8 | year record high C = 42.8 | Jan high C = 31.7 | Feb high C = 31.7 | Mar high C = 32.2 | Apr high C = 32.8 | May high C = 31.7 | Jun high C = 30.6 | Jul high C = 30.6 | Aug high C = 30.6 | Sep high C = 30.6 | Oct high C = 31.1 | Nov high C = 31.1 | Dec high C = 31.7 | year high C = 31.4 | Jan mean C = 27.8 | Feb mean C = 28.2 | Mar mean C = 28.8 | Apr mean C = 29.1 | May mean C = 28.7 | Jun mean C = 27.9 | Jul mean C = 27.7 | Aug mean C = 27.6 | Sep mean C = 27.7 | Oct mean C = 27.9 | Nov mean C = 28.1 | Dec mean C = 28.2 | year mean C = 28.2 | Jan low C = 23.9 | Feb low C = 24.4 | Mar low C = 24.9 | Apr low C = 24.9 | May low C = 24.9 | Jun low C = 24.9 | Jul low C = 23.9 | Aug low C = 23.9 | Sep low C = 23.9 | Oct low C = 23.9 | Nov low C = 23.9 | Dec low C = 23.9 | year low C = 24.3 | Jan record low C = 18.9 | Feb record low C = 18.9 | Mar record low C = 20.0 | Apr record low C = 20.0 | May record low C = 17.8 | Jun record low C = 21.7 | Jul record low C = 20.0 | Aug record low C = 19.4 | Sep record low C = 20.0 | Oct record low C = 21.1 | Nov record low C = 21.7 | Dec record low C = 20.0 | year record low C = 17.8 | precipitation colour = green | Jan precipitation mm = 88.9 | Feb precipitation mm = 73.7 | Mar precipitation mm = 40.6 | Apr precipitation mm = 48.3 | May precipitation mm = 104.1 | Jun precipitation mm = 121.9 | Jul precipitation mm = 109.2 | Aug precipitation mm = 83.8 | Sep precipitation mm = 81.3 | Oct precipitation mm = 106.7 | Nov precipitation mm = 96.5 | Dec precipitation mm = 91.4 | year precipitation mm = 1046.4 | unit precipitation days = 0.1 mm | Jan precipitation days = 8 | Feb precipitation days = 7 | Mar precipitation days = 6 | Apr precipitation days = 7 | May precipitation days = 10 | Jun precipitation days = 13 | Jul precipitation days = 10 | Aug precipitation days = 12 | Sep precipitation days = 11 | Oct precipitation days = 13 | Nov precipitation days = 10 | Dec precipitation days = 9 | year precipitation days = 116 | Jan humidity = 77 | Feb humidity = 76 | Mar humidity = 75 | Apr humidity = 76 | May humidity = 79 | Jun humidity = 82 | Jul humidity = 82 | Aug humidity = 82 | Sep humidity = 82 | Oct humidity = 82 | Nov humidity = 84 | Dec humidity = 79 | year humidity = 79 | source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_988510_kt.pdf | title = Klimatafel von General Santos / Insel Mindanao / Philippinen | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = German | accessdate = 5 April 2017}}</ref> | date = May 2014 }} </center><!-- End of Weatherbox --> ===Relihiyon=== Ang nangingibabaw na relihiyon sa lunsod ay ang Kristiyanismo, ang pinakamalaking denominasyon ay ang Katolikong Iglesia, na binubuo nang halos 90% porsiyento ng populasyon. Tungkol sa 9% nang populasyon ay nabibilang sa Islam, karamihan sa mga Sunnite. == Mga Barangay == Ang Lungsod ng General Santos ay nahahati sa 26 na mga [[barangay]]. {{div col|colwidth=22em}} * Apopong * Baluan * Batomelong * Buayan * Bula * Calumpang * City Heights * Conel * Dadiangas East * Dadiangas North * Dadiangas South * Dadiangas West * Fatima (Uhaw) * Katangawan * Labangal (Makr Wharf) * Lagao (1st & 3rd) * Ligaya * Mabuhay * Olympog * San Isidro (Lagao 2nd) * San Jose * Siguel * Sinawal * Tambler * Tinagacan * Upper Labay {{div col end}} ==Demograpiko== {{Populasyon}} ==Ekonomiya== Ang pangunahing pang-ekonomiyang aktibidad ng lungsod ay pangunahing naka-angkla sa dalawang sektor na ang industriya ng agro-industriya at pangingisda. Agro-industriya: Pinagkalooban ng mayaman na bulkan na lupa, sapat at mahusay na ipinamamahagi ang lahat ng ulan sa buong taon at isang klima-free climate, ang General Santos City ay gumagawa ng kalidad ng pag-export ng mataas na pinahahalagahan na mga pananim tulad nang mais, niyog, pinya, asparagus, saging at bigas. Nagbibigay din ito ng kalidad nang mga kakaibang prutas, gulay at bulaklak. Ang lungsod ay din nang isang nangungunang producer at tagaluwas ng kalidad ng mga hayop tulad nang manok, hogs, at mga baka. Ngunit sa patuloy na pag-unlad nang populasyon at ekonomiya sa paglipas ng panahon, ang ilang mga lupain ng agrikultura ng lunsod ay unti-unting na-convert sa mga nakapaloob na lugar upang matugunan ang medyo lumalaking pangangailangan ng tirahan at mabubuhay na puwang. [[Talaksan:Gen Santos city 5.jpg|thumb|right|Ang Fish Port ng General Santos City]] [[Talaksan:Aerial shot of General Santos City Port in South Cotabato.jpg|thumb|right|Ang General Santos City Fishing Port Complex]] [[Talaksan:General Santos International Airport.jpg|thumb|Ang General Santos International Airport ng harapan]] Ang Industriya ng Pangingisda: Ang General Santos City ay ang pinakamalaking producer nang sashimi-grade tuna sa Pilipinas. Sa maagang 1970, ang pamagat na "Tuna Capital of the Philippines" ay naging isang tag dito. Ang GenSan din ang ikalawang pinakamalaking pang-araw-araw na kabuuang catch ng isda sa bansa pagkatapos ng Navotas City sa National Capital Region. Ipinagmamalaki nang mga naninirahan sa lunsod na ang mga isda at pagkaing-dagat ay hindi nalulugod kaysa sa kung ano ang matatagpuan sa kanilang lugar. Ang industriya nang pangingisda sa GenSan ay nagbibigay nang kabuuang pang-araw-araw na kapasidad na 750 metriko tonelada nang mga isda na nakuha lamang at naghahatid ng mga 7,800 manggagawa. Alin ang dahilan kung bakit ang General Santos City ay tahanan nang pitong "7" tuna processing plants sa bansa. Ang Fishport Complex sa Barangay Tambler ay may 750 metro (2,460 piye) na pantalan at isang 300 metro (980 piye) na pantalan para sa 2,000 GT reefer carrier. Ang fishport ay nilagyan nang mga modernong pasilidad na sumusunod sa mga internasyonal na pamantayan sa paghawak ng isda. Nakarehistro ang General Santos City ng 1,365 bagong medium hanggang sa malalaking negosyo noong 2011. Ang isang aggregate investment na kasangkot ay tinatayang PHP 1.202 bilyon. Nangungunang industriya para sa bagong pamumuhunan noong 2011 ay ang mga sumusunod: Hotel and Restaurant-31%; Bultuhang & Mga Tip sa Trabaho-20%; Pagkumpuni ng Mga Sasakyan Motor, Mga Motorsiklo at Mga Kalakalan ng Personal at Pambahay, Real Estate at Pagrenta nang Mga Aktibidad sa Negosyo-17%; Iba pang mga Serbisyo sa Komunidad, Social at Personal-8%; Financial Intermediation-5%; Manufacturing-5%; Pangingisda-3%; ICT-3% Sa taong 2000, mayroong 59 bangko na naglilingkod sa lungsod. Ito ay binubuo ng 46 commercial bank, 5 savings bank, 7 rural bank at 1 cooperative bank. Bukod dito, may 48 institusyong nagpapautang pati na rin ang 49 pawnshops na nagbibigay ng emergency loan assistance. ===Malls=== <!-- [[Talaksan:SM City GenSan - panoramio.jpg|thumb|Ang SM City GenSan]] --> ; SM City GenSan Ang General Santos City ay ang shopping capital nang Soccksargen region. Ang mga residente mula sa mga kalapit na bayan at lalawigan ay bumibisita sa lungsod upang mamili at makisaya sa mga aktibidad sa buhay at paglilibang. Mayroong maraming malalaking shopping malls sa lungsod, mga kilalang rito ang mga KCC Mall ng Gensan, SM City General Santos, Robinsons Place GenSan, Gaisano Mall ng GenSan, RD Plaza (Fitmart), Veranza Mall, Robinson's Place ng Gensan at ang pinakabagong karagdagan sa lungsod na RD City Mall na matatagpuan sa Brgy. Calumpang at Unitop Shopping Mall sa Brgy. Dadingas West. Ang SM Savemore ay may dalawang sangay sa lungsod at ang isa pang sangay ay itatayo sa loob nang lugar nang downtown. Mayroon ding balita tungkol sa pagbuo ng Ayala Mall at Puregold. Ang mga mall na ito ay tahanan sa parehong pambansa at internasyonal na mga tatak ng mga retail merchandise pati na rin ang mga restaurant at cafe. Maraming mga merchandise at malalaking pamilihan na pag-aari nang mga negosyante ng lokal at dayuhang Tsino, Taiwanese at Koreano sa lungsod. ==Inprastaktura== ===Komunikasyon=== Ang modernong at state-of-the-art na mga pasilidad ng komunikasyon na may mga pamantayang global ay madaling magagamit at ibinibigay sa General Santos City nang mga pangunahing kumpanya ng telekomunikasyon sa bansa. Kabilang dito ang mga boses, data, internet at mga solusyon sa network, bukod sa iba pa, sa parehong mga wired at mobile form. ==Transportasyon== Ang mga Airliner ay bumaba sa General Santos City International Airport Ang GenSan at ang buong Soccsksargen ay maaaring maabot sa pamamagitan ng hangin, lupa, o dagat. ===Paliparang Transportasyon=== [[Talaksan:GES Tarmac.jpg|thumb|right|Ang General Santos City International Airport]] Ang [[General Santos International Airport]] ay ang pinakamalaking paliparan sa Mindanao. Ito ay may 3,227 metrong kongkreto na runway na may kakayahang pangasiwaan ang malawak na bodoy jet tulad ng [[Airbus A340]] at [[Boeing 747]]. Tinawag din itong "Rajah Buayan Airport" sa Jainal Abedib Street sa 1990 at Tambler Airport sa taong 2008 bago ito ipalit sa pangalan nito. Ang mga flight sa at mula sa [[Manila]], [[Iloilo]], at [[Cebu]] ay kasalukuyang pinamamahalaan sa airport ng [[Philippine Airlines]] at [[Cebu Pacific]]. Ang General Santos International Airport ay ang pangalawang busiest airport sa Mindanao at ika-9 na busiest airport sa Pilipinas. ===Transportasyon sa Dagat=== [[Talaksan:Aerial view of port of general santos.jpg|thumb|Ang imahe kuha sa Makar Wharf, ang punong internasyunal sea port ng General Santos]] Ang Makar Wharf ay ang pangunahing internasyonal na port nang lungsod ng lungsod at isa sa mga pinakamahusay na port sa dagat sa bansa. Ito ay lokasyon sa Barangay Labangal, ang layo mula sa central business district. Sa isang 740 metro (2,430 piye) na docking length at isang 19 metro (62 piye) na lapad, ang pantalan ay maaaring tumanggap ng hanggang siyam na barko na may mga posisyon sa lahat nang magkasabay. Ang port ay kumpleto na sa mga modernong pasilidad tulad ng container na yarda, imbakan at pagtimbang tulay upang pangalanan ang ilan. Maraming mga kompanya ng pagpapadala ang nagpapatakbo ng regular na serbisyo ng lantsa sa lawa at mula sa iba pang mga pangunahing port sa Luzon, Visayas at Mindanao. Ang Negros Navigation, SuperFerry at Sulpicio Lines ay nagbibigay ng mga ruta sa pagpapadala sa pagitan ng isla habang ang maraming mga linya sa pagpapadala ng Indonesian ay nagpapatakbo ng international ferry service sa pagitan ng General Santos City at mga kalapit na daungan sa Indonesia na nagdadala nang parehong pasahero at kargamento. ===Transportasyon sa Lungsod=== [[Talaksan:Gen Santos city 4.jpg|thumbnail|right|Ang Pioneer Avenue sa General Santos City]] Ang pag-commute sa loob at paligid ng General Santos City ay isang mabilis at maginhawang pagsakay. Mahigit 400 bus ng pasahero, mga van nang pampublikong utility at mga jeepney ang gumagamit nang mga ruta sa loob ng lungsod at kalapit na lalawigan tulad ng Koronadal, Cotabato, Davao, Tacurong, Pagadian, Cagayan de Oro at iba pa. Ang tatlong sasakyang de-motor na mga sasakyang de-motor na kilala bilang tricycles ay ang pangunahing paraan ng pampublikong transportasyon ng lungsod at nasa kalsada mula noong mga panahong pangunguna. Ang mga naka-air condition na taksi ay din sa mga kalye ng lungsod na nag-aalok ng mga pasahero ng pagpili ng isang mas komportableng paraan ng transportasyon. Pinananatili ng Opisina ng Mga Inhinyero sa Lungsod, ang mga pangunahing kalsada ng lungsod ay pinagbubukas at pinagkalooban nang mga kalsada sa kaligtasan, mga tanda at senyas upang matiyak ang ligtas at mahusay na daloy nang trapiko sa loob ng lungsod. Tinutukoy ng Pan-Philippine Highway ang lunsod sa pamamagitan ng lupa sa iba pang mga pangunahing lungsod sa Mindanao at sa ibang bahagi ng bansa. Ang General Santos City Terminal-popular na kilala bilang Bulaong Terminal; na matatagpuan sa Barangay Dadiangas North ay ang pangunahing integrated terminal ng transportasyon ng lunsod. Ang terminal ay nagsisilbing gateway ng lungsod para sa mga biyahero. Mga bus at iba pang uri ng pampublikong transportasyon masa-sa at mula sa iba't ibang bahagi ng Mindanao tulad ng [[Koronadal]], [[Tacurong]], [[Lungsod ng Cotabato]], [[Lungsod ng Dabaw]], [[Kidapawan]], [[Digos]], [[Pagadian]], at [[Cagayan de Oro]]. ===Seguridad sa Sibilyan at Pangdepensa=== Ang Philippine National Police, isang task force militar ay binuo upang protektahan ang lungsod mula sa pag-atake ng mga terorista at iba pang krimen. Ang Task Force GenSan ay kaanib sa Philippine Army at pinamumunuan ng kolonel ng hukbo. 8 Ang mga Istasyon ng Pulis ay nagtatayo sa bawat barangay upang mapanatili ang kaligtasan at isang mapayapang pagkakasunud-sunod sa lungsod. Ang mga Ahensya at Organisasyon ay bumubuo nang isang mahusay at mapayapang kalooban upang pangkatin ang isang order sa isang lungsod. ===Serbisyong Pangkalusugan=== Ang average na pag-asa ng buhay ng Gensanon ay 70 para sa mga babae at 65 para sa mga lalaki. May 19 na mga ospital, na may kabuuang 1,963 na kama, kabilang ang GenSan Doctors Hospital, St. Elizabeth Hospital, SOCSARGEN County Hospital, Mindanao Medical Center, RO Diagan Cooperative Hospital, General Hospital District Hospital at ang bagong binuo na GenSan Medical Center sa Barangay Calumpang na nag-aalaga ng mga tao. Mayroong patuloy na pagtatayo ng inaasahang ospital sa Barangay Apopong at Barangay Lagao sa National Highway patungo sa Barangay Katangawan. ==Edukasyon== Ang Notre Dame of Dadiangas University, ay isang institusyong Katoliko na pinatatakbo ng Marist Brothers o FMS (Fratres Maristae a Scholis) Bukod sa higit sa 50 Pribadong Paaralan, tulad ng Quantum Academy, at higit sa 100 mga pampublikong paaralan, ang General Santos City ay nagho-host nang tatlong unibersidad. Ito ang Notre Dame ng Dadiangas University, Mindanao State University - General Santos at New Era University - General Santos Campus. Naglalaman din ito nang mga kolehiyo tulad ng Doña Lourdes Institute of Technology. Sa lalong madaling panahon, ang General Santos campus ng pinakalumang institusyong pang-akademya ng bansa, ang Unibersidad ng Santo Tomas, ay babangon sa Barangay Ligaya. ==Medya== Ang mga bantog na publikasyon ng media sa lungsod ay ang SusStar General Santos, Periodiko Banat, Sapol, at iba pang lokal na pahayagan. Ang Brigada Pahayagan Ang General Santos ay ang pinaka-popular na kumpanya ng pahayagan sa lungsod. Mayroong maraming istasyon ng telebisyon sa lungsod na pagmamay-ari at pinamamahalaan ng mga network ng pagsasahimpapawid-ABS-CBN 3 Soccsksargen, GMA 8 Soccsksargen, TV5 Channel 12 Gensan, GMA News TV 26, Brigada News TV 34, ABS-CBN Sports + Action Channel 36 , GNN Channel 43, at UNTV Channel 48. Karamihan sa mga network nang telebisyon ay umabot sa Davao Region at Northern Mindanao; at naglilingkod sa buong SOCCSKSARGEN Region. Ang mga malalaking at iba pang mga menor de edad na cable at satellite telebisyon kumpanya ay din ng operating sa lungsod. Karamihan sa mga istasyon ng FM at AM ay tumatakbo sa lungsod 24 oras sa isang araw tulad nang MOR 92.7 General Santos, 89.5 Brigada News FM, iFM 91.9, 94.3 Oo! FM General Santos, Radyo5 97.5 News FM, K101.5 Love Radio GenSan, Barangay 102.3 GenSan at iba pa. May tatlong lokal na programang newscasts sa General Santos: TV Patrol Socsksargen (ABS-CBN 3 Soccsksargen), GMA Soccsksargen Flash Bulletin (GMA 8 Soccsksargen), Balita38 (EGTV Channel 46) at Ronda Brigada (Brigada News TV channel 34). ===Telebisyon=== ===Filipino=== * ABS-CBN Socsksargen (Channel 3) * DXES TeleRadyo (Channel 5) * GMA South Central Mindanao (Channel 8) * RPN DXDX TeleRadyo (Channel 10) * 5 Mindanao (Channel 12 in Davao relay) * RMN DXMD TeleRadyo 44 * DXGS TeleRadyo 46 * Brigada News TV 48 ===Chinese=== * Chinese Entertainment Channel ===Japanese=== * NHK World Premium * Nippon Television * TBS Television * Fuji Television * TV Asahi * TV Tokyo * Tokyo MX ===Radyo=== ====AM Stations==== * DZRH 540 * CMN DXCP Radyo Totoo 585 * RPN DXDX Radyo Ronda 693 * RCP DXGS Radyo Pilipino 765 * DXES Bombo Radyo 801 * PBS DXRE Radyo Pilipinas NHK Radio 1 837 (Japanese) * RMN DXMD Radyo Trabaho 927 * SBN DXBB Radyo Alerto 1107 * PBS DXSC Radyo Pilipinas Dos NHK Radio 2 1152 (Japanese) ====FM Stations==== * PBS DXEZ NHK-FM 88.7 FM1 (Japanese) * 89.5 Brigada News FM * SBN 91.1 Pacman Radio * RMN DXCK 91.9 InterFM-MegaNet (Japanese) * ABS-CBN 92.7 NRN-Bunka Hoso (Japanese) * 93.1 AFN General Santos (American Forces Network in English) * DXTS 94.3 Radyo Natin * 95.3 Hope Radio * 96.7 Infinite Radio * NBC DXOO 97.5 NRN-Nippon Hoso (Japanese) * ABC DXQS 98.3 JFN-Tokyo FM (Japanese) * 99.1 Wild FM * MBC-JFL DXWK J-Wave 101.5 (Japanese) * RGMA-JRN 102.3 TBS Radio (Japanese) * 103.1 Radyo Bandera * 103.9 Radyo Rapido * 104.7 Muews Radio * Magic 106.3 == Tingnan din == * [[Paliparang Pandaigdig ng Heneral Santos]] - ay pang internasyunal na pa liparang pandaigdig ng lungsod sa Heneral Santos. ==Tanyag na tao== * [[Sebastian Benedict]] (Baby Baste) sa ''[[Eat Bulaga!]]'' * [[Gerald Anderson]], aktor * [[Ethel Booba]], aktres * [[Melisa Cantiveros]], aktres * [[Nonito Donaire]], Propesyinal na Boxingero * Rolando Navarette, Propesyinal na Boxingero * Jinkee Pacquiao, Politiko * [[Manny Pacquiao]], Propesyonal na boxingero * Bo Perasol, head coach ng UAAP basketball sa [[Ateneo De Manila University]] Blue Eagles * [[Shamcey Supsup]], "Miss Universe 2011" Pageant 3rd Runner-up * [[Zendee Rose Tenerefe]], mang-aawit, YouTube personalidas * XB Gensan, mananayaw, Grand Champion ng It's Showtime Season 1 == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Kawing panlabas == * [http://www.gensantos.gov.ph/ Official Website of General Santos City] * [http://www.gensanexchange.com/ www.gensanexchange.com - GenSan's First Trading Portal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171020235728/http://www.gensanexchange.com/ |date=2017-10-20 }} * [http://www.skeptronsolutions.com/ www.skeptronsolutions.com - ICT-Business Solutions Provider In GenSan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080513031916/http://www.skeptronsolutions.com/ |date=2008-05-13 }} * [http://www.batch2006.com/mindanao/visit_general-sanos_mindanao.htm More photos and information on General Santos City] * [http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/default.asp Philippine Standard Geographic Code] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120413163013/http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/default.asp |date=2012-04-13 }} * [http://www.gensantos.com/2008/06/20/p2billion-robinsons-gen-santos-mall-begins-construction/ P2Billion Robinsons Gen. Santos Mall begins construction] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080914052455/http://www.gensantos.com/2008/06/20/p2billion-robinsons-gen-santos-mall-begins-construction/ |date=2008-09-14 }} {{wikivoyage|General_Santos_City|General Santos City}} {{South Cotabato}} {{Philippine cities}} [[Kategorya:Mga bayan at lungsod sa Pilipinas|General Santos]] 6vturvr6dq2r1cjymra7bfr58n59p8j 1960388 1960387 2022-08-04T12:40:21Z 112.201.52.15 /*General Santos*/ wikitext text/x-wiki {{Infobox Philippine city 2 | infoboxtitle = Lungsod ng General Santos | official_name = General Santos City | native_name = Dakbayan sa Heneral Santos | nickname = Tuna "Capital ng Pilipinas" | motto = {{languageicon|en|Ingles}} Go GenSan! | image_skyline = {{Photomontage | photo1a = Gensan.jpg{{!}}Aerial view of urban GenSan | photo2a = SM City General Santos - panoramio (2).jpg{{!}}SM City GenSan | photo2b = Grill - BBQ in General Santos City.jpg{{!}}Grill - Barbecue stall in General Santos City | photo3a = Gen Santos city 3.jpg{{!}}General Santos highway | size = 250 | position = center | spacing = 2 | color = transparent | border = 0 | foot_montage = Aerial view of urban GenSan; SM City GenSan; Grill - Barbecue stall in General Santos City; General Santos highway }} | image_caption = | image_seal = Ph seal gensan.png | seal_size = 100x80px = | locatormapfile = {{PH wikidata|image_map}} | caption = Mapa ng Timog Cotabato na nagpapakita sa lokasyon ng General Santos. | region = [[SOCCSKSARGEN]] (Rehiyon XII) | province = [[Timog Cotabato]] | districts = Unang Distrito ng Timog Cotabato | barangays = 26 | class = Mataas na Urbanisadong Lungsod | language = [[Wikang Sebwano|Cebuano]], [[Wikang Blaan|Blaan]], [[Wikang Moro|Islam]], [[Wikang Iloko|Ilokano]] | mayor = Ronnel Rivera | vice_mayor = Shirlyn Bañas-Nograles | representative_link = Distritong pambatas ng South Cotabato|Kinatawan | named_for = Heneral Paulino Santos | representative = Pedro B. Acharon Jr. | founded = 18 Agosto 1947 | cityhood = 1968 | fiesta = 5 Setyembre 1988 | areakm2 = 492.86 | pop2007 = 535747 | popden2007 = 637 | area_code = 83 | zip_code = 9500 |latd=6 |latm=7 |lats= |latNS=N |longd=125 |longm=10 |longs= |longEW=E | elevation_footnotes = | elevation_m = 15.0 | elevation_ft = | website = [http://www.gensantos.gov.ph www.gensantos.gov.ph ] }}<!-- Infobox ends --> Ang '''Lungsod ng General Santos ''' ay isang [[mga lungsod ng Pilipinas|lungsod]] sa [[mga lalawigan ng Pilipinas|lalawigan]] ng [[Timog Cotabato]], [[Pilipinas]]. Ayon sa {{PH wikidata|population_as_of}}, ito ay may populasyon na {{PH wikidata|population_total}} sa may {{PH wikidata|household}} na kabahayan. Matatagpuan sa isla ng [[Mindanao]], ang Heneral Santos ito ang pinakatimog at pinakamalapit (''southernmost city'') na lungsod sa Pilipinas. Ito ang sentrong pang-rehiyon para sa commerce at industriya ng rehiyon ng [[SOCCSKSARGEN]], at geographically matatagpuan sa loob ng lalawigan nang South Cotabato ngunit pinangangasiwaan nang nakapag-iisa. Ang Heneral Santos ay napabilang sa mga Matataas na Urbanisadong lungsod sa Pilipinas. Dating kilala bilang Dadiangas, ang lungsod, ipinangalanang ito Heneral. Paulino Santos nang Pilipinas ay isang dating Commanding General nang Philippine Army, at ang nangungunang pioneer nang settlement nang bansa Nagmula ang Pilipinong [[boksingero]]ng si [[Manny Pacquiao]] sa Brgy. Labangal. Ang Heneral Santos Metropolitan Area o Metro General Santos ay isang metroplitan area na sumasaklaw sa mataas na urbanisadong lungsod ng Heneral Santos. Ang Regional Agro-Industrial Center ng [[Alabel]], ang mga bayan ng Sarangani tulad ng [[Glan]], [[Kiamba]], [[Maasim, Sarangani|Maasim]], [[Maitum]], [[Malapatan]] at [[Malungon]] at ang nabuo sa kalapit na probinsya ng South Cotabato na kasama na ang Metro General Santos ay idinagdag sa lalawigan ng [[Lake Sebu, Timog Cotabato|Lake Sebu]] [[Polomolok]], [[T'Boli, Timog Cotabato|T'Boli]] at [[Tupi]]. ==Kasaysayan== Ang mga tribu ng B'laan ay ang mga orihinal na naninirahan sa Heneral Santos, at ang mga bakas ng kanilang maagang pag-areglo nang lugar ay matatagpuan sa mga pangalan nang lugar ng lungsod, na nagmula sa kanilang bokabularyo. Ang kanilang pangalan para sa lunsod, ang Dadiangas, ay mula sa mahirap na puno ng Ziziphus spina-christi na minsan ay masagana sa lugar at ngayon ay isang protektadong species sa ilalim ng Republic Act 8371 o ang Katutubong Katutubong Batas ng 2007. Ang B'laan tribu ay kasalukuyang nabubuhay bukod sa bagong henerasyon ng mga settler at iba pang mga, Inilipat ang pangalang ito kay Heneral Paulino Santos noong maging bilang lungsod ito. ===Alon ng migrasyon=== Inorganisa sa ilalim ng National Land Settlement Administration (NLSA) ng Pamahalaang Komonwelt na pinamumunuan ni Pangulong [[Manuel L. Quezon]], at pinangunahan ni General Paulino Santos ang paglilipat ng 62 na [[Kristiyano]] na naninirahan mula sa [[Luzon]] hanggang sa baybayin nang [[Look ng Sarangani|Sarangani Bay]] sakay ang steam ship [[Basilan]] ng Compañia Maritima noong 27 Pebrero 1939. Ang 62 pioneer, karamihan sa mga nagtapos sa agrikultura at kalakalan, ay ang unang malaking batch ng mga naninirahan sa lupa sa lugar na may misyon upang masigasig na linangin ang rehiyon. Matapos ang pag-agos nang mga pioneer, libu-libong higit pang mga Kristiyano mula sa Luzon at [[Visayas]] ang lumipat sa lugar, unti-unting nagtulak sa ilang residente nang B'laan sa mga bundok, na nawalan ng kanilang kabuhayan. Noong Marso 1939, ang unang pormal na kasunduan sa lungsod ay ang itinatag sa Alagao, na ngayon ay kilala bilang Barangay Lagao. Ang distrito ng Lagao ay kilala noon bilang "Municipal District of Buayan" sa ilalim nang hurisdiksiyon nang deputy governor ng Municipal District of Glan. Hanggang sa opisyal na ito ay naging isang malayang "Munisipal na Distrito ng Buayan" noong 1 Oktubre 1940, na hinirang si Datu Sharif Zainal Abedin-isang Arab mestizo na kasal sa isang anak na babae nang isang napaka-maimpluwensiyang datu ng mababang Buayan-bilang unang munisipal na alkalde ng distrito. ===Ikalawang Digmaang Pandaigdig=== Noong [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], ang Distrito ng Lungsod ng Buayan ay naging isa sa mga huling hangganan sa pagitan nang pinagsamang mga pwersang Amerikano at Pilipino at hukbo mula sa Imperyo ng Hapon. Bumalik sa pwersa nang mga Imperyal nang Hapon ang ginawa ng Klaja Karsts Land na kanilang huling landas para sa pagtatanggol, pagtatayo nang mga round bunker at tunnels. Ang mga bunker na ito ay makikita pa rin sa Sitio Guadalupe; Gayunman, ang karamihan sa mga tunnel ay nasira at napinsala pa nang mga mangangaso ng kayamanan at mga developer nang lupa. ===Pagpapanglan sa lungsod ng status=== [[Talaksan:Monument of Gen. Paulino Santos.jpg|thumb|left|Statue ni General Paulino Santos na ipinangalan sa kanya ang lungsod]] Isang taon pagkatapos na mabawi ng Pilipinas ang ganap na soberanya mula sa Estados Unidos noong 4 Hulyo 1946, ang Munisipalidad ng Buayan ay naging ika-apat na klase nang regular na munisipalidad sa pamamagitan ng Executive Order Number 82, na may petsang 18 Agosto 1947 ni Pangulong Manuel Roxas, na sumasamo sa Municipal Distrito ng Glan na ang mababang bracket ng kita sa panahong ito ay inalis nang karapatan para sa karangalan. Si Dadiangas ay ang upuan nang pamahalaan para sa Munisipalidad ng Buayan na pinili ang Irineo Santiago bilang unang Municipal Mayor sa isang lokal na halalan na ginanap noong 11 Nobyembre 1947. Ang pormal na ipinataw ni Mayor Santiago noong 1 Enero 1948. Pagkalipas ng anim na taon, noong Hunyo 1954, ang Municipality of Buayan ay pinalitan ng pangalan na General Santos bilang isang pagkilala sa nangungunang pioneer sa pamamagitan ng Batas 1107 na isinulat ni Congressman Luminog Mangelen nang Probinsiya ng Cotabato. ===City Hall ng GenSan=== [[Talaksan:City Hall, General Santos City, Philippines.JPG|thumb|Ang GenSan City Hall]] Mula 1963 hanggang 1967, ang ekonomiya ng munisipalidad ay nakaranas ng isang boom sa ilalim ni Mayor Lucio A. Velayo, tulad nang maraming malalaking agri-based at multinasyunal na kumpanya tulad nang Dole Philippines, General Milling Corporation at UDAGRI na pinalawak sa lugar. Kahit na kwalipikado itong maging ika-apat na klaseng lungsod mula sa pagiging isang munisipalidad, tinanggihan ng mga residente ang isang paglipat ng Kongreso Salipada Pendatun upang i-convert ang Munisipalidad ng Buayan sa isang lungsod at palitan ang pangalan nito ng Rajah Buayan. Noong 8 Hulyo 1968, ang munisipalidad ng General Santos ay naging isang lungsod pagkatapos ng pag-apruba ng Republic Act No. 5412, na isinulat ni Congressman James L. Chiongbian. Ito ay pinasinayaan noong Setyembre 5&nbsp;ng taong iyon, kasama si Antonio C. Acharon ang naging unang alkalde ng bagong lungsod. Noong ika-5 nang Setyembre sa taong 1988, Isang dekada matapos ang pagtatalaga nito bilang isang chartered city, ang GenSan ay ipinahayag na isang highly urbanized city ng South Cotabato. ==Heograpiya== [[Talaksan:Amandari Cove lake - panoramio.jpg|thumb|Ang Amarandi Cove Lake]] Ang General Santos City ay nasa timog bahagi ng Pilipinas. Matatagpuan ito sa 6 ° 7'N 125 ° 10'E latitude. Ang lungsod ay nasa timog-silangan ng [[Maynila]], timog-silangan ng [[Cebu]] at timog-kanluran ng [[Davao]]. Ang lungsod ay hangganan ng mga munisipalidad ng Sarangani Province na sina Alabel sa silangan, at Maasim sa timog. Sa pangkalahatan, ang General Santos ay may hangganan ng munisipyo ng South Cotabato ng munisipyo ng Polomolok at Sarangani ng Malungon sa hilaga, at ang munisipalidad ng T'boli sa kanluran. ==Klima== Ang General Santos City ay mayroong tropikal na basa at tuyo na klima (ang klasipikasyon ng klima ng Köppen Aw). Ito ay itinuturing na isa sa mga pinakamalubhang lugar sa Pilipinas, kahit na sa isang mas malinaw na dry season. {{Weather box | location = General Santos City | metric first = Yes | single line = Yes | width = auto | Jan record high C = 40.0 | Feb record high C = 37.8 | Mar record high C = 38.9 | Apr record high C = 38.3 | May record high C = 40.0 | Jun record high C = 42.8 | Jul record high C = 40.0 | Aug record high C = 37.8 | Sep record high C = 40.0 | Oct record high C = 38.9 | Nov record high C = 36.7 | Dec record high C = 37.8 | year record high C = 42.8 | Jan high C = 31.7 | Feb high C = 31.7 | Mar high C = 32.2 | Apr high C = 32.8 | May high C = 31.7 | Jun high C = 30.6 | Jul high C = 30.6 | Aug high C = 30.6 | Sep high C = 30.6 | Oct high C = 31.1 | Nov high C = 31.1 | Dec high C = 31.7 | year high C = 31.4 | Jan mean C = 27.8 | Feb mean C = 28.2 | Mar mean C = 28.8 | Apr mean C = 29.1 | May mean C = 28.7 | Jun mean C = 27.9 | Jul mean C = 27.7 | Aug mean C = 27.6 | Sep mean C = 27.7 | Oct mean C = 27.9 | Nov mean C = 28.1 | Dec mean C = 28.2 | year mean C = 28.2 | Jan low C = 23.9 | Feb low C = 24.4 | Mar low C = 24.9 | Apr low C = 24.9 | May low C = 24.9 | Jun low C = 24.9 | Jul low C = 23.9 | Aug low C = 23.9 | Sep low C = 23.9 | Oct low C = 23.9 | Nov low C = 23.9 | Dec low C = 23.9 | year low C = 24.3 | Jan record low C = 18.9 | Feb record low C = 18.9 | Mar record low C = 20.0 | Apr record low C = 20.0 | May record low C = 17.8 | Jun record low C = 21.7 | Jul record low C = 20.0 | Aug record low C = 19.4 | Sep record low C = 20.0 | Oct record low C = 21.1 | Nov record low C = 21.7 | Dec record low C = 20.0 | year record low C = 17.8 | precipitation colour = green | Jan precipitation mm = 88.9 | Feb precipitation mm = 73.7 | Mar precipitation mm = 40.6 | Apr precipitation mm = 48.3 | May precipitation mm = 104.1 | Jun precipitation mm = 121.9 | Jul precipitation mm = 109.2 | Aug precipitation mm = 83.8 | Sep precipitation mm = 81.3 | Oct precipitation mm = 106.7 | Nov precipitation mm = 96.5 | Dec precipitation mm = 91.4 | year precipitation mm = 1046.4 | unit precipitation days = 0.1 mm | Jan precipitation days = 8 | Feb precipitation days = 7 | Mar precipitation days = 6 | Apr precipitation days = 7 | May precipitation days = 10 | Jun precipitation days = 13 | Jul precipitation days = 10 | Aug precipitation days = 12 | Sep precipitation days = 11 | Oct precipitation days = 13 | Nov precipitation days = 10 | Dec precipitation days = 9 | year precipitation days = 116 | Jan humidity = 77 | Feb humidity = 76 | Mar humidity = 75 | Apr humidity = 76 | May humidity = 79 | Jun humidity = 82 | Jul humidity = 82 | Aug humidity = 82 | Sep humidity = 82 | Oct humidity = 82 | Nov humidity = 84 | Dec humidity = 79 | year humidity = 79 | source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_988510_kt.pdf | title = Klimatafel von General Santos / Insel Mindanao / Philippinen | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = German | accessdate = 5 April 2017}}</ref> | date = May 2014 }} </center><!-- End of Weatherbox --> ===Relihiyon=== Ang nangingibabaw na relihiyon sa lunsod ay ang Kristiyanismo, ang pinakamalaking denominasyon ay ang Katolikong Iglesia, na binubuo nang halos 90% porsiyento ng populasyon. Tungkol sa 9% nang populasyon ay nabibilang sa Islam, karamihan sa mga Sunnite. == Mga Barangay == Ang Lungsod ng General Santos ay nahahati sa 26 na mga [[barangay]]. {{div col|colwidth=22em}} * Apopong * Baluan * Batomelong * Buayan * Bula * Calumpang * City Heights * Conel * Dadiangas East * Dadiangas North * Dadiangas South * Dadiangas West * Fatima (Uhaw) * Katangawan * Labangal (Makr Wharf) * Lagao (1st & 3rd) * Ligaya * Mabuhay * Olympog * San Isidro (Lagao 2nd) * San Jose * Siguel * Sinawal * Tambler * Tinagacan * Upper Labay {{div col end}} ==Demograpiko== {{Populasyon}} ==Ekonomiya== Ang pangunahing pang-ekonomiyang aktibidad ng lungsod ay pangunahing naka-angkla sa dalawang sektor na ang industriya ng agro-industriya at pangingisda. Agro-industriya: Pinagkalooban ng mayaman na bulkan na lupa, sapat at mahusay na ipinamamahagi ang lahat ng ulan sa buong taon at isang klima-free climate, ang General Santos City ay gumagawa ng kalidad ng pag-export ng mataas na pinahahalagahan na mga pananim tulad nang mais, niyog, pinya, asparagus, saging at bigas. Nagbibigay din ito ng kalidad nang mga kakaibang prutas, gulay at bulaklak. Ang lungsod ay din nang isang nangungunang producer at tagaluwas ng kalidad ng mga hayop tulad nang manok, hogs, at mga baka. Ngunit sa patuloy na pag-unlad nang populasyon at ekonomiya sa paglipas ng panahon, ang ilang mga lupain ng agrikultura ng lunsod ay unti-unting na-convert sa mga nakapaloob na lugar upang matugunan ang medyo lumalaking pangangailangan ng tirahan at mabubuhay na puwang. [[Talaksan:Gen Santos city 5.jpg|thumb|right|Ang Fish Port ng General Santos City]] [[Talaksan:Aerial shot of General Santos City Port in South Cotabato.jpg|thumb|right|Ang General Santos City Fishing Port Complex]] [[Talaksan:General Santos International Airport.jpg|thumb|Ang General Santos International Airport ng harapan]] Ang Industriya ng Pangingisda: Ang General Santos City ay ang pinakamalaking producer nang sashimi-grade tuna sa Pilipinas. Sa maagang 1970, ang pamagat na "Tuna Capital of the Philippines" ay naging isang tag dito. Ang GenSan din ang ikalawang pinakamalaking pang-araw-araw na kabuuang catch ng isda sa bansa pagkatapos ng Navotas City sa National Capital Region. Ipinagmamalaki nang mga naninirahan sa lunsod na ang mga isda at pagkaing-dagat ay hindi nalulugod kaysa sa kung ano ang matatagpuan sa kanilang lugar. Ang industriya nang pangingisda sa GenSan ay nagbibigay nang kabuuang pang-araw-araw na kapasidad na 750 metriko tonelada nang mga isda na nakuha lamang at naghahatid ng mga 7,800 manggagawa. Alin ang dahilan kung bakit ang General Santos City ay tahanan nang pitong "7" tuna processing plants sa bansa. Ang Fishport Complex sa Barangay Tambler ay may 750 metro (2,460 piye) na pantalan at isang 300 metro (980 piye) na pantalan para sa 2,000 GT reefer carrier. Ang fishport ay nilagyan nang mga modernong pasilidad na sumusunod sa mga internasyonal na pamantayan sa paghawak ng isda. Nakarehistro ang General Santos City ng 1,365 bagong medium hanggang sa malalaking negosyo noong 2011. Ang isang aggregate investment na kasangkot ay tinatayang PHP 1.202 bilyon. Nangungunang industriya para sa bagong pamumuhunan noong 2011 ay ang mga sumusunod: Hotel and Restaurant-31%; Bultuhang & Mga Tip sa Trabaho-20%; Pagkumpuni ng Mga Sasakyan Motor, Mga Motorsiklo at Mga Kalakalan ng Personal at Pambahay, Real Estate at Pagrenta nang Mga Aktibidad sa Negosyo-17%; Iba pang mga Serbisyo sa Komunidad, Social at Personal-8%; Financial Intermediation-5%; Manufacturing-5%; Pangingisda-3%; ICT-3% Sa taong 2000, mayroong 59 bangko na naglilingkod sa lungsod. Ito ay binubuo ng 46 commercial bank, 5 savings bank, 7 rural bank at 1 cooperative bank. Bukod dito, may 48 institusyong nagpapautang pati na rin ang 49 pawnshops na nagbibigay ng emergency loan assistance. ===Malls=== <!-- [[Talaksan:SM City GenSan - panoramio.jpg|thumb|Ang SM City GenSan]] --> ; SM City GenSan Ang General Santos City ay ang shopping capital nang Soccksargen region. Ang mga residente mula sa mga kalapit na bayan at lalawigan ay bumibisita sa lungsod upang mamili at makisaya sa mga aktibidad sa buhay at paglilibang. Mayroong maraming malalaking shopping malls sa lungsod, mga kilalang rito ang mga KCC Mall ng Gensan, SM City General Santos, Robinsons Place GenSan, Gaisano Mall ng GenSan, RD Plaza (Fitmart), Veranza Mall, Robinson's Place ng Gensan at ang pinakabagong karagdagan sa lungsod na RD City Mall na matatagpuan sa Brgy. Calumpang at Unitop Shopping Mall sa Brgy. Dadingas West. Ang SM Savemore ay may dalawang sangay sa lungsod at ang isa pang sangay ay itatayo sa loob nang lugar nang downtown. Mayroon ding balita tungkol sa pagbuo ng Ayala Mall at Puregold. Ang mga mall na ito ay tahanan sa parehong pambansa at internasyonal na mga tatak ng mga retail merchandise pati na rin ang mga restaurant at cafe. Maraming mga merchandise at malalaking pamilihan na pag-aari nang mga negosyante ng lokal at dayuhang Tsino, Taiwanese at Koreano sa lungsod. ==Inprastaktura== ===Komunikasyon=== Ang modernong at state-of-the-art na mga pasilidad ng komunikasyon na may mga pamantayang global ay madaling magagamit at ibinibigay sa General Santos City nang mga pangunahing kumpanya ng telekomunikasyon sa bansa. Kabilang dito ang mga boses, data, internet at mga solusyon sa network, bukod sa iba pa, sa parehong mga wired at mobile form. ==Transportasyon== Ang mga Airliner ay bumaba sa General Santos City International Airport Ang GenSan at ang buong Soccsksargen ay maaaring maabot sa pamamagitan ng hangin, lupa, o dagat. ===Paliparang Transportasyon=== [[Talaksan:GES Tarmac.jpg|thumb|right|Ang General Santos City International Airport]] Ang [[General Santos International Airport]] ay ang pinakamalaking paliparan sa Mindanao. Ito ay may 3,227 metrong kongkreto na runway na may kakayahang pangasiwaan ang malawak na bodoy jet tulad ng [[Airbus A340]] at [[Boeing 747]]. Tinawag din itong "Rajah Buayan Airport" sa Jainal Abedib Street sa 1990 at Tambler Airport sa taong 2008 bago ito ipalit sa pangalan nito. Ang mga flight sa at mula sa [[Manila]], [[Iloilo]], at [[Cebu]] ay kasalukuyang pinamamahalaan sa airport ng [[Philippine Airlines]] at [[Cebu Pacific]]. Ang General Santos International Airport ay ang pangalawang busiest airport sa Mindanao at ika-9 na busiest airport sa Pilipinas. ===Transportasyon sa Dagat=== [[Talaksan:Aerial view of port of general santos.jpg|thumb|Ang imahe kuha sa Makar Wharf, ang punong internasyunal sea port ng General Santos]] Ang Makar Wharf ay ang pangunahing internasyonal na port nang lungsod ng lungsod at isa sa mga pinakamahusay na port sa dagat sa bansa. Ito ay lokasyon sa Barangay Labangal, ang layo mula sa central business district. Sa isang 740 metro (2,430 piye) na docking length at isang 19 metro (62 piye) na lapad, ang pantalan ay maaaring tumanggap ng hanggang siyam na barko na may mga posisyon sa lahat nang magkasabay. Ang port ay kumpleto na sa mga modernong pasilidad tulad ng container na yarda, imbakan at pagtimbang tulay upang pangalanan ang ilan. Maraming mga kompanya ng pagpapadala ang nagpapatakbo ng regular na serbisyo ng lantsa sa lawa at mula sa iba pang mga pangunahing port sa Luzon, Visayas at Mindanao. Ang Negros Navigation, SuperFerry at Sulpicio Lines ay nagbibigay ng mga ruta sa pagpapadala sa pagitan ng isla habang ang maraming mga linya sa pagpapadala ng Indonesian ay nagpapatakbo ng international ferry service sa pagitan ng General Santos City at mga kalapit na daungan sa Indonesia na nagdadala nang parehong pasahero at kargamento. ===Transportasyon sa Lungsod=== [[Talaksan:Gen Santos city 4.jpg|thumbnail|right|Ang Pioneer Avenue sa General Santos City]] Ang pag-commute sa loob at paligid ng General Santos City ay isang mabilis at maginhawang pagsakay. Mahigit 400 bus ng pasahero, mga van nang pampublikong utility at mga jeepney ang gumagamit nang mga ruta sa loob ng lungsod at kalapit na lalawigan tulad ng Koronadal, Cotabato, Davao, Tacurong, Pagadian, Cagayan de Oro at iba pa. Ang tatlong sasakyang de-motor na mga sasakyang de-motor na kilala bilang tricycles ay ang pangunahing paraan ng pampublikong transportasyon ng lungsod at nasa kalsada mula noong mga panahong pangunguna. Ang mga naka-air condition na taksi ay din sa mga kalye ng lungsod na nag-aalok ng mga pasahero ng pagpili ng isang mas komportableng paraan ng transportasyon. Pinananatili ng Opisina ng Mga Inhinyero sa Lungsod, ang mga pangunahing kalsada ng lungsod ay pinagbubukas at pinagkalooban nang mga kalsada sa kaligtasan, mga tanda at senyas upang matiyak ang ligtas at mahusay na daloy nang trapiko sa loob ng lungsod. Tinutukoy ng Pan-Philippine Highway ang lunsod sa pamamagitan ng lupa sa iba pang mga pangunahing lungsod sa Mindanao at sa ibang bahagi ng bansa. Ang General Santos City Terminal-popular na kilala bilang Bulaong Terminal; na matatagpuan sa Barangay Dadiangas North ay ang pangunahing integrated terminal ng transportasyon ng lunsod. Ang terminal ay nagsisilbing gateway ng lungsod para sa mga biyahero. Mga bus at iba pang uri ng pampublikong transportasyon masa-sa at mula sa iba't ibang bahagi ng Mindanao tulad ng [[Koronadal]], [[Tacurong]], [[Lungsod ng Cotabato]], [[Lungsod ng Dabaw]], [[Kidapawan]], [[Digos]], [[Pagadian]], at [[Cagayan de Oro]]. ===Seguridad sa Sibilyan at Pangdepensa=== Ang Philippine National Police, isang task force militar ay binuo upang protektahan ang lungsod mula sa pag-atake ng mga terorista at iba pang krimen. Ang Task Force GenSan ay kaanib sa Philippine Army at pinamumunuan ng kolonel ng hukbo. 8 Ang mga Istasyon ng Pulis ay nagtatayo sa bawat barangay upang mapanatili ang kaligtasan at isang mapayapang pagkakasunud-sunod sa lungsod. Ang mga Ahensya at Organisasyon ay bumubuo nang isang mahusay at mapayapang kalooban upang pangkatin ang isang order sa isang lungsod. ===Serbisyong Pangkalusugan=== Ang average na pag-asa ng buhay ng Gensanon ay 70 para sa mga babae at 65 para sa mga lalaki. May 19 na mga ospital, na may kabuuang 1,963 na kama, kabilang ang GenSan Doctors Hospital, St. Elizabeth Hospital, SOCSARGEN County Hospital, Mindanao Medical Center, RO Diagan Cooperative Hospital, General Hospital District Hospital at ang bagong binuo na GenSan Medical Center sa Barangay Calumpang na nag-aalaga ng mga tao. Mayroong patuloy na pagtatayo ng inaasahang ospital sa Barangay Apopong at Barangay Lagao sa National Highway patungo sa Barangay Katangawan. ==Edukasyon== Ang Notre Dame of Dadiangas University, ay isang institusyong Katoliko na pinatatakbo ng Marist Brothers o FMS (Fratres Maristae a Scholis) Bukod sa higit sa 50 Pribadong Paaralan, tulad ng Quantum Academy, at higit sa 100 mga pampublikong paaralan, ang General Santos City ay nagho-host nang tatlong unibersidad. Ito ang Notre Dame ng Dadiangas University, Mindanao State University - General Santos at New Era University - General Santos Campus. Naglalaman din ito nang mga kolehiyo tulad ng Doña Lourdes Institute of Technology. Sa lalong madaling panahon, ang General Santos campus ng pinakalumang institusyong pang-akademya ng bansa, ang Unibersidad ng Santo Tomas, ay babangon sa Barangay Ligaya. ==Medya== Ang mga bantog na publikasyon ng media sa lungsod ay ang SusStar General Santos, Periodiko Banat, Sapol, at iba pang lokal na pahayagan. Ang Brigada Pahayagan Ang General Santos ay ang pinaka-popular na kumpanya ng pahayagan sa lungsod. Mayroong maraming istasyon ng telebisyon sa lungsod na pagmamay-ari at pinamamahalaan ng mga network ng pagsasahimpapawid-ABS-CBN 3 Soccsksargen, GMA 8 Soccsksargen, TV5 Channel 12 Gensan, GMA News TV 26, Brigada News TV 34, ABS-CBN Sports + Action Channel 36 , GNN Channel 43, at UNTV Channel 48. Karamihan sa mga network nang telebisyon ay umabot sa Davao Region at Northern Mindanao; at naglilingkod sa buong SOCCSKSARGEN Region. Ang mga malalaking at iba pang mga menor de edad na cable at satellite telebisyon kumpanya ay din ng operating sa lungsod. Karamihan sa mga istasyon ng FM at AM ay tumatakbo sa lungsod 24 oras sa isang araw tulad nang MOR 92.7 General Santos, 89.5 Brigada News FM, iFM 91.9, 94.3 Oo! FM General Santos, Radyo5 97.5 News FM, K101.5 Love Radio GenSan, Barangay 102.3 GenSan at iba pa. May tatlong lokal na programang newscasts sa General Santos: TV Patrol Socsksargen (ABS-CBN 3 Soccsksargen), GMA Soccsksargen Flash Bulletin (GMA 8 Soccsksargen), Balita38 (EGTV Channel 46) at Ronda Brigada (Brigada News TV channel 34). ===Telebisyon=== ===Filipino=== * ABS-CBN Socsksargen (Channel 3) * DXES TeleRadyo (Channel 5) * GMA South Central Mindanao (Channel 8) * RPN DXDX TeleRadyo (Channel 10) * 5 Mindanao (Channel 12 in Davao relay) * RMN DXMD TeleRadyo 44 * DXGS TeleRadyo 46 * Brigada News TV 48 ===Chinese=== * Chinese Entertainment Channel ===Japanese=== * NHK World Premium * Nippon Television * TBS Television * Fuji Television * TV Asahi * TV Tokyo * Tokyo MX ===Radyo=== ====AM Stations==== * DZRH 540 * CMN DXCP Radyo Totoo 585 * RPN DXDX Radyo Ronda 693 * RCP DXGS Radyo Pilipino 765 * DXES Bombo Radyo 801 * PBS DXRE Radyo Pilipinas NHK Radio 1 837 (Japanese) * RMN DXMD Radyo Trabaho 927 * SBN DXBB Radyo Alerto 1107 * PBS DXSC Radyo Pilipinas Dos NHK Radio 2 1152 (Japanese) ====FM Stations==== * PBS DXEZ NHK-FM 88.7 FM1 (Japanese) * 89.5 Brigada News FM * SBN 91.1 Pacman Radio * RMN DXCK 91.9 InterFM-MegaNet (Japanese) * ABS-CBN 92.7 NRN-Bunka Hoso (Japanese) * 93.1 AFN General Santos (American Forces Network in English) * DXTS 94.3 Radyo Natin * 95.3 Hope Radio * 96.7 Infinite Radio * NBC DXOO 97.5 NRN-Nippon Hoso (Japanese) * ABC DXQS 98.3 JFN-Tokyo FM (Japanese) * 99.1 Wild FM * MBC-JFL DXWK J-Wave 101.5 (Japanese) * RGMA-JRN 102.3 TBS Radio (Japanese) * 103.1 Radyo Bandera * 103.9 Radyo Rapido * 104.7 Muews Radio * Magic 106.3 == Tingnan din == * [[Paliparang Pandaigdig ng Heneral Santos]] - ay pang internasyunal na pa liparang pandaigdig ng lungsod sa Heneral Santos. ==Tanyag na tao== * [[Sebastian Benedict]] (Baby Baste) sa ''[[Eat Bulaga!]]'' * [[Gerald Anderson]], aktor * [[Ethel Booba]], aktres * [[Melisa Cantiveros]], aktres * [[Nonito Donaire]], Propesyinal na Boxingero * Rolando Navarette, Propesyinal na Boxingero * Jinkee Pacquiao, Politiko * [[Manny Pacquiao]], Propesyonal na boxingero * Bo Perasol, head coach ng UAAP basketball sa [[Ateneo De Manila University]] Blue Eagles * [[Shamcey Supsup]], "Miss Universe 2011" Pageant 3rd Runner-up * [[Zendee Rose Tenerefe]], mang-aawit, YouTube personalidas * XB Gensan, mananayaw, Grand Champion ng It's Showtime Season 1 == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Kawing panlabas == * [http://www.gensantos.gov.ph/ Official Website of General Santos City] * [http://www.gensanexchange.com/ www.gensanexchange.com - GenSan's First Trading Portal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171020235728/http://www.gensanexchange.com/ |date=2017-10-20 }} * [http://www.skeptronsolutions.com/ www.skeptronsolutions.com - ICT-Business Solutions Provider In GenSan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080513031916/http://www.skeptronsolutions.com/ |date=2008-05-13 }} * [http://www.batch2006.com/mindanao/visit_general-sanos_mindanao.htm More photos and information on General Santos City] * [http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/default.asp Philippine Standard Geographic Code] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120413163013/http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/default.asp |date=2012-04-13 }} * [http://www.gensantos.com/2008/06/20/p2billion-robinsons-gen-santos-mall-begins-construction/ P2Billion Robinsons Gen. Santos Mall begins construction] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080914052455/http://www.gensantos.com/2008/06/20/p2billion-robinsons-gen-santos-mall-begins-construction/ |date=2008-09-14 }} {{wikivoyage|General_Santos_City|General Santos City}} {{South Cotabato}} {{Philippine cities}} [[Kategorya:Mga bayan at lungsod sa Pilipinas|General Santos]] brz6e2iqwzqigotbg7fdpql0vf4c2ir 1960389 1960388 2022-08-04T13:34:47Z 112.201.52.15 /* Medya *//*General Santos*/ wikitext text/x-wiki {{Infobox Philippine city 2 | infoboxtitle = Lungsod ng General Santos | official_name = General Santos City | native_name = Dakbayan sa Heneral Santos | nickname = Tuna "Capital ng Pilipinas" | motto = {{languageicon|en|Ingles}} Go GenSan! | image_skyline = {{Photomontage | photo1a = Gensan.jpg{{!}}Aerial view of urban GenSan | photo2a = SM City General Santos - panoramio (2).jpg{{!}}SM City GenSan | photo2b = Grill - BBQ in General Santos City.jpg{{!}}Grill - Barbecue stall in General Santos City | photo3a = Gen Santos city 3.jpg{{!}}General Santos highway | size = 250 | position = center | spacing = 2 | color = transparent | border = 0 | foot_montage = Aerial view of urban GenSan; SM City GenSan; Grill - Barbecue stall in General Santos City; General Santos highway }} | image_caption = | image_seal = Ph seal gensan.png | seal_size = 100x80px = | locatormapfile = {{PH wikidata|image_map}} | caption = Mapa ng Timog Cotabato na nagpapakita sa lokasyon ng General Santos. | region = [[SOCCSKSARGEN]] (Rehiyon XII) | province = [[Timog Cotabato]] | districts = Unang Distrito ng Timog Cotabato | barangays = 26 | class = Mataas na Urbanisadong Lungsod | language = [[Wikang Sebwano|Cebuano]], [[Wikang Blaan|Blaan]], [[Wikang Moro|Islam]], [[Wikang Iloko|Ilokano]] | mayor = Ronnel Rivera | vice_mayor = Shirlyn Bañas-Nograles | representative_link = Distritong pambatas ng South Cotabato|Kinatawan | named_for = Heneral Paulino Santos | representative = Pedro B. Acharon Jr. | founded = 18 Agosto 1947 | cityhood = 1968 | fiesta = 5 Setyembre 1988 | areakm2 = 492.86 | pop2007 = 535747 | popden2007 = 637 | area_code = 83 | zip_code = 9500 |latd=6 |latm=7 |lats= |latNS=N |longd=125 |longm=10 |longs= |longEW=E | elevation_footnotes = | elevation_m = 15.0 | elevation_ft = | website = [http://www.gensantos.gov.ph www.gensantos.gov.ph ] }}<!-- Infobox ends --> Ang '''Lungsod ng General Santos ''' ay isang [[mga lungsod ng Pilipinas|lungsod]] sa [[mga lalawigan ng Pilipinas|lalawigan]] ng [[Timog Cotabato]], [[Pilipinas]]. Ayon sa {{PH wikidata|population_as_of}}, ito ay may populasyon na {{PH wikidata|population_total}} sa may {{PH wikidata|household}} na kabahayan. Matatagpuan sa isla ng [[Mindanao]], ang Heneral Santos ito ang pinakatimog at pinakamalapit (''southernmost city'') na lungsod sa Pilipinas. Ito ang sentrong pang-rehiyon para sa commerce at industriya ng rehiyon ng [[SOCCSKSARGEN]], at geographically matatagpuan sa loob ng lalawigan nang South Cotabato ngunit pinangangasiwaan nang nakapag-iisa. Ang Heneral Santos ay napabilang sa mga Matataas na Urbanisadong lungsod sa Pilipinas. Dating kilala bilang Dadiangas, ang lungsod, ipinangalanang ito Heneral. Paulino Santos nang Pilipinas ay isang dating Commanding General nang Philippine Army, at ang nangungunang pioneer nang settlement nang bansa Nagmula ang Pilipinong [[boksingero]]ng si [[Manny Pacquiao]] sa Brgy. Labangal. Ang Heneral Santos Metropolitan Area o Metro General Santos ay isang metroplitan area na sumasaklaw sa mataas na urbanisadong lungsod ng Heneral Santos. Ang Regional Agro-Industrial Center ng [[Alabel]], ang mga bayan ng Sarangani tulad ng [[Glan]], [[Kiamba]], [[Maasim, Sarangani|Maasim]], [[Maitum]], [[Malapatan]] at [[Malungon]] at ang nabuo sa kalapit na probinsya ng South Cotabato na kasama na ang Metro General Santos ay idinagdag sa lalawigan ng [[Lake Sebu, Timog Cotabato|Lake Sebu]] [[Polomolok]], [[T'Boli, Timog Cotabato|T'Boli]] at [[Tupi]]. ==Kasaysayan== Ang mga tribu ng B'laan ay ang mga orihinal na naninirahan sa Heneral Santos, at ang mga bakas ng kanilang maagang pag-areglo nang lugar ay matatagpuan sa mga pangalan nang lugar ng lungsod, na nagmula sa kanilang bokabularyo. Ang kanilang pangalan para sa lunsod, ang Dadiangas, ay mula sa mahirap na puno ng Ziziphus spina-christi na minsan ay masagana sa lugar at ngayon ay isang protektadong species sa ilalim ng Republic Act 8371 o ang Katutubong Katutubong Batas ng 2007. Ang B'laan tribu ay kasalukuyang nabubuhay bukod sa bagong henerasyon ng mga settler at iba pang mga, Inilipat ang pangalang ito kay Heneral Paulino Santos noong maging bilang lungsod ito. ===Alon ng migrasyon=== Inorganisa sa ilalim ng National Land Settlement Administration (NLSA) ng Pamahalaang Komonwelt na pinamumunuan ni Pangulong [[Manuel L. Quezon]], at pinangunahan ni General Paulino Santos ang paglilipat ng 62 na [[Kristiyano]] na naninirahan mula sa [[Luzon]] hanggang sa baybayin nang [[Look ng Sarangani|Sarangani Bay]] sakay ang steam ship [[Basilan]] ng Compañia Maritima noong 27 Pebrero 1939. Ang 62 pioneer, karamihan sa mga nagtapos sa agrikultura at kalakalan, ay ang unang malaking batch ng mga naninirahan sa lupa sa lugar na may misyon upang masigasig na linangin ang rehiyon. Matapos ang pag-agos nang mga pioneer, libu-libong higit pang mga Kristiyano mula sa Luzon at [[Visayas]] ang lumipat sa lugar, unti-unting nagtulak sa ilang residente nang B'laan sa mga bundok, na nawalan ng kanilang kabuhayan. Noong Marso 1939, ang unang pormal na kasunduan sa lungsod ay ang itinatag sa Alagao, na ngayon ay kilala bilang Barangay Lagao. Ang distrito ng Lagao ay kilala noon bilang "Municipal District of Buayan" sa ilalim nang hurisdiksiyon nang deputy governor ng Municipal District of Glan. Hanggang sa opisyal na ito ay naging isang malayang "Munisipal na Distrito ng Buayan" noong 1 Oktubre 1940, na hinirang si Datu Sharif Zainal Abedin-isang Arab mestizo na kasal sa isang anak na babae nang isang napaka-maimpluwensiyang datu ng mababang Buayan-bilang unang munisipal na alkalde ng distrito. ===Ikalawang Digmaang Pandaigdig=== Noong [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], ang Distrito ng Lungsod ng Buayan ay naging isa sa mga huling hangganan sa pagitan nang pinagsamang mga pwersang Amerikano at Pilipino at hukbo mula sa Imperyo ng Hapon. Bumalik sa pwersa nang mga Imperyal nang Hapon ang ginawa ng Klaja Karsts Land na kanilang huling landas para sa pagtatanggol, pagtatayo nang mga round bunker at tunnels. Ang mga bunker na ito ay makikita pa rin sa Sitio Guadalupe; Gayunman, ang karamihan sa mga tunnel ay nasira at napinsala pa nang mga mangangaso ng kayamanan at mga developer nang lupa. ===Pagpapanglan sa lungsod ng status=== [[Talaksan:Monument of Gen. Paulino Santos.jpg|thumb|left|Statue ni General Paulino Santos na ipinangalan sa kanya ang lungsod]] Isang taon pagkatapos na mabawi ng Pilipinas ang ganap na soberanya mula sa Estados Unidos noong 4 Hulyo 1946, ang Munisipalidad ng Buayan ay naging ika-apat na klase nang regular na munisipalidad sa pamamagitan ng Executive Order Number 82, na may petsang 18 Agosto 1947 ni Pangulong Manuel Roxas, na sumasamo sa Municipal Distrito ng Glan na ang mababang bracket ng kita sa panahong ito ay inalis nang karapatan para sa karangalan. Si Dadiangas ay ang upuan nang pamahalaan para sa Munisipalidad ng Buayan na pinili ang Irineo Santiago bilang unang Municipal Mayor sa isang lokal na halalan na ginanap noong 11 Nobyembre 1947. Ang pormal na ipinataw ni Mayor Santiago noong 1 Enero 1948. Pagkalipas ng anim na taon, noong Hunyo 1954, ang Municipality of Buayan ay pinalitan ng pangalan na General Santos bilang isang pagkilala sa nangungunang pioneer sa pamamagitan ng Batas 1107 na isinulat ni Congressman Luminog Mangelen nang Probinsiya ng Cotabato. ===City Hall ng GenSan=== [[Talaksan:City Hall, General Santos City, Philippines.JPG|thumb|Ang GenSan City Hall]] Mula 1963 hanggang 1967, ang ekonomiya ng munisipalidad ay nakaranas ng isang boom sa ilalim ni Mayor Lucio A. Velayo, tulad nang maraming malalaking agri-based at multinasyunal na kumpanya tulad nang Dole Philippines, General Milling Corporation at UDAGRI na pinalawak sa lugar. Kahit na kwalipikado itong maging ika-apat na klaseng lungsod mula sa pagiging isang munisipalidad, tinanggihan ng mga residente ang isang paglipat ng Kongreso Salipada Pendatun upang i-convert ang Munisipalidad ng Buayan sa isang lungsod at palitan ang pangalan nito ng Rajah Buayan. Noong 8 Hulyo 1968, ang munisipalidad ng General Santos ay naging isang lungsod pagkatapos ng pag-apruba ng Republic Act No. 5412, na isinulat ni Congressman James L. Chiongbian. Ito ay pinasinayaan noong Setyembre 5&nbsp;ng taong iyon, kasama si Antonio C. Acharon ang naging unang alkalde ng bagong lungsod. Noong ika-5 nang Setyembre sa taong 1988, Isang dekada matapos ang pagtatalaga nito bilang isang chartered city, ang GenSan ay ipinahayag na isang highly urbanized city ng South Cotabato. ==Heograpiya== [[Talaksan:Amandari Cove lake - panoramio.jpg|thumb|Ang Amarandi Cove Lake]] Ang General Santos City ay nasa timog bahagi ng Pilipinas. Matatagpuan ito sa 6 ° 7'N 125 ° 10'E latitude. Ang lungsod ay nasa timog-silangan ng [[Maynila]], timog-silangan ng [[Cebu]] at timog-kanluran ng [[Davao]]. Ang lungsod ay hangganan ng mga munisipalidad ng Sarangani Province na sina Alabel sa silangan, at Maasim sa timog. Sa pangkalahatan, ang General Santos ay may hangganan ng munisipyo ng South Cotabato ng munisipyo ng Polomolok at Sarangani ng Malungon sa hilaga, at ang munisipalidad ng T'boli sa kanluran. ==Klima== Ang General Santos City ay mayroong tropikal na basa at tuyo na klima (ang klasipikasyon ng klima ng Köppen Aw). Ito ay itinuturing na isa sa mga pinakamalubhang lugar sa Pilipinas, kahit na sa isang mas malinaw na dry season. {{Weather box | location = General Santos City | metric first = Yes | single line = Yes | width = auto | Jan record high C = 40.0 | Feb record high C = 37.8 | Mar record high C = 38.9 | Apr record high C = 38.3 | May record high C = 40.0 | Jun record high C = 42.8 | Jul record high C = 40.0 | Aug record high C = 37.8 | Sep record high C = 40.0 | Oct record high C = 38.9 | Nov record high C = 36.7 | Dec record high C = 37.8 | year record high C = 42.8 | Jan high C = 31.7 | Feb high C = 31.7 | Mar high C = 32.2 | Apr high C = 32.8 | May high C = 31.7 | Jun high C = 30.6 | Jul high C = 30.6 | Aug high C = 30.6 | Sep high C = 30.6 | Oct high C = 31.1 | Nov high C = 31.1 | Dec high C = 31.7 | year high C = 31.4 | Jan mean C = 27.8 | Feb mean C = 28.2 | Mar mean C = 28.8 | Apr mean C = 29.1 | May mean C = 28.7 | Jun mean C = 27.9 | Jul mean C = 27.7 | Aug mean C = 27.6 | Sep mean C = 27.7 | Oct mean C = 27.9 | Nov mean C = 28.1 | Dec mean C = 28.2 | year mean C = 28.2 | Jan low C = 23.9 | Feb low C = 24.4 | Mar low C = 24.9 | Apr low C = 24.9 | May low C = 24.9 | Jun low C = 24.9 | Jul low C = 23.9 | Aug low C = 23.9 | Sep low C = 23.9 | Oct low C = 23.9 | Nov low C = 23.9 | Dec low C = 23.9 | year low C = 24.3 | Jan record low C = 18.9 | Feb record low C = 18.9 | Mar record low C = 20.0 | Apr record low C = 20.0 | May record low C = 17.8 | Jun record low C = 21.7 | Jul record low C = 20.0 | Aug record low C = 19.4 | Sep record low C = 20.0 | Oct record low C = 21.1 | Nov record low C = 21.7 | Dec record low C = 20.0 | year record low C = 17.8 | precipitation colour = green | Jan precipitation mm = 88.9 | Feb precipitation mm = 73.7 | Mar precipitation mm = 40.6 | Apr precipitation mm = 48.3 | May precipitation mm = 104.1 | Jun precipitation mm = 121.9 | Jul precipitation mm = 109.2 | Aug precipitation mm = 83.8 | Sep precipitation mm = 81.3 | Oct precipitation mm = 106.7 | Nov precipitation mm = 96.5 | Dec precipitation mm = 91.4 | year precipitation mm = 1046.4 | unit precipitation days = 0.1 mm | Jan precipitation days = 8 | Feb precipitation days = 7 | Mar precipitation days = 6 | Apr precipitation days = 7 | May precipitation days = 10 | Jun precipitation days = 13 | Jul precipitation days = 10 | Aug precipitation days = 12 | Sep precipitation days = 11 | Oct precipitation days = 13 | Nov precipitation days = 10 | Dec precipitation days = 9 | year precipitation days = 116 | Jan humidity = 77 | Feb humidity = 76 | Mar humidity = 75 | Apr humidity = 76 | May humidity = 79 | Jun humidity = 82 | Jul humidity = 82 | Aug humidity = 82 | Sep humidity = 82 | Oct humidity = 82 | Nov humidity = 84 | Dec humidity = 79 | year humidity = 79 | source 1 = [[Deutscher Wetterdienst]]<ref name = DWD> {{cite web | url = http://www.dwd.de/DWD/klima/beratung/ak/ak_988510_kt.pdf | title = Klimatafel von General Santos / Insel Mindanao / Philippinen | work = Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world | publisher = Deutscher Wetterdienst | language = German | accessdate = 5 April 2017}}</ref> | date = May 2014 }} </center><!-- End of Weatherbox --> ===Relihiyon=== Ang nangingibabaw na relihiyon sa lunsod ay ang Kristiyanismo, ang pinakamalaking denominasyon ay ang Katolikong Iglesia, na binubuo nang halos 90% porsiyento ng populasyon. Tungkol sa 9% nang populasyon ay nabibilang sa Islam, karamihan sa mga Sunnite. == Mga Barangay == Ang Lungsod ng General Santos ay nahahati sa 26 na mga [[barangay]]. {{div col|colwidth=22em}} * Apopong * Baluan * Batomelong * Buayan * Bula * Calumpang * City Heights * Conel * Dadiangas East * Dadiangas North * Dadiangas South * Dadiangas West * Fatima (Uhaw) * Katangawan * Labangal (Makr Wharf) * Lagao (1st & 3rd) * Ligaya * Mabuhay * Olympog * San Isidro (Lagao 2nd) * San Jose * Siguel * Sinawal * Tambler * Tinagacan * Upper Labay {{div col end}} ==Demograpiko== {{Populasyon}} ==Ekonomiya== Ang pangunahing pang-ekonomiyang aktibidad ng lungsod ay pangunahing naka-angkla sa dalawang sektor na ang industriya ng agro-industriya at pangingisda. Agro-industriya: Pinagkalooban ng mayaman na bulkan na lupa, sapat at mahusay na ipinamamahagi ang lahat ng ulan sa buong taon at isang klima-free climate, ang General Santos City ay gumagawa ng kalidad ng pag-export ng mataas na pinahahalagahan na mga pananim tulad nang mais, niyog, pinya, asparagus, saging at bigas. Nagbibigay din ito ng kalidad nang mga kakaibang prutas, gulay at bulaklak. Ang lungsod ay din nang isang nangungunang producer at tagaluwas ng kalidad ng mga hayop tulad nang manok, hogs, at mga baka. Ngunit sa patuloy na pag-unlad nang populasyon at ekonomiya sa paglipas ng panahon, ang ilang mga lupain ng agrikultura ng lunsod ay unti-unting na-convert sa mga nakapaloob na lugar upang matugunan ang medyo lumalaking pangangailangan ng tirahan at mabubuhay na puwang. [[Talaksan:Gen Santos city 5.jpg|thumb|right|Ang Fish Port ng General Santos City]] [[Talaksan:Aerial shot of General Santos City Port in South Cotabato.jpg|thumb|right|Ang General Santos City Fishing Port Complex]] [[Talaksan:General Santos International Airport.jpg|thumb|Ang General Santos International Airport ng harapan]] Ang Industriya ng Pangingisda: Ang General Santos City ay ang pinakamalaking producer nang sashimi-grade tuna sa Pilipinas. Sa maagang 1970, ang pamagat na "Tuna Capital of the Philippines" ay naging isang tag dito. Ang GenSan din ang ikalawang pinakamalaking pang-araw-araw na kabuuang catch ng isda sa bansa pagkatapos ng Navotas City sa National Capital Region. Ipinagmamalaki nang mga naninirahan sa lunsod na ang mga isda at pagkaing-dagat ay hindi nalulugod kaysa sa kung ano ang matatagpuan sa kanilang lugar. Ang industriya nang pangingisda sa GenSan ay nagbibigay nang kabuuang pang-araw-araw na kapasidad na 750 metriko tonelada nang mga isda na nakuha lamang at naghahatid ng mga 7,800 manggagawa. Alin ang dahilan kung bakit ang General Santos City ay tahanan nang pitong "7" tuna processing plants sa bansa. Ang Fishport Complex sa Barangay Tambler ay may 750 metro (2,460 piye) na pantalan at isang 300 metro (980 piye) na pantalan para sa 2,000 GT reefer carrier. Ang fishport ay nilagyan nang mga modernong pasilidad na sumusunod sa mga internasyonal na pamantayan sa paghawak ng isda. Nakarehistro ang General Santos City ng 1,365 bagong medium hanggang sa malalaking negosyo noong 2011. Ang isang aggregate investment na kasangkot ay tinatayang PHP 1.202 bilyon. Nangungunang industriya para sa bagong pamumuhunan noong 2011 ay ang mga sumusunod: Hotel and Restaurant-31%; Bultuhang & Mga Tip sa Trabaho-20%; Pagkumpuni ng Mga Sasakyan Motor, Mga Motorsiklo at Mga Kalakalan ng Personal at Pambahay, Real Estate at Pagrenta nang Mga Aktibidad sa Negosyo-17%; Iba pang mga Serbisyo sa Komunidad, Social at Personal-8%; Financial Intermediation-5%; Manufacturing-5%; Pangingisda-3%; ICT-3% Sa taong 2000, mayroong 59 bangko na naglilingkod sa lungsod. Ito ay binubuo ng 46 commercial bank, 5 savings bank, 7 rural bank at 1 cooperative bank. Bukod dito, may 48 institusyong nagpapautang pati na rin ang 49 pawnshops na nagbibigay ng emergency loan assistance. ===Malls=== <!-- [[Talaksan:SM City GenSan - panoramio.jpg|thumb|Ang SM City GenSan]] --> ; SM City GenSan Ang General Santos City ay ang shopping capital nang Soccksargen region. Ang mga residente mula sa mga kalapit na bayan at lalawigan ay bumibisita sa lungsod upang mamili at makisaya sa mga aktibidad sa buhay at paglilibang. Mayroong maraming malalaking shopping malls sa lungsod, mga kilalang rito ang mga KCC Mall ng Gensan, SM City General Santos, Robinsons Place GenSan, Gaisano Mall ng GenSan, RD Plaza (Fitmart), Veranza Mall, Robinson's Place ng Gensan at ang pinakabagong karagdagan sa lungsod na RD City Mall na matatagpuan sa Brgy. Calumpang at Unitop Shopping Mall sa Brgy. Dadingas West. Ang SM Savemore ay may dalawang sangay sa lungsod at ang isa pang sangay ay itatayo sa loob nang lugar nang downtown. Mayroon ding balita tungkol sa pagbuo ng Ayala Mall at Puregold. Ang mga mall na ito ay tahanan sa parehong pambansa at internasyonal na mga tatak ng mga retail merchandise pati na rin ang mga restaurant at cafe. Maraming mga merchandise at malalaking pamilihan na pag-aari nang mga negosyante ng lokal at dayuhang Tsino, Taiwanese at Koreano sa lungsod. ==Inprastaktura== ===Komunikasyon=== Ang modernong at state-of-the-art na mga pasilidad ng komunikasyon na may mga pamantayang global ay madaling magagamit at ibinibigay sa General Santos City nang mga pangunahing kumpanya ng telekomunikasyon sa bansa. Kabilang dito ang mga boses, data, internet at mga solusyon sa network, bukod sa iba pa, sa parehong mga wired at mobile form. ==Transportasyon== Ang mga Airliner ay bumaba sa General Santos City International Airport Ang GenSan at ang buong Soccsksargen ay maaaring maabot sa pamamagitan ng hangin, lupa, o dagat. ===Paliparang Transportasyon=== [[Talaksan:GES Tarmac.jpg|thumb|right|Ang General Santos City International Airport]] Ang [[General Santos International Airport]] ay ang pinakamalaking paliparan sa Mindanao. Ito ay may 3,227 metrong kongkreto na runway na may kakayahang pangasiwaan ang malawak na bodoy jet tulad ng [[Airbus A340]] at [[Boeing 747]]. Tinawag din itong "Rajah Buayan Airport" sa Jainal Abedib Street sa 1990 at Tambler Airport sa taong 2008 bago ito ipalit sa pangalan nito. Ang mga flight sa at mula sa [[Manila]], [[Iloilo]], at [[Cebu]] ay kasalukuyang pinamamahalaan sa airport ng [[Philippine Airlines]] at [[Cebu Pacific]]. Ang General Santos International Airport ay ang pangalawang busiest airport sa Mindanao at ika-9 na busiest airport sa Pilipinas. ===Transportasyon sa Dagat=== [[Talaksan:Aerial view of port of general santos.jpg|thumb|Ang imahe kuha sa Makar Wharf, ang punong internasyunal sea port ng General Santos]] Ang Makar Wharf ay ang pangunahing internasyonal na port nang lungsod ng lungsod at isa sa mga pinakamahusay na port sa dagat sa bansa. Ito ay lokasyon sa Barangay Labangal, ang layo mula sa central business district. Sa isang 740 metro (2,430 piye) na docking length at isang 19 metro (62 piye) na lapad, ang pantalan ay maaaring tumanggap ng hanggang siyam na barko na may mga posisyon sa lahat nang magkasabay. Ang port ay kumpleto na sa mga modernong pasilidad tulad ng container na yarda, imbakan at pagtimbang tulay upang pangalanan ang ilan. Maraming mga kompanya ng pagpapadala ang nagpapatakbo ng regular na serbisyo ng lantsa sa lawa at mula sa iba pang mga pangunahing port sa Luzon, Visayas at Mindanao. Ang Negros Navigation, SuperFerry at Sulpicio Lines ay nagbibigay ng mga ruta sa pagpapadala sa pagitan ng isla habang ang maraming mga linya sa pagpapadala ng Indonesian ay nagpapatakbo ng international ferry service sa pagitan ng General Santos City at mga kalapit na daungan sa Indonesia na nagdadala nang parehong pasahero at kargamento. ===Transportasyon sa Lungsod=== [[Talaksan:Gen Santos city 4.jpg|thumbnail|right|Ang Pioneer Avenue sa General Santos City]] Ang pag-commute sa loob at paligid ng General Santos City ay isang mabilis at maginhawang pagsakay. Mahigit 400 bus ng pasahero, mga van nang pampublikong utility at mga jeepney ang gumagamit nang mga ruta sa loob ng lungsod at kalapit na lalawigan tulad ng Koronadal, Cotabato, Davao, Tacurong, Pagadian, Cagayan de Oro at iba pa. Ang tatlong sasakyang de-motor na mga sasakyang de-motor na kilala bilang tricycles ay ang pangunahing paraan ng pampublikong transportasyon ng lungsod at nasa kalsada mula noong mga panahong pangunguna. Ang mga naka-air condition na taksi ay din sa mga kalye ng lungsod na nag-aalok ng mga pasahero ng pagpili ng isang mas komportableng paraan ng transportasyon. Pinananatili ng Opisina ng Mga Inhinyero sa Lungsod, ang mga pangunahing kalsada ng lungsod ay pinagbubukas at pinagkalooban nang mga kalsada sa kaligtasan, mga tanda at senyas upang matiyak ang ligtas at mahusay na daloy nang trapiko sa loob ng lungsod. Tinutukoy ng Pan-Philippine Highway ang lunsod sa pamamagitan ng lupa sa iba pang mga pangunahing lungsod sa Mindanao at sa ibang bahagi ng bansa. Ang General Santos City Terminal-popular na kilala bilang Bulaong Terminal; na matatagpuan sa Barangay Dadiangas North ay ang pangunahing integrated terminal ng transportasyon ng lunsod. Ang terminal ay nagsisilbing gateway ng lungsod para sa mga biyahero. Mga bus at iba pang uri ng pampublikong transportasyon masa-sa at mula sa iba't ibang bahagi ng Mindanao tulad ng [[Koronadal]], [[Tacurong]], [[Lungsod ng Cotabato]], [[Lungsod ng Dabaw]], [[Kidapawan]], [[Digos]], [[Pagadian]], at [[Cagayan de Oro]]. ===Seguridad sa Sibilyan at Pangdepensa=== Ang Philippine National Police, isang task force militar ay binuo upang protektahan ang lungsod mula sa pag-atake ng mga terorista at iba pang krimen. Ang Task Force GenSan ay kaanib sa Philippine Army at pinamumunuan ng kolonel ng hukbo. 8 Ang mga Istasyon ng Pulis ay nagtatayo sa bawat barangay upang mapanatili ang kaligtasan at isang mapayapang pagkakasunud-sunod sa lungsod. Ang mga Ahensya at Organisasyon ay bumubuo nang isang mahusay at mapayapang kalooban upang pangkatin ang isang order sa isang lungsod. ===Serbisyong Pangkalusugan=== Ang average na pag-asa ng buhay ng Gensanon ay 70 para sa mga babae at 65 para sa mga lalaki. May 19 na mga ospital, na may kabuuang 1,963 na kama, kabilang ang GenSan Doctors Hospital, St. Elizabeth Hospital, SOCSARGEN County Hospital, Mindanao Medical Center, RO Diagan Cooperative Hospital, General Hospital District Hospital at ang bagong binuo na GenSan Medical Center sa Barangay Calumpang na nag-aalaga ng mga tao. Mayroong patuloy na pagtatayo ng inaasahang ospital sa Barangay Apopong at Barangay Lagao sa National Highway patungo sa Barangay Katangawan. ==Edukasyon== Ang Notre Dame of Dadiangas University, ay isang institusyong Katoliko na pinatatakbo ng Marist Brothers o FMS (Fratres Maristae a Scholis) Bukod sa higit sa 50 Pribadong Paaralan, tulad ng Quantum Academy, at higit sa 100 mga pampublikong paaralan, ang General Santos City ay nagho-host nang tatlong unibersidad. Ito ang Notre Dame ng Dadiangas University, Mindanao State University - General Santos at New Era University - General Santos Campus. Naglalaman din ito nang mga kolehiyo tulad ng Doña Lourdes Institute of Technology. Sa lalong madaling panahon, ang General Santos campus ng pinakalumang institusyong pang-akademya ng bansa, ang Unibersidad ng Santo Tomas, ay babangon sa Barangay Ligaya. ==Medya== Ang mga bantog na publikasyon ng media sa lungsod ay ang SusStar General Santos, Periodiko Banat, Sapol, at iba pang lokal na pahayagan. Ang Brigada Pahayagan Ang General Santos ay ang pinaka-popular na kumpanya ng pahayagan sa lungsod. Mayroong maraming istasyon ng telebisyon sa lungsod na pagmamay-ari at pinamamahalaan ng mga network ng pagsasahimpapawid-ABS-CBN 3 Soccsksargen, GMA 8 Soccsksargen, TV5 Channel 12 Gensan, GMA News TV 26, Brigada News TV 34, ABS-CBN Sports + Action Channel 36 , GNN Channel 43, at UNTV Channel 48. Karamihan sa mga network nang telebisyon ay umabot sa Davao Region at Northern Mindanao; at naglilingkod sa buong SOCCSKSARGEN Region. Ang mga malalaking at iba pang mga menor de edad na cable at satellite telebisyon kumpanya ay din ng operating sa lungsod. Karamihan sa mga istasyon ng FM at AM ay tumatakbo sa lungsod 24 oras sa isang araw tulad nang MOR 92.7 General Santos, 89.5 Brigada News FM, iFM 91.9, 94.3 Oo! FM General Santos, Radyo5 97.5 News FM, K101.5 Love Radio GenSan, Barangay 102.3 GenSan at iba pa. May tatlong lokal na programang newscasts sa General Santos: TV Patrol Socsksargen (ABS-CBN 3 Soccsksargen), GMA Soccsksargen One Mindanao (GMA 8 Soccsksargen) at Ronda Brigada (Brigada News TV channel 38). ===Telebisyon=== ===Filipino=== * ABS-CBN Socsksargen Channel 3 * PTV Socsksargen Channel 5 * RPN General Santos Channel 7 * GMA South Central Mindanao Channel 8 * IBC General Santos Channel 10 * TV5 General Santos Channel 12 * RJTV General Santos Channel 24 * GTV South Central Mindanao Channel 26 * ETC General Santos Channel 28 * DZRH News Television General Santos Channel 30 * Sonshine TV General Santos Channel 32 * ABS-CBN Sports+Action Socsksargen Channel 36 * Brigada News TV 38 * BEAM TV General Santos Channel 40 * Net25 General Santos Channel 42 * One Sports General Santos Channel 44 * UNTV General Santos Channel 48 ===Cable Provider=== * [[Sky Cable|Sky Cable General Santos]] * Lakandula Cable TV * JVL Star Cable * [[Cignal TV]] * [[GSat]] ===Radyo=== ====AM Stations==== * DZRH Nationwide 540 ([[Manila Broadcasting Company]]) * DXCP Radyo Totoo 585 General Santos ([[Catholic Media Network]]) * RPN DXDX Radyo Ronda 693 General Santos ([[Radio Philippines Network]]) * DXGS Radyo Pilipino 765 General Santos ([[Radio Corporation of the Philippines]]) * DXES Bombo Radyo General Santos 801 ([[Bombo Radyo Philippines|People's Broadcasting Service, Inc.]]) * DXRE Sonshine Radio General Santos 837 ([[Sonshine Media Network International]]) * DXMD Radyo Trabaho General Santos 927 ([[Radio Mindanao Network]]) * DXBB Radyo Alerto 1107 (Socsksargen Broadcasting Network) ====FM Stations==== * DXEZ Monster Radio (relay of 99.5 FM Davao) ([[Audiovisual Communicators, Inc.]]) * 89.5 Brigada News FM ([[Brigada Mass Media Corporation]]) * 91.1 Pacman Radio (Socsksargen Broadcasting Network) * 91.9 iFM General Santos ([[Radio Mindanao Network]]) * MOR 92.7 General Santos ([[ABS-CBN Corporation]]) * 93.5 Tri-Media News FM General Santos (Tri-Media Association General Santos City-South Cotabato Corporation) * 94.3 Radyo Natin General Santos ([[Manila Broadcasting Company]]) * 95.1 Hope Radio General Santos (Hope Channel Philippines) * 95.9 Max FM General Santos (Rizal Memorial College Broadcasting Corporation) * 96.7 Infinite Radio General Santos (St. Jude Thaddeus Institute of Technology) * Radyo5 97.5 News FM General Santos (Relay station of [[DWFM|Radyo5 92.3 News FM Manila]]) ([[TV5 Network, Inc.]]) * 98.3 Home Radio General Santos ([[Aliw Broadcasting Corporation]]) * 99.1 Wild FM (UM Broadcasting Network) * 99.9 RJFM General Santos (Relay station of RJFM 100.3 Manila) ([[Rajah Broadcasting Network]]) * 101.5 Love Radio General Santos ([[Manila Broadcasting Company]]) * Barangay FM 102.3 General Santos ([[GMA Network, Inc.]]) * 103.1 Radyo Bandera General Santos (Fairwaves Broadcasting Network) * 103.9 Radyo Rapido (Kalayaan Broadcasting System, Inc.) * 104.7 FMR General Santos (Philippine Collective Media Corporation) * Magic 106.3 General Santos (Quest Broadcasting, Inc.) * 107.9 Win Radio General Santos ([[Progressive Broadcasting Corporation]]) == Tingnan din == * [[Paliparang Pandaigdig ng Heneral Santos]] - ay pang internasyunal na pa liparang pandaigdig ng lungsod sa Heneral Santos. ==Tanyag na tao== * [[Sebastian Benedict]] (Baby Baste) sa ''[[Eat Bulaga!]]'' * [[Gerald Anderson]], aktor * [[Ethel Booba]], aktres * [[Melisa Cantiveros]], aktres * [[Nonito Donaire]], Propesyinal na Boxingero * Rolando Navarette, Propesyinal na Boxingero * Jinkee Pacquiao, Politiko * [[Manny Pacquiao]], Propesyonal na boxingero * Bo Perasol, head coach ng UAAP basketball sa [[Ateneo De Manila University]] Blue Eagles * [[Shamcey Supsup]], "Miss Universe 2011" Pageant 3rd Runner-up * [[Zendee Rose Tenerefe]], mang-aawit, YouTube personalidas * XB Gensan, mananayaw, Grand Champion ng It's Showtime Season 1 == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Kawing panlabas == * [http://www.gensantos.gov.ph/ Official Website of General Santos City] * [http://www.gensanexchange.com/ www.gensanexchange.com - GenSan's First Trading Portal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171020235728/http://www.gensanexchange.com/ |date=2017-10-20 }} * [http://www.skeptronsolutions.com/ www.skeptronsolutions.com - ICT-Business Solutions Provider In GenSan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080513031916/http://www.skeptronsolutions.com/ |date=2008-05-13 }} * [http://www.batch2006.com/mindanao/visit_general-sanos_mindanao.htm More photos and information on General Santos City] * [http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/default.asp Philippine Standard Geographic Code] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120413163013/http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/default.asp |date=2012-04-13 }} * [http://www.gensantos.com/2008/06/20/p2billion-robinsons-gen-santos-mall-begins-construction/ P2Billion Robinsons Gen. Santos Mall begins construction] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080914052455/http://www.gensantos.com/2008/06/20/p2billion-robinsons-gen-santos-mall-begins-construction/ |date=2008-09-14 }} {{wikivoyage|General_Santos_City|General Santos City}} {{South Cotabato}} {{Philippine cities}} [[Kategorya:Mga bayan at lungsod sa Pilipinas|General Santos]] rsebb824jmkie9fku7uaqy22jiyr32i 10 46073 1960726 1416802 2022-08-05T08:56:30Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{high-use}} {{Distinguish|Padron: Documentation}} {{hatnote|Base sa [[:en:Template:Documentation subpage/doc|pahina]] nito sa Ingles.}} == Patungkol == Nagpapakita ang padron na {{tl|Documentation subpage}} at {{tl|Subpahina ng dokumentasyon}} ng isang mensahe para ipaalam sa mambabasa na ang binabasang pahina nila ay isang subpage ng isang dokumentasyon. === Paggamit === ==== Ingles ==== : {{Template link expanded|Documentation subpage}} : o : {{Template link expanded|Documentation subpage |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Documentation subpage}}</nowiki></code> {{Documentation subpage}} <code><nowiki>{{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]}} ==== Tagalog ==== : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon}} : o : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon}} <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]}} ===Userbox documentation=== To set this template to use "userbox" and "userbox page" rather than "{{lc:{{ns:Template}}}}" and "{{lc:{{ns:Template}}}} page" or "{{lc:{{ns:User}}}} template" and "{{lc:{{ns:User}}}} template page", use: : {{Template link expanded|Userbox documentation subpage}} : or : {{Template link expanded|Userbox documentation subpage |&#91;&#91;{{var|userbox page}}&#93;&#93;}} ===Text customization=== The parameters {{para|text1}} and {{para|text2}} can be used to set the text of, respectively, the template's first and second lines. If ''text1'' is set but not ''text2'', both lines' text will derive from ''text1'': {{Hidden begin |showhide=left |title=With ''text1'' and ''text2''}} <code><nowiki>{{Documentation subpage |text1='''''text1 appears here''''' |text2='''''text2 appears here'''''}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text1='''''text1 appears here''''' |text2='''''text2 appears here''''' |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}<!-- Hack to allow example to appear, even when viewed from [[Template:Documentation subpage]] -->}}}} {{Hidden end}} {{Hidden begin |showhide=left |title=With ''text2'' only}} <code><nowiki>{{Documentation subpage |text2='''''text2 appears here'''''}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text2='''''text2 appears here''''' |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}<!-- Hack to allow example to appear, even when viewed from [[Template:Documentation subpage]] -->}}}} {{Hidden end}} {{Hidden begin |showhide=left |title=With ''text1'' only}} <code><nowiki>{{Documentation subpage |text1='''''text1 appears here'''''}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text1='''''text1 appears here''''' |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}<!-- Hack to allow example to appear, even when viewed from [[Template:Documentation subpage]] -->}}}} {{Hidden end}} ===Other parameters=== {{para|inhibit|yes}} will prevent this template from generating any categories. (By default, "''Namespace'' documentation pages" (usually [[:Category:Template documentation pages]]) is added, or [[:Category:Documentation subpages without corresponding pages]] if the main page doesn't exist.) == Display == This template should normally be placed at the top of /doc pages. It changes output depending on where it is viewed: * On a /doc page, it displays a box explaining template documentation and links to the template page. * On other pages&nbsp;– i.e. pages transcluding the /doc page&nbsp;– the template will not show. The template page itself (which contains <code>{{Template link|Documentation}}</code>) will automatically note that the documentation is [[Help:Transclusion|transcluded]] from a subpage. == Functions == In addition to its message, the template adds pages to [[:Category:Template documentation pages]], [[:Category:User documentation pages]], or similar (named after the subject space), but only for documentation pages in namespaces with the subpage feature. It defaults the [[m:Help:Categories#Sort order|sort key]] to the page name without namespace: Template:Foo, for example, would be sorted as "Foo", i.e. under "F". == See also == <includeonly>{{#switch:{{FULLPAGENAME}} |Template:Userbox documentation subpage= *{{Template link|Userbox/categories}} *{{Template link|Userbox/citydoc}}}}</includeonly> *{{Template link|Documentation/see also}} *{{Template link|Documentation subpage}} *{{Template link|Userspace disclaimers}} *{{Template link|Userbox documentation subpage}} <includeonly>{{Sandbox other||<!-- Make sure only the template page is categorised. No subpages, and not after transclusion. This /doc page is reused, btw. -->{{#switch:{{FULLPAGENAME}} |Template:Documentation subpage = [[Category:Template documentation| ]] |Template:Userbox documentation subpage = [[Category:Template documentation| ]][[Category:Userboxes|Δ]] }} [[Category:Documentation header templates]] }}</includeonly> ke4rdio6rhiseyw1jcrpesyyiapga42 10 46172 1960658 1832834 2022-08-05T04:31:37Z GinawaSaHapon 102500 In-update ang doc. Bahagyang base sa Ingles. wikitext text/x-wiki {{hatnote|Bahagyang sinalin mula sa [[:en:Template:Documentation/doc|pahina nito sa Ingles]].}} {{Distinguish|Template:Documentation subpage}} {{Documentation subpage}} {{template shortcut|doc}} {{High-use}} {{Lua|Module:Documentation}} Ito ang padron ng '''{{tlx|documentation}}''' na ginagamit sa halos lahat ng mga [[:en:Help:A quick guide to templates|pahina ng padron]] para maglaman ng dinokumentong gabay at impormasyon para sa naturang padron, kabilang na ang [[:en:Wikipedia:TemplateData|<code><templatedata></code>]] nito, sa mismong pahina nito o di kaya sa subpage nito. Para sa mas detalyadong gabay sa paggamit sa padron na ito, tingnan ang [[:en:Wikipedia:Template documentation|pahina sa pagdodokumento sa mga padron sa English Wikipedia]]. Nagpapakita ito ng isang kulay berdeng kahon para sa dokumentasyon, katulad ng nakikita mo mismo ngayon, at kusang nilo-load ang nilalaman ng subpage na <code>/doc</code>. Bukod dito, kaya rin nitong i-load ang nilalaman mula sa ibang lugar, kung kailangan. Ito ay para sa pagdodokumento sa mga padron pati na rin sa iba pang mga pahinang [[:en:Wikipedia:Transclusion|sinama/siningit]] sa ibang pahina. Magagamit ito sa [[:en:Wikipedia:Template namespace|namespace ng padron]] (<code>Padron:</code>) at sa iba pang mga [[:en:Wikipedia:Namespace|namespace]]. Sa paggamit sa padron na ito, pwedeng [[:en:Wikipedia:Protection policy|maprotektahan]] ang mismong padron, kung kailangan, habang malaya naman ang kahit sino na baguhin ang dokumentasyon at mga kategorya nito. fne9z18k6ecljdsf9f1pqu9n6x6k5tt 1960722 1960658 2022-08-05T08:32:42Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{hatnote|Base sa [[:en:Template:Documentation/doc|pahina]] nito sa Ingles.}} {{Distinguish|Template:Documentation subpage}} {{Documentation subpage}} {{template shortcut|doc}} {{High-use}} {{Lua|Module:Documentation}} Ito ang padron ng '''{{tlx|documentation}}''' na ginagamit sa halos lahat ng mga [[:en:Help:A quick guide to templates|pahina ng padron]] para maglaman ng dinokumentong gabay at impormasyon para sa naturang padron, kabilang na ang [[:en:Wikipedia:TemplateData|<code><templatedata></code>]] nito, sa mismong pahina nito o di kaya sa subpage nito. Para sa mas detalyadong gabay sa paggamit sa padron na ito, tingnan ang [[:en:Wikipedia:Template documentation|pahina sa pagdodokumento sa mga padron sa English Wikipedia]]. Nagpapakita ito ng isang kulay berdeng kahon para sa dokumentasyon, katulad ng nakikita mo mismo ngayon, at kusang nilo-load ang nilalaman ng subpage na <code>/doc</code>. Bukod dito, kaya rin nitong i-load ang nilalaman mula sa ibang lugar, kung kailangan. Ito ay para sa pagdodokumento sa mga padron pati na rin sa iba pang mga pahinang [[:en:Wikipedia:Transclusion|sinama/siningit]] sa ibang pahina. Magagamit ito sa [[:en:Wikipedia:Template namespace|namespace ng padron]] (<code>Padron:</code>) at sa iba pang mga [[:en:Wikipedia:Namespace|namespace]]. Sa paggamit sa padron na ito, pwedeng [[:en:Wikipedia:Protection policy|maprotektahan]] ang mismong padron, kung kailangan, habang malaya naman ang kahit sino na baguhin ang dokumentasyon at mga kategorya nito. a40vn74iq4cbiwafzxgsnohqgm650dr 1960723 1960722 2022-08-05T08:33:16Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{hatnote|Base sa [[:en:Template:Documentation/doc|pahina]] nito sa Ingles.}} {{Distinguish|Padron:Documentation subpage}} {{Documentation subpage}} {{template shortcut|doc}} {{High-use}} {{Lua|Module:Documentation}} Ito ang padron ng '''{{tlx|documentation}}''' na ginagamit sa halos lahat ng mga [[:en:Help:A quick guide to templates|pahina ng padron]] para maglaman ng dinokumentong gabay at impormasyon para sa naturang padron, kabilang na ang [[:en:Wikipedia:TemplateData|<code><templatedata></code>]] nito, sa mismong pahina nito o di kaya sa subpage nito. Para sa mas detalyadong gabay sa paggamit sa padron na ito, tingnan ang [[:en:Wikipedia:Template documentation|pahina sa pagdodokumento sa mga padron sa English Wikipedia]]. Nagpapakita ito ng isang kulay berdeng kahon para sa dokumentasyon, katulad ng nakikita mo mismo ngayon, at kusang nilo-load ang nilalaman ng subpage na <code>/doc</code>. Bukod dito, kaya rin nitong i-load ang nilalaman mula sa ibang lugar, kung kailangan. Ito ay para sa pagdodokumento sa mga padron pati na rin sa iba pang mga pahinang [[:en:Wikipedia:Transclusion|sinama/siningit]] sa ibang pahina. Magagamit ito sa [[:en:Wikipedia:Template namespace|namespace ng padron]] (<code>Padron:</code>) at sa iba pang mga [[:en:Wikipedia:Namespace|namespace]]. Sa paggamit sa padron na ito, pwedeng [[:en:Wikipedia:Protection policy|maprotektahan]] ang mismong padron, kung kailangan, habang malaya naman ang kahit sino na baguhin ang dokumentasyon at mga kategorya nito. 2w0f4mrowgo7qstkn47gfopn2uo6g38 0 68242 1960600 1959964 2022-08-05T02:46:03Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Republika ng Kaliporniya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng Kaliporniya]] 3yu0kqiqct50saxwdnbzz9hr38ppdl3 0 68243 1960601 1959965 2022-08-05T02:46:08Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Republika ng Kaliporniya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng Kaliporniya]] 3yu0kqiqct50saxwdnbzz9hr38ppdl3 0 68450 1960586 1959950 2022-08-05T02:42:21Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Republika ng Kaliporniya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng Kaliporniya]] 3yu0kqiqct50saxwdnbzz9hr38ppdl3 0 71502 1960436 1693328 2022-08-04T19:54:39Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Speciesbox | name = Jaguar | fossil_range = {{Fossil range|0.5|0}}{{small|Middle [[Pleistocene]] – Recent}} | image = Standing jaguar.jpg <!--Please do not change this image. See Talkpage for two (Feb 2021 & Jul 2021) consensus-based sections supporting this (original FA) image. Thanks!--> | image_upright =1.2 | status = NT | status_system = IUCN3.1 | status_ref =<ref name=iucn>{{cite iucn |title=''Panthera onca'' |author1=Quigley, H. |author2=Foster, R. |author3=Petracca, L. |author4=Payan, E. |author5=Salom, R. |author6=Harmsen, B. |year=2017 |errata=2018 |name-list-style=amp |page=e.T15953A123791436 |doi=10.2305/IUCN.UK.2017-3.RLTS.T15953A50658693.en |access-date=15 January 2022}}</ref> | status2 = CITES_A1 | status2_system = CITES | status2_ref = <ref name=iucn/> | taxon = Panthera onca | authority = ([[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]]) | range_map = Panthera onca distribution.svg | range_map_caption = {{color box|red}} Current range {{color box|pink}} Former range | synonyms = {{Collapsible list | title = {{-}} | bullets = yes | ''Felis augustus'' {{small|(Leidy, 1872)}} | ''Felis listai'' {{small|(Roth, 1899)}} | ''Felis onca'' {{small|Linnaeus, 1758}} | ''Felis onca'' subsp. ''boliviensis'' {{small|Nelson & Goldman, 1933}} | ''Felis onca'' subsp. ''coxi'' {{small|Nelson & Goldman, 1933}} | ''Felis onca'' subsp. ''ucayalae'' {{small|Nelson & Goldman, 1933}} | ''Felis veronis'' {{small|Hay, 1919}} | ''Iemish listai'' {{small|(Roth, 1899)}} | ''Panthera augusta'' {{small|(Leidy, 1872)}} | ''Panthera onca'' subsp. ''augusta'' {{small|(Leidy, 1872)}} | ''Uncia augusta'' {{small|(Leidy, 1872)}} }} | synonyms_ref = <ref name=MSW3>{{MSW3 Carnivora |id=14000240 |pages=546–547 |heading=Species ''Panthera onca''}}</ref> }} {{otheruses|Jaguar}} Ang '''''Panthera onca''''' o '''Jaguar''' ay isang pusa ng [[Bagong Mundo]] at isa sa apat na "malalaking pusa" na nasa saring ''[[Panthera]]'', kasama ng [[tigre]], [[leon]], at [[leopardo]] ng [[Matandang Mundo]]. Ito lamang ang nag-iisang [[pantera (paglilinaw)|pantera]] o ''[[Panthera]]'' na matatagpuan sa Bagong Mundo. Ang jaguar ang pangatlong pinakamalaking pusang kasundo ng tigre at ng leon, at sa karaniwan ang siyang pinakamalaki at pinakamalakas na pusang nasa Kanlurang Hemispero. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Pusa}} [[Kategorya:Pusa]] [[Kategorya:Panthera]] pex59yngeqhmuyvr2nco5rjj16dwp0v 0 78274 1960468 1904067 2022-08-04T21:17:35Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Smallpox depicted in the Toggenburg Bible.jpg|thumb|350px|Larawang-guhit ng Salot na Itim mula sa [[Bibliya]]ng [[Toggenburg]] (1411)]] Ang '''Salot na Itim''' ([[wikang Kastila|Kastila]]: ''Peste Negra'', [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Black Death'') ay isa sa pinakamalubhang [[pandemya]] sa kasaysayan ng tao, na sinasanhi ng [[bakterya]]ng ''[[Yersinia pestis]]'' na dinadala ng mga [[pulgas ng oriental na daga]].<ref>{{cite web |url=http://www.pasteur.fr/actu/presse/press/07pesteTIGR_E.htm |title=''Researchers sound the alarm: the multidrug resistance of the plague bacillus could spread'' |publisher=Pasteur.fr |date= |accessdate=2008-11-03}}</ref>, Nakikilala ang Salot na Itim, sang-ayon sa mga salaysay, sa pamamagitan ng mga [[bubas]] (pamamaga sa gangliyo linpatiko), katulad ng nangyari noong ika-19 na siglo sa Asyanong [[bubonikong salot]]. Pinalagay ng mga siyentipiko at mga dalubhasa sa kasaysayan noong unang bahagi ng ika-20 siglo na ang Salot na Itim ay pagsiklab ng kaparehong sakit, na sanhi ng ''Yersinia pestis'' at kinalat sa pamamagitan ng [[pulgas]] sa tulong ng ibang mga hayop tulad ng [[itim na daga]] (''Rattus Rattus''). Bagaman, pinag-alinlangan kamakailan lamang ng ilang mga siyentipiko at mga dalubhasa sa kasaysayan ang palagay na ito,<ref>Kelly, John (2005). ''The Great Mortality, An Intimate History of the Black Death, the Most Devastating Plague of All Time''. HarperCollins Publisher Inc., New York, NY. ISBN 0-06-000692-7. Page 295.</ref> at may mga ilang mananaliksik na naniniwalang isang balinguyngoy na lagnat ang sakit batay sa pang-epidemiyolohika paliwanag ng makasaysayang mga tala ng pagkalat ng sakit.<ref name="ABC science">{{cite web |url=http://www.abc.net.au/science/features/blackdeath/default.htm |title=On the trail of the Black Death |last=Lavelle |first=Peter |work=News in Science |publisher=ABC Television |accessdate=2008-12-29}}</ref><ref name="Revill">{{cite web |url=http://www.guardian.co.uk/uk/2004/may/16/health.books |title=''Black Death blamed on man, not rats &#124; UK news &#124; The Observer'' |publisher=The Observer |author=Jo Revill |date= |accessdate=2008-11-03}}</ref> Bagaman, mas maihahambing ang pinakamalapit na dahilan ng pang-klinikang anyo ng sakit sa bubonikong salot.<ref>A Journal of the plague year. Daniel Defoe. W. W. Norton & Company (January 1992)ISBN 0393961885 # ISBN 978-0393961881</ref> Tinatayang nasa 75 milyong katao ang kabuuang bilang ng mga namatay sa pandemyang ito,<ref>{{cite web |accessdate=2008-11-03 |url=http://www.wellcome.ac.uk/Professional-resources/Education-resources/Big-Picture/Epidemics/Articles/WTD028089.htm |title=Death on the doorstep |publisher=Wellcome Trust}}</ref> at tinatayang nasa 25–50&nbsp;milyon nito ang nangyari sa [[Europa]].<ref>{{cite web |url=http://science.nationalgeographic.com/science/health-and-human-body/human-diseases/plague-article.html |title=Plague, Plague Information, Black Death Facts, News, Photos National Geographic |publisher=Science.nationalgeographic.com |date= |accessdate=2008-11-03}}</ref><ref name="cripkl">{{cite web |url=http://www.dnms.no/index.php?kat_id=16&art_id=87 |title=DNMS.NO : Michael : 2005 : 03/2005 : Book review: Black Death and hard facts |publisher=Dnms.no |author=Øivind Larsen |date= |accessdate=2008-11-03}}</ref> Tinatayang nakapatay ang Salot na Itim ng mula 30% hanggang 60% ng [[populasyon]] ng [[Europa]].<ref name="barry">Stéphane Barry at Norbert Gualde, sa ''[[L'Histoire]]'' n° 310, Hunyo 2006, pp.45–46, sinasabing "sa pagitan ng 33% hanggang 66%"; Robert Gottfried (1983). "''Black Death''" sa ''[[Dictionary of the Middle Ages]]'', bolyum 2, pp.257–67, sinasabing "sa pagitan ng 25 at 45&nbsp;porsiyento".</ref><ref>{{cite web |url=http://history.boisestate.edu/westciv/plague/15.shtml |title=The Black Death |publisher=History.boisestate.edu |date= |accessdate=2008-11-03}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www3.iath.virginia.edu/osheim/plaguein.html |title=Plague and Public Health in Renaissance Europe |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080212060020/http://www3.iath.virginia.edu/osheim/plaguein.html |archivedate=2008-02-12 |publisher=University of Virginia |access-date=2009-03-19 |url-status=live }}</ref> Maaaring nabawasan ang populasyon ng [[Daigdig]] sa mga 350 at 375&nbsp;milyon noong [[1400]].<ref>{{cite web |url=http://www.census.gov/ipc/www/worldhis.html |title=''Historical Estimates of World Population''|publisher=Census.gov |date= |accessdate=2008-11-03}}</ref> == Kronolohiya == === Pinagmulan ng sakit === ''Pangunahing Artikulo: [[Black Death Migration]]'' Ang salot na sakit, sanhi ng [[Yersina Pertis]], ay isang insotiko sa populasyon ng mga kuto dala ng mga panlupang hayop na nangangatngat, pati na rin ang mga Marmot, sa iba't- ibang lugar kasama ang Sentral ng Aprika, Kurdistan, Kanlurang Asia, Hilagang India at Uganda. Ang mga [[Nestorians]] ay nag- ukit noong 1338- 1339 malapit sa [[Lake Issyk|Lake Issyk Kul]] sa [[Kyrgyzstan]] ay may mga inskripsyon patungkol sa salot at naturuan ng maraming mga epidemiologo para mamarkahan ang paggulo ng epidemiya, na kung saan ito ay napakabilis kumalat sa [[Tsina]] at [[India]]. Noong Oktubre 2010, ang mga medical geneticist ay nagmungkahi na ang lahat na malalakas na alon ng salot ay galing sa [[Tsina]]. Sa Tsina, ang pangatlong siglong [[Mongol Conquest]] ay nagsanhi ng paghina sa pagsasaka at pakikipagkalakal. Gayunman, ang paunti- unting pagbalik ng ekonomiya ay naobserbahan na sa umpisa ng ika- labing apat na siglo. Noong 1330s ay isang malaking bilang ng natural na kalamidad at salot na napunta sa malakihang pagkalat ng tag-gutom, nagsimula noong 1331, na may nakamamatay na salot na dumating pagkatapos. Ang mga epidemyang ito na may dalang mga salot ay pinatay ang halos 25 milyong mga Tsino at iba pang mga Asyano noong 15 taon bago ito makaabot sa Constantinople noong 1347. Gayunman, ayon kay George Sussman, ang unang malinaw na deskripsyon ng medikal ng salot sa Tsina noong 1644. == Mga sanggunian == {{reflist}} [[Kategorya:Mga salot]] [[Kategorya:Mga sakit ng daga]] l707vnxtk6149dg6t3msn6iizsurlxs 0 83164 1960394 972544 2022-08-04T15:40:57Z GinawaSaHapon 102500 Nilipat ang nilalaman mula Pag-imprenta. wikitext text/x-wiki [[File:Buchdrucker-1568.png|thumb|Pag-imprinta noong ika-16 dantaon]] Ang '''paglilimbag''' o '''pag-imprenta''' ay isang proseso para sa muling pagsasagawa ng mga teksto at larawan, karaniwang sa tinta sa [[papel]] na ginagamit ang isang palimbagan. Gumagamit ang proseso ng pangunahing huwaran o porma para makagawa ng imprenta. Kadalasang ginagawa ito sa isang malawakang prosesong pang-[[industriya]], at isa sa mga mahahalagang bahagi ng paglilimbag at transaksyong paglilimbag. Ang pinakaunang hindi [[papel]] na mga produkto na kinakasangkutan ng paglilimbag ay kinabibilangan ng mga selyong silindro (o ''cylinder seal'') at bagay tulad ng [[Silindro ni Ciro|Silindrong Ciro]] at Silindrong Nabonido. Ang pinakaunang kilalang anyo ng pag-imprenta na nilalapat sa papel ay ang pag-imprenta sa bloke ng [[kahoy]], na lumitaw sa Tsina bago ang 220 AD para sa pag-imprenta ng tela. Bagaman, hindi pa ito nailalapat sa papel hanggang noong [[Ika-7 dantaon|ikapitong dantaon]].<ref name="cave">Shelagh Vainker in Anne Farrer (ed), "Caves of the Thousand Buddhas", 1990, British Museum publications, {{ISBN|0-7141-1447-2}} (sa Ingles)</ref> Kabilang sa mga sumunod ng pagsulong sa teknolohiya ng pag-imprenta ang tipong lumilipat (o ''movable type'') na inimbento ni Bi Sheng noong mga 1040 AD<ref name="Great Chinese Inventions">{{cite web |url=http://www.minnesota-china.com/Education/emSciTech/inventions.htm |title=Great Chinese Inventions |publisher=Minnesota-china.com |access-date=Hulyo 29, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101203213025/http://www.minnesota-china.com/education/emSciTech/inventions.htm |archive-date=Disyembre 3, 2010 |df=mdy-all }}</ref> at ang palimbagan na inimbento ni [[Johannes Gutenberg]] noong ikalabing-limang dantaon. Gumanap ng susing papel; ang teknolohiya ng pag-imprenta sa pag-unlad ng [[Renasimyento]] at [[Rebolusyong Siyentipiko]] at inilatag ang batayang materyal para sa makabagong [[ekonomiya]]ng nakabatay sa [[kaalaman]] at ang pagkalat ng pag-aaral sa masa.<ref>Rees, Fran. ''[https://books.google.com/books?id=RQpDvuRgF9oC&printsec=frontcover&dq=gutenberg+printing+press&hl=en&ei=WMh8Tcz6FcHYgQeeqqCyDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC8Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false Johannes Gutenberg: Inventor of the Printing Press]'' (sa Ingles)</ref> Noong 2005, ang pag-imprentang dihital (tulad ng [[thermal printing|''thermal printer'']]) ay tinatayang nasa 9% ng 45&nbsp;trilyong pahina na nailimbag kada taon sa buong mundo.<ref name="vj_ipg2-0_keynote">"[http://h20325.www2.hp.com/blogs/scaglia/archive/2007/08/30/4314.html When 2% Leads to a Major Industry Shift] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080216032849/http://h20325.www2.hp.com/blogs/scaglia/archive/2007/08/30/4314.html |date=February 16, 2008 }}" Patrick Scaglia, August 30, 2007.</ref> c7eeqb4xcdo0zr4eymad2zg1vobg7o3 1960395 1954338 2022-08-04T15:41:29Z GinawaSaHapon 102500 Redirect sa Paglilimbag wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglilimbag]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kaurian:Paglilimbag]] kctr842aextnyebllm8vosio062rq7b 1960612 1960395 2022-08-05T03:15:33Z Jojit fb 38 will have to revert this for proper moving of articles wikitext text/x-wiki [[File:Buchdrucker-1568.png|thumb|Pag-imprinta noong ika-16 dantaon]] Ang '''paglilimbag''' o '''pag-imprenta''' ay isang proseso para sa muling pagsasagawa ng mga teksto at larawan, karaniwang sa tinta sa [[papel]] na ginagamit ang isang palimbagan. Gumagamit ang proseso ng pangunahing huwaran o porma para makagawa ng imprenta. Kadalasang ginagawa ito sa isang malawakang prosesong pang-[[industriya]], at isa sa mga mahahalagang bahagi ng paglilimbag at transaksyong paglilimbag. Ang pinakaunang hindi [[papel]] na mga produkto na kinakasangkutan ng paglilimbag ay kinabibilangan ng mga selyong silindro (o ''cylinder seal'') at bagay tulad ng [[Silindro ni Ciro|Silindrong Ciro]] at Silindrong Nabonido. Ang pinakaunang kilalang anyo ng pag-imprenta na nilalapat sa papel ay ang pag-imprenta sa bloke ng [[kahoy]], na lumitaw sa Tsina bago ang 220 AD para sa pag-imprenta ng tela. Bagaman, hindi pa ito nailalapat sa papel hanggang noong [[Ika-7 dantaon|ikapitong dantaon]].<ref name="cave">Shelagh Vainker in Anne Farrer (ed), "Caves of the Thousand Buddhas", 1990, British Museum publications, {{ISBN|0-7141-1447-2}} (sa Ingles)</ref> Kabilang sa mga sumunod ng pagsulong sa teknolohiya ng pag-imprenta ang tipong lumilipat (o ''movable type'') na inimbento ni Bi Sheng noong mga 1040 AD<ref name="Great Chinese Inventions">{{cite web |url=http://www.minnesota-china.com/Education/emSciTech/inventions.htm |title=Great Chinese Inventions |publisher=Minnesota-china.com |access-date=Hulyo 29, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101203213025/http://www.minnesota-china.com/education/emSciTech/inventions.htm |archive-date=Disyembre 3, 2010 |df=mdy-all }}</ref> at ang palimbagan na inimbento ni [[Johannes Gutenberg]] noong ikalabing-limang dantaon. Gumanap ng susing papel; ang teknolohiya ng pag-imprenta sa pag-unlad ng [[Renasimyento]] at [[Rebolusyong Siyentipiko]] at inilatag ang batayang materyal para sa makabagong [[ekonomiya]]ng nakabatay sa [[kaalaman]] at ang pagkalat ng pag-aaral sa masa.<ref>Rees, Fran. ''[https://books.google.com/books?id=RQpDvuRgF9oC&printsec=frontcover&dq=gutenberg+printing+press&hl=en&ei=WMh8Tcz6FcHYgQeeqqCyDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC8Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false Johannes Gutenberg: Inventor of the Printing Press]'' (sa Ingles)</ref> Noong 2005, ang pag-imprentang dihital (tulad ng [[thermal printing|''thermal printer'']]) ay tinatayang nasa 9% ng 45&nbsp;trilyong pahina na nailimbag kada taon sa buong mundo.<ref name="vj_ipg2-0_keynote">"[http://h20325.www2.hp.com/blogs/scaglia/archive/2007/08/30/4314.html When 2% Leads to a Major Industry Shift] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080216032849/http://h20325.www2.hp.com/blogs/scaglia/archive/2007/08/30/4314.html |date=February 16, 2008 }}" Patrick Scaglia, August 30, 2007.</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kaurian:Paglilimbag]] nourdgtimb552g2zpoxd5akmquu89ic 1960614 1960612 2022-08-05T03:17:31Z Jojit fb 38 Inilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Pag-imprenta]] sa [[Paglilimbag]]: this is the proper way of moving so that attribution can be retained wikitext text/x-wiki [[File:Buchdrucker-1568.png|thumb|Pag-imprinta noong ika-16 dantaon]] Ang '''paglilimbag''' o '''pag-imprenta''' ay isang proseso para sa muling pagsasagawa ng mga teksto at larawan, karaniwang sa tinta sa [[papel]] na ginagamit ang isang palimbagan. Gumagamit ang proseso ng pangunahing huwaran o porma para makagawa ng imprenta. Kadalasang ginagawa ito sa isang malawakang prosesong pang-[[industriya]], at isa sa mga mahahalagang bahagi ng paglilimbag at transaksyong paglilimbag. Ang pinakaunang hindi [[papel]] na mga produkto na kinakasangkutan ng paglilimbag ay kinabibilangan ng mga selyong silindro (o ''cylinder seal'') at bagay tulad ng [[Silindro ni Ciro|Silindrong Ciro]] at Silindrong Nabonido. Ang pinakaunang kilalang anyo ng pag-imprenta na nilalapat sa papel ay ang pag-imprenta sa bloke ng [[kahoy]], na lumitaw sa Tsina bago ang 220 AD para sa pag-imprenta ng tela. Bagaman, hindi pa ito nailalapat sa papel hanggang noong [[Ika-7 dantaon|ikapitong dantaon]].<ref name="cave">Shelagh Vainker in Anne Farrer (ed), "Caves of the Thousand Buddhas", 1990, British Museum publications, {{ISBN|0-7141-1447-2}} (sa Ingles)</ref> Kabilang sa mga sumunod ng pagsulong sa teknolohiya ng pag-imprenta ang tipong lumilipat (o ''movable type'') na inimbento ni Bi Sheng noong mga 1040 AD<ref name="Great Chinese Inventions">{{cite web |url=http://www.minnesota-china.com/Education/emSciTech/inventions.htm |title=Great Chinese Inventions |publisher=Minnesota-china.com |access-date=Hulyo 29, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101203213025/http://www.minnesota-china.com/education/emSciTech/inventions.htm |archive-date=Disyembre 3, 2010 |df=mdy-all }}</ref> at ang palimbagan na inimbento ni [[Johannes Gutenberg]] noong ikalabing-limang dantaon. Gumanap ng susing papel; ang teknolohiya ng pag-imprenta sa pag-unlad ng [[Renasimyento]] at [[Rebolusyong Siyentipiko]] at inilatag ang batayang materyal para sa makabagong [[ekonomiya]]ng nakabatay sa [[kaalaman]] at ang pagkalat ng pag-aaral sa masa.<ref>Rees, Fran. ''[https://books.google.com/books?id=RQpDvuRgF9oC&printsec=frontcover&dq=gutenberg+printing+press&hl=en&ei=WMh8Tcz6FcHYgQeeqqCyDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC8Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false Johannes Gutenberg: Inventor of the Printing Press]'' (sa Ingles)</ref> Noong 2005, ang pag-imprentang dihital (tulad ng [[thermal printing|''thermal printer'']]) ay tinatayang nasa 9% ng 45&nbsp;trilyong pahina na nailimbag kada taon sa buong mundo.<ref name="vj_ipg2-0_keynote">"[http://h20325.www2.hp.com/blogs/scaglia/archive/2007/08/30/4314.html When 2% Leads to a Major Industry Shift] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080216032849/http://h20325.www2.hp.com/blogs/scaglia/archive/2007/08/30/4314.html |date=February 16, 2008 }}" Patrick Scaglia, August 30, 2007.</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kaurian:Paglilimbag]] nourdgtimb552g2zpoxd5akmquu89ic 0 97091 1960458 1872050 2022-08-04T21:01:20Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Ang '''Taksonomiya '''ay ang [[agham]] ng pag-uuri ng mga biyolohikong [[organismo]] sa basehan ng mga pare-parehas na katangian at pagbibigay pangalan sa mga ito. Ang mga organismo ay inuuri sa [[taxa]] (isahan: taxon) at binibigyan ng [[ranggo pang-taksonomiya]]; mga grupo ng isang antas ay pwedeng pagsama-samahin upang makabuo ng isang super group ng mas mataas na antas na tinatawag na herarkiyang pang-taksonomiya.<ref name=Judd>Judd, W.S., Campbell, C.S., Kellog, E.A., Stevens, P.F., Donoghue, M.J. (2007) Taxonomy. In ''Plant Systematics – A Phylogenetic Approach, Third Edition''. Sinauer Associates, Sunderland.</ref><ref name=Simpson>{{cite book|last=Simpson|first=Michael G.|title=Plant Systematics|year=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> Ang Suwekong botanista na si [[Carolus Linnaeus]] ay itinuturing na ama ng Taxonomy; nakagawa siya ng sistema na [[Linnaean classification]] na nakakapag-uri ng mga organismo at [[pangalang dalawahan]] upang mapangalanan ang mga ito. Sa pamamagitan ng mga iba't-ibang larangan ng pagaaral katulad ng [[pilohenetika]], [[kladistika]] at [[sistematika]], ang Linnaean system ay naging isang sistema ng modernong byolohikong pag-uuri batay sa mga [[ebolusyon|ebolusyonaryong]] relasyon sa pagitan ng mga organismo, buhay o ekstinto. Ang taksonomiya ay tinawag na "pinakalumang hanapbuhay ng mundo", ang pagpapangalan at pag-uuri ng ating paligid ay malamang nagaganap na noon pa mang kaya ng tao makipagusap. Laging mahalaga ang pagkaka-alam ng pangalan ng mga nakakalason at nakakain na halaman at hayop upang maipasa ang impormasyon na ito sa ibang mga miyembro ng pamilya. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{Biology nav}} [[Kategorya:Taksonomiya]] {{stub|Biyolohiya}} cuav1s96rlyjkmdkp1a3n2udl31tht6 0 99446 1960463 1866832 2022-08-04T21:11:11Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[File:Zebra_Shark.jpg|thumb|[[Pating na Zebra]] na makakapagparami ng aseksuwal.]] Ang '''reproduksiyong aseksuwal''' o '''aseksuwal na pagpaparami''' ay isang uri ng [[sistemang reproduktibo|reproduksiyon]] na hindi kinakailangan ng dalawang [[selula]]ng kasarian para sa proseso ng pagpaparami. Kabaligtaran ito ng [[reproduksiyong seksuwal]]. Ang aseksuwal na reproduksiyon ang paraan ng reproduksiyon o pagpaparami kung saan ang supling ay nagmumula sa isang magulang at namamana ang mga [[gene]] ng isang magulang na ito. Ito ay ang reproduksiyon na halos palaging hindi kinasasangkutan ng [[meiosis]], [[ploidy reduction]] o [[pertilisasyon]]. Ang supling mula sa reproduksiyong aseksuwal ay eksaktong kopya ng magulang nito maliban sa spesispikong kaso ng [[automixis]]. Ang mas mahigpit na depinisyon ng reproduksiyong aseksuwal ang [[agamogenesis]] na reproduksiyong walang pagsasanib ng mga gamete o hindi kinasasangkutan ng gamete ng lalake. Ang mga halimbawa nito ang [[partenohenesis]] at [[apomixis]]. Ang reproduksiyong aseksuwal ang pangunahing anyo ng reproduksiyon ng may isang [[selula]]ng mga organismo gaya ng [[bakterya]], [[archaea]] at mga [[protista]]. Maraming mga halaman at fungi ang nagpaparami rin ng aseksuwal. Sa [[partohenesis]], ang mga babaeng organismo ay makakapagrami ng parehong seksuwal at aseksuwal. Kapag ang isang organismo ay nahihirapang makahanap ng makakatalik upang magparami, ang mga ito ay nagpaparami ng askeksuwal gaya ng mga [[pating na zebra]]. ==Tingnan din== *[[Partenohenesis]] [[Kategorya:Reproduksiyon]] [[Kategorya:Biyolohiya]] {{Stub|Biyolohiya}} rfqsephvow3re3lb2yoidtnr4tr1rtr 1960464 1960463 2022-08-04T21:11:32Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[File:Zebra_Shark.jpg|thumb|[[Pating na Zebra]] na makakapagparami ng aseksuwal.]] Ang '''reproduksiyong aseksuwal''' o '''aseksuwal na pagpaparami''' ay isang uri ng [[sistemang reproduktibo|reproduksiyon]] na hindi kinakailangan ng dalawang [[selula]]ng kasarian para sa proseso ng pagpaparami. Kabaligtaran ito ng [[reproduksiyong seksuwal]]. Ang aseksuwal na reproduksiyon ang paraan ng reproduksiyon o pagpaparami kung saan ang supling ay nagmumula sa isang magulang at namamana ang mga [[gene]] ng isang magulang na ito. Ito ay ang reproduksiyon na halos palaging hindi kinasasangkutan ng [[meiosis]], [[ploidy reduction]] o [[pertilisasyon]]. Ang supling mula sa reproduksiyong aseksuwal ay eksaktong kopya ng magulang nito maliban sa spesispikong kaso ng [[automixis]]. Ang mas mahigpit na depinisyon ng reproduksiyong aseksuwal ang [[agamogenesis]] na reproduksiyong walang pagsasanib ng mga gamete o hindi kinasasangkutan ng gamete ng lalake. Ang mga halimbawa nito ang [[partenohenesis]] at [[apomixis]]. Ang reproduksiyong aseksuwal ang pangunahing anyo ng reproduksiyon ng may isang [[selula]]ng mga organismo gaya ng [[bakterya]], [[archaea]] at mga [[protista]]. Maraming mga halaman at fungi ang nagpaparami rin ng aseksuwal. Sa [[partenohenesis]], ang mga babaeng organismo ay makakapagrami ng parehong seksuwal at aseksuwal. Kapag ang isang organismo ay nahihirapang makahanap ng makakatalik upang magparami, ang mga ito ay nagpaparami ng askeksuwal gaya ng mga [[pating na zebra]]. ==Tingnan din== *[[Partenohenesis]] [[Kategorya:Reproduksiyon]] [[Kategorya:Biyolohiya]] {{Stub|Biyolohiya}} flakg9csghb0v6zzgev7viqgsxw8myv 1960465 1960464 2022-08-04T21:12:18Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[File:Zebra_Shark.jpg|thumb|[[Pating na Zebra]] na makakapagparami ng aseksuwal.]] Ang '''reproduksiyong aseksuwal''' o '''aseksuwal na pagpaparami''' ay isang uri ng [[sistemang reproduktibo|reproduksiyon]] na hindi kinakailangan ng dalawang [[selula]]ng kasarian para sa proseso ng pagpaparami. Kabaligtaran ito ng [[reproduksiyong seksuwal]]. Ang aseksuwal na reproduksiyon ang paraan ng reproduksiyon o pagpaparami kung saan ang supling ay nagmumula sa isang magulang at namamana ang mga [[gene]] ng isang magulang na ito. Ito ay ang reproduksiyon na halos palaging hindi kinasasangkutan ng [[meiosis]], [[ploidy reduction]] o [[pertilisasyon]]. Ang supling mula sa reproduksiyong aseksuwal ay eksaktong kopya ng magulang nito maliban sa spesispikong kaso ng [[automixis]]. Ang mas mahigpit na depinisyon ng reproduksiyong aseksuwal ang [[agamogenesis]] na reproduksiyong walang pagsasanib ng mga gamete o hindi kinasasangkutan ng gamete ng lalake. Ang mga halimbawa nito ang [[partenohenesis]] at [[apomixis]]. Ang reproduksiyong aseksuwal ang pangunahing anyo ng reproduksiyon ng may isang [[selula]]ng mga organismo gaya ng [[bakterya]], [[archaea]] at mga [[protista]]. Maraming mga halaman at fungi ang nagpaparami rin ng aseksuwal. Sa [[partenohenesis]], ang mga babaeng organismo ay makakapagrami ng parehong seksuwal at aseksuwal. Kapag ang isang organismo ay nahihirapang makahanap ng makakatalik upang magparami, ang mga ito ay nagpaparami ng aseksuwal gaya ng mga [[pating na zebra]]. ==Tingnan din== *[[Partenohenesis]] [[Kategorya:Reproduksiyon]] [[Kategorya:Biyolohiya]] {{Stub|Biyolohiya}} h09byt54tiziqpp81ykm4m0lrshcjb7 0 105435 1960466 1902212 2022-08-04T21:13:41Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{otheruses|Daga}} {{Automatic taxobox | fossil_range = {{Fossil range|56|0|[[Late Paleocene]] – recent}} | image = Rodent collage.jpg | image_upright = 1.3 | image_caption = Clockwise from top left: [[capybara]], [[springhare]], [[golden-mantled ground squirrel]], [[house mouse]] and [[North American beaver]] representing the suborders [[Hystricomorpha]], [[Anomaluromorpha]], [[Sciuromorpha]], [[Myomorpha]], and [[Castorimorpha]], respectively. | taxon = Rodentia | authority = [[Thomas Edward Bowdich|Bowdich]], 1821 | range_map = Rodent range.png | range_map_caption = Combined range of all rodent species (not including introduced populations) | subdivision_ranks = Suborders | subdivision = {{Plain list| * [[Anomaluromorpha]] * [[Castorimorpha]] * [[Hystricomorpha]] (incl. [[Caviomorpha]]) * [[Myomorpha]] * [[Sciuromorpha]] }} }} Ang '''Rodent''' o '''Rodentia''' ay isang [[orden]] ng mga [[mamalya]]ng kilala rin bilang mga '''''rodent''''' (mga "wangis-daga", "anyong daga", "itsurang daga", o "hitsurang daga") sa Ingles, na may katangian ng pagkakaroon ng nagpapatuloy na lumalaking mga ngiping pantaga o panghiwa (mga ''incisor'') sa pang-itaas at pang-ibabang mga [[panga]] na dapat mapanatiling maiikli sa pamamagitan ng pagngatngat, pagkagat, pagngasab, o pagpungos.<ref name="rodent-encyclopedia">{{cite web | title = rodent - Encyclopedia.com | url = http://www.encyclopedia.com/doc/1E1-rodent.html | accessdate = 2007-11-03}}</ref><ref>{{cite web | title = Rodents: Gnawing Animals | url = http://www.kidport.com/RefLib/Science/Animals/Rodents.htm | accessdate = 2007-11-03 | archive-date = 2007-10-18 | archive-url = https://web.archive.org/web/20071018043939/http://www.kidport.com/RefLib/Science/Animals/Rodents.htm | url-status = dead }}</ref> [[Talaksan:Taxidermied_Northern_Luzon_Giant_Cloud_Rat_displayed_at_Philippine_National_Museum.jpg|thumb|Northern Luzon Giant Cloud Rat, isang malaking rodentia na matatagpuan sa [[Pambansang Museo ng Pilipinas|Pambansang Museo]].]] Apatnapung bahagdan ng mga uring mamalya ang kabilang sa ''Rodentia'', at matatagpuan sa maraming mga bilang sa lahat ng mga kontinent bukod pa sa [[Antartika]]. Kabilang sa mga pangkaraniwang mga daga ang [[bubuwit]] o [[maliit na daga]] (''mouse''), [[malalaking mga daga]] (mga ''rat''), [[iskuwirel]], [[tsipmunk]], [[Gopher|goper]], [[Porkyupayn|porkupina]], [[kastor]], [[hamster]], [[gerbil]], "[[Guinea pig|baboy-Guinea]]", [[degu]], [[tsintsila]], [[prairie dog|aso ng parang]], at [[groundhog|baboy-panglupa]].<ref name="rodent-encyclopedia" /> May matatalim na mga ngiping pangtaga ang mga daga na ginagamit nila sa pagkagat ng kahoy, pagputol ng pagkain, at pagkagat sa maninilang mga hayop. Karamihan sa kanila ang kumakain ng mga buto ng mga halaman o ng mga halaman, bagaman mayroon din silang sari-saring mga pagkain. May ilang mga uring, batay sa kasaysayan, na naging mga salot o peste, na kumakain ng mga butil o butong inimbak ng mga tao at nagkakalat din ng mga sakit o karamdaman kagaya ng ''leptospirosis''. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Mamalya}} [[Kategorya:Daga]] [[Kategorya:Rodentia]] 4irmc48enmr6m0jeevi2wq8t5frhhsf 0 114200 1960668 1878149 2022-08-05T05:01:21Z Ryomaandres 8044 Nilipat ni Ryomaandres ang pahinang [[Bavaria]] sa [[Baviera]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | official_name = Free State of Bavaria | native_name = Freistaat Bayern | native_name_lang = de | settlement_type = [[Länder ng Alemanya|Estado]] | image_skyline = | imagesize = 270px | image_caption = | image_flag = Flag of Bavaria (striped).svg | flag_size = 120px | image_shield = Coat of arms of Bavaria.svg | shield_size = 110 | anthem = {{native name|de|[[Bayernhymne]]}}<br />{{smaller|"Hymn of Bavaria"}}<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:Für Bayern (Bayernhymne).ogg]]</div> | image_map = {{maplink|frame=y|plain=yes|frame-align=center|zoom=5|type=shape<!--line-->|id=|stroke-color=|stroke-width=2|frame-lat=51.1|frame-long=10.5|frame-width=250|frame-height=300}} | mapsize = 155px | map_caption = | coordinates = {{coord|48|46|39|N|11|25|52|E|display=inline,title}} | subdivision_type = Bansa | subdivision_name = [[Alemania]] | seat_type = Kabisera | seat = [[Munich]] | governing_body = [[Landtag of Bavaria]] | leader_party = CSU – Christian Social Union of Bavaria | leader_title = [[List of Ministers-President of Bavaria|Minister-President]] | leader_name = [[Markus Söder]] | leader_title1 = Governing parties | leader_name1 = {{Polparty|Germany|CSU}} / {{Polparty|Germany|Freie Wähler}} | leader_title2 = [[Bundesrat of Germany|Bundesrat votes]] | leader_name2 = 6 (of 69) | area_footnotes = | area_total_km2 = 70550.19 | elevation_m = | population_footnotes = <ref>{{cite web|url=https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?sequenz=tabelleErgebnis&selectionname=12411-001|title=Fortschreibung des Bevölkerungsstandes|work=[[Bayerisches Landesamt für Statistik und Datenverarbeitung]]|date=Setyembre 2018|language=Aleman}}</ref> | population_total = 12,997,204 | population_as_of = 2017-12-31 | population_density_km2 = auto | population_urban = | population_metro = | population_demonym = Bavarian(s) (English)<br>Bayer (m), Bayerin (f) (German) | timezone1 = [[Central European Time|CET]] | utc_offset1 = +1 | timezone1_DST = [[Central European Summer Time|CEST]] | utc_offset1_DST = +2 | postal_code_type = | postal_code = | area_code_type = | area_code = | registration_plate = | blank_name_sec1 = [[Gross domestic product|GDP (nominal)]] | blank_info_sec1 = €625 billion (2018)<ref>{{cite web|title= GDP NRW official statistics|url= http://www.vgrdl.de/VGRdL/tbls/tab.jsp?rev=RV2014&tbl=tab01&lang=de-DE#tab01|accessdate= 17 February 2019|archive-date= 26 June 2015|archive-url= https://web.archive.org/web/20150626123750/http://www.vgrdl.de/VGRdL/tbls/tab.jsp?rev=RV2014&tbl=tab01&lang=de-DE#tab01|url-status= dead}}</ref> | blank1_name_sec1 = [[Gross domestic product|GDP per capita]] | blank1_info_sec1 = €47,946 (2018) | blank2_name_sec2 = [[Human Development Index|HDI]] (2017) | blank2_info_sec2 = 0.944<ref name="GlobalDataLab">{{Cite web|url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|title=Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab|website=hdi.globaldatalab.org|language=en|access-date=2018-09-13}}</ref><br/>{{color|green|very high}} · [[List of German states by Human Development Index|6th of 16]] | iso_code = DE-BY | blank_name_sec2 = [[First level NUTS of the European Union#Germany|NUTS Region]] | blank_info_sec2 = DE2 | website = [https://web.archive.org/web/20080917194824/http://www.bayern.de/English-.594.htm bayern.de] | footnotes = }} [[Talaksan:Wieskirche1998.jpg|thumb|[[Wies]]]] Ang '''Bavaria''' o '''Baviera''' ([[wikang Aleman|Aleman]]: ''Bayern'', [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Bavaria'', Kastila: ''Baviera'') ay isang [[Mga Estado ng Alemanya|Estado (''Bundesland'')]] ng [[Alemanya]]. Ang teritoryo (nasasakupan) ng estadong ito ay ang pinakamalaki sa 16 na mga estado. Ang [[kabisera]] ng estado ay ang [[Munich]] na mayroong 1.3 milyong katao, kung kaya't ang kabiserang ito ang pangatlong pinakamalaking lungsod sa Alemanya. Humigit-kumulang sa 12.5 milyon ang mga taong naninirahan sa Bavaria. Opisyal na nakikilala bilang '''Malayang Estado ng Bavaria''' ({{lang-de|Freistaat Bayern}}, {{IPA-de|ˈfʁaɪʃtaːt ˈbaɪ.ɐn|pron|Freistaat Bayern.ogg}}, na sa Ingles ay ''Free State of Bavaria'') ay nakalagak sa timog-silangan ng Alemany, na mayroong area (sukat ng pook) na {{convert|70548|km2|sqmi|-2}}, ito ang pinakamalaking estado ayon sa area o nasasakupang pppok, na bumubuo sa halos 20% ng kabuuang pook na lupain ng Alemnya. Ang Bavaria ang pangalawang pinakamataong estado (pagkaraan ng [[Hilagang Renania-Westfalia]]), na mas marami kaysa sa anuman sa tatlong mga bansa nagsasarili na nasa mga hangganan nito. Bilang isa sa pinakamatandang mga estado sa [[Europa]], naitatag ito bilang isang [[dukado]] (''duchy'') noong kalagitnaan ng [[unang milenyo]]. Noong ika-17 daantaon, ang Duke ng Bavaria ay naging [[Prinsipe-elektor]] (Prinsipeng tagapaghalal) ng [[Banal na Imperyong Romano ng Nasyong Aleman]]. Ang [[Kaharian ng Bavaria]] ay umiral magmula 1806 hanggang 1918, at magmula sa pangtapos na taong ito ang Bavaria ay naging isa nang malayang estado ([[republika]]). Ang modernong Bavaria ay kinabibilangan din ng mga bahagi ng mga rehiyong pangkasaysayan ng [[Franconia]], [[Upper Palatinate|Pang-itaas na Palatinado]] (Pang-itaas na Kapalatinuhan) at [[Swabia]]. == Kayarian == Ang Bavaria ay mayroong pitong mga bahagi: Oberbayern ([[Upper Bavaria|Pang-itaas na Bavaria]]), Niederbayern ([[Lower Bavaria|Pang-ibabang Bavaria]]), Schwaben ([[Swabia]]), Mittelfranken ([[Middle Franconia|Gitnang Frankonia]]), Unterfranken ([[Lower Franconia|Pang-ibabang Franconia]]), Oberfranken ([[Upper Franconia Government Region|Pang-itaas na Franconia]]) at Oberpfalz ([[Upper Palatinate|Pang-itaas na Palatinado]]). Mayroong 71 mga [[ditrito]] at 25 malalayagn mga lungsod ang Bavaria. Ang pinakamataas na tuldok ay ang [[Zugspitze]], na siya ring pinakamataas na [[bundok]] sa Alemanya. Ang Munich ang pinakamalaking [[lungsod]]. Ang pangalawang pinakamalaking lungsod ay ang [[Nuremberg]] (''Nürnberg'', Nuremburgo), na kilala dahil sa [[gingerbread|tinapay na may bawang]] nito, isang uri ng [[tinapay]] na [[Pangkapaskuhan]]. Si [[Papa]] [[Papa Benedicto XVI|Benedicto XVI]] ay ipinanganak sa Bavaria. == Mga distritong urbano at rural == === Urbano === {| !Mga distritong urbano |- | width="33%" valign="top" | # [[Amberg]] # [[Ansbach]] # [[Aschaffenburg]] # [[Augsburg]] # [[Bamberg]] # [[Bayreuth]] # [[Coburg]] # [[Erlangen]] # [[Fürth]] # [[Hof]] # [[Ingolstadt]] # [[Kaufbeuren]] # [[Kempten im Allgäu|Kempten]] | width="33%" valign="top" | <ol start=14> <li> [[Landshut]] <li> [[Memmingen]] <li> [[Munich]] (''München'') <li> [[Nuremberg]] (''Nürnberg'') <li> [[Passau]] <li> [[Regensburg]] <li> [[Rosenheim]] <li> [[Schwabach]] <li> [[Schweinfurt]] <li> [[Straubing]] <li> [[Weiden in der Oberpfalz|Weiden]] <li> [[Würzburg]] </ol> | width="33%" valign="top" |[[File:Karte-Bayern-Landkreise.png|thumb|Mga distritong pampapangasiwa ng Bavaria]] |} === Rural === {| !Mga distritong rural |- | width="34%" valign="top" | # [[Aichach-Friedberg]] # [[Altötting (distrito)|Altötting]] # [[Amberg-Sulzbach]] # [[Ansbach (distrito)|Ansbach]] # [[Aschaffenburg (distrito)|Aschaffenburg]] # [[Augsburg (distrito)|Augsburg]] # [[Bad Kissingen (distrito)|Bad Kissingen]] # [[Bad Tölz-Wolfratshausen]] # [[Bamberg (distrito)|Bamberg]] # [[Bayreuth (distrito)|Bayreuth]] # [[Berchtesgadener Land]] # [[Cham (distrito)|Cham]] # [[Coburg (distrito)|Coburg]] # [[Dachau (distrito)|Dachau]] # [[Deggendorf (distrito)|Deggendorf]] # [[Dillingen (distrito)|Dillingen]] # [[Dingolfing-Landau]] # [[Donau-Ries]] # [[Ebersberg (distrito)|Ebersberg]] # [[Eichstätt (distrito)|Eichstätt]] # [[Erding (distrito)|Erding]] # [[Erlangen-Höchstadt]] # [[Forchheim (distrito)|Forchheim]] # [[Freising (distrito)|Freising]] | width="33%" valign="top" | <ol start=25> <li> [[Freyung-Grafenau]] <li> [[Fürstenfeldbruck (distrito)|Fürstenfeldbruck]] <li> [[Fürth (distrito)|Fürth]] <li> [[Garmisch-Partenkirchen (district)|Garmisch-Partenkirchen]] <li> [[Günzburg (distrito)|Günzburg]] <li> [[Haßberge]] <li> [[Hof (distrito)|Hof]] <li> [[Kelheim (distrito)|Kelheim]] <li> [[Kitzingen (distrito)|Kitzingen]] <li> [[Kronach (distrito)|Kronach]] <li> [[Kulmbach (distrito)|Kulmbach]] <li> [[Landsberg (distrito)|Landsberg]] <li> [[Landshut (distrito)|Landshut]] <li> [[Lichtenfels (distrito)|Lichtenfels]] <li> [[Lindau (distrito)|Lindau]] <li> [[Main-Spessart]] <li> [[Miesbach (distrito)|Miesbach]] <li> [[Miltenberg (distrito)|Miltenberg]] <li> [[Mühldorf (distrito)|Mühldorf]] <li> [[Munich (distrito)|Munich]] (''München'') <li> [[Neuburg-Schrobenhausen]] <li> [[Neumarkt (distrito)|Neumarkt]] <li> [[Neustadt (Aisch)-Bad Windsheim]] <li> [[Neustadt (Waldnaab) (distrito)|Neustadt (Waldnaab)]] </ol> | width="33%" valign="top" | <ol start=49> <li> [[Neu-Ulm (district)|Neu-Ulm]] <li> [[Nürnberger Land|Lupain ng Nürnberger]] <li> [[Oberallgäu]] <li> [[Ostallgäu]] <li> [[Passau (distrito)|Passau]] <li> [[Pfaffenhofen (distrito)|Pfaffenhofen]] <li> [[Regen (district)|Regen]] <li> [[Regensburg (distrito)|Regensburg]] <li> [[Rhön-Grabfeld]] <li> [[Rosenheim (distrito)|Rosenheim]] <li> [[Roth (distrito)|Roth]] <li> [[Rottal-Inn]] <li> [[Schwandorf (distrito)|Schwandorf]] <li> [[Schweinfurt (distrito)|Schweinfurt]] <li> [[Starnberg (distrito)|Starnberg]] <li> [[Straubing-Bogen]] <li> [[Tirschenreuth (distrito)|Tirschenreuth]] <li> [[Traunstein (distrito)|Traunstein]] <li> [[Unterallgäu]] <li> [[Weilheim-Schongau]] <li> [[Weißenburg-Gunzenhausen]] <li> [[Wunsiedel (distrito)|Wunsiedel]] <li> [[Würzburg (distrito)|Würzburg]] </ol> |} == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga kawing na panlabas == {{Commonscat}} * [http://www.bayern.de Opisyal na pook sa Internet ng Bavaria] * [http://www.dafkurse.de/bayern/brauchtum/kkfr.htm Mga Kaugalian at mga Kinagawian sa Bavaria] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090109135028/http://www.dafkurse.de/bayern/brauchtum/kkfr.htm |date=2009-01-09 }} {{Germany states}} [[Kategorya:Mga estado ng Alemanya]] [[Kategorya:Bavaria| ]] k2ek1y4h2010t6pr8w3efbxmxbdkmsg 0 114603 1960671 1553369 2022-08-05T05:02:50Z Ryomaandres 8044 Nilipat ni Ryomaandres ang pahinang [[Mainz]] sa [[Maguncia]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement/Wikidata}} Ang '''Mainz''', sa [[wikang Aleman|Aleman]], o '''Maguncia''', sa [[wikang Kastila|Kastila]] ([[wikang Pranses|Pranses]]: ''Mayence'', [[wikang Latin|Latin]]: ''Moguntiacum''), ay isang lungsod sa [[Alemanya]]. Ito ang [[kabisera]] ng [[Mga estado ng Alemanya|estado]] ng [[Rhineland-Palatinate|Renania-Palatinado]]. Nakalagak ito sa kaliwang gilid ng [[Ilog ng Rhine|Ilog ng Rin]], nasa kanang gilid ang lungsod ng [[Wiesbaden]]. Mayroong populasyong nasa bandang 185,000 mga katao ang Mainz. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Heograpiya|Alemanya}} [[Kategorya:Heograpiya ng Alemanya]] [[Kategorya:Mga lungsod sa Alemanya]] l1qjws1ouo39q0f13u6tgco530lv5c1 10 115849 1960401 1960095 2022-08-04T16:20:11Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki {{Navbox |name = Miss World |title = [[Miss World]] |state = {{{state|autocollapse}}} |bodyclass = hlist |list1 = *1951 *1952 *1953 *1954 *1955 *1956 *1957 *1958 *1959 |list2 = *1960 *1961 *1962 *1963 *1964 *1965 *1966 *1967 *1968 *1969 |list3 = *1970 *1971 *1972 *1973 *1974 *1975 *1976 *1977 *1978 *1979 |list4 = *1980 *1981 *1982 *1983 *1984 *1985 *1986 *1987 *1988 *1989 |list5 = *1990 *1991 *1992 *1993 *1994 *1995 *1996 *1997 *1998 *1999 |list6 = *2000 *2001 *2002 *2003 *2004 *2005 *2006 *2007 *2008 *2009 |list7 = *[[Miss World 2010|2010]] *2011 *2012 *2013 *2014 *2015 *2016 *2017 *[[Miss World 2018|2018]] *[[Miss World 2019|2019]] |list8 = * {{grey|2020}} *[[Miss World 2021|2021]] *[[Miss World 2022|2022]] |below = *[[List of Miss World titleholders|Titleholders]] *[[List of Miss World editions|Editions]] *[[Beauty with a Purpose]] }}<noinclude> {{collapsible option}} [[Category:Miss World templates| ]] </noinclude> rs0i115qf0rpl8gx75qxvqngvc2yk4t 0 121395 1960512 1456171 2022-08-04T22:47:27Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Echinoderms | fossil_range = {{Geological range|Cambrian|recent}} | image = Echinoderm collage.jpg | image_upright = 1.2 | image_caption = Extant echinoderms of the five classes: ''[[Protoreaster linckii]]'' ([[Starfish|Asteroidea]]), ''[[Ophiocoma scolopendrina]]'' ([[Brittle star|Ophiuroidea]]), ''[[Stomopneustes variolaris]]'' ([[Sea urchin|Echinoidea]]), ''[[Oxycomanthus bennetti]]'' ([[Crinoid]]ea), ''[[Actinopyga echinites]]'' ([[Sea cucumber|Holothuroidea]]) | display_parents = 6 | taxon = Echinodermata | authority = Bruguière, 1791 [ex [[Jacob Theodor Klein|Klein]], 1734] | type_genus = ''[[Echinus (sea urchin)|Echinus]]'' | type_genus_authority = Linnaeus, 1758 | subdivision_ranks = Subphyla and classes<ref name=WoRMS>{{cite WoRMS |last=Stöhr |first=Sabine |year=2014 |title=Echinodermata |id=1806 |access-date=2014-02-23}}</ref> | subdivision = [[Homalozoa]] † <small>Gill & Caster, 1960</small> :[[Cincta]] † :[[Soluta (echinoderm)|Soluta]] † :[[Stylophora]] † :[[Ctenocystoidea]] † <small>Robison & Sprinkle, 1969</small> [[Crinozoa]] :[[Crinoidea]] :[[Edrioasteroidea]] † :[[Cystoidea]] † :[[Rhombifera]] † [[Asterozoa]] :[[Ophiuroidea]] :[[Asteroidea]] [[Echinozoa]] :[[Echinoidea]] :[[Holothuroidea]] :[[Ophiocistioidea]] † :[[Helicoplacoidea]] † [[Blastozoa]] † :[[Blastoidea]] † :[[Cystoidea]] † <small>von Buch, 1846</small> :[[Eocrinoidea]] †<small>[[Otto Jaekel|Jaekel]], 1899</small> :[[Paracrinoid]]ea † <small>Regnéll, 1945</small> †=Extinct }} Ang '''Echinoderm''' ay isang [[phylum]] sa kahariang [[Animalia]]. {{Stub|Hayop}} [[Kaurian:Animalia]] [[Kaurian:Hayop]] mnk0nz3g52xkkqr4ph5k5nlz9r2kx7r 1960514 1960512 2022-08-04T22:54:11Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Echinoderms | fossil_range = {{Geological range|Cambrian|recent}} | image = Echinoderm collage.jpg | image_upright = 1.2 | image_caption = Extant echinoderms of the five classes: ''[[Protoreaster linckii]]'' ([[Starfish|Asteroidea]]), ''[[Ophiocoma scolopendrina]]'' ([[Brittle star|Ophiuroidea]]), ''[[Stomopneustes variolaris]]'' ([[Sea urchin|Echinoidea]]), ''[[Oxycomanthus bennetti]]'' ([[Crinoid]]ea), ''[[Actinopyga echinites]]'' ([[Sea cucumber|Holothuroidea]]) | display_parents = 6 | taxon = Echinodermata | authority = Bruguière, 1791 [ex [[Jacob Theodor Klein|Klein]], 1734] | type_genus = ''[[Echinus (sea urchin)|Echinus]]'' | type_genus_authority = Linnaeus, 1758 | subdivision_ranks = Subphyla and classes<ref name=WoRMS>{{cite WoRMS |last=Stöhr |first=Sabine |year=2014 |title=Echinodermata |id=1806 |access-date=2014-02-23}}</ref> | subdivision = [[Homalozoa]] † <small>Gill & Caster, 1960</small> :[[Cincta]] † :[[Soluta (echinoderm)|Soluta]] † :[[Stylophora]] † :[[Ctenocystoidea]] † <small>Robison & Sprinkle, 1969</small> [[Crinozoa]] :[[Crinoidea]] :[[Edrioasteroidea]] † :[[Cystoidea]] † :[[Rhombifera]] † [[Asterozoa]] :[[Ophiuroidea]] :[[Asteroidea]] [[Echinozoa]] :[[Echinoidea]] :[[Holothuroidea]] :[[Ophiocistioidea]] † :[[Helicoplacoidea]] † [[Blastozoa]] † :[[Blastoidea]] † :[[Cystoidea]] † <small>von Buch, 1846</small> :[[Eocrinoidea]] †<small>[[Otto Jaekel|Jaekel]], 1899</small> :[[Paracrinoid]]ea † <small>Regnéll, 1945</small> †=Extinct }} Ang '''Echinoderm''' ay isang [[phylum]] sa kahariang [[Animalia]]. Ang matatandang echinoderma ay nakikilala sa kanilang simetriyang radya na kinabibilangan ng [[starfish]], [[brittle star]], [[sea urchins]], [[sand dollar]], at [[sea cucumber]] gayundin ang [[sea lily]]. Ang matatandang echinoderma ay matatagpuan sa ilalim ng karagatan Ang [[phylum]] na ito ay naglalaman ng 7,000 nabubuhay na [[espesye]] na gumagawa rito sa ikalawang pinakamalaking pangkat ng [[deuterostomia]] pagkatapos ng [[chordata]]. Ang mga echinoderm ay halos mga nakatira sa dagat. Ito ay unang lumitaw sa panahong [[Kambriyano]]. {{Stub|Hayop}} [[Kaurian:Animalia]] [[Kaurian:Hayop]] j1xxkmvay2kzxty4cmj1uv0fu9cm8qu 1960515 1960514 2022-08-04T22:55:07Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Echinoderms | fossil_range = {{Geological range|Cambrian|recent}} | image = Echinoderm collage.jpg | image_upright = 1.2 | image_caption = Extant echinoderms of the five classes: ''[[Protoreaster linckii]]'' ([[Starfish|Asteroidea]]), ''[[Ophiocoma scolopendrina]]'' ([[Brittle star|Ophiuroidea]]), ''[[Stomopneustes variolaris]]'' ([[Sea urchin|Echinoidea]]), ''[[Oxycomanthus bennetti]]'' ([[Crinoid]]ea), ''[[Actinopyga echinites]]'' ([[Sea cucumber|Holothuroidea]]) | display_parents = 6 | taxon = Echinodermata | authority = Bruguière, 1791 [ex [[Jacob Theodor Klein|Klein]], 1734] | type_genus = ''[[Echinus (sea urchin)|Echinus]]'' | type_genus_authority = Linnaeus, 1758 | subdivision_ranks = Subphyla and classes<ref name=WoRMS>{{cite WoRMS |last=Stöhr |first=Sabine |year=2014 |title=Echinodermata |id=1806 |access-date=2014-02-23}}</ref> | subdivision = [[Homalozoa]] † <small>Gill & Caster, 1960</small> :[[Cincta]] † :[[Soluta (echinoderm)|Soluta]] † :[[Stylophora]] † :[[Ctenocystoidea]] † <small>Robison & Sprinkle, 1969</small> [[Crinozoa]] :[[Crinoidea]] :[[Edrioasteroidea]] † :[[Cystoidea]] † :[[Rhombifera]] † [[Asterozoa]] :[[Ophiuroidea]] :[[Asteroidea]] [[Echinozoa]] :[[Echinoidea]] :[[Holothuroidea]] :[[Ophiocistioidea]] † :[[Helicoplacoidea]] † [[Blastozoa]] † :[[Blastoidea]] † :[[Cystoidea]] † <small>von Buch, 1846</small> :[[Eocrinoidea]] †<small>[[Otto Jaekel|Jaekel]], 1899</small> :[[Paracrinoid]]ea † <small>Regnéll, 1945</small> †=Extinct }} Ang '''Echinoderm''' ay isang [[phylum]] sa kahariang [[Animalia]]. Ang matatandang echinoderma ay nakikilala sa kanilang simetriyang radya na kinabibilangan ng [[starfish]], [[brittle star]], [[sea urchins]], [[sand dollar]], at [[sea cucumber]] gayundin ang [[sea lily]]. Ang matatandang echinoderma ay matatagpuan sa ilalim ng karagatan Ang [[phylum]] na ito ay naglalaman ng 7,000 nabubuhay na [[espesye]] na gumagawa rito sa ikalawang pinakamalaking pangkat ng [[deuterostomia]] pagkatapos ng [[chordata]]. Ang mga echinoderm ay halos mga nakatira sa dagat. Ito ay unang lumitaw sa panahong [[Kambriyano]]. ==Piloheniya== {{clade |label1='''Echino-''' |sublabel1='''dermata''' |1={{clade |1=[[Crinoidea]] (feather stars) [[File:Crinoid on the reef of Batu Moncho Island.JPG|50 px]] |2={{clade |label1=[[Echinozoa]] |1={{clade |label1=[[Holothuroidea]] |sublabel1=sea cucumbers |1=[[File:Holothuroidea.JPG|80 px]] |label2=[[Echinoidea]] |sublabel2=sea urchins, etc |2=[[File:S. variolaris.jpg|60 px]] }} |label2=[[Asterozoa]] |2={{clade |label1=[[Ophiuroidea]] |sublabel1=brittle & basket stars |1=[[File:Ophiura ophiura.jpg|60 px]] |label2=[[Asteroidea]] |sublabel2=starfish |2=[[File:Portugal 20140812-DSC01434 (21371237591).jpg|80 px]] }} }} }} }} {{Stub|Hayop}} [[Kaurian:Animalia]] [[Kaurian:Hayop]] 7rt1k2q1u40v36k6crplbk2v87bhmmv 0 121397 1960507 1893596 2022-08-04T22:38:21Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Deuterostomes | fossil_range = Earliest [[Cambrian]] ([[Fortunian]]) – [[Holocene|Present]] {{Geological range|540|0}} | image = Deuterostomia.jpg | image_caption = Examples of deuterostomes | display_parents = 4 | taxon = Deuterostomia | authority = [[Karl Grobben|Grobben]], 1908 | subdivision_ranks = Clades | subdivision = *[[Chordata]] *[[Saccorhytus|Saccorhytida]] [[extinction|†]] *[[Vetulicolia]][[extinction|†]]<ref>{{Cite journal|last1=Han|first1=Jian|last2=Morris|first2=Simon Conway |author2-link=Simon Conway Morris |last3=Ou|first3=Qiang|last4=Shu |first4=Degan|last5=Huang|first5=Hai|title=Meiofaunal deuterostomes from the basal Cambrian of Shaanxi (China)|journal=Nature |volume=542|issue=7640 |pages=228–231 |doi=10.1038/nature21072|pmid=28135722|year=2017 |bibcode=2017Natur.542..228H|s2cid=353780}}</ref> *[[Ambulacraria]] **[[Hemichordata]] **[[Echinodermata]] **[[Cambroernida]]† }} Ang '''Deuterostome''' ay isang [[phylum|superphylum]] sa kahariang [[Animalia]]. {{Stub|Hayop}} [[Kaurian:Animalia]] [[Kaurian:Hayop]] m78u3nlyhpxa2zk4m5t52p9sa8pu9bl 1960509 1960507 2022-08-04T22:44:21Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Deuterostomes | fossil_range = Earliest [[Cambrian]] ([[Fortunian]]) – [[Holocene|Present]] {{Geological range|540|0}} | image = Deuterostomia.jpg | image_caption = Examples of deuterostomes | display_parents = 4 | taxon = Deuterostomia | authority = [[Karl Grobben|Grobben]], 1908 | subdivision_ranks = Clades | subdivision = *[[Chordata]] *[[Saccorhytus|Saccorhytida]] [[extinction|†]] *[[Vetulicolia]][[extinction|†]]<ref>{{Cite journal|last1=Han|first1=Jian|last2=Morris|first2=Simon Conway |author2-link=Simon Conway Morris |last3=Ou|first3=Qiang|last4=Shu |first4=Degan|last5=Huang|first5=Hai|title=Meiofaunal deuterostomes from the basal Cambrian of Shaanxi (China)|journal=Nature |volume=542|issue=7640 |pages=228–231 |doi=10.1038/nature21072|pmid=28135722|year=2017 |bibcode=2017Natur.542..228H|s2cid=353780}}</ref> *[[Ambulacraria]] **[[Hemichordata]] **[[Echinodermata]] **[[Cambroernida]]† }} Ang '''Deuterostome''' ay isang [[phylum|superphylum]] sa kahariang [[Animalia]]. Ang mga Deuterostomia ay inilalarawan sa pagbuo ng kanilang tumbong bago ang kanilang bibig sa pag-unlad ng [[embryo]]. Ang kapatid na klado nito ang [[Protostamia]]. Ang Deuterostomia ay kinabibilangan ng mga [[bertebrado]] kabilang ang [[tao]], mga [[sea star]] at mga [[crinoid]]. Sa pag-unlad ng embryo ng deuterostome, ang unang bukanan(blastopore) ay nagiging tumbong samantalang ang bibig ang kalaunang nabubuo. Ito ang natatanging katangian nito ngunit natuklasan rin ito sa mga [[protostome]]. Ang tatlong pangunahing klado nito ang [[Chordata]], [[Echinodermata]] at [[Hemichordata]]. Kasama ng Protostamia at kanilang labas na grupong [[xenacoelomorpha]], ito ay bumubuo sa [[Bilateria]] na mga [[hayop]] na mga simetriyang bilateral at tatlong patong na germ. {{Stub|Hayop}} [[Kaurian:Animalia]] [[Kaurian:Hayop]] 4tucoflbfgdg5uhcgpdtsqt4vji300b 1960510 1960509 2022-08-04T22:45:37Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Deuterostomes | fossil_range = Earliest [[Cambrian]] ([[Fortunian]]) – [[Holocene|Present]] {{Geological range|540|0}} | image = Deuterostomia.jpg | image_caption = Examples of deuterostomes | display_parents = 4 | taxon = Deuterostomia | authority = [[Karl Grobben|Grobben]], 1908 | subdivision_ranks = Clades | subdivision = *[[Chordata]] *[[Saccorhytus|Saccorhytida]] [[extinction|†]] *[[Vetulicolia]][[extinction|†]]<ref>{{Cite journal|last1=Han|first1=Jian|last2=Morris|first2=Simon Conway |author2-link=Simon Conway Morris |last3=Ou|first3=Qiang|last4=Shu |first4=Degan|last5=Huang|first5=Hai|title=Meiofaunal deuterostomes from the basal Cambrian of Shaanxi (China)|journal=Nature |volume=542|issue=7640 |pages=228–231 |doi=10.1038/nature21072|pmid=28135722|year=2017 |bibcode=2017Natur.542..228H|s2cid=353780}}</ref> *[[Ambulacraria]] **[[Hemichordata]] **[[Echinodermata]] **[[Cambroernida]]† }} [[File:EarlyDeuterostome NT.jpg|thumb|500px]] [[File:Saccorhytus coronarius.jpg|thumb|[[Saccorhytus coronarius]], (540 milyong taon ang nakakalipas) na isa sa pinakamaagang lumitaw na deuterostome.]] Ang '''Deuterostome''' ay isang [[phylum|superphylum]] sa kahariang [[Animalia]]. Ang mga Deuterostomia ay inilalarawan sa pagbuo ng kanilang tumbong bago ang kanilang bibig sa pag-unlad ng [[embryo]]. Ang kapatid na klado nito ang [[Protostamia]]. Ang Deuterostomia ay kinabibilangan ng mga [[bertebrado]] kabilang ang [[tao]], mga [[sea star]] at mga [[crinoid]]. Sa pag-unlad ng embryo ng deuterostome, ang unang bukanan(blastopore) ay nagiging tumbong samantalang ang bibig ang kalaunang nabubuo. Ito ang natatanging katangian nito ngunit natuklasan rin ito sa mga [[protostome]]. Ang tatlong pangunahing klado nito ang [[Chordata]], [[Echinodermata]] at [[Hemichordata]]. Kasama ng Protostamia at kanilang labas na grupong [[xenacoelomorpha]], ito ay bumubuo sa [[Bilateria]] na mga [[hayop]] na mga simetriyang bilateral at tatlong patong na germ. {{Stub|Hayop}} [[Kaurian:Animalia]] [[Kaurian:Hayop]] 4w476tjodbv6llkk93k1libis59ltxr 1960511 1960510 2022-08-04T22:46:29Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Deuterostomes | fossil_range = Earliest [[Cambrian]] ([[Fortunian]]) – [[Holocene|Present]] {{Geological range|540|0}} | image = Deuterostomia.jpg | image_caption = Examples of deuterostomes | display_parents = 4 | taxon = Deuterostomia | authority = [[Karl Grobben|Grobben]], 1908 | subdivision_ranks = Clades | subdivision = *[[Chordata]] *[[Saccorhytus|Saccorhytida]] [[extinction|†]] *[[Vetulicolia]][[extinction|†]]<ref>{{Cite journal|last1=Han|first1=Jian|last2=Morris|first2=Simon Conway |author2-link=Simon Conway Morris |last3=Ou|first3=Qiang|last4=Shu |first4=Degan|last5=Huang|first5=Hai|title=Meiofaunal deuterostomes from the basal Cambrian of Shaanxi (China)|journal=Nature |volume=542|issue=7640 |pages=228–231 |doi=10.1038/nature21072|pmid=28135722|year=2017 |bibcode=2017Natur.542..228H|s2cid=353780}}</ref> *[[Ambulacraria]] **[[Hemichordata]] **[[Echinodermata]] **[[Cambroernida]]† }} [[File:EarlyDeuterostome NT.jpg|thumb|500px]] [[File:Saccorhytus coronarius.jpg|thumb|[[Saccorhytus coronarius]], (540 milyong taon ang nakakalipas) na isa sa pinakamaagang lumitaw na deuterostome.]] Ang '''Deuterostome''' ay isang [[phylum|superphylum]] sa kahariang [[Animalia]]. Ang mga Deuterostomia ay inilalarawan sa pagbuo ng kanilang tumbong bago ang kanilang bibig sa pag-unlad ng [[embryo]]. Ang kapatid na klado nito ang [[Protostamia]]. Ang Deuterostomia ay kinabibilangan ng mga [[bertebrado]] kabilang ang [[tao]], mga [[sea star]] at mga [[crinoid]]. Sa pag-unlad ng embryo ng deuterostome, ang unang bukanan(blastopore) ay nagiging tumbong samantalang ang bibig ang kalaunang nabubuo. Ito ang natatanging katangian nito ngunit natuklasan rin ito sa mga [[protostome]]. Ang tatlong pangunahing klado nito ang [[Chordata]], [[Echinodermata]] at [[Hemichordata]]. Kasama ng Protostamia at kanilang labas na grupong [[xenacoelomorpha]], ito ay bumubuo sa [[Bilateria]] na mga [[hayop]] na mga simetriyang bilateral at tatlong patong na germ. ==Piloheniya== {{clade |style=font-size:85%;line-height:85% |label1=[[Bilateria]] |sublabel1=575 mya |1={{clade |label1='''Deuterostomia''' |1={{clade |label1=[[Chordata]] |1={{clade |1=[[Cephalochordata]] [[File:Branchiostoma lanceolatum (Pallas, 1774).jpg|80 px]] |label2=[[Olfactores]] |2={{clade |1=[[Tunicates]] [[File:Tunicate komodo.jpg|60 px]] |2=[[Vertebrate|Vertebrata]]/[[Craniate|Craniata]] [[File:Common carp (white background).jpg|60 px]] <span style="{{MirrorH}}">[[File:Deinosuchus riograndensis.png|80px]]</span> }} }} |label2=[[Xenambulacraria]] |2={{clade |label1=[[Xenacoelomorpha]] |1={{clade |1=[[Xenoturbellida]] [[File:Xenoturbella japonica.jpg|70 px]] |label2=[[Acoelomorpha]] |2={{clade |1=[[Nemertodermatida]] |2=[[Acoela]] [[File:Proporus sp.png|60 px]] }} }} |label2=[[Ambulacraria]] |sublabel2=526 mya |2={{clade |label1=[[Echinodermata]] |1={{clade |1=[[Crinoidea]] [[File:Crinoid on the reef of Batu Moncho Island.JPG|50 px]] |2={{clade |1={{clade |1=[[Asteroidea]] [[File:Portugal 20140812-DSC01434 (21371237591).jpg|60 px]] |2=[[Ophiuroidea]] [[File:Ophiura ophiura.jpg|60 px]] }} |2={{clade |1=[[Echinoidea]] [[File:S. variolaris.jpg|60 px]] |2=[[Holothuroidea]] [[File:Holothuroidea.JPG|60 px]] }} }} }} |label2=[[Hemichordata]] |2={{clade |label1=[[Pterobranchia]] |1={{clade |1=[[Cephalodiscidae]] [[File:Cephalodiscus dodecalophus McIntosh.png|50 px]] |2=[[Rhabdopleuridae]] [[File:Rhabdopleura normani Sedgwick.png|30px]] }} |label2=[[Enteropneusta]] |2={{clade |1=[[Harrimaniidae]] |2={{clade |1=[[Spengelidae]] |label2=[[Ptychoderidae]] |2={{clade |1=[[File:Balanoglossus by Spengel 1893.png|50 px]] |2=[[Torquaratoridae]] }} }} }} }} }} }}}} |label2=[[Protostomia]] |sublabel2=550 mya |2={{clade |1=[[Ecdysozoa]] [[File:Long nosed weevil edit.jpg|60 px]] |2=[[Spiralia]] [[File:Grapevinesnail 01.jpg|60 px]] |3=[[Kimberella]] († 555 mya) [[File:Kimberella NT.jpg|60 px]] }} }} }} {{Stub|Hayop}} [[Kaurian:Animalia]] [[Kaurian:Hayop]] d1jcbe6zlvwhs3ospj3u7gbnna9cm5b 0 121756 1960710 1721872 2022-08-05T07:16:49Z CommonsDelinker 1732 Removing "Center_SCW.jpg", it has been deleted from Commons by [[commons:User:Fitindia|Fitindia]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by Partizanish|]]. wikitext text/x-wiki {{Infobox Russian inhabited locality |en_name=Syktyvkar |ru_name=Сыктывкар |loc_name1=Сыктывкар |loc_lang1=Kom |image_skyline=Titul scw.jpg |image_caption= |coordinates={{coord|61|40|N|50|49|E|display=inline,title}} |map_label_position=right |image_coa=Coat of Arms of Syktyvkar (Komi) (2005).png |coa_caption=Coat of Arms |image_flag=Flag of Syktyvkar (Komia).png |flag_caption=Flag |anthem= |anthem_ref= |holiday= |holiday_ref= |federal_subject=[[Republika ng Komi]] |federal_subject_ref=<ref name="Ref58" /> |adm_data_as_of=Oktubre 2011 |adm_city_jur=[[Lungsod ng halagang kasakupang pederal|city of republic significance]] of Syktyvkar |adm_city_jur_ref=<ref name="Ref58" /> |adm_ctr_of=city of republic significance of Syktyvkar |adm_ctr_of_ref=<ref name="Ref58" /> |capital_of=Komi Republic |capital_of_ref=<ref name="Ref58" /> |inhabloc_cat=Lungsod |inhabloc_cat_ref=<ref name="Ref58" /> |inhabloc_type= |inhabloc_type_ref= |mun_data_as_of=Oktubre 2011 |urban_okrug_jur=Syktyvkar Urban Okrug |urban_okrug_jur_ref=<ref name="Ref747">Law #11-RZ</ref> |mun_admctr_of=Syktyvkar Urban Okrug |mun_admctr_of_ref=<ref name="Ref747" /> |leader_title=Alkalde |leader_title_ref= |leader_name=Andrey Samodelkin |leader_name_ref= |representative_body= |representative_body_ref= |area_of_what= |area_as_of= |area_km2=152 |area_km2_ref=<ref>[http://syktyvkar.komi.com/index.php?option=com_content&task=view&id=243&Itemid=125 Сайт администрации МО ГО 'Сыктывкар' — Краткая справка] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131224103348/http://syktyvkar.komi.com/index.php?option=com_content&task=view&id=243&Itemid=125 |date=December 24, 2013 }}</ref> |pop_2010census=235006 |pop_2010census_rank=81st |pop_2010census_ref=<ref name="2010Census">{{ru-pop-ref|2010Census}}</ref> |pop_density= |pop_density_as_of= |pop_density_ref= |pop_latest= |pop_latest_date= |pop_latest_ref= |established_date=ika-16 dantaon |established_title=Kilala mula noong |established_date_ref= |current_cat_date=1780 |current_cat_date_ref= |prev_name1=Ust-Sysolsk |prev_name1_date=1930 |prev_name1_ref= |prev_name2= |prev_name2_date= |prev_name2_ref= |postal_codes=167000, 167002, 167004, 167005, 167009, 167011, 167014, 167018, 167023, 167026, 167031|postal_codes_ref= |dialing_codes=8212 |dialing_codes_ref= |website=http://www.syktyvkar.komi.com |website_ref= |date=Abril 2010 }} Ang '''Syktyvkar''' ({{IPAc-en|s|ɪ|k|t|ɪ|f|ˈ|k|ɑːr}},<ref>{{cite web|url=http://www.dictionary.com/browse/syktyvkar?s=t|title=Dictionary.com}}</ref> {{lang-rus|Сыктывка́р|p=sɨktɨfˈkar}}; {{lang-kv|Сыктывкар}}) ay ang [[kabisera]] ng [[Republika ng Komi]], [[Rusya]].<ref name="Ref58">Law #16-RZ</ref> ==Pinagmulan ng pangalan== Hango ang kasalukuyang pangalan ng lungsod sa ''Syktyv'', salitang [[Wikang Komi|Komi]] para sa parehong ilog, dagdag ang ''kar'' na nagnangahulugang "lungsod". ==Kasaysayan== Pinaniniwalaang may isang pamayanan sa sityo ng lungsod mula noong ika-16 dantaon. Ginawaran ito ni [[Katarina ang Dakila]] ng katayuang panlungsod noong 1780, at naglaon ay naging kabisera ng Nagsasariling Oblast ng Komi. of Komi Autonomous Oblast. Napanatili nito ang katayuan nitong kabisera ng Komi mula sa panahong iyon, bagama't naging minorya ang mga Komi nang dumagsa sa lungsod ang mga liping Ruso noong ika-20 dantaon. Karamihan sa populasyon noon ay mga mangangalakal at magbubukid. Ang mga pangunahing hanapbuhay ng mga nakatira noon ay pagsasaka, pangangalaga ng mga baka, pangangaso, pangingisda, at pangangalakal. Pagsapit ng ika-20 dantaon umabot sa 6,000 katao ang populasyon. Ginawa ng pamahalaang Tsar ang lugar ng Komi bilang isang lugar ng mga tapon sa politika. Noong 1921, binigyan ang Ust-Sysolsk ng katayuang kabisera ng Komi Autonomous Soviet Republic. Noong 1930 pinalitan ito ng pangalan sa Syktyvkar, salitang Komi para sa "isang bayan sa Sysola", upang magtanda sa ika-150 anibersaryo ng pagiging lungsod nito. Noong 1936, naging kabisera ang Syktyvkar ng [[Nagsasariling Sosyalistikong Republikang Soviet ng Komi]]. ==Heograpiya== Matatagpuan ang lungsod ng Syktyvkar sa [[Ilog Sysola]], na pinagmulan ng dating pangalan nitong '''Ust-Sysolsk'''. Matatagpuan ito malapit sa pook na kung saang sasama ang Sysola sa mas-malaking [[Ilog Vychegda]], isang sangay ng [[Ilog Hilagang Dvina|Hilagang Dvina]]. ==Demograpiya== {{Historical populations |align=left |1989 |232117 |2002 |230011 |2010 |235006 |align-fn=center |footnote=Senso 2010: <ref name="2010Census"/>; Senso 2002: <ref>{{ru-pop-ref|2002census}}</ref>; Senso 1989: <ref>{{ru-pop-ref|1989census}}</ref> }} {{clear}} ==Ekonomiya== Madadaanan ang mga Ilog ng Sysola, Vychegda, at Northern Dvina. Mga pangunahing rutang panghatid ang mga ito ng mga kalakal ng [[panggugubat]] mula Syktyvkar. Pagtotroso at paggawa ng mga produktong nililok ang mga pangunahing industriya ng lungsod. Dating may punong tanggapan sa lungsod ang [[Komiinteravia]].<ref>"Directory: World Airlines. ''[[Flight International]]''. 23–29 March 2004. [http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/2004/2004-09%20-%200217.html?search=Komiinteravia 95]. "Sovetskaya Street 69, Skytyvkar, Komi Zone ATD, Russia"</ref> ===Transportasyon=== Pinagsisilbihan ang lungsod ng [[Paliparan ng Syktyvkar]] at palapagan ng [[Syktyvkar Southwest]]. May estasyong daambakal din ang lungsod. Dulo ang Syktyvkar ng rutang R176 ([[Lansangang Vyatka]]). ==Klima== Nararanasan ng Syktyvkar ang [[klimang subartiko]] ([[Köppen climate classification]] ''Dfc'') na may mahaba at maginaw na taglamig, at maigsi at mainit na tag-init. <div style="width:70%;"> {{Weather box |location=Syktyvkar |metric first=yes |single line=yes |Jan record high C=3.8 |Feb record high C=3.8 |Mar record high C=13.2 |Apr record high C = 26.7 |May record high C = 31.8 |Jun record high C = 35.3 |Jul record high C = 34.4 |Aug record high C = 34.6 |Sep record high C = 27.5 |Oct record high C = 20.4 |Nov record high C = 10.6 |Dec record high C = 5.2 |Jan high C = -10.8 |Feb high C = -8.6 |Mar high C = -0.5 |Apr high C = 7.1 |May high C = 14.6 |Jun high C = 20.6 |Jul high C = 23.2 |Aug high C = 18.8 |Sep high C = 12.3 |Oct high C = 4.3 |Nov high C = -4.2 |Dec high C = -8.6 |Jan mean C = -14.2 |Feb mean C = -12.4 |Mar mean C = -5.1 |Apr mean C = 1.8 |May mean C = 8.5 |Jun mean C = 14.8 |Jul mean C = 17.5 |Aug mean C = 13.7 |Sep mean C = 8.1 |Oct mean C = 1.7 |Nov mean C = -6.8 |Dec mean C = -11.7 |Jan low C = -17.8 |Feb low C = -16.1 |Mar low C = -9.3 |Apr low C = -2.8 |May low C = 3.3 |Jun low C = 9.4 |Jul low C = 12.4 |Aug low C = 9.3 |Sep low C = 4.7 |Oct low C = -0.6 |Nov low C = -9.5 |Dec low C = -15.0 |Jan record low C = -46.6 |Feb record low C = -45.4 |Mar record low C = -38.8 |Apr record low C = -27.3 |May record low C = -15.0 |Jun record low C = -5.0 |Jul record low C = -0.3 |Aug record low C = -2.1 |Sep record low C = -8.6 |Oct record low C = -29.6 |Nov record low C = -43.5 |Dec record low C = -46.0 |Jan precipitation mm = 41 |Feb precipitation mm = 31 |Mar precipitation mm = 31 |Apr precipitation mm = 33 |May precipitation mm = 48 |Jun precipitation mm = 74 |Jul precipitation mm = 74 |Aug precipitation mm = 75 |Sep precipitation mm = 57 |Oct precipitation mm = 59 |Nov precipitation mm = 52 |Dec precipitation mm = 46 |Jan snow cm = 48 |Feb snow cm = 63 |Mar snow cm = 70 |Apr snow cm = 39 |May snow cm = 8 |Jun snow cm = 0 |Jul snow cm = 0 |Aug snow cm = 0 |Sep snow cm = 0 |Oct snow cm = 14 |Nov snow cm = 18 |Dec snow cm = 29 |year snow cm = |Jan rain days = 3 |Feb rain days = 3 |Mar rain days = 6 |Apr rain days = 13 |May rain days = 19 |Jun rain days = 19 |Jul rain days = 19 |Aug rain days = 21 |Sep rain days = 22 |Oct rain days = 19 |Nov rain days = 8 |Dec rain days = 5 |Jan snow days = 24 |Feb snow days = 21 |Mar snow days = 18 |Apr snow days = 7 |May snow days = 2 |Jun snow days = 0 |Jul snow days = 0 |Aug snow days = 0 |Sep snow days = 1 |Oct snow days = 7 |Nov snow days = 19 |Dec snow days = 23 |Jan humidity = 83 |Feb humidity = 81 |Mar humidity = 75 |Apr humidity = 67 |May humidity = 64 |Jun humidity = 68 |Jul humidity = 73 |Aug humidity = 79 |Sep humidity = 84 |Oct humidity = 86 |Nov humidity = 86 |Dec humidity = 84 |Jan sun = 20 |Feb sun = 64 |Mar sun = 126 |Apr sun = 186 |May sun = 254 |Jun sun = 276 |Jul sun = 266 |Aug sun = 200 |Sep sun = 103 |Oct sun = 50 |Nov sun = 22 |Dec sun = 9 |source 1 = pogoda.ru.net<ref name="pogoda">{{cite web|title=Weather And Climate - Climate Syktyvkar|url=http://pogoda.ru.net/climate/23804.htm|accessdate=2014-08-19|language=Russian}}</ref> |source 2 = NOAA (sun only, 1961-1990)<ref name="NOAA">{{cite web|title=Climate Normals for Syktyvkar|url=ftp://ftp.atdd.noaa.gov/pub/GCOS/WMO-Normals/RA-II/RA/23804.TXT|publisher=[[National Oceanic and Atmospheric Administration]]|accessdate=19 January 2013}}</ref> |date=January 2013 }} </div> ==Mga kambal at kapatid na lungsod== [[Mga kambal at kapatid na lungsod|Magkakambal]] ang Syktyvkar sa:<ref>[http://www.russia-ic.com/regions/3979/3980 Syktyvkar Regions and cities]</ref> *{{Flagicon|Spain}} [[Cullera]], [[Espanya]] *{{Flagicon|Hungary}} [[Debrecen]], [[Unggarya]] *{{Flagicon|United States}} [[Los Altos, California|Los Altos]], [[Estados Unidos]] *{{Flagicon|Bulgaria}} [[Lovech]], [[Bulgaria]] *{{Flagicon|China}} [[Taiyuan]], [[Tsina]] ==Talasanggunian== ===Talababa=== {{Reflist}} ===Mga pinagkunan=== *{{RussiaAdmMunRef|ko|adm|law}} *{{RussiaAdmMunRef|ko|mun|list}} ==Mga kawing panlabas== *[http://www.syktyvkar.komi.com Opisyal na websayt ng Syktyvkar] {{ru icon}} *[http://www.gazeta-komi.ru All news of Syktyvkar and Republic of Komi] {{ru icon}} *[http://www.tomovl.ru/catalog/syktyvkar.htm Syktyvkar. History] {{ru icon}} *[https://web.archive.org/web/20110821053423/http://syktyvkar.net/ About Syktyvkar: Churches, History & Photogallery] {{ru icon}} {{Komi Republic}} {{Russian republics capitals}} {{Authority control}} [[Kategorya:Mga lungsod sa Republika ng Komi]] [[Kategorya:Mga bayan at lungsod sa Rusya]] jsnt19ni7jvycd49yajm83b0hkbe436 0 128913 1960652 1704902 2022-08-05T04:26:56Z Jojit fb 38 Ikinakarga sa [[Colombia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colombia]] 4uaa5c45o8vizze4z82bbo45jp8a70t 0 132599 1960721 1834993 2022-08-05T08:30:21Z 58.69.182.193 wikitext text/x-wiki {{italic title}} {{Série manga}} Ang {{nihongo|'''''You're Under Arrest'''''|逮捕しちゃうぞ|Taiho Shichauzo|lead=yes}} ay isang [[manga na seinen]] mula sa bansang [[Hapon]]<ref>{{cite web|url=http://comics.ign.com/articles/649/649091p1.html|title=Zatch Bell Vol. 1 & 2 Review|date=Setyembre 8, 2005|publisher=IGN|accessdate=Hulyo 21, 2009}}</ref> na sinulat at ginuhit ni Kōsuke Fujishima at inilalathala nang baha-bahagi sa magasin na ''Afternoon'' ng [[Kodansha]] mula 1986 hanggang 1992. Nakasentro ang istorya sa isang kathang-isip na himpilan ng pulis sa [[Sumida, Tokyo]] na ang mga opisyales nito ay nagsasagupa ng mga kriminal sa araw-araw habang pinapanatiling ligtas ang mga tao. Mayroon ito magkahalong drama at aksyon na may ilang komedya at patawa. Nagkaroon din ito ng mga adaptasyon sa [[anime]] at drama sa telebisyon. == Tauhan Gumanap == Natsumi Tsujimoto () bayang sinilangan Asakusa Distrito Tokyo Punong Lunsodbago mag-enroll sa Metropolitan Police Department Academy at kung saan naging kaklase niya si Miyuki Kobayakawa bago ipinadala sa ibang lugar sa Greater Tokyo Area. Sa huli ay nagkita ang dalawa nang hindi sinasadya nang ma-late si Natsumi sa trabaho noong unang araw niya sa duty sa Bokuto Station. Siya ay nakipagsosyo kay Miyuki sa loob ng ilang taon. Ngunit sa maikling panahon, si Natsumi ay na-scout ng Tokyo Metropolitan Police Department Headquarters upang maging bahagi ng isang prototype na babaeng motorbike unit bago tinanggihan ang isang imbitasyon na magsanay pa sa kanila. Kilala siya na infatuated kay Detective Tokuno at sa Kachou ng Traffic Division bago nakilala si Shoji Tokairin, na naging karibal niya at love interest. Sina Natsumi at Miyuki, sa bandang huli sa serye, ay binasag ang likod ng isang sindikato ng pagpupuslit ng sasakyan na pinatatakbo sa pamamagitan ng pagnanakaw ng mga mamahaling sasakyan, na humahantong sa pagbuwag ng grupo. Dahil sa kanyang mga aksyon, inilipat siya ni Assistant Kaoruko Kinoshita sa Tokyo Metropolitan Police Department kasama si Miyuki bilang bahagi ng kanyang espesyal na programa sa pagsasanay sa pagpapahusay ng mga kasanayan ng opisyal na may kaugnayan sa trabaho ng pulisya. Sa pagtatapos ng serye, si Natsumi ay na-recruit para maglingkod sa Special Assault Team at isang operatiba na nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department. Ang pakikipagsosyo niya kay Miyuki at ang kasunod na paglipat sa Special Assault Team ay halos natapos sa masamang termino, halos sirain ang kanilang pagkakaibigan hanggang sa magkasundo sa katotohanan. Siya ay pinalitan sa Bokuto Station ni Saori Saga, isang dating estudyante na iniligtas nila ni Miyuki sa panahon ng kanyang pulis ilang araw bago ipinadala si Saori sa nasabing istasyon. Pansamantala siyang muli sa Bokuto bago inilipat upang sanayin sa ilalim ng Ranger Platoon ng JGSDF bago muling italaga sa Bokuto Station, muling nagsilbing partner ni Miyuki pagkatapos umalis ni Saori sa Bokuto upang ilipat sa ibang istasyon. boses ni Sakiko Tamagawa, Misaki Ito at Pinky Rebucas. Miyuki Kobayakawa bayang sinilangan Okayama Prektura at nanira Koto Distriito Tokyo Punong Lusond Nang sinusubukan niyang sunduin si Natsumi, sa halip ay nakipagkita siya sa kanya sa pamamagitan ng swerte nang makita niyang nilabag niya ang ilang mga patakaran sa paglabag sa trapiko ngunit alam niya kaagad na siya si Natsumi, ang kanyang magiging partner. Sa kalaunan ay naabutan siya, gumawa ng unang impresyon si Miyuki sa kanya at pagkatapos na makumpleto ang paglipat ni Natsumi sa Bokuto Station, naging magkasosyo sina Miyuki at Natsumi sa Traffic Division ng istasyon. Ang dalawa ay sumikat sa utak ni Miyuki at sa mga kamao ni Natsumi sa paglutas ng iba't ibang kaso na kinasasangkutan ng kanilang sarili o sa kanilang mga kasamahan. Si Miyuki ang iba pang kalahati ng duo na responsable para sa ground breaking work sa pagbuwag sa isang misteryosong operasyon ng sindikato sa pagpupuslit ng sasakyan sa Tokyo, na nagresulta sa kanyang kasunod na paglipat sa Criminal Investigation Bureau ng Tokyo Metropolitan Police Department sa ilalim ng Scientific Investigations Laboratory nito. Inanyayahan siya ng Lab na permanenteng lumipat sa departamento, ngunit tinanggihan niya ang alok. Sa krisis ng Hachi-Ichi-Go (蜂一号) (Bee Number One in the dub of You're Under Arrest: The Movie), ang kadalubhasaan ni Miyuki sa mga computer at electronics ay nakakuha ng breakwork sa mga paunang pagsisiyasat sa mahiwagang kapangyarihan. outage sa Sumida Ward, ngunit hindi nakakuha ng anumang mga detalye tungkol sa kanila. Nang malapit nang matapos ang pelikula, nahuli nila ni Natsumi ang taksil na opisyal na si Tadashi Emoto matapos sugatan si Kachou bilang isang paraan ng "patunay" na siya ay kumilos nang mag-isa sa buong krisis. Si Miyuki ay ipinadala sa Los Angeles kasama si Natsumi bilang bahagi ng isang foreign police officer exchange program sa maikling panahon kasama ang Los Angeles Police Department. Malapit nang matapos ang serye, muntik nang masira ni Miyuki ang kanyang pagkakaibigan kay Natsumi matapos malaman na ang huli ay nire-recruit sa Special Assault Team. Inayos ng dalawa ang kanilang pagkakaiba nang sabihin ni Miyuki kay Natsumi na hindi siya sapat na bukas para tanggapin niya ang recruitment ni Natsumi sa SAT dahil ang dalawa ay kumilos na parang tunay na magkaibigan, kahit na parang magkapatid na babae nang ipaliwanag ni Miyuki na napakabilis ng nangyari sa SAT recruitment ni Natsumi nang wala siya. napagtatanto ito sa lahat ng panahon, na pinilit niyang protektahan ang sarili mula sa pagtingin sa katotohanan kung ano ito. Ni-renew din ni Miyuki ang kanyang "pagkakaibigan" kay Nakajima, na lalong nagbukas ng kanilang relasyon sa iba pang mga posibilidad. Ang kanyang kapareha ay si Saori Saga, na pumalit sa posisyon ni Natsumi matapos siyang permanenteng nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department bilang bahagi ng kanyang mga tungkulin bilang isang SAT operative bago inilipat sa Estados Unidos upang magsagawa ng forensic training. Binago niya ang 1985 Honda Today 700cc (bagaman mayroon pa ring dilaw na plate number para sa mga K-car) at nagdagdag ng mga twin cam, turbo-charger, at nitrous oxide boost. boses Akiko Hiramatsu, Sachie Hara at Pinky Rebucas Yoriko Nikaidō Isang dispatcher sa Bokutō Station na kalaunan ay naging Patrol opisyal at kasosyo ni Aoi Futaba Chan, si Yoriko Nikaidō chan ay isang hindi nababagong tsismis na tumatak sa lahat ng nangyayari sa presinto. Sa kasamaang palad, madalas niyang mali ang kahulugan ng mga bagay na nakikita at naririnig niya, na nagreresulta sa kahihiyan at mga komplikasyon. Lalo niyang pinagmamasdan sina Miyuki at Ken. Nasisiyahan din si Yoriko sa panlilibak sa kanyang mga kasamahan, lalo na kapag nag-uusap siya tungkol sa anumang supernatural o paranormal. Siya ay clumsy din sa anumang ginagawa niya ngunit kahit papaano ay kayang takpan ang gulo na nalikha sa kanyang kapalaran, na naging dahilan upang siya ang nangunguna sa klase noong mga taon niya sa Metropolitan. Police Department Academy at nakakuha ng I doon ng kanyang kaklase na si Chie Sagamiōno, na naghahangad na maging valedictorian noong panahon ng kanilang akademya. Insecure din siya sa kanyang trabaho sa maikling panahon nang iligtas niya ang isang elementary student mula sa mga yakuza thugs. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni）Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2. Si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō gagamitin niya ang heisei 6 years 1994 year SUZUKI ALTOWORKS HA21 Police Patrol Car na may K6A DOHC 12 Valve turbo Engine, Muffler '''SUZUKI SPORTS''' ''Racing'', Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Voice Box Recorder at Data Recorder, Datos mensahe receiver laptop, 4 na '''ENKEI''' ''Racing S type 1'' 14 inch Racing Wheels at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE740''''' 14 inch Gulong. Si Yoriko Nikaidō mayroon siyang isang Bagong Bagitong Pulis Opisyal Apong babae na si Pulis Opisyal Kamisao Yamato para masunurin at hindi gumawa ng laban sa hamon kay Mortal Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno. boses Etsuko Kozakura, Otoha at Sherwin Revestir. Aoi Futaba siya ay isang Transgender na babae na sumali sa Bokuto Station sa unang season. Ang Haponesa version ay nagpapaliwanag na siya ay nagmula sa Anti-Chikan Unit. Ang chikan ay tumutukoy sa mga lalaking nang-molestiya sa mga babae. "Naging native" si Aoi at ngayon ay mas pambabae sa hitsura at personalidad kaysa sa karamihan ng iba pang babaeng opisyal. Sa Second Season. Tinatrato siya ng kanyang mga kasamahan bilang isang babae, kahit na iniisip nila ang kanyang mga kagustuhan sa romantikong. Sa isang kuwento kung saan nag-propose sa kanya ang aktor na si Mr. Kitakoji, tinanggihan niya ito at nagsuot ng panlalaking damit sa isang pagkakataon sa serye. Sa isa pang episode, nasangkot siya sa isang pag-iibigan sa Internet at nabigla tungkol sa pakikipagkita sa lalaking ito at pagbubunyag ng kanyang sikreto. Bago pumasok sa puwersa, naglaro si Aoi ng golf at nakaakit ng maraming babaeng admirer. Sa anime, naglalaro ng basketball si Aoi. Sa Full Throttle episode na "Aoi-chan Becomes a Man!?", nakilala ni Aoi ang kanyang ex-superior na si Udamura Kumanosuke na namuno sa sting operation. Gumamit ng heisei 5 years 1993 year MITSUBISHI MINICA HA31 Season 1 Movie at Season 659 cc ''4A30'' DOHC 20 Valve turbo Engine, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 4 na ''RACING SERVICE '''Watanabe''''' 8 spoke Racing Wheels 13 inch at 4 na BRIDGESTONE POTENZA RE01 R13. Ikalawa Police Patrol Kotse '''DAIHATSU''' MIRA Avanzanato TR-XX Avanzato ''EF-JL'' 12-valve turbo Engine, Revolving light at siren na OSAKA SIREN COMPANY LIMITD AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 2 na '''ENKEI''' Compe 8 spoke Racing Wheel 13 inch sa harap at 2 na '''ENKEI''' compe 5 at 2 na '''YOKOHAMA ADVAN''' '''''Neova''''' R13 at 2 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Kombinasyon sa Japan Grand Touring Car Championship. Ikatlo Police Patrol Kotse Heisei 18 taon 2006 taon SUZUKI kei HN12S para sa Full Throttle Third Season 658 cc ''K6A'' turbo 3 Inline strait Engine, Revolving light at siren na OSAKA SIREN COMPANY LIMITD AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, Ruriko Kaneko Isang kasamahan nina Natsumi at Miyuki. Sa iba pang mga pulis, namumukod-tangi ito. Madalas kong kasama si Saori. Ayon sa kanya at kay Saori, siya ay isang bumalik mula sa Italy na marunong magsalita ng Italiano. Siya rin ang namamahala sa pansamantalang kasama ni Miyuki bilang kapalit ni Natsumi na nilalamig. Sa Ikalawang Season na Fast & Furious Episode 7(帰ってきたストライク男。 Kaette Kita Sutoraiku Otoko.) habang nasa regular na pagpapatrolya ang kanyang Kasosyong Pulis Opisyal Saori Saga na nagpapakilala sa 2 Babae Binata Mataas na Paaralan Estudyante na papasok sa Binabata Mataas na Paaralan. Yugto 9 (女の戦い！ライバル再び！Onna no Tatakai! Raibaru Futatabi!) Labanan ng mga Babae! Karibal na naman! Tumutulong siya kasama si Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Pulis Opisyal Miyuki Kobayakawa, Police Opisyal Aoi Futaba chan, Police Officer Yoriko Nikaidō at Police Officer Saori Saga sa paggawa ng Kulay Guardya. boses Haruka Shimazaki (Season 1 & 2nd Season Fast & Furious) at Ryōko Ono (Season 3 Full Throttle) Takano Kaori Siya at si Sakura ang pinakabagong mga rekrut ng Bokuto Station, kung saan sina Miyuki at Natsumi ang dalawa sa isang pambungad na paglilibot sa lungsod upang maging pamilyar sila sa mga gawain sa hinaharap bilang mga opisyal ng pulisya. Inilalarawan ng mga unang impression si Kaori bilang isang medyo prangka na batang babae na hindi natatakot na malinaw na ipahayag ang kanyang mga alalahanin, kahit na siya ay hindi sigurado sa kanyang mga kakayahan bilang isang pulis na ginagawang kabaligtaran ni Sakura. boses Haruka Tomatsu Sakura Fujieda Siya at si Kaori Takano ay mga bagong rekrut ng pulis sa Bokuto Station, kung saan dinala sila nina Miyuki at Natsumi sa isang panimulang ikot ng lungsod. Ang mga unang impression ay nagpapahiwatig na si Sakura ay isang karaniwang magiliw at tahimik na babae, ngunit sapat na maaasahan sa mga sitwasyon, kahit na minamaliit niya ang kanyang sariling mga kakayahan. boses Kana Hanazawa == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/manga.php Anime News Network Encyclopedia] {{in lang|en}}&nbsp;— website ng [[Anime News Network]]. {{Anime at Manga}} [[Kategorya:Serye ng manga]] [[Kategorya:Mga dramang pantelebisyon mula sa Hapon]] [[Kategorya:Mga serye ng anime]] sbpb6clznpl6f4k8msn138688lbj5m3 1960724 1960721 2022-08-05T08:36:54Z 58.69.182.193 /* Tauhan Gumanap */ wikitext text/x-wiki {{italic title}} {{Série manga}} Ang {{nihongo|'''''You're Under Arrest'''''|逮捕しちゃうぞ|Taiho Shichauzo|lead=yes}} ay isang [[manga na seinen]] mula sa bansang [[Hapon]]<ref>{{cite web|url=http://comics.ign.com/articles/649/649091p1.html|title=Zatch Bell Vol. 1 & 2 Review|date=Setyembre 8, 2005|publisher=IGN|accessdate=Hulyo 21, 2009}}</ref> na sinulat at ginuhit ni Kōsuke Fujishima at inilalathala nang baha-bahagi sa magasin na ''Afternoon'' ng [[Kodansha]] mula 1986 hanggang 1992. Nakasentro ang istorya sa isang kathang-isip na himpilan ng pulis sa [[Sumida, Tokyo]] na ang mga opisyales nito ay nagsasagupa ng mga kriminal sa araw-araw habang pinapanatiling ligtas ang mga tao. Mayroon ito magkahalong drama at aksyon na may ilang komedya at patawa. Nagkaroon din ito ng mga adaptasyon sa [[anime]] at drama sa telebisyon. == Tauhan Gumanap == '''Natsumi Tsujimoto''' bayang sinilangan Asakusa Distrito Tokyo Punong Lunsodbago mag-enroll sa Metropolitan Police Department Academy at kung saan naging kaklase niya si Miyuki Kobayakawa bago ipinadala sa ibang lugar sa Greater Tokyo Area. Sa huli ay nagkita ang dalawa nang hindi sinasadya nang ma-late si Natsumi sa trabaho noong unang araw niya sa duty sa Bokuto Station. Siya ay nakipagsosyo kay Miyuki sa loob ng ilang taon. Ngunit sa maikling panahon, si Natsumi ay na-scout ng Tokyo Metropolitan Police Department Headquarters upang maging bahagi ng isang prototype na babaeng motorbike unit bago tinanggihan ang isang imbitasyon na magsanay pa sa kanila. Kilala siya na infatuated kay Detective Tokuno at sa Kachou ng Traffic Division bago nakilala si Shoji Tokairin, na naging karibal niya at interes sa pag-ibig. Sina Natsumi at Miyuki, sa bandang huli sa serye, ay binasag ang likod ng isang sindikato ng pagpupuslit ng sasakyan na pinatatakbo sa pamamagitan ng pagnanakaw ng mga mamahaling sasakyan, na humahantong sa pagbuwag ng grupo. Dahil sa kanyang mga aksyon, inilipat siya ni Assistant Kaoruko Kinoshita sa Tokyo Metropolitan Police Department kasama si Miyuki bilang bahagi ng kanyang espesyal na programa sa pagsasanay sa pagpapahusay ng mga kasanayan ng opisyal na may kaugnayan sa trabaho ng pulisya. Sa pagtatapos ng serye, si Natsumi ay na-recruit para maglingkod sa Special Assault Team at isang operatiba na nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department. Ang pakikipagsosyo niya kay Miyuki at ang kasunod na paglipat sa Special Assault Team ay halos natapos sa masamang termino, halos sirain ang kanilang pagkakaibigan hanggang sa magkasundo sa katotohanan. Siya ay pinalitan sa Bokuto Station ni Saori Saga, isang dating estudyante na iniligtas nila ni Miyuki sa panahon ng kanyang pulis ilang araw bago ipinadala si Saori sa nasabing istasyon. Pansamantala siyang muli sa Bokuto bago inilipat upang sanayin sa ilalim ng Ranger Platoon ng JGSDF bago muling italaga sa Bokuto Station, muling nagsilbing partner ni Miyuki pagkatapos umalis ni Saori sa Bokuto upang ilipat sa ibang istasyon. boses ni Sakiko Tamagawa, Misaki Ito at Pinky Rebucas. '''Miyuki Kobayakawa''' bayang sinilangan Okayama Prektura at nanira Koto Distriito Tokyo Punong Lusond Nang sinusubukan niyang sunduin si Natsumi, sa halip ay nakipagkita siya sa kanya sa pamamagitan ng swerte nang makita niyang nilabag niya ang ilang mga patakaran sa paglabag sa trapiko ngunit alam niya kaagad na siya si Natsumi, ang kanyang magiging partner. Sa kalaunan ay naabutan siya, gumawa ng unang impresyon si Miyuki sa kanya at pagkatapos na makumpleto ang paglipat ni Natsumi sa Bokuto Station, naging magkasosyo sina Miyuki at Natsumi sa Traffic Division ng istasyon. Ang dalawa ay sumikat sa utak ni Miyuki at sa mga kamao ni Natsumi sa paglutas ng iba't ibang kaso na kinasasangkutan ng kanilang sarili o sa kanilang mga kasamahan. Si Miyuki ang iba pang kalahati ng duo na responsable para sa ground breaking work sa pagbuwag sa isang misteryosong operasyon ng sindikato sa pagpupuslit ng sasakyan sa Tokyo, na nagresulta sa kanyang kasunod na paglipat sa Criminal Investigation Bureau ng Tokyo Metropolitan Police Department sa ilalim ng Scientific Investigations Laboratory nito. Inanyayahan siya ng Lab na permanenteng lumipat sa departamento, ngunit tinanggihan niya ang alok. Sa krisis ng Hachi-Ichi-Go (蜂一号) (Bee Number One in the dub of You're Under Arrest: The Movie), ang kadalubhasaan ni Miyuki sa mga computer at electronics ay nakakuha ng breakwork sa mga paunang pagsisiyasat sa mahiwagang kapangyarihan. outage sa Sumida Ward, ngunit hindi nakakuha ng anumang mga detalye tungkol sa kanila. Nang malapit nang matapos ang pelikula, nahuli nila ni Natsumi ang taksil na opisyal na si Tadashi Emoto matapos sugatan si Kachou bilang isang paraan ng "patunay" na siya ay kumilos nang mag-isa sa buong krisis. Si Miyuki ay ipinadala sa Los Angeles kasama si Natsumi bilang bahagi ng isang foreign police officer exchange program sa maikling panahon kasama ang Los Angeles Police Department. Malapit nang matapos ang serye, muntik nang masira ni Miyuki ang kanyang pagkakaibigan kay Natsumi matapos malaman na ang huli ay nire-recruit sa Special Assault Team. Inayos ng dalawa ang kanilang pagkakaiba nang sabihin ni Miyuki kay Natsumi na hindi siya sapat na bukas para tanggapin niya ang recruitment ni Natsumi sa SAT dahil ang dalawa ay kumilos na parang tunay na magkaibigan, kahit na parang magkapatid na babae nang ipaliwanag ni Miyuki na napakabilis ng nangyari sa SAT recruitment ni Natsumi nang wala siya. napagtatanto ito sa lahat ng panahon, na pinilit niyang protektahan ang sarili mula sa pagtingin sa katotohanan kung ano ito. Ni-renew din ni Miyuki ang kanyang "pagkakaibigan" kay Nakajima, na lalong nagbukas ng kanilang relasyon sa iba pang mga posibilidad. Ang kanyang kapareha ay si Saori Saga, na pumalit sa posisyon ni Natsumi matapos siyang permanenteng nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department bilang bahagi ng kanyang mga tungkulin bilang isang SAT operative bago inilipat sa Estados Unidos upang magsagawa ng forensic training. Binago niya ang 1985 Honda Today 700cc (bagaman mayroon pa ring dilaw na plate number para sa mga K-car) at nagdagdag ng mga twin cam, turbo-charger, at nitrous oxide boost. boses Akiko Hiramatsu, Sachie Hara at Pinky Rebucas '''Yoriko Nikaidō''' Isang dispatcher sa Bokutō Station na kalaunan ay naging Patrol opisyal at kasosyo ni Aoi Futaba Chan, si Yoriko Nikaidō chan ay isang hindi nababagong tsismis na tumatak sa lahat ng nangyayari sa presinto. Sa kasamaang palad, madalas niyang mali ang kahulugan ng mga bagay na nakikita at naririnig niya, na nagreresulta sa kahihiyan at mga komplikasyon. Lalo niyang pinagmamasdan sina Miyuki at Ken. Nasisiyahan din si Yoriko sa panlilibak sa kanyang mga kasamahan, lalo na kapag nag-uusap siya tungkol sa anumang supernatural o paranormal. Siya ay clumsy din sa anumang ginagawa niya ngunit kahit papaano ay kayang takpan ang gulo na nalikha sa kanyang kapalaran, na naging dahilan upang siya ang nangunguna sa klase noong mga taon niya sa Metropolitan. Police Department Academy at nakakuha ng I doon ng kanyang kaklase na si Chie Sagamiōno, na naghahangad na maging valedictorian noong panahon ng kanilang akademya. Insecure din siya sa kanyang trabaho sa maikling panahon nang iligtas niya ang isang elementary student mula sa mga yakuza thugs. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni）Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2. Si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō gagamitin niya ang heisei 6 years 1994 year SUZUKI ALTOWORKS HA21 Police Patrol Car na may K6A DOHC 12 Valve turbo Engine, Muffler '''SUZUKI SPORTS''' ''Racing'', Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Voice Box Recorder at Data Recorder, Datos mensahe receiver laptop, 4 na '''ENKEI''' ''Racing S type 1'' 14 inch Racing Wheels at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE740''''' 14 inch Gulong. Si Yoriko Nikaidō mayroon siyang isang Bagong Bagitong Pulis Opisyal Apong babae na si Pulis Opisyal Kamisao Yamato para masunurin at hindi gumawa ng laban sa hamon kay Mortal Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno. boses Etsuko Kozakura, Otoha at Sherwin Revestir. Aoi Futaba siya ay isang Transgender na babae na sumali sa Bokuto Station sa unang season. Ang Haponesa version ay nagpapaliwanag na siya ay nagmula sa Anti-Chikan Unit. Ang chikan ay tumutukoy sa mga lalaking nang-molestiya sa mga babae. "Naging native" si Aoi at ngayon ay mas pambabae sa hitsura at personalidad kaysa sa karamihan ng iba pang babaeng opisyal. Sa Second Season. Tinatrato siya ng kanyang mga kasamahan bilang isang babae, kahit na iniisip nila ang kanyang mga kagustuhan sa romantikong. Sa isang kuwento kung saan nag-propose sa kanya ang aktor na si Mr. Kitakoji, tinanggihan niya ito at nagsuot ng panlalaking damit sa isang pagkakataon sa serye. Sa isa pang episode, nasangkot siya sa isang pag-iibigan sa Internet at nabigla tungkol sa pakikipagkita sa lalaking ito at pagbubunyag ng kanyang sikreto. Bago pumasok sa puwersa, naglaro si Aoi ng golf at nakaakit ng maraming babaeng admirer. Sa anime, naglalaro ng basketball si Aoi. Sa Full Throttle episode na "Aoi-chan Becomes a Man!?", nakilala ni Aoi ang kanyang ex-superior na si Udamura Kumanosuke na namuno sa sting operation. Gumamit ng heisei 5 years 1993 year MITSUBISHI MINICA HA31 Season 1 Movie at Season 659 cc ''4A30'' DOHC 20 Valve turbo Engine, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 4 na ''RACING SERVICE '''Watanabe''''' 8 spoke Racing Wheels 13 inch at 4 na BRIDGESTONE POTENZA RE01 R13. Ikalawa Police Patrol Kotse '''DAIHATSU''' MIRA Avanzanato TR-XX Avanzato ''EF-JL'' 12-valve turbo Engine, Revolving light at siren na OSAKA SIREN COMPANY LIMITD AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 2 na '''ENKEI''' Compe 8 spoke Racing Wheel 13 inch sa harap at 2 na '''ENKEI''' compe 5 at 2 na '''YOKOHAMA ADVAN''' '''''Neova''''' R13 at 2 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Kombinasyon sa Japan Grand Touring Car Championship. Ikatlo Police Patrol Kotse Heisei 18 taon 2006 taon SUZUKI kei HN12S para sa Full Throttle Third Season 658 cc ''K6A'' turbo 3 Inline strait Engine, Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, '''Ruriko Kaneko''' Isang kasamahan nina Natsumi at Miyuki. Sa iba pang mga pulis, namumukod-tangi ito. Madalas kong kasama si Saori. Ayon sa kanya at kay Saori, siya ay isang bumalik mula sa Italy na marunong magsalita ng Italiano. Siya rin ang namamahala sa pansamantalang kasama ni Miyuki bilang kapalit ni Natsumi na nilalamig. Sa Ikalawang Season na Fast & Furious Episode 7(帰ってきたストライク男。 Kaette Kita Sutoraiku Otoko.) habang nasa regular na pagpapatrolya ang kanyang Kasosyong Pulis Opisyal Saori Saga na nagpapakilala sa 2 Babae Binata Mataas na Paaralan Estudyante na papasok sa Binabata Mataas na Paaralan. Yugto 9 (女の戦い！ライバル再び！Onna no Tatakai! Raibaru Futatabi!) Labanan ng mga Babae! Karibal na naman! Tumutulong siya kasama si Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Pulis Opisyal Miyuki Kobayakawa, Police Opisyal Aoi Futaba chan, Police Officer Yoriko Nikaidō at Police Officer Saori Saga sa paggawa ng Kulay Guardya. boses Haruka Shimazaki (Season 1 & 2nd Season Fast & Furious) at Ryōko Ono (Season 3 Full Throttle) Takano Kaori Siya at si Sakura ang pinakabagong mga rekrut ng Bokuto Station, kung saan sina Miyuki at Natsumi ang dalawa sa isang pambungad na paglilibot sa lungsod upang maging pamilyar sila sa mga gawain sa hinaharap bilang mga opisyal ng pulisya. Inilalarawan ng mga unang impression si Kaori bilang isang medyo prangka na batang babae na hindi natatakot na malinaw na ipahayag ang kanyang mga alalahanin, kahit na siya ay hindi sigurado sa kanyang mga kakayahan bilang isang pulis na ginagawang kabaligtaran ni Sakura. boses Haruka Tomatsu Sakura Fujieda Siya at si Kaori Takano ay mga bagong rekrut ng pulis sa Bokuto Station, kung saan dinala sila nina Miyuki at Natsumi sa isang panimulang ikot ng lungsod. Ang mga unang impression ay nagpapahiwatig na si Sakura ay isang karaniwang magiliw at tahimik na babae, ngunit sapat na maaasahan sa mga sitwasyon, kahit na minamaliit niya ang kanyang sariling mga kakayahan. boses Kana Hanazawa == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/manga.php Anime News Network Encyclopedia] {{in lang|en}}&nbsp;— website ng [[Anime News Network]]. {{Anime at Manga}} [[Kategorya:Serye ng manga]] [[Kategorya:Mga dramang pantelebisyon mula sa Hapon]] [[Kategorya:Mga serye ng anime]] 4ymjzzjfkvw5wkpb7hv3twnvexsqbsp 0 172294 1960619 1882447 2022-08-05T03:28:39Z Jojit fb 38 Inilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Paglalathalang pangmesa]] sa [[Paglalathala sa kompyuter]]: mas angkop na katawagan wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathalang pangmesa na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''''Desktop publishing''''' (na pinaiiksi bilang '''DTP'''), na may literal na kahulugang '''paglalathala sa ibabaw ng mesa''' ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang [[personal na kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K.{{citation}}(Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathalang pangmesa, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathalang pangmesa ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathalang pangmesa magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathalang pangmesa ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathalang pangmesa. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathalang pangmesa dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathalang pangmesa sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathalang pangmesa ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathalang pangmesa: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathalang pangmesa ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathalang pangmesa]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathalang pangmesa. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathalang pangmesa ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathalang Pangmesa Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathalang pangmesa at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== {{Mainlist|Talaan ng mga sopwer na pampaglalathalang pangmesa}} * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Tingnan din== * [[Comparison of desktop publishing software|Paghahambing ng mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] * [[List of desktop publishing software|Talaan ng mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] * [[Document processor|Tagapagproseso ng dokumento]] * [[Camera-ready|Nakahanda para sa kamera]] * [[Desktop video|Bidyo sa paglalatahalang pangmesa]] * [[E-book]] * [[Desktop images|Mga imahe sa paglalathalang pangmesa]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga kawing panlabas== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathalang pangmesa] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] [[Kategorya:Disenyo ng balita]] nekktkne0w5bdmkgn52m9czew8goorz 1960623 1960619 2022-08-05T03:31:26Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathalang pangmesa na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na salin|paglalathala sa ibabaw ng mesa}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K.{{citation}}(Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathalang pangmesa, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathalang pangmesa ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathalang pangmesa magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathalang pangmesa ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathalang pangmesa. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathalang pangmesa dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathalang pangmesa sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathalang pangmesa ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathalang pangmesa: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathalang pangmesa ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathalang pangmesa]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathalang pangmesa. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathalang pangmesa ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathalang Pangmesa Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathalang pangmesa at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== {{Mainlist|Talaan ng mga sopwer na pampaglalathalang pangmesa}} * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Tingnan din== * [[Comparison of desktop publishing software|Paghahambing ng mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] * [[List of desktop publishing software|Talaan ng mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] * [[Document processor|Tagapagproseso ng dokumento]] * [[Camera-ready|Nakahanda para sa kamera]] * [[Desktop video|Bidyo sa paglalatahalang pangmesa]] * [[E-book]] * [[Desktop images|Mga imahe sa paglalathalang pangmesa]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga kawing panlabas== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathalang pangmesa] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] [[Kategorya:Disenyo ng balita]] k9hqitur9m4jpfsnteizizzfy76a70v 1960624 1960623 2022-08-05T03:31:54Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathalang pangmesa na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|paglalathala sa ibabaw ng mesa}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K.{{citation}}(Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathalang pangmesa, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathalang pangmesa ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathalang pangmesa magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathalang pangmesa ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathalang pangmesa. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathalang pangmesa dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathalang pangmesa sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathalang pangmesa ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathalang pangmesa: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathalang pangmesa ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathalang pangmesa]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathalang pangmesa. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathalang pangmesa ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathalang Pangmesa Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathalang pangmesa at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== {{Mainlist|Talaan ng mga sopwer na pampaglalathalang pangmesa}} * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Tingnan din== * [[Comparison of desktop publishing software|Paghahambing ng mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] * [[List of desktop publishing software|Talaan ng mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] * [[Document processor|Tagapagproseso ng dokumento]] * [[Camera-ready|Nakahanda para sa kamera]] * [[Desktop video|Bidyo sa paglalatahalang pangmesa]] * [[E-book]] * [[Desktop images|Mga imahe sa paglalathalang pangmesa]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga kawing panlabas== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathalang pangmesa] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] [[Kategorya:Disenyo ng balita]] e6m9l3fbba4qzbkwgmcw4kqpazaspac 1960625 1960624 2022-08-05T03:32:23Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathalang pangmesa na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K.{{citation}}(Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathalang pangmesa, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathalang pangmesa ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathalang pangmesa magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathalang pangmesa ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathalang pangmesa. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathalang pangmesa dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathalang pangmesa sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathalang pangmesa ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathalang pangmesa: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathalang pangmesa ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathalang pangmesa]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathalang pangmesa. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathalang pangmesa ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathalang Pangmesa Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathalang pangmesa at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== {{Mainlist|Talaan ng mga sopwer na pampaglalathalang pangmesa}} * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Tingnan din== * [[Comparison of desktop publishing software|Paghahambing ng mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] * [[List of desktop publishing software|Talaan ng mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] * [[Document processor|Tagapagproseso ng dokumento]] * [[Camera-ready|Nakahanda para sa kamera]] * [[Desktop video|Bidyo sa paglalatahalang pangmesa]] * [[E-book]] * [[Desktop images|Mga imahe sa paglalathalang pangmesa]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga kawing panlabas== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathalang pangmesa] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] [[Kategorya:Disenyo ng balita]] ljdppg7c5it2xq954dqsu4wcc9e863v 1960626 1960625 2022-08-05T03:33:04Z Jojit fb 38 /* Kasaysayan */ wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathalang pangmesa na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathalang pangmesa, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathalang pangmesa ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathalang pangmesa magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathalang pangmesa ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathalang pangmesa. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathalang pangmesa dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathalang pangmesa sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathalang pangmesa ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathalang pangmesa: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathalang pangmesa ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathalang pangmesa]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathalang pangmesa. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathalang pangmesa ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathalang Pangmesa Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathalang pangmesa at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== {{Mainlist|Talaan ng mga sopwer na pampaglalathalang pangmesa}} * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Tingnan din== * [[Comparison of desktop publishing software|Paghahambing ng mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] * [[List of desktop publishing software|Talaan ng mga sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] * [[Document processor|Tagapagproseso ng dokumento]] * [[Camera-ready|Nakahanda para sa kamera]] * [[Desktop video|Bidyo sa paglalatahalang pangmesa]] * [[E-book]] * [[Desktop images|Mga imahe sa paglalathalang pangmesa]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga kawing panlabas== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathalang pangmesa] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] [[Kategorya:Disenyo ng balita]] jemok0693d58ye2lxvt6l6wcpvfttxk 1960627 1960626 2022-08-05T03:35:34Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== {{Mainlist|Talaan ng mga sopwer na pampaglalathalang pangmesa}} * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Tingnan din== * [[Comparison of desktop publishing software|Paghahambing ng mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter]] * [[List of desktop publishing software|Talaan ng mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter]] * [[Document processor|Tagapagproseso ng dokumento]] * [[Camera-ready|Nakahanda para sa kamera]] * [[Desktop video|Bidyo sa paglalatahala sa kompyuter]] * [[E-book]] * [[Desktop images|Mga imahe sa paglalathala sa kompyuter]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga kawing panlabas== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] [[Kategorya:Disenyo ng balita]] bbkx22v0nc89qf5tn3geiawc1u19dq3 1960628 1960627 2022-08-05T03:36:07Z Jojit fb 38 /* Tingnan din */ tinanggal hindi naman existing wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== {{Mainlist|Talaan ng mga sopwer na pampaglalathalang pangmesa}} * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga kawing panlabas== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] [[Kategorya:Disenyo ng balita]] 1b4g0g7k6mrg7hl5u9wte0g2yun4pfb 1960629 1960628 2022-08-05T03:37:06Z Jojit fb 38 /* Mga aplikasyon na pang-DTP */ wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga kawing panlabas== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] [[Kategorya:Disenyo ng balita]] f31q8nrpx3iwq3bsvo4hd67szr0ahqg 1960630 1960629 2022-08-05T03:37:30Z Jojit fb 38 /* Mga kawing panlabas */ wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga panlabas na link== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] [[Kategorya:Disenyo ng balita]] 16ixaxsiqiluabf3sjdbrrs2myr2kkx 1960631 1960630 2022-08-05T03:38:07Z Jojit fb 38 removed [[Category:Sopwer na pangpaglalathalang pangmesa]] using [[WP:HC|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga panlabas na link== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] [[Kategorya:Disenyo ng balita]] rj3r4ka6sevjetbnf1tltf4c65rp0o2 1960633 1960631 2022-08-05T03:40:35Z Jojit fb 38 removed [[Category:Disenyo ng balita]] using [[WP:HC|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga panlabas na link== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disensyong grapiko]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] k5jilb09q5k34b6i80ozkmixl1zan5v 1960634 1960633 2022-08-05T03:41:03Z Jojit fb 38 removed [[Category:Disensyong grapiko]] using [[WP:HC|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga panlabas na link== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] [[Kategorya:Paghahanda ng tipo ng titik]] 9465n7x38dji0knclggn2co52xihfsj 1960636 1960634 2022-08-05T03:41:19Z Jojit fb 38 removed [[Category:Paghahanda ng tipo ng titik]] using [[WP:HC|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=8|year=1987|month=June|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga panlabas na link== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] 6dts2roqyq5d6jpq77yund5ogi4q58o 1960637 1960636 2022-08-05T03:43:20Z Jojit fb 38 /* Kasaysayan */ wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=1987-06-08|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pangmesa o pang-desktop at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga panlabas na link== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] tiavvh76olemvf2vov924nh1s4cd7u8 1960639 1960637 2022-08-05T03:44:23Z Jojit fb 38 /* Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag */ wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=1987-06-08|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pang-''desktop'' at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga panlabas na link== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] mb3lfn9mrl8dnjx0qgy96w5nm5aff47 1960640 1960639 2022-08-05T03:45:48Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki {{cleanup|date=Agosto 2022|reason=Masyadong Tinatagalog ang mga teknikal na katawagan.}} [[Talaksan:Scribus-1.3-Linux.png|300px|thumb|[[Scribus]], isang aplikasyon na pangpaglalathala sa kompyuter na may [[Open-source software|bukas na pinagmulan]].]] Ang '''paglalathala sa kompyuter''' (sa [[wikang Ingles|Ingles]]: ''Desktop publishing'' na pinaiiksi bilang ''DTP''; {{literal na pagsasalin|"paglalathala sa ibabaw ng mesa"}}) ay ang paglikha ng mga dokumento sa pamamagitan ng [[sopwer]] na [[pambalangkas ng pahina]] na ginagamit ang isang personal na [[kompyuter]]. Ginagamit ang kataga para sa [[paglalathala]] sa lahat ng mga kaantasan, magmula sa mga dokumentong pangmaliitang [[pagpapamudmod]] o pagkakalat na katulad ng mga sulat-pambalita o newsletter hanggang sa mga aklat, mga magasin at mga pahayagan. Subalit ang katawagan ay nagpapahiwatig ng isang kinalabasang mas propesyunal ang kaanyuan, na may mas masalimuot na kalatagan, kaysa sa [[pagpoproseso ng mga salita]] o word processing, kung kaya’t nang ipakilala noong dekada 1980 ito ay kadalasang ginagamit na may kaugnayan sa mga tahanan at maliliit na mga organisasyon na hindi dati-rating makagawa ng mga dokumentong may kalidad na pampalimbagan o iyong ginagawa sa mga [[plantang palimbagan]]. ==Kasaysayan== Nagsimula ang paglalathala sa pamamagitan ng personal na kompyuter noong 1985 nang ipakilala ang [[MacPublisher]], ang unang programa ng paglalatag ng [[WYSIWYG]], na tumatakbo sa orihinal na kompyuter na [[Apple Macintosh]] na may 128K. (Dumating ang [[typesetting|panghanda ng tipo]] o desktop ''typesetting'', na may limitadong kasangkapang panglikha ng pahina, noong 1978-1979 dahil sa pagpapakilala ng [[TeX]], at nadugtungan pa noong kaagahan ng dekada 1980 sa pamamagitan ng [[LaTeX]].) Yumabong ang pagbili ng DTP noong 1985 dahil sa introduksiyon noong Enero ng [[panlimbag]] na [[LaserWriter]] ng [[Apple Inc.]], at lumaon noong Hulyo ng pagpapakilala ng sopwer [[Adobe PageMaker]] mula sa [[Aldus Corporation]] na mabilis na nagging pamantayang sopwer ng industriya ng DTP. Bago ang pagsapit ng simula ng paglalathala sa kompyuter, ang mapagpipilian lamang ng karamihan sa mga tao para sa paggawa ng minakinilyang mga dokumento (hindi isinulat ng kamay) ay ang [[makinilya]], na nag-aalok lamang ng kaunting mga tipo ng titik (karaniwang may pirmihang lapad) at isa o dalawang sukat o laki ng mga titik. Gayon nga, isang bantog na aklat na pampaglalathala sa kompyuter ay pinamagatang ''The Mac is not a typewriter'' (Ang Mac ay hindi isang makinilya).<ref>Robin Williams, ''The Mac is not a typewriter: A style manual for creating professional-level type on your Macintosh'' (Berkeley: Peachpit Press, 1990), 11.</ref> Ang kakayahang makalikha ng mga kalatagang pampahina na [[WYSIWYG]] sa iskrin at gayon din ng mga pahinang [[nakalimbag]] na naglalaman ng teksto at mga elementong grapikal na nasa malutong na resolusyong 300 may [[dots per inch|dpi]] o “tuldok sa bawat pulgada” ay rebolusyonaryo kapwa para sa industriya ng paghahanda ng tipo (typesetting) at industriya ng personal na kompyuter. Ang mga pahayagan at iba pang mga publikasyong nakalimbag ay lumipat papuntang mga programang nakasalalay sa paglalathala sa kompyuter magmula sa mga sistema ng paglalatag na katulad ng [[Atex (sopwer)|Atex]] at iba pang katulad na mga programa noong kaagahan ng dekada 1980. Ang katawagang Ingles na "desktop publishing" ay pinasimulan ng tagapagtatag ng [[Aldus Corporation]] na si [[Paul Brainerd]],<ref>{{cite web |url=http://www.optimism-modernity.org.uk/documents/index.html#note1 |title=The Stafford papers |first=Paul |last=Stiff |date=13 Setyembre 2006 |work=The optimism of modernity: recovering modern reasoning in typography |accessdate=27 Disyembre 2009 }}</ref> na naghahanap ng pariralang panghikayat para sa pamilihan upang mailarawan ang ganitong kahanayan ng mga produktong maliit lamang ang sukat at may kaugnay na makakayanang halaga, bilang paghahambing sa pangkomersiyong kagamitan para sa [[phototypesetting|paghahanda ng tipo na kinukunan ng litrato]] noong mga panahong iyon. Batay sa mga pamantayan ng kasalukuyan, ang kaagahan ng paglalathala sa kompyuter ay primitibo na. Ang mga tagagamit ng sistemang PageMaker-LaserWriter-Macintosh na 512K ay nagdusa ng madalas na pagtigil at pagkasira ng sopwer,<ref>{{cite journal|last=Thompson|first=Keith|title=MacIntosh Layout Package Remarkably Fast, Powerful|journal=InfoWorld|date=1987-06-08|volume=9|issue=23|pages=50, 51|url=http://books.google.com/books?id=0TAEAAAAMBAJ&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%2Baldus+%22pagemaker%22+infoworld+review+1987#v=onepage&q&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref> makipot na pagpapakita mula sa munting 512 x 342 at may isang [[bit]] na panooran o iskring [[monokromo]], ng kakayahang kontrolin ang [[pagpapatlang ng titik]], [[kerning]] (ang pagdaragdag o pagtatanggal ng puwang sa pagitan ng indibiduwal na mga karakter sa loob ng isang piraso ng teksto ng inihandang tipo o typeset upang mapainam ang kaanyuhan nito o baguhin ang kaakmaan) at iba pang mga [[tampok na pangtopograpiya]], at mga hindi pagtutugma o diskrepansiya ng ipinapakita sa iskrin at ng lumabas na inilimbag. Subalit, isa itong mapanghimagsik na pagsasama-sama noong mga panahong iyon, at tinanggap na may pagtangkilik. Ang mga teknolohiyang nasa likod ng eksena na pinaunlad ng [[Adobe Systems]] ang naglaan ng pundasyon para sa mga pamprupesyunal na mga aplikasyon na para sa paglalathala sa kompyuter. Ang mga aparatong panlimbag na LaserWriter atLaserWriter Plus ay may kasamang font ng Adobe [[PostScript]] na may mataas na kalidad o uri at nasusukat, na nasa loob ng kanilang memorya ng [[Read-only memory|ROM]]. Ang kakayahan ng [[PostScript]] ng LaserWriter ay nagpahintulot sa mga tagapagdisenyong pampaglalathala na bigyan ng suriin ang mga talaksan habang nasa isang local na panlimbag at pagkaraan ay ililimbag ang talaksan ding iyon sa mga [[tanggapang pampalingkuran]] ng DTP na ginagamit ang mga makinang panlimbag na PostScript na may [[resolusyong optikal]] na 600+ ppi katulad ng mga nagmula sa [[Linotronic]]. Pagdaka, pinakawalan naman ang [[Macintosh II]] na mas naaangkop para sa paglalathala sa kompyuter dahil sa mas malawak na kakayahang mapalawak pa, suporta para sa malalaking mga panooran na [[maramihang monitor]] (multi-monitor) na may kulay, at ang [[interface|ugnayang-mukha]] ng imbakang [[SCSI]] nito na nagpahintulot na maikabit sa sistema ang mabibilis at may mataas na kapasidad na mga [[hard drive]]. Bagaman ang mga sistemang pang-Macintosh ay magpapatuloy sa pangingibabaw sa pamilihan, noong 1986, ang [[Ventura Publisher]] na pang [[Graphical Environment Manager|GEM]] ay ipinakilala para sa kompyuter na may [[MS-DOS]]. Habang ang metaphor ng pasteboard o pisarang-dikitan ng PageMaker ay malapit na nagagaya ang proseso ng kinakamay na paglikha ng mga kalatagan o layout, naging may [[awtomasyon]] o may tampok na pagkusa ang proseso ng paglalatag sa Ventura Publisher dahil sa paggamit nito ng mga tag/[[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]] at kusang lumilikha ng mga indeks o talatuntunan at iba pang mga materya ng katawan (body matter). Dahil dito, nagging mas angkop para sa mga gabay o mga manual at iba pang mga dokumentong may mahabang pormat o anyo. Pumasok ang paglalathala sa kompyuter sa pamilihang pantahanan noong 1986 sa pamamagitan ng [[Professional Page]] para sa [[Amiga]], [[PageStream|Publishing Partner]] (kasalukuyang PageStream) para sa [[Atari ST]], [[Timeworks Publisher]] ng GST sa PC at Atari ST at [[Calamus (DTP)|Calamus]] para sa [[Atari TT030]]. Nalathala ang kahit na mga sopwer na [[Apple II]] at [[Commodore 64]] para sa mga kompyuter na may 8 bit: ang Home Publisher, [[The Newsroom (sopwer)|The Newsroom]] at [[geoPublish]]. Sa kaagahan ng kapanahunan nito, ang paglalathala sa kompyuter ay nagkamit ng masamang reputasyon bilang kinalabasan ng hindi sinanay na mga tagagamit na lumikha ng mga hindi organisadong kalatagan na may [[ransom note effect|epekto na pangsulat na panghingi ng ransom]] — ang kahalintulad na pagtuligsa o kritisismo ay ihaharap muli laban sa mga naunang tagapaglathala sa [[World Wide Web|Web]] isang dekada ang makalipas. Subalit, may ilang nakapagpatupad ng talagang mga resultang pangdalubhasa. Dating itinuturing na isang pangunahing kasanayan, ang tumaas na pagkanapupuntahan ng mas maginhawang gamitin na mga sopwer ng DTP ang nag-angat sa DTP bilang pampangalawa o sekundaryong kasanayan sa [[art direction|pagdidirekta ng sining]], [[graphic design|disenyong grapiko]], [[multimedia|pagpapaunlad ng multimidya]], [[marketing communications|komunikasyong pampamilihan]], [[Administrasyon (negosyo)|mga larangan sa pangangasiwa]] at masulong na pagkatuto sa mataas na paaralan o hayskul habang nasa mga ekonomiyang umuunlad.{{clarify|date=Enero 2011}} Ang antas ng kasanayan sa DTP ay sumasaklaw mula sa kung ano ang natututuhan sa loob ng ilang mga oras (halimbawa na ang matutunan kung paano maglagay ng mga “clip art” o sining na ginugupit sa isang pamproseso ng salita) hanggang sa isang nangangailangan ng edukasyon sa dalubhasaan o kolehiyo at mga taon ng karanasan (katulad ng mga posisyon sa isang [[advertising agency|ahensiya ng pagpapatalastas]]). Ang disiplina ng mga kasanayan na pang-DTP ay sumasakop sa magmula sa kasanayang teknikal na katulad ng produksiyon bago ang [[prepress|aktuwal na paglilimbag]] at[[programming|pagpoprograma]] hanggang sa mga kasanayang panglikha katulad ng [[disenyo ng komunikasyon]] at [[pagpapaunlad ng imaheng grapiko]]. ==Terminolohiya== Mayroong dalawang uri ng mga pahina sa paglalathala sa kompyuter: ang [[pahinang elektroniko]] at ang mga [[birtuwal]] na pahinang papel na ililimbag sa ibabaw ng mga [[Pahina (papel)|pisikal na pahinang papel]]. Lahat ng mga dokumentong ikinompyuter ay teknikal na elektroniko, na may limitasyon sa sukat lamang dahil sa [[memorya ng kompyuter]] o puwang o espasyo ng [[computer data storage|imbakan ng dato sa kompyuter]]. Sa lumaon, ang mga birtuwal na mga pahinang papel ay [[ililimbag]], kaya’t nangangailangan ng mga parametrong pampapel na tumutugma sa [[sukat ng papel|pandaigdigang pamantayan ng mga sukat ng pisikal na papel]] na katulad ng "A4," "letter," atbp., kung hindi ito mga sukat na pinasadya para sa pagtabas. Ilang mga programa para sa paglalathala sa kompyuter ang nagpapahintulot ng mga pinasadyang sukat na itinalaga para sa malaking paglilimbag ng pormat na ginagamit sa mga [[poster]], mga [[billboard]] at mga [[trade show displays|karatulang na para sa palabas na pangkalakalan]]. Ang isang birtuwal na pahinang ililimbag ay may isang nauna nang itinalagang sukat ng materyal na pangbirtuwal na paglilimbag at maaaring tingnan sa monitor na nasa anyong [[WYSIWYG]]. Bawat isang pahinang ililimbag ay mga sukat ng pagtabas (gilid ng papel) at isang pook na malilimbagan kung hindi uubra ang [[bleed (printing)|paglilimbag na pinadurugo]] katulad ng sa kaso ng karamihan sa mga [[desktop printer|panlimbag na pampaglalathala sa kompyuter]]. Ang [[pahina sa web]] ay isang halimbawa ng isang pahinang elektroniko na hindi nabibigyan ng limitasyon ng mga parametro ng papel na birtuwal. Karamihan sa mga pahinang elektroniko ay maaaring dinamiko o masiglang bigyan ng ibang sukat, na nagdurulot ng [[content (media and publishing)|nilalaman]] na maitutugma ang sukat sa pahina o magdurulot ng [[Layout (web design)|muling pagdaloy ng nilalaman]]. Ang mga pahinang batayan o master pages sa Ingles ay mga [[suleras]] na ginagamit sa kusang pagkopya o pag-uugnay ng mga elemento at mga estilo ng disenyong grapiko sa ilan o lahat ng mga pahina ng isang dokumentong may maramihang mga pahina. Ang mga inugnay na mga elemento ay maaaring baguhin na walang kinakailangan pagbago sa bawat isang pagkakataon ng isang elemento sa ibabaw ng mga pahina na gumagamit ng kaparehong elemento. Ang mga pahinang batayan ay maaaring ring gamitin upang ilapat ang mga estilo ng disenyong grapiko sa mga kusang paglalagay ng bilang sa mga pahina. Ang [[pagkakalatag ng pahina]] o page layout ay ang proseso kung saan ang mga elemento ay inilalapat sa pahina ng sunud-sunod, ginagamitan ng [[estetika]], at may katumpakan. Ang mga pangunahing tipo ng mga komponenteng ilalapat sa isang pahina ay kinabibilangan ng [[wikt:text|teksto]], mga nakaugnay na mga [[imahe]] na maaari lamang baguhin bilang isang panlabas na napagkunan, at ibinaong mga imahe na maaaring baguhin sa pamamagitan ng sopwer na panglapat ng kalatagan. Ilang mga nakabaong imahe ay iniayos o nirerender sa loob ng sopwer na panglapat, habang ang iba naman ay maaaring ilagay magmula sa talaksan ng imahe ng panlabas na pinagkukunan. Ang teksto ay maaaring [[imakinilya]] papasok sa latag, ipinupuwesto, o sa pamamagitan ng mga aplikasyon na pang-[[paglalathala ng kalipunan ng dato]] (database publishing) na nakaugnay sa isang panlabas na napagkukunan ng teksto na nagpapahintulot ng maramihang editor o patnugot na sabayang makapagpaunlad ng isang dokumento. Ang mga estilo ng disenyong grapiko na katulad ng kulay, pagkanaaaninag, at mga panala, ay maaari ring gamitin o ilapat sa mga elementong pangkalatagan. Ang mga estilo ng [[tipograpiya]] ay maaaring gamitin nang kusa sa teksto sa pamamagitan ng [[style sheet (desktop publishing)|mga pilas ng estilo]]. Ilang mga programa ng paglalapat ang mayroong mga pilas ng estilo na para sa mga imahe o larawan bilang karagdagan sa teksto. Ang mga estilong grapiko para sa mga imahe ay maaaring mga hugis para sa hangganan, mga kulay, mga transparensiya, mga piltro o panala, at isang parametro na nagtatalaga ng paaran ng pagdaloy ng teksto sa paligid ng bagay na tinatawag sa Ingles bilang "wraparound" o "runaround" na nangangahulugang pambalot sa paligid at pantakbo sa paligid. ==Mga paghahambing== ===Sa pamproseso ng salita=== Bagaman ang mga sopwer na pangpaglalathala sa kompyuter ay nakapagbibigay pa rin ng malawak na mga tampok na kailangan sa paglalathalang inililimbag, ang makabagong mga tagapagproseso ng salita sa ngayon ay mayroon nang mga kakayanang pampaglalathala na lampas na sa maraming mga naunang mga aplikasyon na pang-DTP, na nagpapalabo sa guhit na nasa pagitan ng [[pagpoproseso ng salita]] at paglalathala sa kompyuter. Sa kaagahan ng panahon ng mga [[graphical user interface|ugnayang-mukha na pangtatagamit na grapikal]], ang sopwer ng DTP ay kanyang pansariling kaurian kung ihahambing sa isinaunang mga aplikasyon na pamproseso ng salita noong mga panahong iyon. Ang programang katulad ng [[WordPerfect]] at [[WordStar]] ay pangunahin pa ring nakabatay sa teksto at nag-aalok lamang na kaunti sa paraan ng paglalatag ng pahina, bukod na lamang marahil sa mga sukat ng hangganan at puwang ng mga linyang pangtalataan. Sa kabilang dako, ang sopwer na pamproseso ng salita ay kinakailangan ay para sa mga tampoik na katulad ng paglalagay ng taluntunan o pag-iindeks at pagtingin kung tama ang mga pagbabaybay, mga tampok na pangkaraniwan sa maraming mga aplikasyon sa kasalukuyan. Dahil sa pagiging mas makapangyarihan ng mga kompyuter at mga sistemang pampatakbo o pampaandar, ang mga tagapagbenta ay naghanap ng mga paraan upang maibigay sa mga tagagamit ng isang plataporma may nag-iisang aplikasyon na maaaring makatugon sa lahat ng mga pangangailangan nila. ===Sa iba pang mga elektronikong sopwer na panlatag=== Sa makabagong paggamit, ang DTP ay hindi pangkalahatang sinasabi na nagsasama ng mga kagamitang katulad ng [[TeX]] o [[troff]], bagaman kapwa sila maginhawang magagamit sa isang modernong sistema na pang-''desktop'' at laging mayroon sa mga sistemang pampatakbo na [[Unix-like|katulad ng Unix]] at madaling makukuha upang gamitin mula sa iba pang mga sistema. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng sopwer para sa paglalapat ng uri ng titik o typesetting na elektroniko at ng sopwer ng DTP ay pangkalahatang interaktibo ang sopwer ng DTP at [[WYSIWYG]], partikular na sa disenyo, habang ang ibang mga elektronikong sopwer na panglapat ng uri ng titik, katulad ng [[TeX]], [[LaTeX]] at iba pang kahalintulad o bersiyon, ay may gawing tumakbo habang nasa [[batch mode|moda ng bungkos]], kung saan nangangailangan ang tagagamit na ipasok ang programang pamproseso ng wikang pangmarka o markup language na hindi kaagad nakikita o napagmamasdan (biswalisasyon) ang natapos at nabuong produkto. Ang ganitong uri ng daloy ng trabaho ay hindi gaanong maginhawa para sa tagagamit kapat inihambing sa [[WYSIWYG]], ngunit mas naaangkop para sa mga artikulong pampagpupulong o pangkadalubhasaan pati na sa mga sulat-balita o newsletter na pangkorporasyon at iba pang mga aplikasyon kung saan mahalaga ang palagian o pirmihan at kusang paglalatag. Isa sa pinakamaaga at komprehensibong mga aklat na sanggunian hinggil sa sining ng paglalathala sa kompyuter ay ang Desktop Publishing For Everyone o Paglalathala sa Kompyuter Para sa Lahat ni K.S.V. Menon. Ang lathalaing ito ay tumatalakay sa halos lahat ng mga tampok ng paglalathala at halos lahat ng mga kasangkapang makukuha na tila nasa panahon ng paglalathala ng aklat na ito noong taong 2000. Kasalukuyang hindi na ito inililimbag. May ilang pagsasala-salabat sa pagitan ng paglalathala sa kompyuter at ng nakikilala sa pangalang paglalathalang [[Hypermedia]] (iyong Web design, Kiosk, CD-ROM). Maraming mga grapikal na mga [[HTML editor]] o patnugot ng HTML na katulad ng [[Microsoft FrontPage]] at [[Adobe Dreamweaver]] ang gumagamit ng isang makinang panglatag na kahalintulad ng isang programa ng DTP. Subalit, may ilang mga tagapagdisenyo ng Web na mas gustong magsulat ng HTML na walang tulong isang patnugot o editor ng WYSIWYG editor, para mas malakihang pagkontrol o pagtaban at dahil sa ang mga patnugot na ito ay kadalasang nagreresulta sa tinatawag sa Ingles na [[code bloat]] o pagkabondat dahil sa mga kodigo. ==Mga aplikasyon na pang-DTP== * [[Aldus Personal Press]] * [[Adobe FrameMaker]] * [[Adobe InDesign]] * [[Adobe PageMaker]] * [[Adobe HomePublisher]] * [[CorelDRAW]] * [[Corel Ventura]] * [[Fatpaint]] (aplikasyong nasa Web lamang) * [[iStudio Publisher]] * [[Microsoft Publisher|Microsoft Office Publisher]] * [[OpenOffice.org]] / [[LibreOffice]] * [[PageStream]] (dating nakikilala bilang "Publishing Partner") * [[Parametric Technology Corporation|PTC]] [[Arbortext]] * [[QuarkXPress]] * [[Ready,Set,Go]] * [[Scribus]] * [[Serif PagePlus]] ==Mga sanggunian== {{Reflist}} ==Mga panlabas na link== * [http://desktoppub.about.com/od/desktoppublishing/u/Tasks_and_Techniques.htm Mga tulong at pang-aral ng paglalathala sa kompyuter] {{Desktop publishing software}} {{DEFAULTSORT:Paglalathalang Pangmesa}} [[Kategorya:Paglalathala]] [[Kategorya:Paglilimbag]] [[Kategorya:Disenyo ng komunikasyon]] rbv3kh3hmbqv7shhy2qczvpwb6lfmi6 1 172473 1960621 972457 2022-08-05T03:28:40Z Jojit fb 38 Inilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Usapan:Paglalathalang pangmesa]] sa [[Usapan:Paglalathala sa kompyuter]]: mas angkop na katawagan wikitext text/x-wiki {{Suleras:AlamBaNinyoUsapan|Enero 7|2012}} mfd2tc93t54s4phjbt8m4rfybifgmmy 0 194041 1960664 1940893 2022-08-05T04:57:18Z Jojit fb 38 Nilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Lansangan]] sa [[Daanan]] mula sa redirect: Lansangan refers to road or street but daanan is a general term for passage way wikitext text/x-wiki [[Talaksan:קיבוץ בית אורן 04 2010 (28).JPG|thumb|Lansangan]] Ang '''lansangan''', '''kalsada''', '''karsada''', '''daan''' o '''kalye''' (mula sa [[Wikang Kastila|kastila]] ''calzada'' at ''calle'') ay isang uri ng '''landas''' o '''ruta''' na [[pangtransportasyon]], [[pampaglalakbay]], o [[pangtrapiko]] ng [[sasakyan]] o kaya ng mga [[tao]] o maaaring mga [[hayop]] lamang na nag-uugnay ng isang [[lokasyon]] papunta sa isa pa. Ang '''bulaos''' ay isang uri ng daanan ng tao. Sa katawan ng tubig, ang daan ay maaaring tawaging [[kipot (landas)|kipot]], [[bangbang]] (bambang), [[dagat-kipot]], [[kanal]], [[dagat-lagusan]] o [[paagusan]]. Ang mga lansangan o kalsada, kung nasa lupa, ay karaniwang mga daan na may palitada o nilatagan ng mga bato, semento, at aspalto. Karaniwan din itong mayroong mga bangketa sa gilid. Layunin ng mga paglalatag na ganito ang pagpapahintulot ng paglalakbay na nakahiwalay ang mga sasakyan at mga tao. Ang kalye ay isang piraso ng lupang pinatag na ginagamit ng mga tao upang makapagbiyahe nang mas maginhawa. Sa karaniwan, ang kalye ay nasa loob ng isang [[bayan]]. Karamihan sa mga kalye ay nagiging sentro ng katutubong kultura at isang lugar kung saan nagpapangkat-pangkat ang mga tao, katulad ng pagkakaroon ng masisiglang buhay na panggabi. Ang iba pang mga halimbawa ng mga uri ng daan ay ang [[avenue|abenida]], [[lane|eskinita]] (makipot na daan), [[boulevard|bulebar]], [[daambakal]] (daanan ng [[tren]]) at iba pa. [[Talaksan:Quezon-city-q-ave-2010-01.JPG|thumb|[[Abenida Quezon]], isa sa mga kilalang lansangan sa [[Kalakhang Maynila]], [[Pilipinas]].]] ==Tingnan din== * [[Sistema ng lansangang bayan sa Pilipinas]] {{usbong|Heograpiya}} [[Kategorya:Transportasyon]] gkv3jrmna8pteknxu45n31zykshp1jw 1960670 1960664 2022-08-05T05:02:10Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki [[Talaksan:קיבוץ בית אורן 04 2010 (28).JPG|thumb|Lansangan]] Ang '''daanan''' ay isang uri ng landas o ruta na [[pangtransportasyon]], [[pampaglalakbay]], o [[pangtrapiko]] ng [[sasakyan]] o kaya ng mga [[tao]] o maaaring mga [[hayop]] lamang na nag-uugnay ng isang [[lokasyon]] papunta sa isa pa. Maaring tumukoy ito sa isang lansangan, kalsada, karsada, daan o kalye (mula sa [[Wikang Kastila|kastila]] ''calzada'' at ''calle''). Ang bulaos ay isang uri ng daanan ng tao. Sa katawan ng tubig, ang daan ay maaaring tawaging [[kipot (landas)|kipot]], [[bangbang]] (bambang), [[dagat-kipot]], [[kanal]], [[dagat-lagusan]] o [[paagusan]]. Ang mga lansangan o kalsada, kung nasa lupa, ay karaniwang mga daan na may palitada o nilatagan ng mga bato, semento, at aspalto. Karaniwan din itong mayroong mga bangketa sa gilid. Layunin ng mga paglalatag na ganito ang pagpapahintulot ng paglalakbay na nakahiwalay ang mga sasakyan at mga tao. Ang kalye ay isang piraso ng lupang pinatag na ginagamit ng mga tao upang makapagbiyahe nang mas maginhawa. Sa karaniwan, ang kalye ay nasa loob ng isang [[bayan]]. Karamihan sa mga kalye ay nagiging sentro ng katutubong kultura at isang lugar kung saan nagpapangkat-pangkat ang mga tao, katulad ng pagkakaroon ng masisiglang buhay na panggabi. Ang iba pang mga halimbawa ng mga uri ng daan ay ang [[avenue|abenida]], [[lane|eskinita]] (makipot na daan), [[boulevard|bulebar]], [[daambakal]] (daanan ng [[tren]]) at iba pa. [[Talaksan:Quezon-city-q-ave-2010-01.JPG|thumb|[[Abenida Quezon]], isa sa mga kilalang lansangan sa [[Kalakhang Maynila]], [[Pilipinas]].]] ==Tingnan din== * [[Sistema ng lansangang bayan sa Pilipinas]] [[Kategorya:Transportasyon]] njprouyxjve1utqq0mm6qv5iges2xbz 0 194042 1960673 1176698 2022-08-05T05:03:45Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194043 1960674 1176699 2022-08-05T05:03:55Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194044 1960675 1176700 2022-08-05T05:04:09Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194045 1960676 1176701 2022-08-05T05:04:26Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194046 1960677 1176702 2022-08-05T05:04:52Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194047 1960678 1176703 2022-08-05T05:05:03Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194048 1960679 1176704 2022-08-05T05:05:12Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194049 1960680 1176705 2022-08-05T05:05:24Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194051 1960681 1176710 2022-08-05T05:05:34Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194052 1960682 1176711 2022-08-05T05:05:44Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194053 1960683 1176712 2022-08-05T05:05:53Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194054 1960684 1176714 2022-08-05T05:06:05Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194055 1960685 1176715 2022-08-05T05:06:15Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194056 1960686 1176716 2022-08-05T05:06:26Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194058 1960687 1176718 2022-08-05T05:06:35Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194059 1960688 1176719 2022-08-05T05:06:44Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194060 1960689 1176722 2022-08-05T05:06:59Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194062 1960690 1176737 2022-08-05T05:07:11Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194086 1960691 1176772 2022-08-05T05:07:30Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 194830 1960519 1945748 2022-08-04T23:02:06Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Fleas | fossil_range = {{Fossil range|Middle Jurassic | Recent}} | image = Flea Scanning Electron Micrograph False Color.jpg | image_caption = [[False colour]] [[Scanning electron microscope|scanning electron micrograph]] of a flea | display_parents = 3 | taxon = Siphonaptera | authority = [[Pierre André Latreille|Latreille]], 1825 | subdivision_ranks = Suborders | subdivision = * {{extinct}}[[Pseudopulicidae]] * {{extinct}}[[Saurophthiridae]] * {{extinct}}[[Tarwiniidae]] Ceratophyllomorpha<br/> Hystrichopsyllomorpha<br/> Pulicomorpha<br/> Pygiopsyllomorpha | synonyms = Aphaniptera }} Ang '''pulgas''' (Ingles: ''flea'') ay mga [[kulisap]] na bumubuo sa [[orden (biyolohiya)|orden]] ng '''Siphonaptera'''. Ang mga ito ay walang mga pakpak, na mayroong mga bahagi ng bibig na ginagamit sa pagduro at paglagos sa balat at pagsipsip ng [[dugo]]. Ang mga pulgas ay panlabas na mga [[parasito]], na nabubuhay sa pamamagitan ng [[hematopagiya]] mula sa dugo ng mga [[mamalya]] at mga [[ibon]]. Ilang mga espesye ng pulgas ay kinabibilangan ng: * [[Pulgas ng pusa]] (''Ctenocephalides felis'') * [[Pulgas ng aso]] (''[[Ctenocephalides canis]]'') * [[Pulgas ng tao]] (''Pulex irritans'') * [[Moorhen flea|Pulgas ng manok-ilog]] (''Dasypsyllus gallinulae'') * [[Northern rat flea|Pulgas ng daga ng Hilaga]] (''Nosopsyllus fasciatus'') * [[Oriental rat flea|Pulgas ng daga ng Silangan]] (''Xenopsylla cheopis'') Mahigist sa 2,000 mga espesye ng pulgas ang nailarawan na sa buong mundo.<ref name=numspecies>[http://edis.ifas.ufl.edu/ig132 Fleas: What They Are, What To Do] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101130120006/http://edis.ifas.ufl.edu/ig132 |date=2010-11-30 }} D. L. Richman and P. G. Koehler, [[University of Florida]] IFAS Extension. Napuntahan noong 10 Disyembre 2010</ref> == Tingnan din == * [[Niknik]] * [[Kagaw]] * [[Bangaw]] * [[Kuto]] == Mga sanggunian == {{Reflist}} {{usbong|Hayop}} [[Kategorya:Kulisap]] 0iot4t0yuh9v8l73fn5j6ca5xlxlv33 1960520 1960519 2022-08-04T23:02:59Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Pulgas | fossil_range = {{Fossil range|Middle Jurassic | Recent}} | image = Flea Scanning Electron Micrograph False Color.jpg | image_caption = [[False colour]] [[Scanning electron microscope|scanning electron micrograph]] of a flea | display_parents = 3 | taxon = Siphonaptera | authority = [[Pierre André Latreille|Latreille]], 1825 | subdivision_ranks = Suborders | subdivision = * {{extinct}}[[Pseudopulicidae]] * {{extinct}}[[Saurophthiridae]] * {{extinct}}[[Tarwiniidae]] Ceratophyllomorpha<br/> Hystrichopsyllomorpha<br/> Pulicomorpha<br/> Pygiopsyllomorpha | synonyms = Aphaniptera }} Ang '''pulgas''' (Ingles: ''flea'') ay mga [[kulisap]] na bumubuo sa [[orden (biyolohiya)|orden]] ng '''Siphonaptera'''. Ang mga ito ay walang mga pakpak, na mayroong mga bahagi ng bibig na ginagamit sa pagduro at paglagos sa balat at pagsipsip ng [[dugo]]. Ang mga pulgas ay panlabas na mga [[parasito]], na nabubuhay sa pamamagitan ng [[hematopagiya]] mula sa dugo ng mga [[mamalya]] at mga [[ibon]]. Ilang mga espesye ng pulgas ay kinabibilangan ng: * [[Pulgas ng pusa]] (''Ctenocephalides felis'') * [[Pulgas ng aso]] (''[[Ctenocephalides canis]]'') * [[Pulgas ng tao]] (''Pulex irritans'') * [[Moorhen flea|Pulgas ng manok-ilog]] (''Dasypsyllus gallinulae'') * [[Northern rat flea|Pulgas ng daga ng Hilaga]] (''Nosopsyllus fasciatus'') * [[Oriental rat flea|Pulgas ng daga ng Silangan]] (''Xenopsylla cheopis'') Mahigist sa 2,000 mga espesye ng pulgas ang nailarawan na sa buong mundo.<ref name=numspecies>[http://edis.ifas.ufl.edu/ig132 Fleas: What They Are, What To Do] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101130120006/http://edis.ifas.ufl.edu/ig132 |date=2010-11-30 }} D. L. Richman and P. G. Koehler, [[University of Florida]] IFAS Extension. Napuntahan noong 10 Disyembre 2010</ref> ==Piloheniya== {{clade |label1='''Siphonaptera''' |1={{clade |1=[[Hectopsyllidae]] (inc. [[Tunga penetrans|chigger]]) [[File:ChiggerBMNH (cropped).jpg|75px]] |2=<!--9-->{{clade |1=<!--10-->{{clade |1=<!--11-->{{clade |1=[[Pygiopsyllomorpha]] |2={{clade |1=[[Macropsyllidae]], [[Coptopsyllidae]] |2=[[Neotyphloceratini]], [[Ctenophthalmini]], [[Doratopsyllinae]] }} }} |2=<!--26-->{{clade |1=[[Stephanocircidae]] [[File:Craneopsylla minerva.jpg|75px]] |2=clade inc. [[Rhopalopsyllidae]], [[Ctenophthalmidae]], [[Hystrichopsyllidae]] [[File:British Entomologycutted Plate114.png|75px]] }} }} |2={{clade |1={{clade |1=[[Chimaeropsyllidae]] |2=[[Pulicidae]] (inc. the [[cat flea]], vector of [[bubonic plague]]) [[File:NHMUK010177265 The plague flea - Xenopsylla cheopis cheopis (Rothschild, 1903).jpg|75px]] }} |2=[[Ceratophyllomorpha]] (inc. the [[Ceratophyllidae]], such as the widespread [[moorhen flea]]) [[File:NHMUK010177289 The moorhen flea - Dasypsyllus Dasypsyllus gallinulae gallinulae (Dale, 1878).jpg|75px]] }} }} }} }} == Tingnan din == * [[Niknik]] * [[Kagaw]] * [[Bangaw]] * [[Kuto]] == Mga sanggunian == {{Reflist}} {{usbong|Hayop}} [[Kategorya:Kulisap]] pwb6ng4xt25zbhqjd707lxw1r7gr91k 1960521 1960520 2022-08-04T23:37:00Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Pulgas | fossil_range = {{Fossil range|Middle Jurassic | Recent}} | image = Flea Scanning Electron Micrograph False Color.jpg | image_caption = [[False colour]] [[Scanning electron microscope|scanning electron micrograph]] of a flea | display_parents = 3 | taxon = Siphonaptera | authority = [[Pierre André Latreille|Latreille]], 1825 | subdivision_ranks = Suborders | subdivision = * {{extinct}}[[Pseudopulicidae]] * {{extinct}}[[Saurophthiridae]] * {{extinct}}[[Tarwiniidae]] Ceratophyllomorpha<br/> Hystrichopsyllomorpha<br/> Pulicomorpha<br/> Pygiopsyllomorpha | synonyms = Aphaniptera }} Ang '''pulgas''' (Ingles: ''flea'') ay mga [[kulisap]] na bumubuo sa [[orden (biyolohiya)|orden]] ng '''Siphonaptera'''. Ang mga ito ay walang mga pakpak, na mayroong mga bahagi ng bibig na ginagamit sa pagduro at paglagos sa balat at pagsipsip ng [[dugo]]. Ang mga pulgas ay panlabas na mga [[parasito]], na nabubuhay sa pamamagitan ng [[hematopagiya]] mula sa dugo ng mga [[mamalya]] at mga [[ibon]]. Ilang mga espesye ng pulgas ay kinabibilangan ng: * [[Pulgas ng pusa]] (''Ctenocephalides felis'') * [[Pulgas ng aso]] (''[[Ctenocephalides canis]]'') * [[Pulgas ng tao]] (''Pulex irritans'') * [[Moorhen flea|Pulgas ng manok-ilog]] (''Dasypsyllus gallinulae'') * [[Northern rat flea|Pulgas ng daga ng Hilaga]] (''Nosopsyllus fasciatus'') * [[Oriental rat flea|Pulgas ng daga ng Silangan]] (''Xenopsylla cheopis'') Mahigist sa 2,000 mga espesye ng pulgas ang nailarawan na sa buong mundo.<ref name=numspecies>[http://edis.ifas.ufl.edu/ig132 Fleas: What They Are, What To Do] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101130120006/http://edis.ifas.ufl.edu/ig132 |date=2010-11-30 }} D. L. Richman and P. G. Koehler, [[University of Florida]] IFAS Extension. Napuntahan noong 10 Disyembre 2010</ref> ==Piloheniya== {{clade |label1='''Siphonaptera''' |1={{clade |1=[[Hectopsyllidae]] (inc. [[Tunga penetrans|chigger]]) [[File:ChiggerBMNH (cropped).jpg|75px]] |2=<!--9-->{{clade |1=<!--10-->{{clade |1=<!--11-->{{clade |1=[[Pygiopsyllomorpha]] |2={{clade |1=[[Macropsyllidae]], [[Coptopsyllidae]] |2=[[Neotyphloceratini]], [[Ctenophthalmini]], [[Doratopsyllinae]] }} }} |2=<!--26-->{{clade |1=[[Stephanocircidae]] [[File:Craneopsylla minerva.jpg|75px]] |2=clade inc. [[Rhopalopsyllidae]], [[Ctenophthalmidae]], [[Hystrichopsyllidae]] [[File:British Entomologycutted Plate114.png|75px]] }} }} |2={{clade |1={{clade |1=[[Chimaeropsyllidae]] |2=[[Pulicidae]] (inc. the [[cat flea]], vector of tagapagdala ng salot na [[bubonik]]) [[File:NHMUK010177265 The plague flea - Xenopsylla cheopis cheopis (Rothschild, 1903).jpg|75px]] }} |2=[[Ceratophyllomorpha]] (inc. the [[Ceratophyllidae]], such as the widespread [[moorhen flea]]) [[File:NHMUK010177289 The moorhen flea - Dasypsyllus Dasypsyllus gallinulae gallinulae (Dale, 1878).jpg|75px]] }} }} }} }} == Tingnan din == * [[Niknik]] * [[Kagaw]] * [[Bangaw]] * [[Kuto]] == Mga sanggunian == {{Reflist}} {{usbong|Hayop}} [[Kategorya:Kulisap]] 2ul9ph2ga50cf2fg85m7qt2guzws3bb 1960522 1960521 2022-08-04T23:37:26Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Pulgas | fossil_range = {{Fossil range|Middle Jurassic | Recent}} | image = Flea Scanning Electron Micrograph False Color.jpg | image_caption = [[False colour]] [[Scanning electron microscope|scanning electron micrograph]] of a flea | display_parents = 3 | taxon = Siphonaptera | authority = [[Pierre André Latreille|Latreille]], 1825 | subdivision_ranks = Suborders | subdivision = * {{extinct}}[[Pseudopulicidae]] * {{extinct}}[[Saurophthiridae]] * {{extinct}}[[Tarwiniidae]] Ceratophyllomorpha<br/> Hystrichopsyllomorpha<br/> Pulicomorpha<br/> Pygiopsyllomorpha | synonyms = Aphaniptera }} Ang '''pulgas''' (Ingles: ''flea'') ay mga [[kulisap]] na bumubuo sa [[orden (biyolohiya)|orden]] ng '''Siphonaptera'''. Ang mga ito ay walang mga pakpak, na mayroong mga bahagi ng bibig na ginagamit sa pagduro at paglagos sa balat at pagsipsip ng [[dugo]]. Ang mga pulgas ay panlabas na mga [[parasito]], na nabubuhay sa pamamagitan ng [[hematopagiya]] mula sa dugo ng mga [[mamalya]] at mga [[ibon]]. Ilang mga espesye ng pulgas ay kinabibilangan ng: * [[Pulgas ng pusa]] (''Ctenocephalides felis'') * [[Pulgas ng aso]] (''[[Ctenocephalides canis]]'') * [[Pulgas ng tao]] (''Pulex irritans'') * [[Moorhen flea|Pulgas ng manok-ilog]] (''Dasypsyllus gallinulae'') * [[Northern rat flea|Pulgas ng daga ng Hilaga]] (''Nosopsyllus fasciatus'') * [[Oriental rat flea|Pulgas ng daga ng Silangan]] (''Xenopsylla cheopis'') Mahigist sa 2,000 mga espesye ng pulgas ang nailarawan na sa buong mundo.<ref name=numspecies>[http://edis.ifas.ufl.edu/ig132 Fleas: What They Are, What To Do] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101130120006/http://edis.ifas.ufl.edu/ig132 |date=2010-11-30 }} D. L. Richman and P. G. Koehler, [[University of Florida]] IFAS Extension. Napuntahan noong 10 Disyembre 2010</ref> ==Piloheniya== {{clade |label1='''Siphonaptera''' |1={{clade |1=[[Hectopsyllidae]] (inc. [[Tunga penetrans|chigger]]) [[File:ChiggerBMNH (cropped).jpg|75px]] |2=<!--9-->{{clade |1=<!--10-->{{clade |1=<!--11-->{{clade |1=[[Pygiopsyllomorpha]] |2={{clade |1=[[Macropsyllidae]], [[Coptopsyllidae]] |2=[[Neotyphloceratini]], [[Ctenophthalmini]], [[Doratopsyllinae]] }} }} |2=<!--26-->{{clade |1=[[Stephanocircidae]] [[File:Craneopsylla minerva.jpg|75px]] |2=clade inc. [[Rhopalopsyllidae]], [[Ctenophthalmidae]], [[Hystrichopsyllidae]] [[File:British Entomologycutted Plate114.png|75px]] }} }} |2={{clade |1={{clade |1=[[Chimaeropsyllidae]] |2=[[Pulicidae]] (inc. the [[cat flea]], vector o tagapagdala ng salot na [[bubonik]]) [[File:NHMUK010177265 The plague flea - Xenopsylla cheopis cheopis (Rothschild, 1903).jpg|75px]] }} |2=[[Ceratophyllomorpha]] (inc. the [[Ceratophyllidae]], such as the widespread [[moorhen flea]]) [[File:NHMUK010177289 The moorhen flea - Dasypsyllus Dasypsyllus gallinulae gallinulae (Dale, 1878).jpg|75px]] }} }} }} }} == Tingnan din == * [[Niknik]] * [[Kagaw]] * [[Bangaw]] * [[Kuto]] == Mga sanggunian == {{Reflist}} {{usbong|Hayop}} [[Kategorya:Kulisap]] mjpr17xw4v0w3lra062zw7bx2w29qyj 1960543 1960522 2022-08-05T00:29:14Z Xsqwiypb 120901 /* Piloheniya */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Pulgas | fossil_range = {{Fossil range|Middle Jurassic | Recent}} | image = Flea Scanning Electron Micrograph False Color.jpg | image_caption = [[False colour]] [[Scanning electron microscope|scanning electron micrograph]] of a flea | display_parents = 3 | taxon = Siphonaptera | authority = [[Pierre André Latreille|Latreille]], 1825 | subdivision_ranks = Suborders | subdivision = * {{extinct}}[[Pseudopulicidae]] * {{extinct}}[[Saurophthiridae]] * {{extinct}}[[Tarwiniidae]] Ceratophyllomorpha<br/> Hystrichopsyllomorpha<br/> Pulicomorpha<br/> Pygiopsyllomorpha | synonyms = Aphaniptera }} Ang '''pulgas''' (Ingles: ''flea'') ay mga [[kulisap]] na bumubuo sa [[orden (biyolohiya)|orden]] ng '''Siphonaptera'''. Ang mga ito ay walang mga pakpak, na mayroong mga bahagi ng bibig na ginagamit sa pagduro at paglagos sa balat at pagsipsip ng [[dugo]]. Ang mga pulgas ay panlabas na mga [[parasito]], na nabubuhay sa pamamagitan ng [[hematopagiya]] mula sa dugo ng mga [[mamalya]] at mga [[ibon]]. Ilang mga espesye ng pulgas ay kinabibilangan ng: * [[Pulgas ng pusa]] (''Ctenocephalides felis'') * [[Pulgas ng aso]] (''[[Ctenocephalides canis]]'') * [[Pulgas ng tao]] (''Pulex irritans'') * [[Moorhen flea|Pulgas ng manok-ilog]] (''Dasypsyllus gallinulae'') * [[Northern rat flea|Pulgas ng daga ng Hilaga]] (''Nosopsyllus fasciatus'') * [[Oriental rat flea|Pulgas ng daga ng Silangan]] (''Xenopsylla cheopis'') Mahigist sa 2,000 mga espesye ng pulgas ang nailarawan na sa buong mundo.<ref name=numspecies>[http://edis.ifas.ufl.edu/ig132 Fleas: What They Are, What To Do] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101130120006/http://edis.ifas.ufl.edu/ig132 |date=2010-11-30 }} D. L. Richman and P. G. Koehler, [[University of Florida]] IFAS Extension. Napuntahan noong 10 Disyembre 2010</ref> ==Piloheniya== {{clade |label1='''Siphonaptera''' |1={{clade |1=[[Hectopsyllidae]] (inc. [[Tunga penetrans|chigger]]) [[File:ChiggerBMNH (cropped).jpg|75px]] |2=<!--9-->{{clade |1=<!--10-->{{clade |1=<!--11-->{{clade |1=[[Pygiopsyllomorpha]] |2={{clade |1=[[Macropsyllidae]], [[Coptopsyllidae]] |2=[[Neotyphloceratini]], [[Ctenophthalmini]], [[Doratopsyllinae]] }} }} |2=<!--26-->{{clade |1=[[Stephanocircidae]] [[File:Craneopsylla minerva.jpg|75px]] |2=clade inc. [[Rhopalopsyllidae]], [[Ctenophthalmidae]], [[Hystrichopsyllidae]] [[File:British Entomologycutted Plate114.png|75px]] }} }} |2={{clade |1={{clade |1=[[Chimaeropsyllidae]] |2=[[Pulicidae]] (kabilang ang [[pulgas ng oriental na daga]], the [[cat flea]], ang pulgas ay vector o tagapagdala ng salot na [[bubonik]]) [[File:NHMUK010177265 The plague flea - Xenopsylla cheopis cheopis (Rothschild, 1903).jpg|75px]] }} |2=[[Ceratophyllomorpha]] (inc. the [[Ceratophyllidae]], such as the widespread [[moorhen flea]]) [[File:NHMUK010177289 The moorhen flea - Dasypsyllus Dasypsyllus gallinulae gallinulae (Dale, 1878).jpg|75px]] }} }} }} }} == Tingnan din == * [[Niknik]] * [[Kagaw]] * [[Bangaw]] * [[Kuto]] == Mga sanggunian == {{Reflist}} {{usbong|Hayop}} [[Kategorya:Kulisap]] mgxu5vkvurkuxtr8bi4fgwfxound5aw 0 208716 1960701 1314873 2022-08-05T06:34:45Z Jojit fb 38 Ikinakarga sa [[Pransiya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Pransiya]] 223v62mh4houl5kd5n2a9ejaa0jkgdd 828 230127 1960611 1843472 2022-08-05T03:11:36Z GinawaSaHapon 102500 Sinalin ang mga display strings mula Ingles pa-Tagalog. Scribunto text/plain ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- -- Configuration for Module:Documentation -- -- Here you can set the values of the parameters and messages used in Module:Documentation to -- localise it to your wiki and your language. Unless specified otherwise, values given here -- should be string values. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- local cfg = {} -- Do not edit this line. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Protection template configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['protection-reason-edit'] -- The protection reason for edit-protected templates to pass to -- [[Module:Protection banner]]. cfg['protection-reason-edit'] = 'template' --[[ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Sandbox notice configuration -- -- On sandbox pages the module can display a template notifying users that the current page is a -- sandbox, and the location of test cases pages, etc. The module decides whether the page is a -- sandbox or not based on the value of cfg['sandbox-subpage']. The following settings configure the -- messages that the notices contains. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --]] -- cfg['sandbox-notice-image'] -- The image displayed in the sandbox notice. cfg['sandbox-notice-image'] = '[[File:Sandbox.svg|50px|alt=|link=]]' --[[ -- cfg['sandbox-notice-pagetype-template'] -- cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] -- cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] -- The page type of the sandbox page. The message that is displayed depends on the current subject -- namespace. This message is used in either cfg['sandbox-notice-blurb'] or -- cfg['sandbox-notice-diff-blurb']. --]] cfg['sandbox-notice-pagetype-template'] = '[[Wikipedia:Template test cases|template sandbox]] page' cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] = '[[Wikipedia:Template test cases|module sandbox]] page' cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] = 'sandbox page' --[[ -- cfg['sandbox-notice-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-diff-display'] -- Either cfg['sandbox-notice-blurb'] or cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] is the opening sentence -- of the sandbox notice. The latter has a diff link, but the former does not. $1 is the page -- type, which is either cfg['sandbox-notice-pagetype-template'], -- cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] or cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] depending what -- namespace we are in. $2 is a link to the main template page, and $3 is a diff link between -- the sandbox and the main template. The display value of the diff link is set by -- cfg['sandbox-notice-compare-link-display']. --]] cfg['sandbox-notice-blurb'] = 'Ito ang $1 ng $2.' cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] = 'Ito ang $1 ng $2 ($3).' cfg['sandbox-notice-compare-link-display'] = 'diff' --[[ -- cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] is a sentence notifying the user that there is a test cases page -- corresponding to this sandbox that they can edit. $1 is a link to the test cases page. -- cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] is the display value for that link. -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] is a sentence notifying the user that there is a test cases page -- corresponding to this sandbox that they can edit, along with a link to run it. $1 is a link to the test -- cases page, and $2 is a link to the page to run it. -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] is the display value for the link to run the test -- cases. --]] cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] = 'Tingnan din ang kasamang subpage ng $1.' cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] = 'test cases' cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] = 'Tingnan din ang kasamang subpage ng $1 ($2).' cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] = 'run' -- cfg['sandbox-category'] -- A category to add to all template sandboxes. cfg['sandbox-category'] = 'Template sandboxes' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Start box configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['documentation-icon-wikitext'] -- The wikitext for the icon shown at the top of the template. cfg['documentation-icon-wikitext'] = '[[File:Test Template Info-Icon - Version (2).svg|50px|link=|alt=]]' -- cfg['template-namespace-heading'] -- The heading shown in the template namespace. cfg['template-namespace-heading'] = 'Dokumentasyon sa padron' -- cfg['module-namespace-heading'] -- The heading shown in the module namespace. cfg['module-namespace-heading'] = 'Dokumentasyon sa module' -- cfg['file-namespace-heading'] -- The heading shown in the file namespace. cfg['file-namespace-heading'] = 'Buod' -- cfg['other-namespaces-heading'] -- The heading shown in other namespaces. cfg['other-namespaces-heading'] = 'Dokumentasyon' -- cfg['view-link-display'] -- The text to display for "view" links. cfg['view-link-display'] = 'tingnan' -- cfg['edit-link-display'] -- The text to display for "edit" links. cfg['edit-link-display'] = 'baguhin' -- cfg['history-link-display'] -- The text to display for "history" links. cfg['history-link-display'] = 'nakaraan' -- cfg['purge-link-display'] -- The text to display for "purge" links. cfg['purge-link-display'] = 'purga' -- cfg['create-link-display'] -- The text to display for "create" links. cfg['create-link-display'] = 'gumawa' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Link box (end box) configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['transcluded-from-blurb'] -- Notice displayed when the docs are transcluded from another page. $1 is a wikilink to that page. cfg['transcluded-from-blurb'] = 'Ang [[Wikipedia:Template documentation|documentation|dokumentasyon]] sa taas ay [[Wikipedia:Transclusion|kinuha]] mula sa $1.' --[[ -- cfg['create-module-doc-blurb'] -- Notice displayed in the module namespace when the documentation subpage does not exist. -- $1 is a link to create the documentation page with the preload cfg['module-preload'] and the -- display cfg['create-link-display']. --]] cfg['create-module-doc-blurb'] = 'Baka gusto mong $1 ng pahina ng dokumentasyon para sa [[Wikipedia:Lua|Scribunto module]] na ito.' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Experiment blurb configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- cfg['experiment-blurb-template'] -- cfg['experiment-blurb-module'] -- The experiment blurb is the text inviting editors to experiment in sandbox and test cases pages. -- It is only shown in the template and module namespaces. With the default English settings, it -- might look like this: -- -- Editors can experiment in this template's sandbox (edit | diff) and testcases (edit) pages. -- -- In this example, "sandbox", "edit", "diff", "testcases", and "edit" would all be links. -- -- There are two versions, cfg['experiment-blurb-template'] and cfg['experiment-blurb-module'], depending -- on what namespace we are in. -- -- Parameters: -- -- $1 is a link to the sandbox page. If the sandbox exists, it is in the following format: -- -- cfg['sandbox-link-display'] (cfg['sandbox-edit-link-display'] | cfg['compare-link-display']) -- -- If the sandbox doesn't exist, it is in the format: -- -- cfg['sandbox-link-display'] (cfg['sandbox-create-link-display'] | cfg['mirror-link-display']) -- -- The link for cfg['sandbox-create-link-display'] link preloads the page with cfg['template-sandbox-preload'] -- or cfg['module-sandbox-preload'], depending on the current namespace. The link for cfg['mirror-link-display'] -- loads a default edit summary of cfg['mirror-edit-summary']. -- -- $2 is a link to the test cases page. If the test cases page exists, it is in the following format: -- -- cfg['testcases-link-display'] (cfg['testcases-edit-link-display'] | cfg['testcases-run-link-display']) -- -- If the test cases page doesn't exist, it is in the format: -- -- cfg['testcases-link-display'] (cfg['testcases-create-link-display']) -- -- If the test cases page doesn't exist, the link for cfg['testcases-create-link-display'] preloads the -- page with cfg['template-testcases-preload'] or cfg['module-testcases-preload'], depending on the current -- namespace. --]] cfg['experiment-blurb-template'] = "Pwedeng mag-eksperimento ang mga editor sa pahina ng $1 at $2 ng padron na ito." cfg['experiment-blurb-module'] = "Pwedeng mag-eksperimento ang mga editor sa pahina ng $1 at $2 ng padron na ito." ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Sandbox link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['sandbox-subpage'] -- The name of the template subpage typically used for sandboxes. cfg['sandbox-subpage'] = 'sandbox' -- cfg['template-sandbox-preload'] -- Preload file for template sandbox pages. cfg['template-sandbox-preload'] = 'Template:Documentation/preload-sandbox' -- cfg['module-sandbox-preload'] -- Preload file for Lua module sandbox pages. cfg['module-sandbox-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-sandbox' -- cfg['sandbox-link-display'] -- The text to display for "sandbox" links. cfg['sandbox-link-display'] = 'sandbox' -- cfg['sandbox-edit-link-display'] -- The text to display for sandbox "edit" links. cfg['sandbox-edit-link-display'] = 'baguhin' -- cfg['sandbox-create-link-display'] -- The text to display for sandbox "create" links. cfg['sandbox-create-link-display'] = 'gumawa' -- cfg['compare-link-display'] -- The text to display for "compare" links. cfg['compare-link-display'] = 'diff' -- cfg['mirror-edit-summary'] -- The default edit summary to use when a user clicks the "mirror" link. $1 is a wikilink to the -- template page. cfg['mirror-edit-summary'] = 'Gumawa ng sandbox na bersyon ng $1' -- cfg['mirror-link-display'] -- The text to display for "mirror" links. cfg['mirror-link-display'] = 'mirror' -- cfg['mirror-link-preload'] -- The page to preload when a user clicks the "mirror" link. cfg['mirror-link-preload'] = 'Template:Documentation/mirror' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Test cases link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['testcases-subpage'] -- The name of the template subpage typically used for test cases. cfg['testcases-subpage'] = 'testcases' -- cfg['template-testcases-preload'] -- Preload file for template test cases pages. cfg['template-testcases-preload'] = 'Template:Documentation/preload-testcases' -- cfg['module-testcases-preload'] -- Preload file for Lua module test cases pages. cfg['module-testcases-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-testcases' -- cfg['testcases-link-display'] -- The text to display for "testcases" links. cfg['testcases-link-display'] = 'testcases' -- cfg['testcases-edit-link-display'] -- The text to display for test cases "edit" links. cfg['testcases-edit-link-display'] = 'baguhin' -- cfg['testcases-run-link-display'] -- The text to display for test cases "run" links. cfg['testcases-run-link-display'] = 'takbo' -- cfg['testcases-create-link-display'] -- The text to display for test cases "create" links. cfg['testcases-create-link-display'] = 'gumawa' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Add categories blurb configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- cfg['add-categories-blurb'] -- Text to direct users to add categories to the /doc subpage. Not used if the "content" or -- "docname fed" arguments are set, as then it is not clear where to add the categories. $1 is a -- link to the /doc subpage with a display value of cfg['doc-link-display']. --]] cfg['add-categories-blurb'] = 'Magdagdag po ng mga kategorya sa subpage ng $1.' -- cfg['doc-link-display'] -- The text to display when linking to the /doc subpage. cfg['doc-link-display'] = '/doc' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Subpages link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- cfg['subpages-blurb'] -- The "Subpages of this template" blurb. $1 is a link to the main template's subpages with a -- display value of cfg['subpages-link-display']. In the English version this blurb is simply -- the link followed by a period, and the link display provides the actual text. --]] cfg['subpages-blurb'] = '$1.' --[[ -- cfg['subpages-link-display'] -- The text to display for the "subpages of this page" link. $1 is cfg['template-pagetype'], -- cfg['module-pagetype'] or cfg['default-pagetype'], depending on whether the current page is in -- the template namespace, the module namespace, or another namespace. --]] cfg['subpages-link-display'] = 'Mga subpage ng $1' -- cfg['template-pagetype'] -- The pagetype to display for template pages. cfg['template-pagetype'] = 'template' -- cfg['module-pagetype'] -- The pagetype to display for Lua module pages. cfg['module-pagetype'] = 'module' -- cfg['default-pagetype'] -- The pagetype to display for pages other than templates or Lua modules. cfg['default-pagetype'] = 'page' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Doc link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['doc-subpage'] -- The name of the subpage typically used for documentation pages. cfg['doc-subpage'] = 'doc' -- cfg['file-docpage-preload'] -- Preload file for documentation page in the file namespace. cfg['file-docpage-preload'] = 'Template:Documentation/preload-filespace' -- cfg['docpage-preload'] -- Preload file for template documentation pages in all namespaces. cfg['docpage-preload'] = 'Template:Documentation/preload' -- cfg['module-preload'] -- Preload file for Lua module documentation pages. cfg['module-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-doc' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Print version configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['print-subpage'] -- The name of the template subpage used for print versions. cfg['print-subpage'] = 'Print' -- cfg['print-link-display'] -- The text to display when linking to the /Print subpage. cfg['print-link-display'] = '/Print' -- cfg['print-blurb'] -- Text to display if a /Print subpage exists. $1 is a link to the subpage with -- a display value of cfg['print-link-display']. cfg['print-blurb'] = 'May [[Help:Books/for experts#Improving the book layout|print version]] na ng padron na ito sa $1.' .. ' Kung gagawa po kayo ng pagbabago sa padron na ito, paki-update po rin ang print version nito.' -- cfg['display-print-category'] -- Set to true to enable output of cfg['print-category'] if a /Print subpage exists. -- This should be a boolean value (either true or false). cfg['display-print-category'] = true -- cfg['print-category'] -- Category to output if cfg['display-print-category'] is set to true, and a /Print subpage exists. cfg['print-category'] = 'Templates with print versions' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- HTML and CSS configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['templatestyles'] -- The name of the TemplateStyles page where CSS is kept. -- Sandbox CSS will be at Module:Documentation/sandbox/styles.css when needed. cfg['templatestyles'] = 'Module:Documentation/styles.css' -- cfg['container'] -- Class which can be used to set flex or grid CSS on the -- two child divs documentation and documentation-metadata cfg['container'] = 'documentation-container' -- cfg['main-div-classes'] -- Classes added to the main HTML "div" tag. cfg['main-div-classes'] = 'documentation' -- cfg['main-div-heading-class'] -- Class for the main heading for templates and modules and assoc. talk spaces cfg['main-div-heading-class'] = 'documentation-heading' -- cfg['start-box-class'] -- Class for the start box cfg['start-box-class'] = 'documentation-startbox' -- cfg['start-box-link-classes'] -- Classes used for the [view][edit][history] or [create] links in the start box. -- mw-editsection-like is per [[Wikipedia:Village pump (technical)/Archive 117]] cfg['start-box-link-classes'] = 'mw-editsection-like plainlinks' -- cfg['end-box-class'] -- Class for the end box. cfg['end-box-class'] = 'documentation-metadata' -- cfg['end-box-plainlinks'] -- Plainlinks cfg['end-box-plainlinks'] = 'plainlinks' -- cfg['toolbar-class'] -- Class added for toolbar links. cfg['toolbar-class'] = 'documentation-toolbar' -- cfg['clear'] -- Just used to clear things. cfg['clear'] = 'documentation-clear' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Tracking category configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['display-strange-usage-category'] -- Set to true to enable output of cfg['strange-usage-category'] if the module is used on a /doc subpage -- or a /testcases subpage. This should be a boolean value (either true or false). cfg['display-strange-usage-category'] = true -- cfg['strange-usage-category'] -- Category to output if cfg['display-strange-usage-category'] is set to true and the module is used on a -- /doc subpage or a /testcases subpage. cfg['strange-usage-category'] = 'Wikipedia pages with strange ((documentation)) usage' --[[ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- End configuration -- -- Don't edit anything below this line. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --]] return cfg 2pdc7mlk626x3lt99g506qw1fbhmamh 1960643 1960611 2022-08-05T03:57:17Z GinawaSaHapon 102500 Scribunto text/plain ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- -- Configuration for Module:Documentation -- -- Here you can set the values of the parameters and messages used in Module:Documentation to -- localise it to your wiki and your language. Unless specified otherwise, values given here -- should be string values. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- local cfg = {} -- Do not edit this line. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Protection template configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['protection-reason-edit'] -- The protection reason for edit-protected templates to pass to -- [[Module:Protection banner]]. cfg['protection-reason-edit'] = 'template' --[[ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Sandbox notice configuration -- -- On sandbox pages the module can display a template notifying users that the current page is a -- sandbox, and the location of test cases pages, etc. The module decides whether the page is a -- sandbox or not based on the value of cfg['sandbox-subpage']. The following settings configure the -- messages that the notices contains. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --]] -- cfg['sandbox-notice-image'] -- The image displayed in the sandbox notice. cfg['sandbox-notice-image'] = '[[File:Sandbox.svg|50px|alt=|link=]]' --[[ -- cfg['sandbox-notice-pagetype-template'] -- cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] -- cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] -- The page type of the sandbox page. The message that is displayed depends on the current subject -- namespace. This message is used in either cfg['sandbox-notice-blurb'] or -- cfg['sandbox-notice-diff-blurb']. --]] cfg['sandbox-notice-pagetype-template'] = '[[Wikipedia:Template test cases|template sandbox]] page' cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] = '[[Wikipedia:Template test cases|module sandbox]] page' cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] = 'sandbox page' --[[ -- cfg['sandbox-notice-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-diff-display'] -- Either cfg['sandbox-notice-blurb'] or cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] is the opening sentence -- of the sandbox notice. The latter has a diff link, but the former does not. $1 is the page -- type, which is either cfg['sandbox-notice-pagetype-template'], -- cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] or cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] depending what -- namespace we are in. $2 is a link to the main template page, and $3 is a diff link between -- the sandbox and the main template. The display value of the diff link is set by -- cfg['sandbox-notice-compare-link-display']. --]] cfg['sandbox-notice-blurb'] = 'Ito ang $1 ng $2.' cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] = 'Ito ang $1 ng $2 ($3).' cfg['sandbox-notice-compare-link-display'] = 'diff' --[[ -- cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] is a sentence notifying the user that there is a test cases page -- corresponding to this sandbox that they can edit. $1 is a link to the test cases page. -- cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] is the display value for that link. -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] is a sentence notifying the user that there is a test cases page -- corresponding to this sandbox that they can edit, along with a link to run it. $1 is a link to the test -- cases page, and $2 is a link to the page to run it. -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] is the display value for the link to run the test -- cases. --]] cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] = 'Tingnan din ang kasamang subpage ng $1.' cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] = 'test cases' cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] = 'Tingnan din ang kasamang subpage ng $1 ($2).' cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] = 'run' -- cfg['sandbox-category'] -- A category to add to all template sandboxes. cfg['sandbox-category'] = 'Template sandboxes' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Start box configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['documentation-icon-wikitext'] -- The wikitext for the icon shown at the top of the template. cfg['documentation-icon-wikitext'] = '[[File:Test Template Info-Icon - Version (2).svg|50px|link=|alt=]]' -- cfg['template-namespace-heading'] -- The heading shown in the template namespace. cfg['template-namespace-heading'] = 'Dokumentasyon sa padron ' -- cfg['module-namespace-heading'] -- The heading shown in the module namespace. cfg['module-namespace-heading'] = 'Dokumentasyon sa module ' -- cfg['file-namespace-heading'] -- The heading shown in the file namespace. cfg['file-namespace-heading'] = 'Buod ' -- cfg['other-namespaces-heading'] -- The heading shown in other namespaces. cfg['other-namespaces-heading'] = 'Dokumentasyon ' -- cfg['view-link-display'] -- The text to display for "view" links. cfg['view-link-display'] = 'tingnan' -- cfg['edit-link-display'] -- The text to display for "edit" links. cfg['edit-link-display'] = 'baguhin' -- cfg['history-link-display'] -- The text to display for "history" links. cfg['history-link-display'] = 'nakaraan' -- cfg['purge-link-display'] -- The text to display for "purge" links. cfg['purge-link-display'] = 'purga' -- cfg['create-link-display'] -- The text to display for "create" links. cfg['create-link-display'] = 'gumawa' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Link box (end box) configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['transcluded-from-blurb'] -- Notice displayed when the docs are transcluded from another page. $1 is a wikilink to that page. cfg['transcluded-from-blurb'] = 'Ang [[:en:Wikipedia:Template documentation|documentation|dokumentasyon]] sa taas ay [[:en:Wikipedia:Transclusion|kinuha]] mula sa $1.' --[[ -- cfg['create-module-doc-blurb'] -- Notice displayed in the module namespace when the documentation subpage does not exist. -- $1 is a link to create the documentation page with the preload cfg['module-preload'] and the -- display cfg['create-link-display']. --]] cfg['create-module-doc-blurb'] = 'Baka gusto mong $1 ng pahina ng dokumentasyon para sa [[:en:Wikipedia:Lua|Scribunto module]] na ito.' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Experiment blurb configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- cfg['experiment-blurb-template'] -- cfg['experiment-blurb-module'] -- The experiment blurb is the text inviting editors to experiment in sandbox and test cases pages. -- It is only shown in the template and module namespaces. With the default English settings, it -- might look like this: -- -- Editors can experiment in this template's sandbox (edit | diff) and testcases (edit) pages. -- -- In this example, "sandbox", "edit", "diff", "testcases", and "edit" would all be links. -- -- There are two versions, cfg['experiment-blurb-template'] and cfg['experiment-blurb-module'], depending -- on what namespace we are in. -- -- Parameters: -- -- $1 is a link to the sandbox page. If the sandbox exists, it is in the following format: -- -- cfg['sandbox-link-display'] (cfg['sandbox-edit-link-display'] | cfg['compare-link-display']) -- -- If the sandbox doesn't exist, it is in the format: -- -- cfg['sandbox-link-display'] (cfg['sandbox-create-link-display'] | cfg['mirror-link-display']) -- -- The link for cfg['sandbox-create-link-display'] link preloads the page with cfg['template-sandbox-preload'] -- or cfg['module-sandbox-preload'], depending on the current namespace. The link for cfg['mirror-link-display'] -- loads a default edit summary of cfg['mirror-edit-summary']. -- -- $2 is a link to the test cases page. If the test cases page exists, it is in the following format: -- -- cfg['testcases-link-display'] (cfg['testcases-edit-link-display'] | cfg['testcases-run-link-display']) -- -- If the test cases page doesn't exist, it is in the format: -- -- cfg['testcases-link-display'] (cfg['testcases-create-link-display']) -- -- If the test cases page doesn't exist, the link for cfg['testcases-create-link-display'] preloads the -- page with cfg['template-testcases-preload'] or cfg['module-testcases-preload'], depending on the current -- namespace. --]] cfg['experiment-blurb-template'] = "Pwedeng mag-eksperimento ang mga editor sa pahina ng $1 at $2 ng padron na ito." cfg['experiment-blurb-module'] = "Pwedeng mag-eksperimento ang mga editor sa pahina ng $1 at $2 ng padron na ito." ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Sandbox link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['sandbox-subpage'] -- The name of the template subpage typically used for sandboxes. cfg['sandbox-subpage'] = 'sandbox' -- cfg['template-sandbox-preload'] -- Preload file for template sandbox pages. cfg['template-sandbox-preload'] = 'Template:Documentation/preload-sandbox' -- cfg['module-sandbox-preload'] -- Preload file for Lua module sandbox pages. cfg['module-sandbox-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-sandbox' -- cfg['sandbox-link-display'] -- The text to display for "sandbox" links. cfg['sandbox-link-display'] = 'sandbox' -- cfg['sandbox-edit-link-display'] -- The text to display for sandbox "edit" links. cfg['sandbox-edit-link-display'] = 'baguhin' -- cfg['sandbox-create-link-display'] -- The text to display for sandbox "create" links. cfg['sandbox-create-link-display'] = 'gumawa' -- cfg['compare-link-display'] -- The text to display for "compare" links. cfg['compare-link-display'] = 'diff' -- cfg['mirror-edit-summary'] -- The default edit summary to use when a user clicks the "mirror" link. $1 is a wikilink to the -- template page. cfg['mirror-edit-summary'] = 'Gumawa ng sandbox na bersyon ng $1' -- cfg['mirror-link-display'] -- The text to display for "mirror" links. cfg['mirror-link-display'] = 'mirror' -- cfg['mirror-link-preload'] -- The page to preload when a user clicks the "mirror" link. cfg['mirror-link-preload'] = 'Template:Documentation/mirror' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Test cases link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['testcases-subpage'] -- The name of the template subpage typically used for test cases. cfg['testcases-subpage'] = 'testcases' -- cfg['template-testcases-preload'] -- Preload file for template test cases pages. cfg['template-testcases-preload'] = 'Template:Documentation/preload-testcases' -- cfg['module-testcases-preload'] -- Preload file for Lua module test cases pages. cfg['module-testcases-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-testcases' -- cfg['testcases-link-display'] -- The text to display for "testcases" links. cfg['testcases-link-display'] = 'testcases' -- cfg['testcases-edit-link-display'] -- The text to display for test cases "edit" links. cfg['testcases-edit-link-display'] = 'baguhin' -- cfg['testcases-run-link-display'] -- The text to display for test cases "run" links. cfg['testcases-run-link-display'] = 'takbo' -- cfg['testcases-create-link-display'] -- The text to display for test cases "create" links. cfg['testcases-create-link-display'] = 'gumawa' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Add categories blurb configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- cfg['add-categories-blurb'] -- Text to direct users to add categories to the /doc subpage. Not used if the "content" or -- "docname fed" arguments are set, as then it is not clear where to add the categories. $1 is a -- link to the /doc subpage with a display value of cfg['doc-link-display']. --]] cfg['add-categories-blurb'] = 'Magdagdag po ng mga kategorya sa subpage ng $1.' -- cfg['doc-link-display'] -- The text to display when linking to the /doc subpage. cfg['doc-link-display'] = '/doc' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Subpages link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- cfg['subpages-blurb'] -- The "Subpages of this template" blurb. $1 is a link to the main template's subpages with a -- display value of cfg['subpages-link-display']. In the English version this blurb is simply -- the link followed by a period, and the link display provides the actual text. --]] cfg['subpages-blurb'] = '$1.' --[[ -- cfg['subpages-link-display'] -- The text to display for the "subpages of this page" link. $1 is cfg['template-pagetype'], -- cfg['module-pagetype'] or cfg['default-pagetype'], depending on whether the current page is in -- the template namespace, the module namespace, or another namespace. --]] cfg['subpages-link-display'] = 'Mga subpage ng $1' -- cfg['template-pagetype'] -- The pagetype to display for template pages. cfg['template-pagetype'] = 'template' -- cfg['module-pagetype'] -- The pagetype to display for Lua module pages. cfg['module-pagetype'] = 'module' -- cfg['default-pagetype'] -- The pagetype to display for pages other than templates or Lua modules. cfg['default-pagetype'] = 'page' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Doc link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['doc-subpage'] -- The name of the subpage typically used for documentation pages. cfg['doc-subpage'] = 'doc' -- cfg['file-docpage-preload'] -- Preload file for documentation page in the file namespace. cfg['file-docpage-preload'] = 'Template:Documentation/preload-filespace' -- cfg['docpage-preload'] -- Preload file for template documentation pages in all namespaces. cfg['docpage-preload'] = 'Template:Documentation/preload' -- cfg['module-preload'] -- Preload file for Lua module documentation pages. cfg['module-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-doc' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Print version configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['print-subpage'] -- The name of the template subpage used for print versions. cfg['print-subpage'] = 'Print' -- cfg['print-link-display'] -- The text to display when linking to the /Print subpage. cfg['print-link-display'] = '/Print' -- cfg['print-blurb'] -- Text to display if a /Print subpage exists. $1 is a link to the subpage with -- a display value of cfg['print-link-display']. cfg['print-blurb'] = 'May [[:en:Help:Books/for experts#Improving the book layout|print version]] na ng padron na ito sa $1.' .. ' Kung gagawa po kayo ng pagbabago sa padron na ito, paki-update po rin ang print version nito.' -- cfg['display-print-category'] -- Set to true to enable output of cfg['print-category'] if a /Print subpage exists. -- This should be a boolean value (either true or false). cfg['display-print-category'] = true -- cfg['print-category'] -- Category to output if cfg['display-print-category'] is set to true, and a /Print subpage exists. cfg['print-category'] = 'Templates with print versions' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- HTML and CSS configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['templatestyles'] -- The name of the TemplateStyles page where CSS is kept. -- Sandbox CSS will be at Module:Documentation/sandbox/styles.css when needed. cfg['templatestyles'] = 'Module:Documentation/styles.css' -- cfg['container'] -- Class which can be used to set flex or grid CSS on the -- two child divs documentation and documentation-metadata cfg['container'] = 'documentation-container' -- cfg['main-div-classes'] -- Classes added to the main HTML "div" tag. cfg['main-div-classes'] = 'documentation' -- cfg['main-div-heading-class'] -- Class for the main heading for templates and modules and assoc. talk spaces cfg['main-div-heading-class'] = 'documentation-heading' -- cfg['start-box-class'] -- Class for the start box cfg['start-box-class'] = 'documentation-startbox' -- cfg['start-box-link-classes'] -- Classes used for the [view][edit][history] or [create] links in the start box. -- mw-editsection-like is per [[Wikipedia:Village pump (technical)/Archive 117]] cfg['start-box-link-classes'] = 'mw-editsection-like plainlinks' -- cfg['end-box-class'] -- Class for the end box. cfg['end-box-class'] = 'documentation-metadata' -- cfg['end-box-plainlinks'] -- Plainlinks cfg['end-box-plainlinks'] = 'plainlinks' -- cfg['toolbar-class'] -- Class added for toolbar links. cfg['toolbar-class'] = 'documentation-toolbar' -- cfg['clear'] -- Just used to clear things. cfg['clear'] = 'documentation-clear' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Tracking category configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['display-strange-usage-category'] -- Set to true to enable output of cfg['strange-usage-category'] if the module is used on a /doc subpage -- or a /testcases subpage. This should be a boolean value (either true or false). cfg['display-strange-usage-category'] = true -- cfg['strange-usage-category'] -- Category to output if cfg['display-strange-usage-category'] is set to true and the module is used on a -- /doc subpage or a /testcases subpage. cfg['strange-usage-category'] = 'Wikipedia pages with strange ((documentation)) usage' --[[ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- End configuration -- -- Don't edit anything below this line. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --]] return cfg jlwmcu75qrvnywo2wi2et7l945s1q9a 1960644 1960643 2022-08-05T03:58:28Z GinawaSaHapon 102500 Scribunto text/plain ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- -- Configuration for Module:Documentation -- -- Here you can set the values of the parameters and messages used in Module:Documentation to -- localise it to your wiki and your language. Unless specified otherwise, values given here -- should be string values. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- local cfg = {} -- Do not edit this line. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Protection template configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['protection-reason-edit'] -- The protection reason for edit-protected templates to pass to -- [[Module:Protection banner]]. cfg['protection-reason-edit'] = 'template' --[[ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Sandbox notice configuration -- -- On sandbox pages the module can display a template notifying users that the current page is a -- sandbox, and the location of test cases pages, etc. The module decides whether the page is a -- sandbox or not based on the value of cfg['sandbox-subpage']. The following settings configure the -- messages that the notices contains. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --]] -- cfg['sandbox-notice-image'] -- The image displayed in the sandbox notice. cfg['sandbox-notice-image'] = '[[File:Sandbox.svg|50px|alt=|link=]]' --[[ -- cfg['sandbox-notice-pagetype-template'] -- cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] -- cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] -- The page type of the sandbox page. The message that is displayed depends on the current subject -- namespace. This message is used in either cfg['sandbox-notice-blurb'] or -- cfg['sandbox-notice-diff-blurb']. --]] cfg['sandbox-notice-pagetype-template'] = '[[Wikipedia:Template test cases|template sandbox]] page' cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] = '[[Wikipedia:Template test cases|module sandbox]] page' cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] = 'sandbox page' --[[ -- cfg['sandbox-notice-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-diff-display'] -- Either cfg['sandbox-notice-blurb'] or cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] is the opening sentence -- of the sandbox notice. The latter has a diff link, but the former does not. $1 is the page -- type, which is either cfg['sandbox-notice-pagetype-template'], -- cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] or cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] depending what -- namespace we are in. $2 is a link to the main template page, and $3 is a diff link between -- the sandbox and the main template. The display value of the diff link is set by -- cfg['sandbox-notice-compare-link-display']. --]] cfg['sandbox-notice-blurb'] = 'Ito ang $1 ng $2.' cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] = 'Ito ang $1 ng $2 ($3).' cfg['sandbox-notice-compare-link-display'] = 'diff' --[[ -- cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] -- cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] is a sentence notifying the user that there is a test cases page -- corresponding to this sandbox that they can edit. $1 is a link to the test cases page. -- cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] is the display value for that link. -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] is a sentence notifying the user that there is a test cases page -- corresponding to this sandbox that they can edit, along with a link to run it. $1 is a link to the test -- cases page, and $2 is a link to the page to run it. -- cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] is the display value for the link to run the test -- cases. --]] cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] = 'Tingnan din ang kasamang subpage ng $1.' cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] = 'test cases' cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] = 'Tingnan din ang kasamang subpage ng $1 ($2).' cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] = 'run' -- cfg['sandbox-category'] -- A category to add to all template sandboxes. cfg['sandbox-category'] = 'Template sandboxes' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Start box configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['documentation-icon-wikitext'] -- The wikitext for the icon shown at the top of the template. cfg['documentation-icon-wikitext'] = '[[File:Test Template Info-Icon - Version (2).svg|50px|link=|alt=]]' -- cfg['template-namespace-heading'] -- The heading shown in the template namespace. cfg['template-namespace-heading'] = 'Dokumentasyon sa padron ' -- cfg['module-namespace-heading'] -- The heading shown in the module namespace. cfg['module-namespace-heading'] = 'Dokumentasyon sa module ' -- cfg['file-namespace-heading'] -- The heading shown in the file namespace. cfg['file-namespace-heading'] = 'Buod ' -- cfg['other-namespaces-heading'] -- The heading shown in other namespaces. cfg['other-namespaces-heading'] = 'Dokumentasyon ' -- cfg['view-link-display'] -- The text to display for "view" links. cfg['view-link-display'] = 'tingnan' -- cfg['edit-link-display'] -- The text to display for "edit" links. cfg['edit-link-display'] = 'baguhin' -- cfg['history-link-display'] -- The text to display for "history" links. cfg['history-link-display'] = 'nakaraan' -- cfg['purge-link-display'] -- The text to display for "purge" links. cfg['purge-link-display'] = 'purga' -- cfg['create-link-display'] -- The text to display for "create" links. cfg['create-link-display'] = 'gumawa' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Link box (end box) configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['transcluded-from-blurb'] -- Notice displayed when the docs are transcluded from another page. $1 is a wikilink to that page. cfg['transcluded-from-blurb'] = 'Ang [[:en:Wikipedia:Template documentation|dokumentasyon]] sa taas ay [[:en:Wikipedia:Transclusion|kinuha]] mula sa $1.' --[[ -- cfg['create-module-doc-blurb'] -- Notice displayed in the module namespace when the documentation subpage does not exist. -- $1 is a link to create the documentation page with the preload cfg['module-preload'] and the -- display cfg['create-link-display']. --]] cfg['create-module-doc-blurb'] = 'Baka gusto mong $1 ng pahina ng dokumentasyon para sa [[:en:Wikipedia:Lua|Scribunto module]] na ito.' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Experiment blurb configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- cfg['experiment-blurb-template'] -- cfg['experiment-blurb-module'] -- The experiment blurb is the text inviting editors to experiment in sandbox and test cases pages. -- It is only shown in the template and module namespaces. With the default English settings, it -- might look like this: -- -- Editors can experiment in this template's sandbox (edit | diff) and testcases (edit) pages. -- -- In this example, "sandbox", "edit", "diff", "testcases", and "edit" would all be links. -- -- There are two versions, cfg['experiment-blurb-template'] and cfg['experiment-blurb-module'], depending -- on what namespace we are in. -- -- Parameters: -- -- $1 is a link to the sandbox page. If the sandbox exists, it is in the following format: -- -- cfg['sandbox-link-display'] (cfg['sandbox-edit-link-display'] | cfg['compare-link-display']) -- -- If the sandbox doesn't exist, it is in the format: -- -- cfg['sandbox-link-display'] (cfg['sandbox-create-link-display'] | cfg['mirror-link-display']) -- -- The link for cfg['sandbox-create-link-display'] link preloads the page with cfg['template-sandbox-preload'] -- or cfg['module-sandbox-preload'], depending on the current namespace. The link for cfg['mirror-link-display'] -- loads a default edit summary of cfg['mirror-edit-summary']. -- -- $2 is a link to the test cases page. If the test cases page exists, it is in the following format: -- -- cfg['testcases-link-display'] (cfg['testcases-edit-link-display'] | cfg['testcases-run-link-display']) -- -- If the test cases page doesn't exist, it is in the format: -- -- cfg['testcases-link-display'] (cfg['testcases-create-link-display']) -- -- If the test cases page doesn't exist, the link for cfg['testcases-create-link-display'] preloads the -- page with cfg['template-testcases-preload'] or cfg['module-testcases-preload'], depending on the current -- namespace. --]] cfg['experiment-blurb-template'] = "Pwedeng mag-eksperimento ang mga editor sa pahina ng $1 at $2 ng padron na ito." cfg['experiment-blurb-module'] = "Pwedeng mag-eksperimento ang mga editor sa pahina ng $1 at $2 ng padron na ito." ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Sandbox link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['sandbox-subpage'] -- The name of the template subpage typically used for sandboxes. cfg['sandbox-subpage'] = 'sandbox' -- cfg['template-sandbox-preload'] -- Preload file for template sandbox pages. cfg['template-sandbox-preload'] = 'Template:Documentation/preload-sandbox' -- cfg['module-sandbox-preload'] -- Preload file for Lua module sandbox pages. cfg['module-sandbox-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-sandbox' -- cfg['sandbox-link-display'] -- The text to display for "sandbox" links. cfg['sandbox-link-display'] = 'sandbox' -- cfg['sandbox-edit-link-display'] -- The text to display for sandbox "edit" links. cfg['sandbox-edit-link-display'] = 'baguhin' -- cfg['sandbox-create-link-display'] -- The text to display for sandbox "create" links. cfg['sandbox-create-link-display'] = 'gumawa' -- cfg['compare-link-display'] -- The text to display for "compare" links. cfg['compare-link-display'] = 'diff' -- cfg['mirror-edit-summary'] -- The default edit summary to use when a user clicks the "mirror" link. $1 is a wikilink to the -- template page. cfg['mirror-edit-summary'] = 'Gumawa ng sandbox na bersyon ng $1' -- cfg['mirror-link-display'] -- The text to display for "mirror" links. cfg['mirror-link-display'] = 'mirror' -- cfg['mirror-link-preload'] -- The page to preload when a user clicks the "mirror" link. cfg['mirror-link-preload'] = 'Template:Documentation/mirror' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Test cases link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['testcases-subpage'] -- The name of the template subpage typically used for test cases. cfg['testcases-subpage'] = 'testcases' -- cfg['template-testcases-preload'] -- Preload file for template test cases pages. cfg['template-testcases-preload'] = 'Template:Documentation/preload-testcases' -- cfg['module-testcases-preload'] -- Preload file for Lua module test cases pages. cfg['module-testcases-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-testcases' -- cfg['testcases-link-display'] -- The text to display for "testcases" links. cfg['testcases-link-display'] = 'testcases' -- cfg['testcases-edit-link-display'] -- The text to display for test cases "edit" links. cfg['testcases-edit-link-display'] = 'baguhin' -- cfg['testcases-run-link-display'] -- The text to display for test cases "run" links. cfg['testcases-run-link-display'] = 'takbo' -- cfg['testcases-create-link-display'] -- The text to display for test cases "create" links. cfg['testcases-create-link-display'] = 'gumawa' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Add categories blurb configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- cfg['add-categories-blurb'] -- Text to direct users to add categories to the /doc subpage. Not used if the "content" or -- "docname fed" arguments are set, as then it is not clear where to add the categories. $1 is a -- link to the /doc subpage with a display value of cfg['doc-link-display']. --]] cfg['add-categories-blurb'] = 'Magdagdag po ng mga kategorya sa subpage ng $1.' -- cfg['doc-link-display'] -- The text to display when linking to the /doc subpage. cfg['doc-link-display'] = '/doc' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Subpages link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- cfg['subpages-blurb'] -- The "Subpages of this template" blurb. $1 is a link to the main template's subpages with a -- display value of cfg['subpages-link-display']. In the English version this blurb is simply -- the link followed by a period, and the link display provides the actual text. --]] cfg['subpages-blurb'] = '$1.' --[[ -- cfg['subpages-link-display'] -- The text to display for the "subpages of this page" link. $1 is cfg['template-pagetype'], -- cfg['module-pagetype'] or cfg['default-pagetype'], depending on whether the current page is in -- the template namespace, the module namespace, or another namespace. --]] cfg['subpages-link-display'] = 'Mga subpage ng $1' -- cfg['template-pagetype'] -- The pagetype to display for template pages. cfg['template-pagetype'] = 'template' -- cfg['module-pagetype'] -- The pagetype to display for Lua module pages. cfg['module-pagetype'] = 'module' -- cfg['default-pagetype'] -- The pagetype to display for pages other than templates or Lua modules. cfg['default-pagetype'] = 'page' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Doc link configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['doc-subpage'] -- The name of the subpage typically used for documentation pages. cfg['doc-subpage'] = 'doc' -- cfg['file-docpage-preload'] -- Preload file for documentation page in the file namespace. cfg['file-docpage-preload'] = 'Template:Documentation/preload-filespace' -- cfg['docpage-preload'] -- Preload file for template documentation pages in all namespaces. cfg['docpage-preload'] = 'Template:Documentation/preload' -- cfg['module-preload'] -- Preload file for Lua module documentation pages. cfg['module-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-doc' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Print version configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['print-subpage'] -- The name of the template subpage used for print versions. cfg['print-subpage'] = 'Print' -- cfg['print-link-display'] -- The text to display when linking to the /Print subpage. cfg['print-link-display'] = '/Print' -- cfg['print-blurb'] -- Text to display if a /Print subpage exists. $1 is a link to the subpage with -- a display value of cfg['print-link-display']. cfg['print-blurb'] = 'May [[:en:Help:Books/for experts#Improving the book layout|print version]] na ng padron na ito sa $1.' .. ' Kung gagawa po kayo ng pagbabago sa padron na ito, paki-update po rin ang print version nito.' -- cfg['display-print-category'] -- Set to true to enable output of cfg['print-category'] if a /Print subpage exists. -- This should be a boolean value (either true or false). cfg['display-print-category'] = true -- cfg['print-category'] -- Category to output if cfg['display-print-category'] is set to true, and a /Print subpage exists. cfg['print-category'] = 'Templates with print versions' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- HTML and CSS configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['templatestyles'] -- The name of the TemplateStyles page where CSS is kept. -- Sandbox CSS will be at Module:Documentation/sandbox/styles.css when needed. cfg['templatestyles'] = 'Module:Documentation/styles.css' -- cfg['container'] -- Class which can be used to set flex or grid CSS on the -- two child divs documentation and documentation-metadata cfg['container'] = 'documentation-container' -- cfg['main-div-classes'] -- Classes added to the main HTML "div" tag. cfg['main-div-classes'] = 'documentation' -- cfg['main-div-heading-class'] -- Class for the main heading for templates and modules and assoc. talk spaces cfg['main-div-heading-class'] = 'documentation-heading' -- cfg['start-box-class'] -- Class for the start box cfg['start-box-class'] = 'documentation-startbox' -- cfg['start-box-link-classes'] -- Classes used for the [view][edit][history] or [create] links in the start box. -- mw-editsection-like is per [[Wikipedia:Village pump (technical)/Archive 117]] cfg['start-box-link-classes'] = 'mw-editsection-like plainlinks' -- cfg['end-box-class'] -- Class for the end box. cfg['end-box-class'] = 'documentation-metadata' -- cfg['end-box-plainlinks'] -- Plainlinks cfg['end-box-plainlinks'] = 'plainlinks' -- cfg['toolbar-class'] -- Class added for toolbar links. cfg['toolbar-class'] = 'documentation-toolbar' -- cfg['clear'] -- Just used to clear things. cfg['clear'] = 'documentation-clear' ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- Tracking category configuration ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- cfg['display-strange-usage-category'] -- Set to true to enable output of cfg['strange-usage-category'] if the module is used on a /doc subpage -- or a /testcases subpage. This should be a boolean value (either true or false). cfg['display-strange-usage-category'] = true -- cfg['strange-usage-category'] -- Category to output if cfg['display-strange-usage-category'] is set to true and the module is used on a -- /doc subpage or a /testcases subpage. cfg['strange-usage-category'] = 'Wikipedia pages with strange ((documentation)) usage' --[[ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- -- End configuration -- -- Don't edit anything below this line. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- --]] return cfg 8qipopfg8flxyhi91682km7cm3ysq21 0 251263 1960699 1695135 2022-08-05T06:30:03Z Jojit fb 38 Ikinakarga sa [[Nestlé]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Nestlé]] 8dw934u9s6aj7wwj0x3ykg9fo8sys7c 0 259849 1960505 1671448 2022-08-04T22:35:35Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|Paleocene|Present}} | image = Euarchontoglires 1.jpg | image_caption = From top to bottom (left): [[Brown rat|rat]], [[Common treeshrew|treeshrew]], [[Sunda colugo|colugo]]; (right) [[European hare|hare]], [[Japanese macaque|macaque]] with [[human]]. | taxon = Euarchontoglires | authority = Murphy ''et al.'', 2001 | subdivision_ranks = Subgroups | subdivision = * {{Extinct}}[[Apatemyidae]]? * '''Gliriformes''' ** {{Extinct}}[[Anagaloidea]] ** {{Extinct}}[[Arctostylopidae]]?<ref>{{cite journal |vauthors=Missiaen P, Smith T, Guo DY, Bloch JI, Gingerich PD |title=Asian gliriform origin for arctostylopid mammals |journal=Naturwissenschaften |year=2006 |volume=93 |issue=8 |pages=407–411 |pmid=16865388 |doi=10.1007/s00114-006-0122-1| hdl=1854/LU-353125 |s2cid=23315598 |url=https://biblio.ugent.be/publication/353125 |hdl-access=free}}</ref> ** [[Glires]] * [[Euarchonta]] ** [[Scandentia]] ** [[Primatomorpha]] }} Ang '''Euarchontoglires''' (magkasingkahulugan sa '''Supraprimates''') ay isang klado at isang superorder ng [[mammal]]s, ang mga nabubuhay na miyembro na kabilang sa isa sa limang sumusunod na grupo: [[rodent]]s, [[Lagomorpha|lagomorphs]], [[treeshrew]]s, colugos at [[primado]]. == Pilogenetika == {{Clade | 1={{Clade |label1=Euarchontoglires |1={{Clade | 1={{Clade | 1=[[Treeshrew|Scandentia]] (treeshrews) | label2=[[Gliriformes]] | 2={{Clade | 1=†[[Anagaloidea]]? | 2=†[[Arctostylopida]] | label3=[[Glires]] | 3={{Clade | 1=[[Rodent]]ia (rodents) | 2=[[Lagomorpha]] (rabbits, hares, pikas) }} }} }} | label2=[[Primatomorpha]] | 2={{Clade | 1=[[Colugo|Dermoptera]] (colugos) | 2={{Clade | 1=[[Primate]]s | 2=†[[Plesiadapiformes]]}} }} }} |2=[[Laurasiatheria]] }} |label1=[[Boreoeutheria]]}} {{usbong|Mamalya}} [[kategorya:Mamalya]] nfbiw471v9tkbup46z07801r5zixgep 0 260740 1960537 1794978 2022-08-05T00:20:29Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{Fossil range |245 |0}}<small>Middle [[Triassic]] – Recent</small> | image = Six Diptera.jpg | image_upright = 1.2 | image_caption = Diptera from different families: [[Housefly]] (Muscidae) (top left) <br>''[[Haematopota pluvialis]]'' (Tabanidae) (top right) <br>''[[Ctenophora (fly)|Ctenophora pectinicornis]]'' (Tipulidae) (mid left) <br>''[[Ochlerotatus|Ochlerotatus notoscriptus]]'' (Culicidae) (mid right) <br>''[[Milesia crabroniformis]]'' (Syrphidae) (bottom left) <br>''[[Holcocephala fusca]]'' (Asilidae) (bottom right) | display_parents = 2 | taxon = Diptera | authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] | subdivision_ranks = Suborders | subdivision = [[Nematocera]] (includes [[Eudiptera]])<br> [[Brachycera]] }} Ang mga '''langaw''' (; [[Wikang Ingles|Ingles]]: ''fly'') ay mga [[insekto]] ng order na Diptera, ang pangalan ay nagmula sa [[Wikang Sinaunang Griyego|Griyego]] δι- ''di-'' "dalawang", at πτερόν ''pteron'' "mga pakpak". Ang mga insekto sa order na ito ay gumamit lamang ng isang pares ng mga pakpak upang lumipad, ang mga hindwings ay nabawasan sa club-tulad ng pagbabalanse [[organo]] na kilala bilang halteres. Ang lumipad ay isang malaking order na naglalaman ng isang tinatayang 1,000,000 species. {{stub}} [[kategorya:Kulisap]] 8o5gdrrgt95q82pmn6incnz8pvmfisi 1960610 1960537 2022-08-05T02:58:31Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{Fossil range |245 |0}}<small>Middle [[Triassic]] – Recent</small> | image = Six Diptera.jpg | image_upright = 1.2 | image_caption = Diptera from different families: [[Housefly]] (Muscidae) (top left) <br>''[[Haematopota pluvialis]]'' (Tabanidae) (top right) <br>''[[Ctenophora (fly)|Ctenophora pectinicornis]]'' (Tipulidae) (mid left) <br>''[[Ochlerotatus|Ochlerotatus notoscriptus]]'' (Culicidae) (mid right) <br>''[[Milesia crabroniformis]]'' (Syrphidae) (bottom left) <br>''[[Holcocephala fusca]]'' (Asilidae) (bottom right) | display_parents = 2 | taxon = Diptera | authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] | subdivision_ranks = Suborders | subdivision = [[Nematocera]] (includes [[Eudiptera]])<br> [[Brachycera]] }} Ang mga '''langaw''' (; [[Wikang Ingles|Ingles]]: ''fly'') ay mga [[insekto]] ng order na Diptera, ang pangalan ay nagmula sa [[Wikang Sinaunang Griyego|Griyego]] δι- ''di-'' "dalawang", at πτερόν ''pteron'' "mga pakpak". Ang mga insekto sa order na ito ay gumamit lamang ng isang pares ng mga pakpak upang lumipad, ang mga hindwings ay nabawasan sa club-tulad ng pagbabalanse [[organo]] na kilala bilang halteres. Ang lumipad ay isang malaking order na naglalaman ng isang tinatayang 1,000,000 species. {{clade | style=font-size:100%;line-height:75%; |label1=[[Nematocera]] |1={{clade |1={{clade |1=[[Ptychopteromorpha]] (phantom and primitive crane-flies) [[File:Ptychoptera contaminata male Walker 1856 plate-XXVIII.png|60px]] |2=[[Culicomorpha]] (mosquitoes) [[File:Stegomyia fasciata.jpg|55px]] }} |2={{clade |1=[[Blephariceromorpha]] (net-winged midges, etc) [[File:Imago of Blepharicera fasciata as Asthenia fasciata in Westwood 1842, plate 94.png|60px]] |2={{clade |1=[[Bibionomorpha]] (gnats) [[File:Isoneuromyia annandalei.jpg|55px]] |2={{clade |1=[[Psychodomorpha]] (drain flies, sand flies, etc) [[File:Clogmia_clean.jpg|55px]] |2={{clade |1=[[Tipuloidea]] (crane flies) [[File:Tipula oleracea icon.jpg|65px]] |label2=[[Brachycera]] |2={{clade |label1=[[Tabanomorpha|Tab]] |1={{clade |1=[[Stratiomyomorpha]] (soldier flies, etc) [[File:Hermetia illucens f.jpg|66px]] |2={{clade |1=[[Xylophagomorpha]] (stink flies, etc) [[File:Coenomyia_ferruginea.png|55px]] |2=[[Tabanomorpha]] (horse flies, snipe flies, etc) [[File:Chrysops relicta f.jpg|66px]] }} }} |label2=[[Muscomorpha|Mus]] |2={{clade |1=[[Nemestrinoidea]] [[File:Acrocera globulus.png|66px]] |2={{clade |1=[[Asiloidea]] (robber flies, bee flies, etc) [[File:Asilidae icon.jpg|66px]] |label2=[[Eremoneura|Ere]] |2={{clade |1=[[Empidoidea]] (dance flies, etc) [[File:Drapetis_brevior_fbi.jpg|35px]] |label2=[[Cyclorrhapha|Cyc]] |2={{clade |1=[[Aschiza]] (in part) |2={{clade |1=[[Phoroidea]] (flat-footed flies, etc) [[File:Platypeza_picta.png|55px]] |2={{clade |1=[[Syrphoidea]] (hoverflies) [[File:Syrphidae icon.jpg|55px]] |label2=[[Schizophora|Sch]] |2={{clade |label1=[[Calyptratae|Cal]] |1={{clade |1=[[Hippoboscoidea]] (louse flies, etc) [[File:Nycteribiidae icon.jpg|55px]] |2={{clade |1=[[Muscoidea]] (house flies, dung flies, etc) [[File:Musca_domestica_female.jpg|55px]] |2=[[Oestroidea]] (blow flies, flesh flies, etc) [[File:Sarcophaga_haemorrhoidalis_m.jpg|55px]] }} }} |2=[[Acalyptratae]] (marsh flies, etc) [[File:Ceratitis capitata illustration.jpg|55px]] }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} {{stub}} [[kategorya:Kulisap]] 4z3hjnruae0czbbt30fhrv03qev25el 0 270324 1960603 1946616 2022-08-05T02:47:10Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = ''Aedes aegypti'' | image = Aedes aegypti.jpg | image_caption = Matanda | image2 = Aedes aegypti larva.jpg | image2_caption = [[Larva]] | regnum = [[Animal]]ia | phylum = [[Arthropod]]a | classis = [[Insecta]] | ordo = [[Diptera]] | familia = [[Culicidae]] | genus = ''[[Aedes]]'' | species = '''''Ae. aegypti''''' | binomial = ''Aedes aegypti'' | binomial_authority = ([[Carl Linnaeus|Linnaeus]] ''in'' [[Fredric Hasselquist|Hasselquist]], 1762) | range_map = Global Aedes aegypti distribution (e08347).png | range_map_caption = | synonyms = * ''Culex aegypti'' <small>Linnaeus ''in'' Hasselquist, 1762</small> * ''Culex fasciatus'' <small>Fabricius, 1805</small> * ''Culex bancrofti'' <small>Skuse, 1889</small> * ''Mimetomyia pulcherrima'' <small>Taylor, 1919</small> }} Ang '''''Aedes aegypti''''', ang '''lamok ng dilaw na lagnat''', ay isang [[lamok]] na maaaring kumalat sa dengue fever, [[chikungunya]], [[lagnat ng Zika]], [[Mayaro]] at mga lagnat ng lagnat, at iba pang sakit. Ang lamok ay maaaring makilala ng mga puting marka sa kanyang mga binti at isang pagmamarka sa anyo ng isang lyre sa itaas na ibabaw ng thorax nito. Sa isang pag-aaral ng datos na kinabibilangan ng 1.38&nbsp;bilyong [[baseng pares]] na naglalaman ng mga 15,419 [[gene] na nagkokodigo ng mga [[protina]], ang sekwensiya ay nagpapakitang ang Aedis aegypti ay humiwalay mula sa ''[[Drosophila melanogaster]]'' hoong 250 milyong taon ang nakakalipas at ang ''Anopheles gambiae'' at ang espesyesyeng ito ay naghiwalay noong 150 milyogn taon ang nakakalipas.<ref>{{Cite news |url=http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |title=Scientists at J. Craig Venter Institute publish draft genome sequence from ''Aedes aegypti'', mosquito responsible for yellow fever, dengue fever |author=Heather Kowalski |date=May 17, 2007 |publisher=[[J. Craig Venter Institute]] |access-date=2007-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715105201/http://www.tigr.org/news/pr_05_17_07.shtml |archive-date=2007-07-15 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |author1=Vishvanath Nene |author2=Jennifer R. Wortman |author3=Daniel Lawson |author4=Brian Haas |author5=Chinnappa Kodira |title=Genome sequence of ''Aedes aegypti'', a major arbovirus vector |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=316 |issue=5832 |pages=1718–1723 |date=June 2007 |pmid=17510324 |pmc=2868357 |doi=10.1126/science.1138878 |bibcode=2007Sci...316.1718N|display-authors=etal}}</ref> Natuklasan nina Matthews ''et al.'' noong 2018 na ang 'A. aegypti'' ay nagdadala ng malaki at iba't ibang bilang ng mga [[elementong transposable]]. Ang analisis ay nagmumungkahing ito ay karaniwan sa lahat ng mga lamok<ref name="Cosby-et-al-2019">{{cite journal | last1=Cosby | first1=Rachel L. | last2=Chang | first2=Ni-Chen | last3=Feschotte | first3=Cédric | title=Host–transposon interactions: conflict, cooperation, and cooption | journal=[[Genes & Development]] | publisher=[[Cold Spring Harbor Laboratory Press]] & [[The Genetics Society]] | volume=33 | issue=17–18 | date=2019-09-01 | issn=0890-9369 | doi=10.1101/gad.327312.119 | pages=1098–1116| pmid=31481535 | pmc=6719617 }}</ref> {{stub}} [[kategorya:Culicidae]] d67534cujs1qkwuxjbf3vxelj0dzb77 0 273104 1960698 1948546 2022-08-05T05:38:28Z 58.69.182.193 /* Iba pang tauhan */ wikitext text/x-wiki {{italic title}} Ang '''''Sailor Moon Crystal''''', kilala sa bansang [[Hapon]] bilang {{nihongo|''Pretty Guardian Sailor Moon Crystal''|美少女戦士セーラームーン{{Ruby|Crystal|クリスタル}}|Bishōjo Senshi Sērā Mūn Kurisutaru}}, ay ang ''original net animation'' na adapatasyon noong 2014 ng seryeng [[Shōjo manga|''shōjo'' na manga]] na ''[[Sailor Moon]]'' na sinulat at ginuhit ni Naoko Takeuchi, at ginawa bilang pag-alaala sa ika-20 anibersaryo ng orihinal na serye.<ref name="Japan Times">{{Cite news|url=http://www.japantimes.co.jp/culture/2014/07/03/general/happy-birthday-sailor-moon/|title=Happy birthday, Sailor Moon!|last=Mohajer-Va-Pesaran|first=Daphne|date=Hulyo 3, 2013|work=The Japan Times|accessdate=Hulyo 5, 2014|language=Ingles}}</ref> Ginawa ito ng Toei Animation sa direksiyon nina Munehisa Sakai (''season'' 1 at 2) at Chiaki Kon (season 3-kasalukuyan), nai-''stream'' ang serye sa buong mundo sa Niconico mula Hulyo 5, 2014 hanggang July 18, 2015. Nailabas ang mga kabanata ng ''season'' 1 at 2 ng dalawang beses kada buwan.<ref name="April2014">{{cite web|url=http://www.animenewsnetwork.com/news/2014-04-30/sailor-moon-crystal-anime-confirmed-for-26-episodes|title=Sailor Moon Crystal Anime Confirmed for 26 Episodes|last=Loveridge|first=Lynzee |website=Anime News Network|date=Abril 30, 2014|accessdate=Hunyo 21, 2014|language=Ingles}}</ref><ref name="July2014">{{cite web|url=http://www.animenewsnetwork.com/news/2014-01-09/new-sailor-moon-anime-by-toei-to-start-in-july|title=New Sailor Moon Anime by Toei to Premiere in July|last=Loo|first=Egan|website=Anime News Network|date=Enero 19, 2014|accessdate=Mayo 24, 2014|language=Ingles}}</ref> Imbis na gumawa ng ''remake'' ng orihinal na seryeng anime noong 1992–97, ginawa ng Toei ang ''Crystal'' bilang isang ''reboot'' ng ''Sailor Moon'' at bilang isang mas tapat na adaptasyon sa orihinal na [[manga]]<ref name="Japan Times"/><ref>{{cite web|url=http://www.animenewsnetwork.com/news/2014-01-09/new-sailor-moon-anime-producer/not-remaking-1st-anime|title=New Sailor Moon Anime's Producer: Not Remaking 1st Anime|last=Loo|first=Egan|website=Anime News Network|date=January 9, 2014|accessdate=May 25, 2014}}</ref><ref>{{Cite press release|url=http://corp.toei-anim.co.jp/press/2014/01/post_74.php|title=ja:『美少女戦士セーラームーン』新作アニメシリーズ『ニコニコ動画』にて全世界同時配信決定!|language=Japanese|publisher=Toei Animation|date=Enero 10, 2014|accessdate=Hunyo 21, 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140328021409/http://corp.toei-anim.co.jp/press/2014/01/post_74.php|archivedate=Marso 28, 2014|df=}}</ref> sa pamamagitan ng pagtanggal ng karamihan sa orihinal na materyal mula sa unang serye.<ref>{{cite book|title=美少女戦士セーラームーン Crystal 公式ファーストビジュアルブック|language=Japanese|pages=33–34|publisher=Kodansha|date=Agosto 22, 2014}}</ref> Nakatuon ang istorya kay Usagi Tsukino, na isang batang babae na nakuha ang kapangyarihan na maging si Sailor Moon. Sinamahan din siya ng ibang mga Sailor Guardian upang hanapin si Princess Serenity at ang Silver Crystal. Taon 2021 May bago Pretty Guardian Sailor Moon Eternal part 1 at part 2. Tag init taon 2023 May bagong Sine ang Pretty Soldier Sailor Moon Cosmos. <ref name=Story>{{cite web|url=http://sailormoon-official.com/animation/story/|title=ja:アニメ：ストーリー|language=Japanese|work=Pretty Guardian Sailor Moon 20th Anniversary Project|accessdate=Hulyo 11, 2014}}</ref> ==Tauhan== *[[Kotono Mitsuishi]] boses ni Usagi Tsukino - Prinsesa Serenity - Sailor Moon at Super Sailor Moon. Kalahati Myembro ng Peach Hips [[Sailor Moon|Pretty Soldier Sailor Moon]] Future GPX Cyber Formula, [[Yaiba]], ''[[Mobile Suit Gundam SEED]]'' at [[Mobile Suit Gundam SEED Destiny|''Mobile Suite Gundam SEED DESTINY'']]. *Kenji Nojima boses ni Mamoru Chiba - Prinsipe Endymion at Tuxedo Kamen. ng Little Snow Fairy Sugar, Machine Robo Rescue at Lady Jewelpet *Hisako Kanemoto boses ni Ami Mizuno Princess Mercury & Sailor Mercury. ng [[Girls und Panzer]] *Rina Satō boses ni Rei Hino - Prinsesa Mars at Sailor Mars. ng Toaru Kagakuno Railgun at [[Toaru Majutsu no Index|Toaru no Majitsu Index]] *[[Ami Koshimizu]] boses ni Makoto Kino - Prinsesa Jupiter at Sailor Jupiter *[[Shizuka Ito|Shizuka Itō]] boses ni Minako Aino - Prinsesa Venus - Sailor Venus *Misato Fukuen boses ni Chibusa Tsukino - Itim Babae - Prinsesa Maliit Babae - Sailor Chibimoon at Super Sailor Chibi Moon. ng [[Girls und Panzer]] *[[Ai Maeda]] boses ni Setsuna Meioh - Princesesa Pluto at Sailor Pluto *Sayaka Ōhara boses ni Michiru Kaioh - Prinsesa Neptune at Sailor Neptune *Ryō Hirohashi boses ni Luna. ng [[Aria (manga)|Aria The Animation Nature & Origination]] *Yōhei Ōbayashi boses ni Artemis. *[[Shoko Nakagawa]] boses ni Diana. *Yoshitsugu Matsuoka boses ni Helios Pegasus. ng Food Wars Shokugeki no Sōma ===Pamilya Tsukino=== *Mitsuaki Madono boses ni Kenji Tsukino *[[Yūko Mizutani]] boses ni Ikuko Tsukino ng Legend of Heavenly Sphere Shurato, Chibi Maruko chan at [[Yawara!]]. Taon Mayo 17, 2016 Yūko Mizutani namatay sa sakit ng breast cancer at cardiac arrest sa Tokyo Punong Lunsod ang labi ipinadala sa Ama Distrito Aichi Prektura. *Liú Jìngluò o mas mas kilalang Seira Ryū boses ni Shingo Tsukino === Iba pang tauhan === * Satomi Sato boses ni Naru Osaka * Hyang Ri Kim boses ni Yumiko * Daiki Yamashita boses ni Umino Guro *[[Naomi Shindō]] boses ni Ami's Ina. ng the 12 Kingdoms, Sortie! Machine Robo Rescue, [[Mobile Suit Gundam SEED|Mobile Suit Gundam Seed]] at [[Mobile Suit Gundam SEED Destiny|Mobile Suite Gundam Seed Destiny]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Portal|Anime at Manga}} [[Kategorya:Anime]] [[Kategorya:Serye ng manga]] ebbbod7bs3hfgzmnxs42yc2u2blo2ae 0 275745 1960504 1671452 2022-08-04T22:34:34Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossilrange|Thanetian|0|[[Paleocene]]–Recent}} | image = Glires.jpg | image_caption = | display_parents = 3 | taxon = Glires | authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]] | subdivision_ranks = Subgroups | subdivision = * [[Duplicidentata]] ** [[Mimotonida]] ** [[Lagomorpha]] * [[Simplicidentata]] ** [[Mixodontia]] ** [[Rodent]]ia }} Ang '''Glires''' (Latin ''glīrēs'') ay isang klado (minsan na ranggo bilang isang grandorder) na binubuo ng mga Rodentia at Lagomorpha. Ang teorya na ang mga form na ito ng isang monopiletiko group ay matagal na pinagtatalunan batay sa morphological na katibayan, bagaman ang mga kamakailang pag-aaral ng morphological ay malakas na sumusuporta sa monophyly ng Glires. {{Clade | label1=[[Euarchontoglires]] | 1={{Clade | 1={{Clade | 1=[[Treeshrew|Scandentia]] (treeshrews)[[File:Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen (Plate 34) (white background).jpg|60 px]] | label2='''Glires''' | 2={{Clade | 1=[[Rodent]]ia (rodents)[[File:Ruskea rotta.png|50 px]] | 2=[[Lagomorpha]] (rabbits, hares, pikas)[[File:Bruno Liljefors - Hare studies 1885 white background.jpg|50 px]]}} }} | label2=[[Primatomorpha]] | 2={{Clade | 1=[[Colugo|Dermoptera]] (flying lemurs)[[File:Cynocephalus volans Brehm1883 (white background).jpg|50 px]] | 2={{Clade | 1=[[Primate]]s (†[[Plesiadapiformes]], [[Strepsirrhini]], [[Haplorrhini]])[[File:Cynocephalus doguera - 1700-1880 - Print - Iconographia Zoologica - Special Collections University of Amsterdam - (white background).tiff|60 px]]}} }} }} }} {{stub}} [[kategorya:Mamalya]] n203muan72q223x9agaqbos5k013jkj 0 280157 1960524 1897257 2022-08-04T23:43:52Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Hemiptera | image = Acanthasoma hamorrhoidale adult.jpg | image_caption = ''[[Acanthosoma haemorrhoidale]]'' | image2 = Aphid-colored.jpg | image2_caption = [[Aphid]]s | fossil_range ={{Fossil range|307|0|earliest=315.2|ref=<ref name="Wang2016">{{cite journal | last1 = Wang | first1 = Yan-hui | last2 = Engel | first2 = Michael S. | last3 = Rafael | first3 = José A. | last4 = Wu | first4 = Hao-yang | last5 = Rédei | first5 = Dávid | last6 = Xie | first6 = Qiang | last7 = Wang | first7 = Gang | last8 = Liu | first8 = Xiao-guang | last9 = Bu | first9 = Wen-jun | date = 2016 | title = Fossil record of stem groups employed in evaluating the chronogram of insects (Arthropoda: Hexapoda) | journal = [[Scientific Reports]] | volume = 6 | page = 38939 | doi = 10.1038/srep38939 | pmid=27958352 | pmc=5154178| bibcode = 2016NatSR...638939W }}</ref>}} | taxon = Hemiptera | authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[1758]] | subdivision_ranks = Mga suborden | subdivision = *[[Auchenorrhyncha]] *[[Coleorrhyncha]] *[[Heteroptera]] *[[Sternorrhyncha]] }} Ang '''Hemiptera''' o '''totoong mga kulisap''' ay isang orden ng mga [[insekto]] na binubuo ng mga 50,000 hanggang 80,000 espesye ng mga grupo tulad ng mga [[Kuliglig (Cicadidae)|cicada]] (kuliglig), aphid, planthopper, leafhopper, at mga kulisap ng kalasag. Saklaw nila ang laki mula sa 1 mm (0.04 in) hanggang sa paligid ng 15 cm (6 in), at nagbabahagi ng isang pangkaraniwang pag-aayos ng mga mouthparts na pangsipsip. ==Piloheniya== {{clade |1=ibang [[insekto]] [[File:Annualreportofag1119021903univ 0052AA2 Figure 1.jpg|70px]]<!--grasshopper--> |label2=[[Paraneoptera]] |2={{clade |label1='''[[Psocodea]]''' |1={{clade |1=[[Trogiomorpha]] (barklice) [[File:Psocoptera icon.png |70px]] |2={{clade |1=[[Psocomorpha]] (barklice) [[File:Psocoptera icon.png |70px]] |label2=[[Troctomorpha]] |sublabel2=(paraphyletic with respect to Phthiraptera) |2={{clade |1=[[Amphientometae]] |2={{clade |1=[[Sphaeropsocidae]] |2={{clade |1=[[Liposcelididae]] (booklice) [[File:Liposcelis icon.png |40px]] |2='''[[Phthiraptera]]''' (lice) [[File:Lipeurus forficulatus f.png|40px]] }} }} }} }} }} |label2=[[Condylognatha]] |2={{clade |1='''[[Thysanoptera]]''' (thrips) [[File:Taeniothrips inconsequens.jpg|70px]] |label2='''Hemiptera''' |sublabel2=(true bugs) |2={{clade |1=[[Sternorrhyncha]] (aphids) [[File:Aphid icon.png |70px]] |2={{clade |1=[[Heteroptera]] (shield bugs, assassin bugs, etc) [[File:Bug (PSF).jpg|60px]] |2={{clade |1=[[Coleorrhyncha]] (moss bugs) [[File:HEMI Peloridiidae Oiophysa distincta 1.png|55px]] |label2=[[Auchenorrhyncha]] |2={{clade |1=[[Fulgoromorpha]] (planthoppers) [[File:Acanaloniidae.jpg|70px]] |2=[[Cicadomorpha]] (cicadas, leafhoppers, spittlebugs, etc) [[File:Marbaarus bubalus Distant.jpg|70px]] }} }} }} }} }} }} }} {| class="wikitable" |+ Hemiptera suborders ! Suborden !! Bilang ng espesye !! Panahon ng unang paglitaw !! Mga halimbawa !! Mga katangian |- | [[Auchenorrhyncha]] || higit 42,000<ref>{{cite web |title=Suborder Auchenorrhyncha |url=https://www.lib.ncsu.edu/specialcollections/digital/metcalf/auchenorrhyncha.html |publisher=NCSU |access-date=12 July 2015}}</ref> || [[Lower Permian]] || [[cicada]], [[leafhoppers]], [[treehoppers]], [[planthoppers]], [[froghoppers]] || sumusipsip ng halaman, maingay, tumatalon |- | [[Coleorrhyncha]] || kaunti sa 30 || Ibabang [[Hurasiko]] || [[Peloridiidae|moss bugs]] (Peloridiidae)|| nag-[[ebolb]] sa katimugang palaeo-kontinenteng [[Gondwana]] |- | [[Heteroptera]] || higit 45,000<ref name="Cassis2019">{{cite book|last1=Cassis|first1=Gerasimos|title=Reference Module in Life Sciences|chapter=True Bugs (Insecta: Hemiptera: Heteroptera): Evolution, Classification, Biodiversity and Biology|year=2019|doi=10.1016/B978-0-12-809633-8.20710-3|isbn=9780128096338|s2cid=214379746}}</ref> || [[Triasiko]] || [[shield bug]], [[Lygaeoidea|seed bug]], [[assassin bug]], [[Anthocoridae|flower bugs]], [[sweetpotato bug]]s, water bugs || malalaki, [[predator]]yo |- | [[Sternorrhyncha]] || 12,500 || Itaas na [[Permiyano]]|| [[aphid]], [[whiteflies]], [[scale insects]] || sumisipsip ng halaman, mga peste ng halaman, mga sedentaryo, hindi gumagalaw;<ref>{{cite web |title=Sternorrhyncha |url=http://www.amentsoc.org/insects/fact-files/orders/hemiptera-sternorrhyncha.html |publisher=Amateur Entomologists' Society |access-date=13 July 2015}}</ref> |} == Mga sanggunian == {{Reflist}} {{stub}} [[kategorya:Hemiptera]] [[kategorya:Kulisap]] 2lvbjz273j06zkkq8rl5jjp1a2v1wrv 1960525 1960524 2022-08-04T23:44:34Z Xsqwiypb 120901 /* Piloheniya */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Hemiptera | image = Acanthasoma hamorrhoidale adult.jpg | image_caption = ''[[Acanthosoma haemorrhoidale]]'' | image2 = Aphid-colored.jpg | image2_caption = [[Aphid]]s | fossil_range ={{Fossil range|307|0|earliest=315.2|ref=<ref name="Wang2016">{{cite journal | last1 = Wang | first1 = Yan-hui | last2 = Engel | first2 = Michael S. | last3 = Rafael | first3 = José A. | last4 = Wu | first4 = Hao-yang | last5 = Rédei | first5 = Dávid | last6 = Xie | first6 = Qiang | last7 = Wang | first7 = Gang | last8 = Liu | first8 = Xiao-guang | last9 = Bu | first9 = Wen-jun | date = 2016 | title = Fossil record of stem groups employed in evaluating the chronogram of insects (Arthropoda: Hexapoda) | journal = [[Scientific Reports]] | volume = 6 | page = 38939 | doi = 10.1038/srep38939 | pmid=27958352 | pmc=5154178| bibcode = 2016NatSR...638939W }}</ref>}} | taxon = Hemiptera | authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[1758]] | subdivision_ranks = Mga suborden | subdivision = *[[Auchenorrhyncha]] *[[Coleorrhyncha]] *[[Heteroptera]] *[[Sternorrhyncha]] }} Ang '''Hemiptera''' o '''totoong mga kulisap''' ay isang orden ng mga [[insekto]] na binubuo ng mga 50,000 hanggang 80,000 espesye ng mga grupo tulad ng mga [[Kuliglig (Cicadidae)|cicada]] (kuliglig), aphid, planthopper, leafhopper, at mga kulisap ng kalasag. Saklaw nila ang laki mula sa 1 mm (0.04 in) hanggang sa paligid ng 15 cm (6 in), at nagbabahagi ng isang pangkaraniwang pag-aayos ng mga mouthparts na pangsipsip. ==Piloheniya== {{clade |1=ibang [[insekto]] [[File:Annualreportofag1119021903univ 0052AA2 Figure 1.jpg|70px]]<!--grasshopper--> |label2=[[Paraneoptera]] |2={{clade |label1='''[[Psocodea]]''' |1={{clade |1=[[Trogiomorpha]] (barklice) [[File:Psocoptera icon.png |70px]] |2={{clade |1=[[Psocomorpha]] (barklice) [[File:Psocoptera icon.png |70px]] |label2=[[Troctomorpha]] |sublabel2=(paraphyletic with respect to Phthiraptera) |2={{clade |1=[[Amphientometae]] |2={{clade |1=[[Sphaeropsocidae]] |2={{clade |1=[[Liposcelididae]] (booklice) [[File:Liposcelis icon.png |40px]] |2='''[[Phthiraptera]]''' (lice) [[File:Lipeurus forficulatus f.png|40px]] }} }} }} }} }} |label2=[[Condylognatha]] |2={{clade |1='''[[Thysanoptera]]''' (thrips) [[File:Taeniothrips inconsequens.jpg|70px]] |label2='''Hemiptera''' |sublabel2=(true bugs) |2={{clade |1=[[Sternorrhyncha]] (aphids) [[File:Aphid icon.png |70px]] |2={{clade |1=[[Heteroptera]] (shield bugs, assassin bugs, etc) [[File:Bug (PSF).jpg|60px]] |2={{clade |1=[[Coleorrhyncha]] (moss bugs) [[File:HEMI Peloridiidae Oiophysa distincta 1.png|55px]] |label2=[[Auchenorrhyncha]] |2={{clade |1=[[Fulgoromorpha]] (planthoppers) [[File:Acanaloniidae.jpg|70px]] |2=[[Cicadomorpha]] (cicadas, leafhoppers, spittlebugs, etc) [[File:Marbaarus bubalus Distant.jpg|70px]] }} }} }} }} }} }} }} {| class="wikitable" |+ Hemiptera suborders ! Suborden !! Bilang ng espesye !! Panahon ng unang paglitaw !! Mga halimbawa !! Mga katangian |- | [[Auchenorrhyncha]] || higit 42,000<ref>{{cite web |title=Suborder Auchenorrhyncha |url=https://www.lib.ncsu.edu/specialcollections/digital/metcalf/auchenorrhyncha.html |publisher=NCSU |access-date=12 July 2015}}</ref> || Ibabang [[Permiyano]]|| [[cicada]], [[leafhoppers]], [[treehoppers]], [[planthoppers]], [[froghoppers]] || sumusipsip ng halaman, maingay, tumatalon |- | [[Coleorrhyncha]] || kaunti sa 30 || Ibabang [[Hurasiko]] || [[Peloridiidae|moss bugs]] (Peloridiidae)|| nag-[[ebolb]] sa katimugang palaeo-kontinenteng [[Gondwana]] |- | [[Heteroptera]] || higit 45,000<ref name="Cassis2019">{{cite book|last1=Cassis|first1=Gerasimos|title=Reference Module in Life Sciences|chapter=True Bugs (Insecta: Hemiptera: Heteroptera): Evolution, Classification, Biodiversity and Biology|year=2019|doi=10.1016/B978-0-12-809633-8.20710-3|isbn=9780128096338|s2cid=214379746}}</ref> || [[Triasiko]] || [[shield bug]], [[Lygaeoidea|seed bug]], [[assassin bug]], [[Anthocoridae|flower bugs]], [[sweetpotato bug]]s, water bugs || malalaki, [[predator]]yo |- | [[Sternorrhyncha]] || 12,500 || Itaas na [[Permiyano]]|| [[aphid]], [[whiteflies]], [[scale insects]] || sumisipsip ng halaman, mga peste ng halaman, mga sedentaryo, hindi gumagalaw;<ref>{{cite web |title=Sternorrhyncha |url=http://www.amentsoc.org/insects/fact-files/orders/hemiptera-sternorrhyncha.html |publisher=Amateur Entomologists' Society |access-date=13 July 2015}}</ref> |} == Mga sanggunian == {{Reflist}} {{stub}} [[kategorya:Hemiptera]] [[kategorya:Kulisap]] 0i0dgl3yylpty9sp5z1x87nzjlve81i 1960526 1960525 2022-08-04T23:46:02Z Xsqwiypb 120901 /* Piloheniya */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Hemiptera | image = Acanthasoma hamorrhoidale adult.jpg | image_caption = ''[[Acanthosoma haemorrhoidale]]'' | image2 = Aphid-colored.jpg | image2_caption = [[Aphid]]s | fossil_range ={{Fossil range|307|0|earliest=315.2|ref=<ref name="Wang2016">{{cite journal | last1 = Wang | first1 = Yan-hui | last2 = Engel | first2 = Michael S. | last3 = Rafael | first3 = José A. | last4 = Wu | first4 = Hao-yang | last5 = Rédei | first5 = Dávid | last6 = Xie | first6 = Qiang | last7 = Wang | first7 = Gang | last8 = Liu | first8 = Xiao-guang | last9 = Bu | first9 = Wen-jun | date = 2016 | title = Fossil record of stem groups employed in evaluating the chronogram of insects (Arthropoda: Hexapoda) | journal = [[Scientific Reports]] | volume = 6 | page = 38939 | doi = 10.1038/srep38939 | pmid=27958352 | pmc=5154178| bibcode = 2016NatSR...638939W }}</ref>}} | taxon = Hemiptera | authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[1758]] | subdivision_ranks = Mga suborden | subdivision = *[[Auchenorrhyncha]] *[[Coleorrhyncha]] *[[Heteroptera]] *[[Sternorrhyncha]] }} Ang '''Hemiptera''' o '''totoong mga kulisap''' ay isang orden ng mga [[insekto]] na binubuo ng mga 50,000 hanggang 80,000 espesye ng mga grupo tulad ng mga [[Kuliglig (Cicadidae)|cicada]] (kuliglig), aphid, planthopper, leafhopper, at mga kulisap ng kalasag. Saklaw nila ang laki mula sa 1 mm (0.04 in) hanggang sa paligid ng 15 cm (6 in), at nagbabahagi ng isang pangkaraniwang pag-aayos ng mga mouthparts na pangsipsip. ==Piloheniya== {{clade |1=ibang [[insekto]] [[File:Annualreportofag1119021903univ 0052AA2 Figure 1.jpg|70px]]<!--grasshopper--> |label2=[[Paraneoptera]] |2={{clade |label1='''[[Psocodea]]''' |1={{clade |1=[[Trogiomorpha]] (barklice) [[File:Psocoptera icon.png |70px]] |2={{clade |1=[[Psocomorpha]] (barklice) [[File:Psocoptera icon.png |70px]] |label2=[[Troctomorpha]] |sublabel2=(paraphyletiko sa Phthiraptera) |2={{clade |1=[[Amphientometae]] |2={{clade |1=[[Sphaeropsocidae]] |2={{clade |1=[[Liposcelididae]] (booklice) [[File:Liposcelis icon.png |40px]] |2='''[[Phthiraptera]]''' ([[kuto]] [[File:Lipeurus forficulatus f.png|40px]] }} }} }} }} }} |label2=[[Condylognatha]] |2={{clade |1='''[[Thysanoptera]]''' (thrips) [[File:Taeniothrips inconsequens.jpg|70px]] |label2='''Hemiptera''' |sublabel2=(true bugs) |2={{clade |1=[[Sternorrhyncha]] (aphids) [[File:Aphid icon.png |70px]] |2={{clade |1=[[Heteroptera]] (shield bugs, assassin bugs, etc) [[File:Bug (PSF).jpg|60px]] |2={{clade |1=[[Coleorrhyncha]] (moss bugs) [[File:HEMI Peloridiidae Oiophysa distincta 1.png|55px]] |label2=[[Auchenorrhyncha]] |2={{clade |1=[[Fulgoromorpha]] (planthoppers) [[File:Acanaloniidae.jpg|70px]] |2=[[Cicadomorpha]] (cicadas, leafhoppers, spittlebugs, etc) [[File:Marbaarus bubalus Distant.jpg|70px]] }} }} }} }} }} }} }} {| class="wikitable" |+ Hemiptera suborders ! Suborden !! Bilang ng espesye !! Panahon ng unang paglitaw !! Mga halimbawa !! Mga katangian |- | [[Auchenorrhyncha]] || higit 42,000<ref>{{cite web |title=Suborder Auchenorrhyncha |url=https://www.lib.ncsu.edu/specialcollections/digital/metcalf/auchenorrhyncha.html |publisher=NCSU |access-date=12 July 2015}}</ref> || Ibabang [[Permiyano]]|| [[cicada]], [[leafhoppers]], [[treehoppers]], [[planthoppers]], [[froghoppers]] || sumusipsip ng halaman, maingay, tumatalon |- | [[Coleorrhyncha]] || kaunti sa 30 || Ibabang [[Hurasiko]] || [[Peloridiidae|moss bugs]] (Peloridiidae)|| nag-[[ebolb]] sa katimugang palaeo-kontinenteng [[Gondwana]] |- | [[Heteroptera]] || higit 45,000<ref name="Cassis2019">{{cite book|last1=Cassis|first1=Gerasimos|title=Reference Module in Life Sciences|chapter=True Bugs (Insecta: Hemiptera: Heteroptera): Evolution, Classification, Biodiversity and Biology|year=2019|doi=10.1016/B978-0-12-809633-8.20710-3|isbn=9780128096338|s2cid=214379746}}</ref> || [[Triasiko]] || [[shield bug]], [[Lygaeoidea|seed bug]], [[assassin bug]], [[Anthocoridae|flower bugs]], [[sweetpotato bug]]s, water bugs || malalaki, [[predator]]yo |- | [[Sternorrhyncha]] || 12,500 || Itaas na [[Permiyano]]|| [[aphid]], [[whiteflies]], [[scale insects]] || sumisipsip ng halaman, mga peste ng halaman, mga sedentaryo, hindi gumagalaw;<ref>{{cite web |title=Sternorrhyncha |url=http://www.amentsoc.org/insects/fact-files/orders/hemiptera-sternorrhyncha.html |publisher=Amateur Entomologists' Society |access-date=13 July 2015}}</ref> |} == Mga sanggunian == {{Reflist}} {{stub}} [[kategorya:Hemiptera]] [[kategorya:Kulisap]] sb3406a8l1w8eo2udnylcy18s2q5x1t 1960527 1960526 2022-08-04T23:46:46Z Xsqwiypb 120901 /* Piloheniya */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Hemiptera | image = Acanthasoma hamorrhoidale adult.jpg | image_caption = ''[[Acanthosoma haemorrhoidale]]'' | image2 = Aphid-colored.jpg | image2_caption = [[Aphid]]s | fossil_range ={{Fossil range|307|0|earliest=315.2|ref=<ref name="Wang2016">{{cite journal | last1 = Wang | first1 = Yan-hui | last2 = Engel | first2 = Michael S. | last3 = Rafael | first3 = José A. | last4 = Wu | first4 = Hao-yang | last5 = Rédei | first5 = Dávid | last6 = Xie | first6 = Qiang | last7 = Wang | first7 = Gang | last8 = Liu | first8 = Xiao-guang | last9 = Bu | first9 = Wen-jun | date = 2016 | title = Fossil record of stem groups employed in evaluating the chronogram of insects (Arthropoda: Hexapoda) | journal = [[Scientific Reports]] | volume = 6 | page = 38939 | doi = 10.1038/srep38939 | pmid=27958352 | pmc=5154178| bibcode = 2016NatSR...638939W }}</ref>}} | taxon = Hemiptera | authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[1758]] | subdivision_ranks = Mga suborden | subdivision = *[[Auchenorrhyncha]] *[[Coleorrhyncha]] *[[Heteroptera]] *[[Sternorrhyncha]] }} Ang '''Hemiptera''' o '''totoong mga kulisap''' ay isang orden ng mga [[insekto]] na binubuo ng mga 50,000 hanggang 80,000 espesye ng mga grupo tulad ng mga [[Kuliglig (Cicadidae)|cicada]] (kuliglig), aphid, planthopper, leafhopper, at mga kulisap ng kalasag. Saklaw nila ang laki mula sa 1 mm (0.04 in) hanggang sa paligid ng 15 cm (6 in), at nagbabahagi ng isang pangkaraniwang pag-aayos ng mga mouthparts na pangsipsip. ==Piloheniya== {{clade |1=ibang [[insekto]] [[File:Annualreportofag1119021903univ 0052AA2 Figure 1.jpg|70px]]<!--grasshopper--> |label2=[[Paraneoptera]] |2={{clade |label1='''[[Psocodea]]''' |1={{clade |1=[[Trogiomorpha]] (barklice) [[File:Psocoptera icon.png |70px]] |2={{clade |1=[[Psocomorpha]] (barklice) [[File:Psocoptera icon.png |70px]] |label2=[[Troctomorpha]] |sublabel2=(paraphyletiko sa Phthiraptera) |2={{clade |1=[[Amphientometae]] |2={{clade |1=[[Sphaeropsocidae]] |2={{clade |1=[[Liposcelididae]] (booklice) [[File:Liposcelis icon.png |40px]] |2='''[[Phthiraptera]]''' ([[kuto]]) [[File:Lipeurus forficulatus f.png|40px]] }} }} }} }} }} |label2=[[Condylognatha]] |2={{clade |1='''[[Thysanoptera]]''' (thrips) [[File:Taeniothrips inconsequens.jpg|70px]] |label2='''Hemiptera''' |sublabel2=(true bugs) |2={{clade |1=[[Sternorrhyncha]] (aphids) [[File:Aphid icon.png |70px]] |2={{clade |1=[[Heteroptera]] (shield bugs, assassin bugs, etc) [[File:Bug (PSF).jpg|60px]] |2={{clade |1=[[Coleorrhyncha]] (moss bugs) [[File:HEMI Peloridiidae Oiophysa distincta 1.png|55px]] |label2=[[Auchenorrhyncha]] |2={{clade |1=[[Fulgoromorpha]] (planthoppers) [[File:Acanaloniidae.jpg|70px]] |2=[[Cicadomorpha]] (cicadas, leafhoppers, spittlebugs, etc) [[File:Marbaarus bubalus Distant.jpg|70px]] }} }} }} }} }} }} }} {| class="wikitable" |+ Hemiptera suborders ! Suborden !! Bilang ng espesye !! Panahon ng unang paglitaw !! Mga halimbawa !! Mga katangian |- | [[Auchenorrhyncha]] || higit 42,000<ref>{{cite web |title=Suborder Auchenorrhyncha |url=https://www.lib.ncsu.edu/specialcollections/digital/metcalf/auchenorrhyncha.html |publisher=NCSU |access-date=12 July 2015}}</ref> || Ibabang [[Permiyano]]|| [[cicada]], [[leafhoppers]], [[treehoppers]], [[planthoppers]], [[froghoppers]] || sumusipsip ng halaman, maingay, tumatalon |- | [[Coleorrhyncha]] || kaunti sa 30 || Ibabang [[Hurasiko]] || [[Peloridiidae|moss bugs]] (Peloridiidae)|| nag-[[ebolb]] sa katimugang palaeo-kontinenteng [[Gondwana]] |- | [[Heteroptera]] || higit 45,000<ref name="Cassis2019">{{cite book|last1=Cassis|first1=Gerasimos|title=Reference Module in Life Sciences|chapter=True Bugs (Insecta: Hemiptera: Heteroptera): Evolution, Classification, Biodiversity and Biology|year=2019|doi=10.1016/B978-0-12-809633-8.20710-3|isbn=9780128096338|s2cid=214379746}}</ref> || [[Triasiko]] || [[shield bug]], [[Lygaeoidea|seed bug]], [[assassin bug]], [[Anthocoridae|flower bugs]], [[sweetpotato bug]]s, water bugs || malalaki, [[predator]]yo |- | [[Sternorrhyncha]] || 12,500 || Itaas na [[Permiyano]]|| [[aphid]], [[whiteflies]], [[scale insects]] || sumisipsip ng halaman, mga peste ng halaman, mga sedentaryo, hindi gumagalaw;<ref>{{cite web |title=Sternorrhyncha |url=http://www.amentsoc.org/insects/fact-files/orders/hemiptera-sternorrhyncha.html |publisher=Amateur Entomologists' Society |access-date=13 July 2015}}</ref> |} == Mga sanggunian == {{Reflist}} {{stub}} [[kategorya:Hemiptera]] [[kategorya:Kulisap]] 8cxg5ebs562a4yuw37sza7ywshur5yb 0 281498 1960655 1648603 2022-08-05T04:28:26Z Ryomaandres 8044 Nilipat ni Ryomaandres ang pahinang [[Hamburg]] sa [[Hamburgo]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki [[File:Hamburg montage.jpg|thumb|300px]] Ang '''Hamburg''' ang ikalawang pinakamalaking [[lungsod]] ng [[Alemanya]] pati na rin ang isa sa 16 bansa ng mga nasasakupang bansa, na may populasyong halos 1.8 milyong katao. {{Stub}} [[kategorya:Alemanya]] [[kategorya:Mga lungsod ng Alemanya]] i2e1p20tkpe8f0ro5lpjit0aq1wtwuz 0 281708 1960516 1741824 2022-08-04T22:55:53Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{fossil range|Darriwilian|present|Middle Ordovician-present}} | image = Actinopyga echinites1.jpg | image_caption = A sea cucumber (''[[Actinopyga echinites]]''), displaying its feeding tentacles and [[tube feet]] | taxon = Holothuroidea | authority = [[Henri Marie Ducrotay de Blainville|Blainville]], 1834 | subdivision_ranks = Orders | subdivision = * [[Apodida]] <small>Brandt, 1835</small> * †[[Arthrochirotida]] <small>Seilacher, 1961</small> * [[Dendrochirotida]] <small>Grube, 1840</small> * [[Elasipodida]] <small>Théel, 1882</small> * [[Holothuriida]] <small>Miller, Kerr, Paulay, Reich, Wilson, Carvajal & Rouse, 2017</small> * [[Molpadida]] <small>Haeckel, 1896</small> * [[Persiculida]] <small>Miller, Kerr, Paulay, Reich, Wilson, Carvajal & Rouse, 2017</small> * [[Synallactida]] <small>Miller, Kerr, Paulay, Reich, Wilson, Carvajal & Rouse, 2017</small> }} Ang mga '''balatan''' ay [[echinoderm]]s mula sa [[Klase (biyolohiya)|klase]] ng '''Holothuroidea'''. Ang mga ito ay mga [[hayop]] sa dagat na may balat na parang katad at isang pinahabang katawan na naglalaman ng isang solong. Ang mga balatan ay matatagpuan sa sahig ng dagat sa buong mundo. {{stub}} [[kategorya:Echinodermata]] p2eq09vc7sr6tfu33z54ah4ifn88k9r 0 286844 1960700 1723081 2022-08-05T06:30:42Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki {{unreferenced|date=Agosto 2022}} [[Talaksan:KTU,_mokslo_ir_technologijų_centras.JPG|thumb|240x240px|Kaunas University of Technology Science and Technology Center]] Ang '''Kaunas University of Technology''' ('''KTU''') ay isang pampublikong [[Pamantasan|unibersidad]] sa pananaliksik na matatagpuan sa Kaunas, [[Lithuania]]. Itinatag ang unibersidad noong Enero 27, 1920, na unang nakilala bilang "''Higher Courses''". Dahil sa paglaki ng bilang ng kawani at mag-aaral, ang paaralan ay muling itinatag ng gobyerno bilang unang independiyenteng institusyong sa mataas sa edukasyon ng Lithuania noong Pebrero 16, 1922. Pinalitan ang pangalan nito ni Vytautas Magnus noong 1930. Sa panahong ito, ang unibersidad ay naging dalubhasa sa apat na larangan: inhenyeriyang sibil, mekaniks, inhenyeriyang elektrikal, at teknolohiyang kemikal. {{coord|format=dms|display=title}} {{Stub|Edukasyon}} [[Kategorya:Mga pamantasan]] 7c2m6k324wlc0xx6cpv9tj7a5qie4pi 10 288853 1960489 1705085 2022-08-04T22:11:13Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki <kbd {{#if:{{{class|}}}|class="{{{class}}}"}} {{#if:{{{id|}}}|id="{{{id}}}"}} style="background:#EEEEEE; {{#if:{{{spacing|}}}| padding-left:{{{padding|0.2em}}}; padding-right:{{{padding|0.2em}}};| letter-spacing:0.05em; padding-left:0.25em; padding-right:0.2em;}}{{#if:{{{style|}}}|{{{style}}}}}" {{#if:{{{lang|}}}|lang="{{{lang}}}"}} {{#if:{{{title|}}}|title="{{{title}}}"}}>{{{1|user input}}}</kbd><noinclude> <!--Categories and interwikis go near the bottom of the /doc page.--> {{Documentation}} </noinclude> b66y7fv37wpgwf3hjwff8kb20md4mui 3 291605 1960646 1858105 2022-08-05T04:03:26Z Jojit fb 38 /* Paglilipat ng pahina */ bagong seksiyon wikitext text/x-wiki '''Mabuhay!''' Magandang araw, GinawaSaHapon, at [[Wikipedia:Maligayang_pagdating!|maligayang pagdating]] sa Wikipedia! Salamat sa iyong mga [[Special:Contributions/GinawaSaHapon|ambag]]. Sana ay magustuhan mo at manatili ka sa websayt na ito. Ito ay isang talaan ng mga pahina na sa tingin ko ay makatutulong sa iyo: {|style="float:right;" |{{Pamayanan}} |} *[[Wikipedia:Patungkol|Tungkol sa Wikipedia]] *[[Wikipedia:Mga patakaran at panuntunan|Mga patakaran at panuntunan]] *[[Wikipedia:Paano baguhin ang isang pahina|Paano baguhin ang isang pahina]] *[[Wikipedia:Paano magsimula ng pahina|Paano magsimula ng pahina]] *[[Wikipedia:Mga kombensyon sa pagsusulat ng mga artikulo|Mga kombensyon sa pagsusulat ng mga artikulo]] *[[Wikipedia:Mga malimit itanong|Mga Karaniwang Tinatanong (FAQ)]] *[[Wikipedia:Tulong|Pahinang nagbibigay ng tulong]] *[[Wikipedia:Paanyayang nalilimbag|Pang-anyaya para sa iba pang ibig maging Wikipedista]] *'''For non-Tagalog speakers:''' ''you may leave messages and seek assistance at our'' [[Wikipedia:Help for Non-Tagalog Speakers]]. Sana ay malibang ka sa pagbabago ng mga artikulo at pagiging isang [[Wikipedia:Mga Wikipedista|Wikipedista]]! Maaari ninyo pong ilagda ang inyong pangalan sa pamamagitan ng paglalagay ng apat na tildes (<nowiki>~~~~</nowiki>); ito ay automatikong maglalagay ng pangalan at petsa. Kung kailangan mo ng tulong, maaari kang pumunta sa [[Wikipedia:Konsultasyon]], tanungin mo ako sa aking pahinang pang-usapan, o ilagay ang <code><nowiki>{{</nowiki>[[Template:Saklolo|saklolo]]<nowiki>}}</nowiki></code> sa iyong pahinang pang-usapan at isang Wikipedista ang madaling lalabas upang sagutin ang iyong mga tanong. Huwag rin ninyo pong makalimutang [[Wikipedia:Talaang pampanauhin para sa mga bagong tagagamit|lumagda sa ating talaang pampanauhin (''guestbook'')]]. Muli, mabuhay!{{#if:|<br><br><br>{{#ifeq:|di-kilala|Kami ay totoong nagpapasalamat nang higit dahil sa iyong mga naiiambag. Ngunit mariing hinihikayat ka naming [[Special:Userlogin/signup|gumawa ng isang panagutan]] upang: #madali ka naming makilala at hindi mapagkamalang ibang Wikipedista. #makapili ng sariling pangalan o palayaw at lagda. #mabago mo ang mga pahinang medyong sinanggalang. #kilalanin ang mga boto. #maitago ang iyong direksyong IP, at mapanatili ang iyong paglilihim. Muli, salamat, at mariin ka pa rin naming hinihikayat na [[Special:Userlogin/signup|gumawa ng isang panagutang pampatnugot]] para sa kabutihan ng Wikipedia, ng sarili mo, at ng lahat.}}{{#ifeq:|bandalo|Ang iyong mga pagbabago sa mga pahina namin ay hindi nakakabuti sa kalidad nito. Sa kabaliktaran, sinisira nito ang ganda ng mga artikulo, ang misyon ng Wikipedia, at ang wikang Tagalog.<br><br>Kami, ang Wikipedia, ay naglalayong tulungan ang buong mundo at ang wikang Tagalog sa pagpapalaganap ng malayang Tagalog na kaalaman sa buong mundo, ngunit nagmumungkang pinipigilan mo ang aming dalisay na layunin. Binabalaan ka ng pamayanan, at hinihikayat na magbago ng iyong sarili, at ng mga artikulo para sa kabutihan ng lahat. Upang makapagbigay ng malayang daan sa kaalaman sa buong mundo, sana tulungan mo kami sa aming huwad na layunin.<br><br><span style="color: #0000FF; font-weight: bold;">Kung magpapatuloy pa rin ang iyong mga pagbabagong nakaaapekto sa kalidad ng mga artikulo, maaaring mapilitan kaming pigilan ka, na maaaring humantong sa pagharang sa iyo. Maaari kaming tumulong sa iyo upang maging ganap kang katanggap-tanggap na Wikipedista kung susundin mo ang aming payo. Salamat sa iyong pagdinig sa aming kahilingan.</span>}}{{#ifeq:|bandalo-di-kilala|Ang iyong mga pagbabago sa mga pahina namin ay hindi nakakabuti sa kalidad nito. Sa kabaliktaran, sinisira nito ang ganda ng mga artikulo, ang misyon ng Wikipedia, at ang wikang Tagalog.<br><br>Kami, ang Wikipedia, ay naglalayong tulungan ang buong mundo at ang wikang Tagalog sa pagpapalaganap ng malayang Tagalog na kaalaman sa buong mundo, ngunit nagmumungkang pinipigilan mo ang aming dalisay na layunin. Binabalaan ka ng pamayanan, at hinihikayat na magbago ng iyong sarili, at ng mga artikulo para sa kabutihan ng lahat. Upang makapagbigay ng malayang daan sa kaalaman sa buong mundo, sana tulungan mo kami sa aming huwad na layunin. Kapagka handa ka nang tumulong sa totoong makakapagpabuting layunin ng Wikipedia, hinihikayat ka naming tumala upang [[Special:Userlogin/signup|makagawa ng isang panagutan pampatnugot]] upang: #madali ka naming makilala at hindi mapagkamalang ibang Wikipedista. #makapili ng sariling pangalan o palayaw at lagda. #mabago mo ang mga pahinang medyong sinanggalang. #kilalanin ang mga boto. #maitago ang iyong direksyong IP, at mapanatili ang iyong paglilihim. Muli, mariin naming hinihingi ang iyong pagtulong at pagtala sa Wikipedia.<br><br><span style="color: #0000FF; font-weight: bold;">Kung magpapatuloy pa rin ang iyong mga pagbabagong nakaaapekto sa kalidad ng mga artikulo, maaaring mapilitan kaming pigilan ka, na maaaring humantong sa pagharang sa iyo. Maaari kaming tumulong sa iyo upang maging ganap kang katanggap-tanggap na Wikipedista kung susundin mo ang aming payo. Salamat sa iyong pagdinig sa aming kahilingan.</span>}}}} ---- {{hlist|[[Image:Crystal_Clear_app_email.png|25px]] [[Wikipedia:Embahada|Ambasada]]|[[Wikipedia:Embahada|Ambasciata]]|[[Wikipedia:Embahada|Ambassad]]|[[Wikipedia:Embahada|Ambassade]]| [[Wikipedia:Embahada|Botschaft]]|[[Wikipedia:Embahada|Embaixada]]|[[Wikipedia:Embahada|Embajada]]|[[Wikipedia:Embahada|Embassy]]|[[Wikipedia:Embahada|大使館]]|style=font-size:85%; font-weight: bold; font-style: italic; text-align: center;}} [[Tagagamit:Lam-ang|Lam-ang]] ([[Usapang tagagamit:Lam-ang|makipag-usap]]) 13:52, 30 Setyembre 2019 (UTC) == Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia ng 2020 == [[File:WAM logo without text (Philippine edition).svg|right|250px]] Hello GinawaSaHapon, Inaanyahan kita na sumali sa patimpalak na [[Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020|'''Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia ng 2020''']] na naglalayong mapabuti ang mga artikulong may kinalaman sa Asya (tao, lugar, kultura atbp.). Ito ay kasalukuyang nagaganap sa buong buwan ng Nobyembre 2020. Maari kang makatanggap ng postkard mula sa isang pangkat pang-Wikimedia kapag nakalikha ka ng apat na artikulo. Basahin ang mga patakaran at mekaniks [[Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020#Mga patakaran|'''dito'''.]] Pindutin ang buton na ito upang makasali sa patimpalak: {{Clickable button 2|Magpatala na|url=https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia:Buwan_na_Pang-Asya_sa_Wikipedia/2020/Mga_kalahok&action=edit|class=mw-ui-progressive}} Kapag nakatala ka na, {{Clickable button 2|Isumite ang kontribusyon|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/asian-month-2020-tl|class=mw-ui-progressive}} Kung may mga tanong tungkol dito, sabihan lamang sa [[Usapang Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020|'''pahinang usapan ng patimpalak'''.]] Maligayang paglikha ng mga pang-Asyang artikulo sa Wikipediang Tagalog. --[[User:Jojit fb|Jojit]] ([[User talk:Jojit fb|usapan]]) 13:13, 2 Nobyembre 2020 (UTC) == Maraming salamat sa interes mo sa [[Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020|Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia ng 2020]] == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Asia medal.svg|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''Maraming salamat sa pagtala sa patimpalak!''' |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:WAM logo without text (Philippine edition).svg|100px]] |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | Natuwa ako dahil nag-''sign-up'' o nagpatala ka sa patimpalak na ito. Mas maganda sana kung nakapagsumite ka ng kahit isang lahok. Sa kabila nito, salamat na rin sa iyong interes at nawa'y sa susunod ay makalahok ka. Kung may mga katanungan ka, huwag kang mag-atubiling magbigay ng mensahe sa aking [[Usapang tagagamit:Jojit fb|pahina ng usapan]]. Muli, maraming salamat at nawa'y magpatuloy kang mag-ambag ng mataas na kalidad na artikulo dito sa Wikipediang Tagalog. --[[User:Jojit fb|Jojit]] ([[User talk:Jojit fb|usapan]]) 02:02, 2 Disyembre 2020 (UTC) |} == How to make it notable == How to make Adan Egot be a notable and not be deleted [[Tagagamit:CalabazaFénix2|CalabazaFénix2]] ([[Usapang tagagamit:CalabazaFénix2|makipag-usap]]) 01:27, 5 Enero 2021 (UTC) :Since you keep using English, I'll respond to you in English as well. :It's up to him, really. You '''don't make him notable, he should make himself notable.''' Wikipedia is not Wikia or Fandom. Please look at [[:en:WP:BIO|notability guidelines for people]] on the English Wikipedia, since it is also the ''de facto'' guidelines here at Tagalog Wikipedia. In a nutshell, a personality is considered notable if other news outlets cover him, has significant amount of followers (probably about 100k, I guess), and there are news or stories about him. :[[Adan Egot]] failed all of them, even the minimum requirements for him to have a page here. :On the other hand, [[DJ Loonyo]], at least for me, reached the minimum requirements, since at least one reliable media outlet has covered him, and looking at his accounts, he has a large following. :Only admins can delete pages. I'm not an admin, so I only nominate the page for deletion. :@[[Tagagamit:Jojit fb|Jojit fb]], need help for this one. : {{small|(edit 1/5/2021 9:41am) formatting fixes}} :[[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 01:40, 5 Enero 2021 (UTC) == Under Construction == Sir, pwedeng palagay ng under construction notice ang Pahinang Globalisasyon. Hindi pa tapos at baka mapagkamalan ng iba na kompleto na. Salamat! --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 10:45, 24 Enero 2021 (UTC) :{{Done}} Okey na @[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]. In-update ko na rin ang [[Padron:Translation WIP]]. Pakitanggal na lang kung tapos ka na. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 11:10, 24 Enero 2021 (UTC) == Matematika at terminong pang-agham == Hello. May gusto lang sana akong ibahagi sa´yo kasi nakita ko na madalas ka nang nag-eedit sa mga lathalaing nakaayon sa Matematika at Agham. May mga karagdagang resources po ako para sa mga iyan na alam ko. Pwede niyo pong tingnan [[https://www.dropbox.com/s/wjo06nxye5xy4w6/MAUGNAYING%20TALASALITAAN.zip?dl=0|dito]]. Ito po https://cjquines.com/files/talasalitaan.pdf na nakabatay sa naunang link. Ito naman po ayon sa [[http://pchrd.dost.gov.ph/index.php/news/6399-sampung-salitang-medikal-na-may-direktang-salin-sa-filipino|PH gov website]]. Nabasa ko po sa pahina niyo po na ang basehan niyo po ay ang diksiyonaryo.ph ngunit ikinababahala ko po na sapat ang impormasyon nito. Kahit na sinabing nakabase ito sa UP Diksiyonaryong Pilipino ni Ginoong Almario, hindi po sila nagkakaugnay nang tiningnan ko po. Maaari ko rin pong ipadala sa inyo ang isang pdf file ng mga litrato ng libro kung nanaisin niyo po (P.S. Puro at karamihan sa mga salita nito ay literal na Ingles :( . --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 04:24, 28 Marso 2021 (UTC) :Kamusta, @[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]! :Alam kong medyo kaduda-duda ang diksiyonaryo.ph since wala siyang staff list, atbp. Kaso lang, sa lahat ng mga nakita kong ''readily verifiable'' na site sa net, ito ang pinakakatiwa-tiwalang site para sa akin, since halos hawig siya sa UPDF. Sumasangguni rin ako sa iba pang mga site para lalong mapatibay ang mga sources (since mas marami, mas matibay para sakin). Kung wala talaga, literal kong isasalin yung termino sa Filipino ''muna'' bago ko isalin yon sa Kastila pa-Filipino. Kung may termino ang ibang wika sa Pinas, yun ang gagamitin ko (tulad ng ''dagup'' para sa ''sum''). :Patungkol naman sa mga link na kinawing mo, di kasi ako tagahanga ng ''Maugnayin'' e. Puro kasi gumagawa sila ng mga bagong termino na kung tutuusin ay ma-eexpress na sa Filipino (hal. kung hindi ako mali, sila ang source ng ''sipnayan'', kahit na okey naman sa dila at sa ortograpiya ang salitang ''matematika''). Tapos, mga ''tongue twister'' yung iba pa nilang panukala. Alam kong opisyal yon, kaya gagamitin ko rin yon ''as alternative'' o minsan, ang mismong terminong gagamitin. Para sakin kasi, mas okey kung ang gagamiting salita sa mga ''specialized fields'' ay yung mga salitang ginagamit na sa normal na diskurso. :Yung pangalawa, error 404. Tapos, yung sa gov website, hindi ako masyado pumapasok sa medical field since hindi ko yon talaga ''forte''. Sinasalin ko lang yung mga alam ko talaga yung aktwal na konsepto - anime, animasyon, pagpoprograma, at may kalakihang bahagi ng matematika at agham. Hanggat maaari kasi, gusto kong isalin yon sa normal na Filipino, yung madaling maintindihan, kaya kailangang alam ko rin yung mismong sinasalin ko. :Para malinaw, ''hindi ako tagahanga'' ng ''Maugnayin'', pero di ibig sabihin na hindi ko yon gagamitin. Mas mataas ang ''precedence'' ng mga opisyal na libro kesa sa mga website, kaya mas mauuna pa rin yan kung magkatalo man. Salamat pala sa kopya, at pasensiya na sa ''wall of text''. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 05:40, 28 Marso 2021 (UTC) ::oKIE. Sa pagkakaalam ko, hindi lahat imbento ng mga iskolar o mga dakila ang mga termino sa libro (Maliban sa mga pagsasanib, pero wikipedia worthy parin yun para sa mga naghahanap nito). Kung titingnan sa bahagi ng kasaysayan ng wika at komunikasyon noong mga 1900, ang librong ito ay ginawa noong 1969 (hehe), na ilang taon bago ang konstitusyon noong 1986. Sa konstitusyon ng 1986, inilahad dito ang mga wika at paraan ng komunikasyon sa bawat asignatura. Halimbawa, EsP, AP, at MAPEH ay nasa wikang Filipino. Ang Math, Science, atbp teknikal ay nasa Ingles upang makipag-ugnayan tayo sa ibang bansa at bilang "panakip-butas(?)" sa mga salitang wala sa Filipino. Ang libro ay nagbase at nakaayon sa mga kilalang organisasyon at ospital noong panahon tulad ng PH Normal University. Ibigsabihin, may mga iskolar na nagbigay ideya sa pagbubuo ng mga salita. Ayos lang naman sa akin kung hindi gawing Pamagat ng artikulo ang mga nasa libro pero kaakibat sana sa unang pangungusap o talata. Para sakin, mas maganda ang pamagat mula sa Kastila tapos sa talata ang mga salin sa Natural na Tagalog at Ingles. ::Sa link na ibinigay ko, gumagana ang sa gov website. Ang di gumana sa number 2. Inayos ko na po. Tsaka ano po ang WAll of Text? --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 08:56, 28 Marso 2021 (UTC) :::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: :::Wala naman akong problema sa ''Maugnayin''. Since may kopya na ako (muli, salamat), sisimulan ko yung mga pagbabagong kailangan. Para malinaw, kasalukuyan kong sinasalin ''nang buo'' ang [[Operasyon (matematika)]]. Habang sinasalin ko iyon, ginagawan ko rin ng mga pahina ang mga pulang wikilinks, at least kahit yung ''lead'' muna para may masimulan. Medyo matatagalan yung paglapat sa mga pagbabago. :::Balak ko ring gumawa ng padron para sa pagsangguni sa ''Maugnayin''. Kung alam mo yung detalye ng libro, pakilagay naman rito (may-akda, editor, publishing house, edition, lokasyon ng palimbagan, taon, etc.) para mapunan ko yung padron na iyon nang maayos. Siguro, kokopyahin ko muna yung laman ng ''Maugnayin'' (yung zip file ng mga larawan ng pahina) sa isang maayos na PDF, mula simula hanggang dulo, at ia-upload sa Internet Archive para sa verification purposes. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 10:18, 28 Marso 2021 (UTC) ::::Dagdag ko lang, depende sa copyright ng libro kung magagawa ko itong mai-reproduce at mai-upload sa Internet Archive. At kahit na mai-reproduce ko man ito, baka madalang ko lang ito magagamit, since dedepende pa rin ang gagamiting salita/pamagat sa mga factors na ito: dali ng pagbigkas, laganap ba, ginagamit rin ba ng ibang mga site, madalas bang ginagamit ang salita sa isang natural na usapan, atbp. ::::Siyanga pala, ''wall of text'' yung sagot ko kanina. Mahabang sagot para sa isang maiksing tanong. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 10:44, 28 Marso 2021 (UTC) :::::Aaminin ko po sa inyo, wala akong alam tungkol sa internet archive library. Nakita ko na siya noon pero wala akong ideya sa pagmamaniobra nito. At saka wala rin akong alam tungkol sa padron. Pasensya na kasi baguhan pa lang ako sa mga ito. Nais ko rin pong tumulong pero may mga tutorial po ba para sa mga ito? Kapag may panahon ako, hahalungkatin ko ang mga impormasyon tungkol sa libro. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 11:47, 28 Marso 2021 (UTC) ::::::Plano kong isaayos yung kopyang binigay mo sakin. In short, kokopyahin ko bawat salita, at kung posible, maging ang layout nito. Mahirap kasing ma-search yung mga salita nang maayos kung larawan lang e. Kaso lang, kailangan ko munang makasigurong di na yon copyrighted, o kahit papaano, okey lang i-reproduce for educational purposes. ::::::Madali lang ang Internet Archive. Ginagamit yon para itago yung mga webpage (lalo na yung mga balita) since pwedeng burahin anumang oras ang mga iyon. Kapag nangyari iyon, hindi na mabe-verify ang source sa hinaharap, o baka binago na yon ng gumawa. Alam ko, may tutorial yung mismong website tungkol sa paano mag-save ng webpage. Tingnan mo roon. ::::::Sa cite web na padron, hanapin mo yung parameter na archive-url at archive-date. Ilagay mo sa archive-url yung url ng Internet Archive. Tapos, kailan siya in-archive (makikita mo roon mismo) sa archive-date naman. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 12:00, 28 Marso 2021 (UTC) :::::::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: :::::::May padron na ang ''Maugnayin''. ([[Padron:Maugnayin]]). May dalawang parametro muna yan: salita at pahina. Optional ang pahina, pero required ang salita. Wala pang link since wala pang digital version na magagamit. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 01:02, 29 Marso 2021 (UTC) ::::::::Sisimulan ko na ang pagdi-digitalize sa ''Maugnayin''. Since di ko ma-verify yung estado ng copyright nito, ia-assume ko na lang ito na OK na, since 52 years na nung na-publish ito. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 01:44, 29 Marso 2021 (UTC) :::::::::Um. Paano ko po ba yan baguhin? Anong mga parte sa padron ba ang aking babaguhin o idaragdag? Pa-tutorial lang o halimabwa. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 07:13, 29 Marso 2021 (UTC) <code>{{Maugnayin|salita=sipnayan|pahina=56}}</code> Ganyan siya gamitin. Palitan mo lang yung salita at pahina. Optional ang pahina. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 07:17, 29 Marso 2021 (UTC) So, idaragdag ko lang ang mga salita at pahina sa table (sa ilalim ng paglalarawan at example) ? BTW, Sa copyright naman, siguro hindi siya ganoon kastrikto kasi kalat na ang file na ito sa Internet eh, lalung-lalo na ang reddit. Tulad sa mga module ngayon, maaari atang ilapat online at maaaring ibahagi sa iba. At saka, nahanap ko sa isang talk page ng Wiki english, ang librong ito ay hindi pinagbigyang bisa o hindi pa konsiderado ng KWF at DepEd. Kailangan pa raw ng sapat na panahon upang ang mga salita ay maging laganap sa Filipino. Kumbaga, more time para maging widespread at saka doon palang magiging opisyal ang mga salita. Ang may-akda, si Gonzales, ay gumawa ng maraming mga salita na pinagsanib at mga baguhan (neologism) kaya hindi ito laganap. May ilang mga salita na naging matagumpay tulad ng "sipnayan" at "agham(?)" at "sihay". Siguro matutuwa siya kapag ginawan mo ng PDF ang aklat niya :). --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 07:27, 29 Marso 2021 (UTC) == Update? == Hello. Nagawa niyo na po ba yung PDF ng libro? Baka maaari akong makatulong. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|kausapin]]) 11:16, 19 Abril 2021 (UTC) :@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: :Sorry, di pa e. Kung gusto mong isa-PDF yung libro, sige lang. I-merge na lang natin yung mga gawa. :Para sumimple na lang (since kulang-kulang pala yung mga pahina), gagawin ko na lang talaan ng mga salita yung PDF. Nakalagay sa talaan na iyon yung page number kung saan makikita yung salita. :Pasensiya na. May mga bagay lang kasi akong ginagawa na labas sa Wikipedia. Inaasahan kong matatapos ko yung pagsasa-PDF ng libro bandang Mayo pa. :[[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 11:40, 19 Abril 2021 (UTC) ::Pwede ko bang malaman kung anong mga pahina ang kulang-kulang at mga bilang nito? At paano niyo po ba isinasagawa ang PDF? Nais ko ring makita ang mga paunang gawa mo upang matansyahan ko na kung ano ang aking magagawa. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|kausapin]]) 13:11, 19 Abril 2021 (UTC) :::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: Mano-mano kong ginagawa yung PDF sa ngayon. Wala pa akong mabibigay na kopya. Ili-link ko na lang rito kung okey na. :::Babalitaan na lang kita. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 12:03, 28 Abril 2021 (UTC) ::::Godspeed po! Kung mano-mano niyo na lang pong tina-type ang mga iyan, nais kong ibahagi ang ginagamit kong tool para mas mapadali ito. ::::https://imagetotext.net/ ::::Screenshot o kaya picture po tapos makukuha niya na po ang teksto. Maaari ring i-crop para mas accurate. Minsan may ilang mga mali (kadalasan sa mga markang pang-aksento [accent marks] tulad ng "enye") pero minimal naman po at hindi na kailangang magsagot ng captcha tulad ng ibang tools online. Sana makatulong po ito upang mapadali ang gawain niyo. :) --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|kausapin]]) 13:30, 28 Abril 2021 (UTC) :::::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: Salamat sa tip. Siyanga pala, kung kaya ng oras mo, pwede patulong sa [[tulin]]? Mukhang may conflict sa editing sa pahina na yon e. Kailangan lang ng kompromiso. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 13:45, 28 Abril 2021 (UTC) == Paglilipat ng pahina == Hi GinawaSaHapon, napansin ko na kino''py''-''paste'' mo ang nilalaman at ginawang mong ''redirect'' ang "[[pag-imprenta]]" sa "[[paglilimbag]]" subalit nailipat dapat iyon imbis na ''copy-paste'' para manatili ang atribusyon ayon sa lisensya ng Wikipedia. Tingnan ang [[:en:Wikipedia:Moving a page#Page histories]]. Alam ko na hindi mo maililipat iyon dahil sa teknikal na limitasyon. Kaya sa susunod, abisuhin mo ang mga tagapangasiwa para gawin iyon. ''Anyway'', inayos ko na ito at naisanab na ang lahat ng pagbabago sa "paglilimbag." Salamat sa kontribusyon mo. :-) --[[User:Jojit fb|Jojit]] ([[User talk:Jojit fb|usapan]]) 04:03, 5 Agosto 2022 (UTC) 65tpwn9o9lkvpvlv8h4ipdvodjq092o 1960648 1960646 2022-08-05T04:04:36Z Jojit fb 38 /* Paglilipat ng pahina */ wikitext text/x-wiki '''Mabuhay!''' Magandang araw, GinawaSaHapon, at [[Wikipedia:Maligayang_pagdating!|maligayang pagdating]] sa Wikipedia! Salamat sa iyong mga [[Special:Contributions/GinawaSaHapon|ambag]]. Sana ay magustuhan mo at manatili ka sa websayt na ito. Ito ay isang talaan ng mga pahina na sa tingin ko ay makatutulong sa iyo: {|style="float:right;" |{{Pamayanan}} |} *[[Wikipedia:Patungkol|Tungkol sa Wikipedia]] *[[Wikipedia:Mga patakaran at panuntunan|Mga patakaran at panuntunan]] *[[Wikipedia:Paano baguhin ang isang pahina|Paano baguhin ang isang pahina]] *[[Wikipedia:Paano magsimula ng pahina|Paano magsimula ng pahina]] *[[Wikipedia:Mga kombensyon sa pagsusulat ng mga artikulo|Mga kombensyon sa pagsusulat ng mga artikulo]] *[[Wikipedia:Mga malimit itanong|Mga Karaniwang Tinatanong (FAQ)]] *[[Wikipedia:Tulong|Pahinang nagbibigay ng tulong]] *[[Wikipedia:Paanyayang nalilimbag|Pang-anyaya para sa iba pang ibig maging Wikipedista]] *'''For non-Tagalog speakers:''' ''you may leave messages and seek assistance at our'' [[Wikipedia:Help for Non-Tagalog Speakers]]. Sana ay malibang ka sa pagbabago ng mga artikulo at pagiging isang [[Wikipedia:Mga Wikipedista|Wikipedista]]! Maaari ninyo pong ilagda ang inyong pangalan sa pamamagitan ng paglalagay ng apat na tildes (<nowiki>~~~~</nowiki>); ito ay automatikong maglalagay ng pangalan at petsa. Kung kailangan mo ng tulong, maaari kang pumunta sa [[Wikipedia:Konsultasyon]], tanungin mo ako sa aking pahinang pang-usapan, o ilagay ang <code><nowiki>{{</nowiki>[[Template:Saklolo|saklolo]]<nowiki>}}</nowiki></code> sa iyong pahinang pang-usapan at isang Wikipedista ang madaling lalabas upang sagutin ang iyong mga tanong. Huwag rin ninyo pong makalimutang [[Wikipedia:Talaang pampanauhin para sa mga bagong tagagamit|lumagda sa ating talaang pampanauhin (''guestbook'')]]. Muli, mabuhay!{{#if:|<br><br><br>{{#ifeq:|di-kilala|Kami ay totoong nagpapasalamat nang higit dahil sa iyong mga naiiambag. Ngunit mariing hinihikayat ka naming [[Special:Userlogin/signup|gumawa ng isang panagutan]] upang: #madali ka naming makilala at hindi mapagkamalang ibang Wikipedista. #makapili ng sariling pangalan o palayaw at lagda. #mabago mo ang mga pahinang medyong sinanggalang. #kilalanin ang mga boto. #maitago ang iyong direksyong IP, at mapanatili ang iyong paglilihim. Muli, salamat, at mariin ka pa rin naming hinihikayat na [[Special:Userlogin/signup|gumawa ng isang panagutang pampatnugot]] para sa kabutihan ng Wikipedia, ng sarili mo, at ng lahat.}}{{#ifeq:|bandalo|Ang iyong mga pagbabago sa mga pahina namin ay hindi nakakabuti sa kalidad nito. Sa kabaliktaran, sinisira nito ang ganda ng mga artikulo, ang misyon ng Wikipedia, at ang wikang Tagalog.<br><br>Kami, ang Wikipedia, ay naglalayong tulungan ang buong mundo at ang wikang Tagalog sa pagpapalaganap ng malayang Tagalog na kaalaman sa buong mundo, ngunit nagmumungkang pinipigilan mo ang aming dalisay na layunin. Binabalaan ka ng pamayanan, at hinihikayat na magbago ng iyong sarili, at ng mga artikulo para sa kabutihan ng lahat. Upang makapagbigay ng malayang daan sa kaalaman sa buong mundo, sana tulungan mo kami sa aming huwad na layunin.<br><br><span style="color: #0000FF; font-weight: bold;">Kung magpapatuloy pa rin ang iyong mga pagbabagong nakaaapekto sa kalidad ng mga artikulo, maaaring mapilitan kaming pigilan ka, na maaaring humantong sa pagharang sa iyo. Maaari kaming tumulong sa iyo upang maging ganap kang katanggap-tanggap na Wikipedista kung susundin mo ang aming payo. Salamat sa iyong pagdinig sa aming kahilingan.</span>}}{{#ifeq:|bandalo-di-kilala|Ang iyong mga pagbabago sa mga pahina namin ay hindi nakakabuti sa kalidad nito. Sa kabaliktaran, sinisira nito ang ganda ng mga artikulo, ang misyon ng Wikipedia, at ang wikang Tagalog.<br><br>Kami, ang Wikipedia, ay naglalayong tulungan ang buong mundo at ang wikang Tagalog sa pagpapalaganap ng malayang Tagalog na kaalaman sa buong mundo, ngunit nagmumungkang pinipigilan mo ang aming dalisay na layunin. Binabalaan ka ng pamayanan, at hinihikayat na magbago ng iyong sarili, at ng mga artikulo para sa kabutihan ng lahat. Upang makapagbigay ng malayang daan sa kaalaman sa buong mundo, sana tulungan mo kami sa aming huwad na layunin. Kapagka handa ka nang tumulong sa totoong makakapagpabuting layunin ng Wikipedia, hinihikayat ka naming tumala upang [[Special:Userlogin/signup|makagawa ng isang panagutan pampatnugot]] upang: #madali ka naming makilala at hindi mapagkamalang ibang Wikipedista. #makapili ng sariling pangalan o palayaw at lagda. #mabago mo ang mga pahinang medyong sinanggalang. #kilalanin ang mga boto. #maitago ang iyong direksyong IP, at mapanatili ang iyong paglilihim. Muli, mariin naming hinihingi ang iyong pagtulong at pagtala sa Wikipedia.<br><br><span style="color: #0000FF; font-weight: bold;">Kung magpapatuloy pa rin ang iyong mga pagbabagong nakaaapekto sa kalidad ng mga artikulo, maaaring mapilitan kaming pigilan ka, na maaaring humantong sa pagharang sa iyo. Maaari kaming tumulong sa iyo upang maging ganap kang katanggap-tanggap na Wikipedista kung susundin mo ang aming payo. Salamat sa iyong pagdinig sa aming kahilingan.</span>}}}} ---- {{hlist|[[Image:Crystal_Clear_app_email.png|25px]] [[Wikipedia:Embahada|Ambasada]]|[[Wikipedia:Embahada|Ambasciata]]|[[Wikipedia:Embahada|Ambassad]]|[[Wikipedia:Embahada|Ambassade]]| [[Wikipedia:Embahada|Botschaft]]|[[Wikipedia:Embahada|Embaixada]]|[[Wikipedia:Embahada|Embajada]]|[[Wikipedia:Embahada|Embassy]]|[[Wikipedia:Embahada|大使館]]|style=font-size:85%; font-weight: bold; font-style: italic; text-align: center;}} [[Tagagamit:Lam-ang|Lam-ang]] ([[Usapang tagagamit:Lam-ang|makipag-usap]]) 13:52, 30 Setyembre 2019 (UTC) == Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia ng 2020 == [[File:WAM logo without text (Philippine edition).svg|right|250px]] Hello GinawaSaHapon, Inaanyahan kita na sumali sa patimpalak na [[Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020|'''Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia ng 2020''']] na naglalayong mapabuti ang mga artikulong may kinalaman sa Asya (tao, lugar, kultura atbp.). Ito ay kasalukuyang nagaganap sa buong buwan ng Nobyembre 2020. Maari kang makatanggap ng postkard mula sa isang pangkat pang-Wikimedia kapag nakalikha ka ng apat na artikulo. Basahin ang mga patakaran at mekaniks [[Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020#Mga patakaran|'''dito'''.]] Pindutin ang buton na ito upang makasali sa patimpalak: {{Clickable button 2|Magpatala na|url=https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia:Buwan_na_Pang-Asya_sa_Wikipedia/2020/Mga_kalahok&action=edit|class=mw-ui-progressive}} Kapag nakatala ka na, {{Clickable button 2|Isumite ang kontribusyon|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/asian-month-2020-tl|class=mw-ui-progressive}} Kung may mga tanong tungkol dito, sabihan lamang sa [[Usapang Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020|'''pahinang usapan ng patimpalak'''.]] Maligayang paglikha ng mga pang-Asyang artikulo sa Wikipediang Tagalog. --[[User:Jojit fb|Jojit]] ([[User talk:Jojit fb|usapan]]) 13:13, 2 Nobyembre 2020 (UTC) == Maraming salamat sa interes mo sa [[Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020|Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia ng 2020]] == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Asia medal.svg|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''Maraming salamat sa pagtala sa patimpalak!''' |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:WAM logo without text (Philippine edition).svg|100px]] |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | Natuwa ako dahil nag-''sign-up'' o nagpatala ka sa patimpalak na ito. Mas maganda sana kung nakapagsumite ka ng kahit isang lahok. Sa kabila nito, salamat na rin sa iyong interes at nawa'y sa susunod ay makalahok ka. Kung may mga katanungan ka, huwag kang mag-atubiling magbigay ng mensahe sa aking [[Usapang tagagamit:Jojit fb|pahina ng usapan]]. Muli, maraming salamat at nawa'y magpatuloy kang mag-ambag ng mataas na kalidad na artikulo dito sa Wikipediang Tagalog. --[[User:Jojit fb|Jojit]] ([[User talk:Jojit fb|usapan]]) 02:02, 2 Disyembre 2020 (UTC) |} == How to make it notable == How to make Adan Egot be a notable and not be deleted [[Tagagamit:CalabazaFénix2|CalabazaFénix2]] ([[Usapang tagagamit:CalabazaFénix2|makipag-usap]]) 01:27, 5 Enero 2021 (UTC) :Since you keep using English, I'll respond to you in English as well. :It's up to him, really. You '''don't make him notable, he should make himself notable.''' Wikipedia is not Wikia or Fandom. Please look at [[:en:WP:BIO|notability guidelines for people]] on the English Wikipedia, since it is also the ''de facto'' guidelines here at Tagalog Wikipedia. In a nutshell, a personality is considered notable if other news outlets cover him, has significant amount of followers (probably about 100k, I guess), and there are news or stories about him. :[[Adan Egot]] failed all of them, even the minimum requirements for him to have a page here. :On the other hand, [[DJ Loonyo]], at least for me, reached the minimum requirements, since at least one reliable media outlet has covered him, and looking at his accounts, he has a large following. :Only admins can delete pages. I'm not an admin, so I only nominate the page for deletion. :@[[Tagagamit:Jojit fb|Jojit fb]], need help for this one. : {{small|(edit 1/5/2021 9:41am) formatting fixes}} :[[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 01:40, 5 Enero 2021 (UTC) == Under Construction == Sir, pwedeng palagay ng under construction notice ang Pahinang Globalisasyon. Hindi pa tapos at baka mapagkamalan ng iba na kompleto na. Salamat! --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 10:45, 24 Enero 2021 (UTC) :{{Done}} Okey na @[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]. In-update ko na rin ang [[Padron:Translation WIP]]. Pakitanggal na lang kung tapos ka na. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 11:10, 24 Enero 2021 (UTC) == Matematika at terminong pang-agham == Hello. May gusto lang sana akong ibahagi sa´yo kasi nakita ko na madalas ka nang nag-eedit sa mga lathalaing nakaayon sa Matematika at Agham. May mga karagdagang resources po ako para sa mga iyan na alam ko. Pwede niyo pong tingnan [[https://www.dropbox.com/s/wjo06nxye5xy4w6/MAUGNAYING%20TALASALITAAN.zip?dl=0|dito]]. Ito po https://cjquines.com/files/talasalitaan.pdf na nakabatay sa naunang link. Ito naman po ayon sa [[http://pchrd.dost.gov.ph/index.php/news/6399-sampung-salitang-medikal-na-may-direktang-salin-sa-filipino|PH gov website]]. Nabasa ko po sa pahina niyo po na ang basehan niyo po ay ang diksiyonaryo.ph ngunit ikinababahala ko po na sapat ang impormasyon nito. Kahit na sinabing nakabase ito sa UP Diksiyonaryong Pilipino ni Ginoong Almario, hindi po sila nagkakaugnay nang tiningnan ko po. Maaari ko rin pong ipadala sa inyo ang isang pdf file ng mga litrato ng libro kung nanaisin niyo po (P.S. Puro at karamihan sa mga salita nito ay literal na Ingles :( . --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 04:24, 28 Marso 2021 (UTC) :Kamusta, @[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]! :Alam kong medyo kaduda-duda ang diksiyonaryo.ph since wala siyang staff list, atbp. Kaso lang, sa lahat ng mga nakita kong ''readily verifiable'' na site sa net, ito ang pinakakatiwa-tiwalang site para sa akin, since halos hawig siya sa UPDF. Sumasangguni rin ako sa iba pang mga site para lalong mapatibay ang mga sources (since mas marami, mas matibay para sakin). Kung wala talaga, literal kong isasalin yung termino sa Filipino ''muna'' bago ko isalin yon sa Kastila pa-Filipino. Kung may termino ang ibang wika sa Pinas, yun ang gagamitin ko (tulad ng ''dagup'' para sa ''sum''). :Patungkol naman sa mga link na kinawing mo, di kasi ako tagahanga ng ''Maugnayin'' e. Puro kasi gumagawa sila ng mga bagong termino na kung tutuusin ay ma-eexpress na sa Filipino (hal. kung hindi ako mali, sila ang source ng ''sipnayan'', kahit na okey naman sa dila at sa ortograpiya ang salitang ''matematika''). Tapos, mga ''tongue twister'' yung iba pa nilang panukala. Alam kong opisyal yon, kaya gagamitin ko rin yon ''as alternative'' o minsan, ang mismong terminong gagamitin. Para sakin kasi, mas okey kung ang gagamiting salita sa mga ''specialized fields'' ay yung mga salitang ginagamit na sa normal na diskurso. :Yung pangalawa, error 404. Tapos, yung sa gov website, hindi ako masyado pumapasok sa medical field since hindi ko yon talaga ''forte''. Sinasalin ko lang yung mga alam ko talaga yung aktwal na konsepto - anime, animasyon, pagpoprograma, at may kalakihang bahagi ng matematika at agham. Hanggat maaari kasi, gusto kong isalin yon sa normal na Filipino, yung madaling maintindihan, kaya kailangang alam ko rin yung mismong sinasalin ko. :Para malinaw, ''hindi ako tagahanga'' ng ''Maugnayin'', pero di ibig sabihin na hindi ko yon gagamitin. Mas mataas ang ''precedence'' ng mga opisyal na libro kesa sa mga website, kaya mas mauuna pa rin yan kung magkatalo man. Salamat pala sa kopya, at pasensiya na sa ''wall of text''. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 05:40, 28 Marso 2021 (UTC) ::oKIE. Sa pagkakaalam ko, hindi lahat imbento ng mga iskolar o mga dakila ang mga termino sa libro (Maliban sa mga pagsasanib, pero wikipedia worthy parin yun para sa mga naghahanap nito). Kung titingnan sa bahagi ng kasaysayan ng wika at komunikasyon noong mga 1900, ang librong ito ay ginawa noong 1969 (hehe), na ilang taon bago ang konstitusyon noong 1986. Sa konstitusyon ng 1986, inilahad dito ang mga wika at paraan ng komunikasyon sa bawat asignatura. Halimbawa, EsP, AP, at MAPEH ay nasa wikang Filipino. Ang Math, Science, atbp teknikal ay nasa Ingles upang makipag-ugnayan tayo sa ibang bansa at bilang "panakip-butas(?)" sa mga salitang wala sa Filipino. Ang libro ay nagbase at nakaayon sa mga kilalang organisasyon at ospital noong panahon tulad ng PH Normal University. Ibigsabihin, may mga iskolar na nagbigay ideya sa pagbubuo ng mga salita. Ayos lang naman sa akin kung hindi gawing Pamagat ng artikulo ang mga nasa libro pero kaakibat sana sa unang pangungusap o talata. Para sakin, mas maganda ang pamagat mula sa Kastila tapos sa talata ang mga salin sa Natural na Tagalog at Ingles. ::Sa link na ibinigay ko, gumagana ang sa gov website. Ang di gumana sa number 2. Inayos ko na po. Tsaka ano po ang WAll of Text? --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 08:56, 28 Marso 2021 (UTC) :::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: :::Wala naman akong problema sa ''Maugnayin''. Since may kopya na ako (muli, salamat), sisimulan ko yung mga pagbabagong kailangan. Para malinaw, kasalukuyan kong sinasalin ''nang buo'' ang [[Operasyon (matematika)]]. Habang sinasalin ko iyon, ginagawan ko rin ng mga pahina ang mga pulang wikilinks, at least kahit yung ''lead'' muna para may masimulan. Medyo matatagalan yung paglapat sa mga pagbabago. :::Balak ko ring gumawa ng padron para sa pagsangguni sa ''Maugnayin''. Kung alam mo yung detalye ng libro, pakilagay naman rito (may-akda, editor, publishing house, edition, lokasyon ng palimbagan, taon, etc.) para mapunan ko yung padron na iyon nang maayos. Siguro, kokopyahin ko muna yung laman ng ''Maugnayin'' (yung zip file ng mga larawan ng pahina) sa isang maayos na PDF, mula simula hanggang dulo, at ia-upload sa Internet Archive para sa verification purposes. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 10:18, 28 Marso 2021 (UTC) ::::Dagdag ko lang, depende sa copyright ng libro kung magagawa ko itong mai-reproduce at mai-upload sa Internet Archive. At kahit na mai-reproduce ko man ito, baka madalang ko lang ito magagamit, since dedepende pa rin ang gagamiting salita/pamagat sa mga factors na ito: dali ng pagbigkas, laganap ba, ginagamit rin ba ng ibang mga site, madalas bang ginagamit ang salita sa isang natural na usapan, atbp. ::::Siyanga pala, ''wall of text'' yung sagot ko kanina. Mahabang sagot para sa isang maiksing tanong. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 10:44, 28 Marso 2021 (UTC) :::::Aaminin ko po sa inyo, wala akong alam tungkol sa internet archive library. Nakita ko na siya noon pero wala akong ideya sa pagmamaniobra nito. At saka wala rin akong alam tungkol sa padron. Pasensya na kasi baguhan pa lang ako sa mga ito. Nais ko rin pong tumulong pero may mga tutorial po ba para sa mga ito? Kapag may panahon ako, hahalungkatin ko ang mga impormasyon tungkol sa libro. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 11:47, 28 Marso 2021 (UTC) ::::::Plano kong isaayos yung kopyang binigay mo sakin. In short, kokopyahin ko bawat salita, at kung posible, maging ang layout nito. Mahirap kasing ma-search yung mga salita nang maayos kung larawan lang e. Kaso lang, kailangan ko munang makasigurong di na yon copyrighted, o kahit papaano, okey lang i-reproduce for educational purposes. ::::::Madali lang ang Internet Archive. Ginagamit yon para itago yung mga webpage (lalo na yung mga balita) since pwedeng burahin anumang oras ang mga iyon. Kapag nangyari iyon, hindi na mabe-verify ang source sa hinaharap, o baka binago na yon ng gumawa. Alam ko, may tutorial yung mismong website tungkol sa paano mag-save ng webpage. Tingnan mo roon. ::::::Sa cite web na padron, hanapin mo yung parameter na archive-url at archive-date. Ilagay mo sa archive-url yung url ng Internet Archive. Tapos, kailan siya in-archive (makikita mo roon mismo) sa archive-date naman. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 12:00, 28 Marso 2021 (UTC) :::::::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: :::::::May padron na ang ''Maugnayin''. ([[Padron:Maugnayin]]). May dalawang parametro muna yan: salita at pahina. Optional ang pahina, pero required ang salita. Wala pang link since wala pang digital version na magagamit. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 01:02, 29 Marso 2021 (UTC) ::::::::Sisimulan ko na ang pagdi-digitalize sa ''Maugnayin''. Since di ko ma-verify yung estado ng copyright nito, ia-assume ko na lang ito na OK na, since 52 years na nung na-publish ito. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 01:44, 29 Marso 2021 (UTC) :::::::::Um. Paano ko po ba yan baguhin? Anong mga parte sa padron ba ang aking babaguhin o idaragdag? Pa-tutorial lang o halimabwa. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 07:13, 29 Marso 2021 (UTC) <code>{{Maugnayin|salita=sipnayan|pahina=56}}</code> Ganyan siya gamitin. Palitan mo lang yung salita at pahina. Optional ang pahina. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 07:17, 29 Marso 2021 (UTC) So, idaragdag ko lang ang mga salita at pahina sa table (sa ilalim ng paglalarawan at example) ? BTW, Sa copyright naman, siguro hindi siya ganoon kastrikto kasi kalat na ang file na ito sa Internet eh, lalung-lalo na ang reddit. Tulad sa mga module ngayon, maaari atang ilapat online at maaaring ibahagi sa iba. At saka, nahanap ko sa isang talk page ng Wiki english, ang librong ito ay hindi pinagbigyang bisa o hindi pa konsiderado ng KWF at DepEd. Kailangan pa raw ng sapat na panahon upang ang mga salita ay maging laganap sa Filipino. Kumbaga, more time para maging widespread at saka doon palang magiging opisyal ang mga salita. Ang may-akda, si Gonzales, ay gumawa ng maraming mga salita na pinagsanib at mga baguhan (neologism) kaya hindi ito laganap. May ilang mga salita na naging matagumpay tulad ng "sipnayan" at "agham(?)" at "sihay". Siguro matutuwa siya kapag ginawan mo ng PDF ang aklat niya :). --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 07:27, 29 Marso 2021 (UTC) == Update? == Hello. Nagawa niyo na po ba yung PDF ng libro? Baka maaari akong makatulong. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|kausapin]]) 11:16, 19 Abril 2021 (UTC) :@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: :Sorry, di pa e. Kung gusto mong isa-PDF yung libro, sige lang. I-merge na lang natin yung mga gawa. :Para sumimple na lang (since kulang-kulang pala yung mga pahina), gagawin ko na lang talaan ng mga salita yung PDF. Nakalagay sa talaan na iyon yung page number kung saan makikita yung salita. :Pasensiya na. May mga bagay lang kasi akong ginagawa na labas sa Wikipedia. Inaasahan kong matatapos ko yung pagsasa-PDF ng libro bandang Mayo pa. :[[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 11:40, 19 Abril 2021 (UTC) ::Pwede ko bang malaman kung anong mga pahina ang kulang-kulang at mga bilang nito? At paano niyo po ba isinasagawa ang PDF? Nais ko ring makita ang mga paunang gawa mo upang matansyahan ko na kung ano ang aking magagawa. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|kausapin]]) 13:11, 19 Abril 2021 (UTC) :::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: Mano-mano kong ginagawa yung PDF sa ngayon. Wala pa akong mabibigay na kopya. Ili-link ko na lang rito kung okey na. :::Babalitaan na lang kita. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 12:03, 28 Abril 2021 (UTC) ::::Godspeed po! Kung mano-mano niyo na lang pong tina-type ang mga iyan, nais kong ibahagi ang ginagamit kong tool para mas mapadali ito. ::::https://imagetotext.net/ ::::Screenshot o kaya picture po tapos makukuha niya na po ang teksto. Maaari ring i-crop para mas accurate. Minsan may ilang mga mali (kadalasan sa mga markang pang-aksento [accent marks] tulad ng "enye") pero minimal naman po at hindi na kailangang magsagot ng captcha tulad ng ibang tools online. Sana makatulong po ito upang mapadali ang gawain niyo. :) --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|kausapin]]) 13:30, 28 Abril 2021 (UTC) :::::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: Salamat sa tip. Siyanga pala, kung kaya ng oras mo, pwede patulong sa [[tulin]]? Mukhang may conflict sa editing sa pahina na yon e. Kailangan lang ng kompromiso. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 13:45, 28 Abril 2021 (UTC) == Paglilipat ng pahina == Hi GinawaSaHapon, napansin ko na kino''py''-''paste'' mo ang nilalaman at ginawang mong ''redirect'' ang "[[pag-imprenta]]" sa "[[paglilimbag]]" subalit nailipat dapat iyon imbis na ''copy-paste'' para manatili ang atribusyon ayon sa lisensya ng Wikipedia. Tingnan ang [[:en:Wikipedia:Moving a page#Page histories]]. Alam ko na hindi mo maililipat iyon dahil sa teknikal na limitasyon. Kaya sa susunod, abisuhin mo ang mga tagapangasiwa para gawin iyon. ''Anyway'', inayos ko na ito at naisanib na ang lahat ng pagbabago sa "paglilimbag." Salamat sa kontribusyon mo. :-) --[[User:Jojit fb|Jojit]] ([[User talk:Jojit fb|usapan]]) 04:03, 5 Agosto 2022 (UTC) ehcqfvgies5hsf0621mga4hn7ntp5ua 1960649 1960648 2022-08-05T04:09:39Z GinawaSaHapon 102500 /* Paglilipat ng pahina */ Tugon wikitext text/x-wiki '''Mabuhay!''' Magandang araw, GinawaSaHapon, at [[Wikipedia:Maligayang_pagdating!|maligayang pagdating]] sa Wikipedia! Salamat sa iyong mga [[Special:Contributions/GinawaSaHapon|ambag]]. Sana ay magustuhan mo at manatili ka sa websayt na ito. Ito ay isang talaan ng mga pahina na sa tingin ko ay makatutulong sa iyo: {|style="float:right;" |{{Pamayanan}} |} *[[Wikipedia:Patungkol|Tungkol sa Wikipedia]] *[[Wikipedia:Mga patakaran at panuntunan|Mga patakaran at panuntunan]] *[[Wikipedia:Paano baguhin ang isang pahina|Paano baguhin ang isang pahina]] *[[Wikipedia:Paano magsimula ng pahina|Paano magsimula ng pahina]] *[[Wikipedia:Mga kombensyon sa pagsusulat ng mga artikulo|Mga kombensyon sa pagsusulat ng mga artikulo]] *[[Wikipedia:Mga malimit itanong|Mga Karaniwang Tinatanong (FAQ)]] *[[Wikipedia:Tulong|Pahinang nagbibigay ng tulong]] *[[Wikipedia:Paanyayang nalilimbag|Pang-anyaya para sa iba pang ibig maging Wikipedista]] *'''For non-Tagalog speakers:''' ''you may leave messages and seek assistance at our'' [[Wikipedia:Help for Non-Tagalog Speakers]]. Sana ay malibang ka sa pagbabago ng mga artikulo at pagiging isang [[Wikipedia:Mga Wikipedista|Wikipedista]]! Maaari ninyo pong ilagda ang inyong pangalan sa pamamagitan ng paglalagay ng apat na tildes (<nowiki>~~~~</nowiki>); ito ay automatikong maglalagay ng pangalan at petsa. Kung kailangan mo ng tulong, maaari kang pumunta sa [[Wikipedia:Konsultasyon]], tanungin mo ako sa aking pahinang pang-usapan, o ilagay ang <code><nowiki>{{</nowiki>[[Template:Saklolo|saklolo]]<nowiki>}}</nowiki></code> sa iyong pahinang pang-usapan at isang Wikipedista ang madaling lalabas upang sagutin ang iyong mga tanong. Huwag rin ninyo pong makalimutang [[Wikipedia:Talaang pampanauhin para sa mga bagong tagagamit|lumagda sa ating talaang pampanauhin (''guestbook'')]]. Muli, mabuhay!{{#if:|<br><br><br>{{#ifeq:|di-kilala|Kami ay totoong nagpapasalamat nang higit dahil sa iyong mga naiiambag. Ngunit mariing hinihikayat ka naming [[Special:Userlogin/signup|gumawa ng isang panagutan]] upang: #madali ka naming makilala at hindi mapagkamalang ibang Wikipedista. #makapili ng sariling pangalan o palayaw at lagda. #mabago mo ang mga pahinang medyong sinanggalang. #kilalanin ang mga boto. #maitago ang iyong direksyong IP, at mapanatili ang iyong paglilihim. Muli, salamat, at mariin ka pa rin naming hinihikayat na [[Special:Userlogin/signup|gumawa ng isang panagutang pampatnugot]] para sa kabutihan ng Wikipedia, ng sarili mo, at ng lahat.}}{{#ifeq:|bandalo|Ang iyong mga pagbabago sa mga pahina namin ay hindi nakakabuti sa kalidad nito. Sa kabaliktaran, sinisira nito ang ganda ng mga artikulo, ang misyon ng Wikipedia, at ang wikang Tagalog.<br><br>Kami, ang Wikipedia, ay naglalayong tulungan ang buong mundo at ang wikang Tagalog sa pagpapalaganap ng malayang Tagalog na kaalaman sa buong mundo, ngunit nagmumungkang pinipigilan mo ang aming dalisay na layunin. Binabalaan ka ng pamayanan, at hinihikayat na magbago ng iyong sarili, at ng mga artikulo para sa kabutihan ng lahat. Upang makapagbigay ng malayang daan sa kaalaman sa buong mundo, sana tulungan mo kami sa aming huwad na layunin.<br><br><span style="color: #0000FF; font-weight: bold;">Kung magpapatuloy pa rin ang iyong mga pagbabagong nakaaapekto sa kalidad ng mga artikulo, maaaring mapilitan kaming pigilan ka, na maaaring humantong sa pagharang sa iyo. Maaari kaming tumulong sa iyo upang maging ganap kang katanggap-tanggap na Wikipedista kung susundin mo ang aming payo. Salamat sa iyong pagdinig sa aming kahilingan.</span>}}{{#ifeq:|bandalo-di-kilala|Ang iyong mga pagbabago sa mga pahina namin ay hindi nakakabuti sa kalidad nito. Sa kabaliktaran, sinisira nito ang ganda ng mga artikulo, ang misyon ng Wikipedia, at ang wikang Tagalog.<br><br>Kami, ang Wikipedia, ay naglalayong tulungan ang buong mundo at ang wikang Tagalog sa pagpapalaganap ng malayang Tagalog na kaalaman sa buong mundo, ngunit nagmumungkang pinipigilan mo ang aming dalisay na layunin. Binabalaan ka ng pamayanan, at hinihikayat na magbago ng iyong sarili, at ng mga artikulo para sa kabutihan ng lahat. Upang makapagbigay ng malayang daan sa kaalaman sa buong mundo, sana tulungan mo kami sa aming huwad na layunin. Kapagka handa ka nang tumulong sa totoong makakapagpabuting layunin ng Wikipedia, hinihikayat ka naming tumala upang [[Special:Userlogin/signup|makagawa ng isang panagutan pampatnugot]] upang: #madali ka naming makilala at hindi mapagkamalang ibang Wikipedista. #makapili ng sariling pangalan o palayaw at lagda. #mabago mo ang mga pahinang medyong sinanggalang. #kilalanin ang mga boto. #maitago ang iyong direksyong IP, at mapanatili ang iyong paglilihim. Muli, mariin naming hinihingi ang iyong pagtulong at pagtala sa Wikipedia.<br><br><span style="color: #0000FF; font-weight: bold;">Kung magpapatuloy pa rin ang iyong mga pagbabagong nakaaapekto sa kalidad ng mga artikulo, maaaring mapilitan kaming pigilan ka, na maaaring humantong sa pagharang sa iyo. Maaari kaming tumulong sa iyo upang maging ganap kang katanggap-tanggap na Wikipedista kung susundin mo ang aming payo. Salamat sa iyong pagdinig sa aming kahilingan.</span>}}}} ---- {{hlist|[[Image:Crystal_Clear_app_email.png|25px]] [[Wikipedia:Embahada|Ambasada]]|[[Wikipedia:Embahada|Ambasciata]]|[[Wikipedia:Embahada|Ambassad]]|[[Wikipedia:Embahada|Ambassade]]| [[Wikipedia:Embahada|Botschaft]]|[[Wikipedia:Embahada|Embaixada]]|[[Wikipedia:Embahada|Embajada]]|[[Wikipedia:Embahada|Embassy]]|[[Wikipedia:Embahada|大使館]]|style=font-size:85%; font-weight: bold; font-style: italic; text-align: center;}} [[Tagagamit:Lam-ang|Lam-ang]] ([[Usapang tagagamit:Lam-ang|makipag-usap]]) 13:52, 30 Setyembre 2019 (UTC) == Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia ng 2020 == [[File:WAM logo without text (Philippine edition).svg|right|250px]] Hello GinawaSaHapon, Inaanyahan kita na sumali sa patimpalak na [[Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020|'''Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia ng 2020''']] na naglalayong mapabuti ang mga artikulong may kinalaman sa Asya (tao, lugar, kultura atbp.). Ito ay kasalukuyang nagaganap sa buong buwan ng Nobyembre 2020. Maari kang makatanggap ng postkard mula sa isang pangkat pang-Wikimedia kapag nakalikha ka ng apat na artikulo. Basahin ang mga patakaran at mekaniks [[Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020#Mga patakaran|'''dito'''.]] Pindutin ang buton na ito upang makasali sa patimpalak: {{Clickable button 2|Magpatala na|url=https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia:Buwan_na_Pang-Asya_sa_Wikipedia/2020/Mga_kalahok&action=edit|class=mw-ui-progressive}} Kapag nakatala ka na, {{Clickable button 2|Isumite ang kontribusyon|url=https://tools.wmflabs.org/fountain/editathons/asian-month-2020-tl|class=mw-ui-progressive}} Kung may mga tanong tungkol dito, sabihan lamang sa [[Usapang Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020|'''pahinang usapan ng patimpalak'''.]] Maligayang paglikha ng mga pang-Asyang artikulo sa Wikipediang Tagalog. --[[User:Jojit fb|Jojit]] ([[User talk:Jojit fb|usapan]]) 13:13, 2 Nobyembre 2020 (UTC) == Maraming salamat sa interes mo sa [[Wikipedia:Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia/2020|Buwan na Pang-Asya sa Wikipedia ng 2020]] == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Asia medal.svg|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''Maraming salamat sa pagtala sa patimpalak!''' |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:WAM logo without text (Philippine edition).svg|100px]] |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | Natuwa ako dahil nag-''sign-up'' o nagpatala ka sa patimpalak na ito. Mas maganda sana kung nakapagsumite ka ng kahit isang lahok. Sa kabila nito, salamat na rin sa iyong interes at nawa'y sa susunod ay makalahok ka. Kung may mga katanungan ka, huwag kang mag-atubiling magbigay ng mensahe sa aking [[Usapang tagagamit:Jojit fb|pahina ng usapan]]. Muli, maraming salamat at nawa'y magpatuloy kang mag-ambag ng mataas na kalidad na artikulo dito sa Wikipediang Tagalog. --[[User:Jojit fb|Jojit]] ([[User talk:Jojit fb|usapan]]) 02:02, 2 Disyembre 2020 (UTC) |} == How to make it notable == How to make Adan Egot be a notable and not be deleted [[Tagagamit:CalabazaFénix2|CalabazaFénix2]] ([[Usapang tagagamit:CalabazaFénix2|makipag-usap]]) 01:27, 5 Enero 2021 (UTC) :Since you keep using English, I'll respond to you in English as well. :It's up to him, really. You '''don't make him notable, he should make himself notable.''' Wikipedia is not Wikia or Fandom. Please look at [[:en:WP:BIO|notability guidelines for people]] on the English Wikipedia, since it is also the ''de facto'' guidelines here at Tagalog Wikipedia. In a nutshell, a personality is considered notable if other news outlets cover him, has significant amount of followers (probably about 100k, I guess), and there are news or stories about him. :[[Adan Egot]] failed all of them, even the minimum requirements for him to have a page here. :On the other hand, [[DJ Loonyo]], at least for me, reached the minimum requirements, since at least one reliable media outlet has covered him, and looking at his accounts, he has a large following. :Only admins can delete pages. I'm not an admin, so I only nominate the page for deletion. :@[[Tagagamit:Jojit fb|Jojit fb]], need help for this one. : {{small|(edit 1/5/2021 9:41am) formatting fixes}} :[[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 01:40, 5 Enero 2021 (UTC) == Under Construction == Sir, pwedeng palagay ng under construction notice ang Pahinang Globalisasyon. Hindi pa tapos at baka mapagkamalan ng iba na kompleto na. Salamat! --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 10:45, 24 Enero 2021 (UTC) :{{Done}} Okey na @[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]. In-update ko na rin ang [[Padron:Translation WIP]]. Pakitanggal na lang kung tapos ka na. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 11:10, 24 Enero 2021 (UTC) == Matematika at terminong pang-agham == Hello. May gusto lang sana akong ibahagi sa´yo kasi nakita ko na madalas ka nang nag-eedit sa mga lathalaing nakaayon sa Matematika at Agham. May mga karagdagang resources po ako para sa mga iyan na alam ko. Pwede niyo pong tingnan [[https://www.dropbox.com/s/wjo06nxye5xy4w6/MAUGNAYING%20TALASALITAAN.zip?dl=0|dito]]. Ito po https://cjquines.com/files/talasalitaan.pdf na nakabatay sa naunang link. Ito naman po ayon sa [[http://pchrd.dost.gov.ph/index.php/news/6399-sampung-salitang-medikal-na-may-direktang-salin-sa-filipino|PH gov website]]. Nabasa ko po sa pahina niyo po na ang basehan niyo po ay ang diksiyonaryo.ph ngunit ikinababahala ko po na sapat ang impormasyon nito. Kahit na sinabing nakabase ito sa UP Diksiyonaryong Pilipino ni Ginoong Almario, hindi po sila nagkakaugnay nang tiningnan ko po. Maaari ko rin pong ipadala sa inyo ang isang pdf file ng mga litrato ng libro kung nanaisin niyo po (P.S. Puro at karamihan sa mga salita nito ay literal na Ingles :( . --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 04:24, 28 Marso 2021 (UTC) :Kamusta, @[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]! :Alam kong medyo kaduda-duda ang diksiyonaryo.ph since wala siyang staff list, atbp. Kaso lang, sa lahat ng mga nakita kong ''readily verifiable'' na site sa net, ito ang pinakakatiwa-tiwalang site para sa akin, since halos hawig siya sa UPDF. Sumasangguni rin ako sa iba pang mga site para lalong mapatibay ang mga sources (since mas marami, mas matibay para sakin). Kung wala talaga, literal kong isasalin yung termino sa Filipino ''muna'' bago ko isalin yon sa Kastila pa-Filipino. Kung may termino ang ibang wika sa Pinas, yun ang gagamitin ko (tulad ng ''dagup'' para sa ''sum''). :Patungkol naman sa mga link na kinawing mo, di kasi ako tagahanga ng ''Maugnayin'' e. Puro kasi gumagawa sila ng mga bagong termino na kung tutuusin ay ma-eexpress na sa Filipino (hal. kung hindi ako mali, sila ang source ng ''sipnayan'', kahit na okey naman sa dila at sa ortograpiya ang salitang ''matematika''). Tapos, mga ''tongue twister'' yung iba pa nilang panukala. Alam kong opisyal yon, kaya gagamitin ko rin yon ''as alternative'' o minsan, ang mismong terminong gagamitin. Para sakin kasi, mas okey kung ang gagamiting salita sa mga ''specialized fields'' ay yung mga salitang ginagamit na sa normal na diskurso. :Yung pangalawa, error 404. Tapos, yung sa gov website, hindi ako masyado pumapasok sa medical field since hindi ko yon talaga ''forte''. Sinasalin ko lang yung mga alam ko talaga yung aktwal na konsepto - anime, animasyon, pagpoprograma, at may kalakihang bahagi ng matematika at agham. Hanggat maaari kasi, gusto kong isalin yon sa normal na Filipino, yung madaling maintindihan, kaya kailangang alam ko rin yung mismong sinasalin ko. :Para malinaw, ''hindi ako tagahanga'' ng ''Maugnayin'', pero di ibig sabihin na hindi ko yon gagamitin. Mas mataas ang ''precedence'' ng mga opisyal na libro kesa sa mga website, kaya mas mauuna pa rin yan kung magkatalo man. Salamat pala sa kopya, at pasensiya na sa ''wall of text''. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 05:40, 28 Marso 2021 (UTC) ::oKIE. Sa pagkakaalam ko, hindi lahat imbento ng mga iskolar o mga dakila ang mga termino sa libro (Maliban sa mga pagsasanib, pero wikipedia worthy parin yun para sa mga naghahanap nito). Kung titingnan sa bahagi ng kasaysayan ng wika at komunikasyon noong mga 1900, ang librong ito ay ginawa noong 1969 (hehe), na ilang taon bago ang konstitusyon noong 1986. Sa konstitusyon ng 1986, inilahad dito ang mga wika at paraan ng komunikasyon sa bawat asignatura. Halimbawa, EsP, AP, at MAPEH ay nasa wikang Filipino. Ang Math, Science, atbp teknikal ay nasa Ingles upang makipag-ugnayan tayo sa ibang bansa at bilang "panakip-butas(?)" sa mga salitang wala sa Filipino. Ang libro ay nagbase at nakaayon sa mga kilalang organisasyon at ospital noong panahon tulad ng PH Normal University. Ibigsabihin, may mga iskolar na nagbigay ideya sa pagbubuo ng mga salita. Ayos lang naman sa akin kung hindi gawing Pamagat ng artikulo ang mga nasa libro pero kaakibat sana sa unang pangungusap o talata. Para sakin, mas maganda ang pamagat mula sa Kastila tapos sa talata ang mga salin sa Natural na Tagalog at Ingles. ::Sa link na ibinigay ko, gumagana ang sa gov website. Ang di gumana sa number 2. Inayos ko na po. Tsaka ano po ang WAll of Text? --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 08:56, 28 Marso 2021 (UTC) :::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: :::Wala naman akong problema sa ''Maugnayin''. Since may kopya na ako (muli, salamat), sisimulan ko yung mga pagbabagong kailangan. Para malinaw, kasalukuyan kong sinasalin ''nang buo'' ang [[Operasyon (matematika)]]. Habang sinasalin ko iyon, ginagawan ko rin ng mga pahina ang mga pulang wikilinks, at least kahit yung ''lead'' muna para may masimulan. Medyo matatagalan yung paglapat sa mga pagbabago. :::Balak ko ring gumawa ng padron para sa pagsangguni sa ''Maugnayin''. Kung alam mo yung detalye ng libro, pakilagay naman rito (may-akda, editor, publishing house, edition, lokasyon ng palimbagan, taon, etc.) para mapunan ko yung padron na iyon nang maayos. Siguro, kokopyahin ko muna yung laman ng ''Maugnayin'' (yung zip file ng mga larawan ng pahina) sa isang maayos na PDF, mula simula hanggang dulo, at ia-upload sa Internet Archive para sa verification purposes. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 10:18, 28 Marso 2021 (UTC) ::::Dagdag ko lang, depende sa copyright ng libro kung magagawa ko itong mai-reproduce at mai-upload sa Internet Archive. At kahit na mai-reproduce ko man ito, baka madalang ko lang ito magagamit, since dedepende pa rin ang gagamiting salita/pamagat sa mga factors na ito: dali ng pagbigkas, laganap ba, ginagamit rin ba ng ibang mga site, madalas bang ginagamit ang salita sa isang natural na usapan, atbp. ::::Siyanga pala, ''wall of text'' yung sagot ko kanina. Mahabang sagot para sa isang maiksing tanong. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 10:44, 28 Marso 2021 (UTC) :::::Aaminin ko po sa inyo, wala akong alam tungkol sa internet archive library. Nakita ko na siya noon pero wala akong ideya sa pagmamaniobra nito. At saka wala rin akong alam tungkol sa padron. Pasensya na kasi baguhan pa lang ako sa mga ito. Nais ko rin pong tumulong pero may mga tutorial po ba para sa mga ito? Kapag may panahon ako, hahalungkatin ko ang mga impormasyon tungkol sa libro. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 11:47, 28 Marso 2021 (UTC) ::::::Plano kong isaayos yung kopyang binigay mo sakin. In short, kokopyahin ko bawat salita, at kung posible, maging ang layout nito. Mahirap kasing ma-search yung mga salita nang maayos kung larawan lang e. Kaso lang, kailangan ko munang makasigurong di na yon copyrighted, o kahit papaano, okey lang i-reproduce for educational purposes. ::::::Madali lang ang Internet Archive. Ginagamit yon para itago yung mga webpage (lalo na yung mga balita) since pwedeng burahin anumang oras ang mga iyon. Kapag nangyari iyon, hindi na mabe-verify ang source sa hinaharap, o baka binago na yon ng gumawa. Alam ko, may tutorial yung mismong website tungkol sa paano mag-save ng webpage. Tingnan mo roon. ::::::Sa cite web na padron, hanapin mo yung parameter na archive-url at archive-date. Ilagay mo sa archive-url yung url ng Internet Archive. Tapos, kailan siya in-archive (makikita mo roon mismo) sa archive-date naman. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 12:00, 28 Marso 2021 (UTC) :::::::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: :::::::May padron na ang ''Maugnayin''. ([[Padron:Maugnayin]]). May dalawang parametro muna yan: salita at pahina. Optional ang pahina, pero required ang salita. Wala pang link since wala pang digital version na magagamit. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 01:02, 29 Marso 2021 (UTC) ::::::::Sisimulan ko na ang pagdi-digitalize sa ''Maugnayin''. Since di ko ma-verify yung estado ng copyright nito, ia-assume ko na lang ito na OK na, since 52 years na nung na-publish ito. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 01:44, 29 Marso 2021 (UTC) :::::::::Um. Paano ko po ba yan baguhin? Anong mga parte sa padron ba ang aking babaguhin o idaragdag? Pa-tutorial lang o halimabwa. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 07:13, 29 Marso 2021 (UTC) <code>{{Maugnayin|salita=sipnayan|pahina=56}}</code> Ganyan siya gamitin. Palitan mo lang yung salita at pahina. Optional ang pahina. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 07:17, 29 Marso 2021 (UTC) So, idaragdag ko lang ang mga salita at pahina sa table (sa ilalim ng paglalarawan at example) ? BTW, Sa copyright naman, siguro hindi siya ganoon kastrikto kasi kalat na ang file na ito sa Internet eh, lalung-lalo na ang reddit. Tulad sa mga module ngayon, maaari atang ilapat online at maaaring ibahagi sa iba. At saka, nahanap ko sa isang talk page ng Wiki english, ang librong ito ay hindi pinagbigyang bisa o hindi pa konsiderado ng KWF at DepEd. Kailangan pa raw ng sapat na panahon upang ang mga salita ay maging laganap sa Filipino. Kumbaga, more time para maging widespread at saka doon palang magiging opisyal ang mga salita. Ang may-akda, si Gonzales, ay gumawa ng maraming mga salita na pinagsanib at mga baguhan (neologism) kaya hindi ito laganap. May ilang mga salita na naging matagumpay tulad ng "sipnayan" at "agham(?)" at "sihay". Siguro matutuwa siya kapag ginawan mo ng PDF ang aklat niya :). --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|makipag-usap]]) 07:27, 29 Marso 2021 (UTC) == Update? == Hello. Nagawa niyo na po ba yung PDF ng libro? Baka maaari akong makatulong. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|kausapin]]) 11:16, 19 Abril 2021 (UTC) :@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: :Sorry, di pa e. Kung gusto mong isa-PDF yung libro, sige lang. I-merge na lang natin yung mga gawa. :Para sumimple na lang (since kulang-kulang pala yung mga pahina), gagawin ko na lang talaan ng mga salita yung PDF. Nakalagay sa talaan na iyon yung page number kung saan makikita yung salita. :Pasensiya na. May mga bagay lang kasi akong ginagawa na labas sa Wikipedia. Inaasahan kong matatapos ko yung pagsasa-PDF ng libro bandang Mayo pa. :[[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 11:40, 19 Abril 2021 (UTC) ::Pwede ko bang malaman kung anong mga pahina ang kulang-kulang at mga bilang nito? At paano niyo po ba isinasagawa ang PDF? Nais ko ring makita ang mga paunang gawa mo upang matansyahan ko na kung ano ang aking magagawa. --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|kausapin]]) 13:11, 19 Abril 2021 (UTC) :::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: Mano-mano kong ginagawa yung PDF sa ngayon. Wala pa akong mabibigay na kopya. Ili-link ko na lang rito kung okey na. :::Babalitaan na lang kita. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 12:03, 28 Abril 2021 (UTC) ::::Godspeed po! Kung mano-mano niyo na lang pong tina-type ang mga iyan, nais kong ibahagi ang ginagamit kong tool para mas mapadali ito. ::::https://imagetotext.net/ ::::Screenshot o kaya picture po tapos makukuha niya na po ang teksto. Maaari ring i-crop para mas accurate. Minsan may ilang mga mali (kadalasan sa mga markang pang-aksento [accent marks] tulad ng "enye") pero minimal naman po at hindi na kailangang magsagot ng captcha tulad ng ibang tools online. Sana makatulong po ito upang mapadali ang gawain niyo. :) --[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]] ([[Usapang tagagamit:Kurigo|kausapin]]) 13:30, 28 Abril 2021 (UTC) :::::@[[Tagagamit:Kurigo|Kurigo]]: Salamat sa tip. Siyanga pala, kung kaya ng oras mo, pwede patulong sa [[tulin]]? Mukhang may conflict sa editing sa pahina na yon e. Kailangan lang ng kompromiso. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 13:45, 28 Abril 2021 (UTC) == Paglilipat ng pahina == Hi GinawaSaHapon, napansin ko na kino''py''-''paste'' mo ang nilalaman at ginawang mong ''redirect'' ang "[[pag-imprenta]]" sa "[[paglilimbag]]" subalit nailipat dapat iyon imbis na ''copy-paste'' para manatili ang atribusyon ayon sa lisensya ng Wikipedia. Tingnan ang [[:en:Wikipedia:Moving a page#Page histories]]. Alam ko na hindi mo maililipat iyon dahil sa teknikal na limitasyon. Kaya sa susunod, abisuhin mo ang mga tagapangasiwa para gawin iyon. ''Anyway'', inayos ko na ito at naisanib na ang lahat ng pagbabago sa "paglilimbag." Salamat sa kontribusyon mo. :-) --[[User:Jojit fb|Jojit]] ([[User talk:Jojit fb|usapan]]) 04:03, 5 Agosto 2022 (UTC) :[[Tagagamit:Jojit fb|@Jojit fb]] Pasensiya na. Balak ko kasing i-expand yung Paglilimbag, kaso lang nalaman kong naka-link sa Wikidata yung Pag-imprenta sa Printing imbes na Paglilimbag. Nag-research muna ako para makasiguro, at nakumpirma kong Paglilimbag = Printing sa Ingles, kaya naman binago ko na agad yon. :Mag-iiwan ako ng mga mensahe sa susunod sa talk page niyo para sa maayos na paglilipat ng mga pahina. Salamat sa pag-alala. [[Tagagamit:GinawaSaHapon|<span style="border-radius: 3px; background-color:#3366cc; color: white; font-weight: bold; padding: 5px;">GinawaSaHapon</span>]] <span style="font-size:85%;">('''[[Usapang tagagamit:GinawaSaHapon|usap tayo!]]''')</span> 04:09, 5 Agosto 2022 (UTC) j3t0z3zqff1jwfv0ddow4klrg539in6 0 295271 1960560 1960377 2022-08-05T01:22:39Z 49.149.133.88 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Nobyembre 2020}} {{pp-protected|small=yes}} {{Infobox beauty pageant | image = Rabiya Mateo 2021 (cropped).jpg | caption = [[Rabiya Mateo]] ang Miss Universe Philippines 2020 | date = October 25, 2020 | venue = Cordillera Convention Hall, Baguio Country Club, Baguio | presenters = KC Montero | acts = {{Hlist|Jessica Sanchez|Allen Cecilio|Anjo Families|Kevin Montillano}} | theme = The Filipino is Phenomenal | entrants = 46 | placements = 16 | broadcaster = [[GMA Network]] | debuts = | withdraws = {{Hlist|[[Aurora]]|[[Capiz]]|[[Cagayan de Oro]]|[[Leyte]]|[[Negros Occidental]]|[[Sorsogon]]}} | returns = | photogenic = Tracy Maureen Perez<br>[[Cebu City]] | best national costume = Lou Dominique Piczon<br>[[Mandaue]] | congeniality = | winner = Rabiya Mateo<br>[[Iloilo City]] | represented = | before = | next = [[Miss Universe Philippines 2021|2021]] }} Ang '''Miss Universe Philippines 2020''' ay magiging ika-1 edisyon ng kompetisyon ng [[Miss Universe Philippines]], sa ilalim ng bagong samahan.<ref name="ABS-CBN News">{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=What to expect from first Miss Universe Philippines pageant |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/28/20/what-to-expect-from-first-miss-universe-philippines-pageant |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref> Dati ang franchise ng Pilipinas ng Miss Universe ay nasa ilalim ng Binibining Pilipinas Charities, Inc.. Ang gabi ng coronation ay paunang naka-iskedyul para sa 3 Mayo 2020. Gayunpaman, dahil sa pandemya ng COVID-19, inilipat ito kahit dalawang beses; una hanggang 14 Hunyo 2020. at kalaunan hanggang 25 Oktubre 2020. Sa 14 Oktubre 2020, inanunsyo ng tagapag-ayos na ang Paunang kumpetisyon at Grand Finals ay kunan ng pelikula sa Baguio Country Club sa Baguio. Ang finals ay i-broadcast sa [[GMA Network]]. Sa pagtatapos ng kaganapan, si [[Gazini Ganados]] ng Talisay, Cebu, ang nagwagi ng [[Binibining Pilipinas 2019]], ay magpapasa ng titulo sa kanyang kahalili na may bagong korona na tinawag na "Filipina". Ang mananalo ay kumakatawan sa Pilipinas sa [[Miss Universe 2020]]. ==Resulta== ===Mga pagkakalagay=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! style="width:225px;"|Final Results|| style="width:250px;"|Contestant |- | '''Miss Universe Philippines 2020''' | * '''[[Iloilo City]]''' – '''Rabiya Mateo''' |- | '''1st Runner Up''' | * '''[[Parañaque]]''' – Maria Ysabella Ysmael |- | '''2nd Runner Up''' | * '''[[Quezon City]]''' – Michele Theresa Gumabao |- | '''3rd Runner Up''' | * '''[[Bohol]]''' – Pauline Amelinckx |- | '''4th Runner Up''' | * '''[[Cavite]]''' – Kimberly Hakenson |- | '''Top 16''' | * '''[[Aklan]]''' – Christelle Abello * '''[[Albay]]''' – Paula Madarieta Ortega * '''[[Biliran]]''' – Skelly Ivy Florida '''§''' * '''[[Cebu City]]''' – Tracey Maureen Perez * '''[[Cebu|Cebu Province]]''' – Apriel Smith * '''[[Davao City]]''' – Alaiza Flor Malinao * '''[[Mandaue]]''' – Lou Dominique Piczon * '''[[Misamis Oriental]]''' – Caroline Veronilla * '''[[Pasig City]]''' – Riana Pangindian * '''[[Romblon]]''' – Marie Fee Tajaran * '''[[Taguig]]''' – Sandra Lemonon |- | colspan="2" | '''{{nowrap|§ – Fan Vote Winner / Voted in the Top 16 by Fans}}''' |- |} ==Background== Ang bagong Miss Universe Philippines ay iginawad sa [[Shamcey Supsup]], pambansang direktor; ang bagong samahan ay gaganapin ang unang edisyon ng kompetisyon sa 3 Mayo 2020.<ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/19/shamcey-supsup-to-lead-fresh-miss-universe-ph-organization| title=Shamcey Supsup to lead ‘fresh’ Miss Universe PH organization | newspaper=[[ABS-CBN]] | access-date=December 10, 2019}}</ref><ref>{{cite news | url=https://lifestyle.inquirer.net/352957/shamcey-supsup-to-lead-selection-of-ph-bet-to-miss-u-starting-2020/| title=Shamcey Supsup to lead selection of PH bet to Miss U starting 2020 | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 10, 2019}}</ref> ===Selection of participants=== Noong Disyembre 2019, inilunsad ng samahan ang paghahanap nito sa susunod na Filipina na magiging kinatawan ng Pilipinas sa kumpetisyon ng Miss Universe 2020.<ref name="ABS-CBN News"/><ref>{{Cite web|url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/724068/what-shamcey-is-looking-for-in-miss-universe-philippines-aspirants/story/|title=What Shamcey is looking for in Miss Universe Philippines aspirants|website=GMA News Online|language=en-US|access-date=2020-01-30}}</ref><ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://cebudailynews.inquirer.net/275523/miss-universe-philippines-bares-official-call-for-2020-pageant-applicants | title=Miss Universe Philippines bares official call for 2020 pageant applicants | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 17, 2019}}</ref> Noong 14 Pebrero 2020, ipinakita ang 52 na mga paligsahan ng [[Miss Universe Philippines]] 2020. Noong 28 Pebrero 2020, nakumpirma na ang Negros Occidental ay aalis sa pageant dahil gusto niyang tumuon muna ang kanyang pag-aaral. ==Mga Delegado== 46 na kalahok ang sumali para sa titulo {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of the pageant}} ! Bayan/Tirahan ! ! Placement |- | [[Aklan]] || Christelle Abello || 26 |[[Kalibo, Aklan|Kalibo]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Albay]] || Paula Ortega || 24 |[[Ligao|Ligao City]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Angeles City|Angeles]] || Christine Silvernale || 19 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]] | || |- | [[Antique]] || Joecel Marie Robenta || 23 |[[Tibiao, Antique|Tibiao]] | || |- | [[Batanes]] || Jan Alexis Elcano || 21 |[[Basco, Batanes|Basco]] | || |- | [[Batangas]] || Nathalia Urcia || 26 |[[Ibaan, Batangas|Ibaan]] | || |- | [[Benguet]] || Bea Theresa Maynigo || 24 |[[Baguio|Baguio City]] | || |- | [[Biliran]] || Skelly Ivy Florida || 21 |[[Naval, Biliran|Naval]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Bohol]] || Pauline Amelinckx || 25 |[[Tubigon, Bohol|Tubigon]] | || style="text-align:center;" |3rd Runner-Up |- | [[Bulacan]] || Daniella Louise Loya || 20 |[[Malolos, Bulacan|Malolos]] | || |- | [[Cagayan]] || Mari Danica Reynes || 27 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]]{{efn|she is from Angeles City}} | || |- | [[Camarines Sur]] || Krizzia Lynn Moreno || 25 |[[Naga, Camarines Sur|Naga]] | || |- | [[Catanduanes]] || Sigrid Grace Flores || 27 |[[Panganiban, Catanduanes|Panganiban]] | || |- | [[Cavite]]|| Kimberly Hakenson || 26 |[[Silang, Cavite|Silang]] | || style="text-align:center;" |4th Runner-Up |- | [[Cebu City]] || [[:en:Tracy Perez|Tracy Maureen Perez]] || 27 |[[Madridejos, Cebu|Madridejos]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Cebu|Cebu Province]] || Apriel Smith || 24 |[[Badian, Cebu|Badian]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Davao del Norte]] || We'am Ahmed || 20 |[[Tagum]] | || |- | [[Davao del Sur]]|| Alaiza Flor Malinao || 27 |[[Sulop, Davao del Sur|Sulop]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Ilocos Sur]]|| Adelma Krissel Benicta || 26 |[[Bantay, Ilocos Sur|Bantay]] | || |- | '''[[Iloilo City]]''' || '''[[Rabiya Mateo]]''' || '''23''' |[[Balasan, Iloilo|Balasan]] | || style="text-align:center;" |'''Miss Universe Philippines 2020''' |- | [[Iloilo|Iloilo Province]] || Kim Chi Crizaldo || 23 |[[Sara, Iloilo|Sara]] | || |- | [[Isabela (province)|Isabela]] || Ma. Regina Malana || 25 |[[Naguilian, Isabela|Naguilian]] | || |- | [[Kalinga]] || Noreen Victoria Mangawit || 22 |[[Tabuk]] | || |- | [[La Union]] || Trizha Ocampo || 25 |[[Agoo, La Union|Agoo]] | || |- | [[Laguna]]|| Jo-Ann Flores || 26 |[[San Pablo, Laguna|San Pablo]] | || |- | [[Makati]] || Ivanna Kamil Pacis || 24 |[[Makati|Pembo]] | || |- | [[Mandaue]] || Lou Dominique Piczon || 24 |[[Ronda, Cebu|Ronda]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Manila]] || Alexandra Abdon || 25 |[[Manila]] | || |- | [[Marinduque]] || Ma. Lianina Macalino || 27 |[[Boac, Marinduque|Boac]] | || |- | [[Misamis Oriental]] || Caroline Joy Veronilla || 25 |[[Cagayan de Oro]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Muntinlupa]] || Maricres Castro || 25 |[[Muntinlupa|Alabang]] | || |- | [[Oriental Mindoro]]|| Adee Hitomi Akiyama || 27 |[[Calapan]] | || |- | [[Palawan]] || Jennifer Linda || 18 |[[Puerto Princesa]] | || |- | [[Pampanga]] || Patricia Mae Santos || 26 |[[Mexico, Pampanga|Mexico]] | || |- | [[Pangasinan]] || Ma. Niña Soriano || 24 |[[Alaminos, Pangasinan|Alaminos]] | || |- | [[Parañaque]] || Ma. Ysabella Ysmael || 24 |[[Parañaque]] | || style="text-align:center;" |1st Runner-Up |- | [[Pasay]] || Zandra Nicole Santa Maria || 27 |[[Pasay]] | || |- | [[Pasig]] || Riana Agatha Pangindian || 24 |[[Pasig]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Quezon City]] || [[:en:Michele Gumabao|Michele Theresa Gumabao]] || 28 |[[Quezon City]] | || style="text-align:center;" |2nd Runner-Up |- | [[Quezon Province]] || Faye Dominique Deveza || 23 |[[Lucban, Quezon|Lucban]] | || |- | [[Rizal]]|| Ericka Evangelista || 25 |[[Cainta]] | || |- | [[Romblon]] || Marie Fee Tajaran || 25 |[[Calatrava, Romblon|Calatrava]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[South Cotabato]] || Mariel Joyce Pascua || 23 |[[General Santos]] | || |- | [[Surigao del Norte]] || Carissa Quiza || 19 |[[Claver, Surigao del Norte|Claver]] | || |- | [[Taguig]]|| Sandra Lemonon || 26 |[[Taguig]] | || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Zamboanga del Sur]]|| Perlyn Cayona || 22 |[[Dumingag, Zamboanga del Sur|Dumingag]] | || |- |} ===Withdrawals=== {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age ! Hometown ! Reason |- |[[Aurora]] |Princess Marquez |21 |[[Dipaculao, Aurora|Dipaculao]] |On October 19, 2020, Marquez confirmed her withdrawal due to some personal reasons.<ref name="AuroraWithdrew">{{cite web|url=https://www.facebook.com/322404311928189/posts/797176101117672/|title=Miss Universe Philippines Withdrew}}</ref> |- |[[Cagayan de Oro]] |Vincy Vacalares |22 |[[Cagayan de Oro]] |On October 16, 2020, an accredited partner of Miss Universe Philippines announced that Vacalares tested positive for COVID-19.<ref name="MBContestantWithdrew"/> |- |[[Capiz]] |Mariam Lara Hamid |20 |[[Panay, Capiz|Panay]] |On October 3, 2020, Hamid posted on her social media account declaring her withdrawal due to some issues with her province's accredited partner.<ref>{{cite web|url=https://m.facebook.com/photo.php?fbid=181300700121035|title=Capiz Withdrew}}</ref> |- |[[Leyte]] |Chaira Lyn Markwalder |26 |[[Leyte]] |N/A |- |[[Negros Occidental]] |Angela Aninang |25 |[[Bacolod]]/[[Mabalacat]] |On February 28, 2020, it was confirmed that Aninang will be withdrawing from the pageant to focus on her study.<ref>{{cite news|url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-universe/beauty-queen-withdrew-participation-from-miss-universe-to-focus-on-medical-practice/eventshow/75031561.cms|title=Beauty queen withdrew participation from Miss Universe to focus on medical practice|work=Entertainment Times|date=April 7, 2020|accessdate=October 15, 2020}}</ref> |- |[[Sorsogon]] |Maria Isabela Galeria |22 |[[Matnog, Sorsogon|Matnog]] |On October 15, 2020, Galeria announced that she will be leaving the competition as she continue her full recovery from COVID-19 after contracting the disease on September 27.<ref name="SorsogonWithdrew"/><ref name="MBSorsogonWithdrew" /> |} ==Crossovers== Contestants who previously competed in the previous editions of local beauty pageants or in international competition: {{col-begin|width=80%}} {{col-2}} ;;;;National Pageants ;;[[Binibining Pilipinas]] *[[Binibining Pilipinas 2015|2015]]: Alaiza Malinao ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Apriel Smith ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Riana Pangindian ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: [[Michele Gumabao]] ''(Bb. Pilipinas Globe)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sandra Lemonon ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sigrid Grace Flores ''(Top 25)'' *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Sigrid Grace Flores *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Maria Isabela Galeria ''(Top 15)'' ;;[[Miss World Philippines]] *[[Miss World Philippines 2015|2015]]: Christelle Abello ''(Top 13)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Sandra Lemonon ''(4th Princess)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Ivanna Kamil Pacis ''(Top 12)'' *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Trizha Ocampo *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Faye Dominique Deveza *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Princess Laureano *[[Miss World Philippines 2018|2018]]: Mari Danica Reynes ''(Top 16)'' *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Kimberly Hakenson ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Tracy Maureen Perez ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} {{col-2}} ;;[[Miss Philippines Earth]] *[[Miss Philippines Earth 2018|2018]]: We'am Ahmed ''(Top 18)'' *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Maricres Castro *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Krizzia Lynn Moreno ;;[[Mutya ng Pilipinas|Mutya Pilipinas]] *[[Mutya ng Pilipinas 2014|2014]]: Angela Aninang *[[Mutya ng Pilipinas 2018|2018]]: Pauline Amelinckx ''(Mutya ng Pilipinas-Global Beauty Queen)'' *[[Mutya Pilipinas 2019|2019]]: Maricres Castro ;;Miss World Tourism Philippines *2014: Maria Fee Tajaran ;;;;International pageants ;;The Miss Globe *2018: [[Michele Gumabao]] ''(Top 15)'' ;;Miss Tourism Global *2018: Bea Theresa Maynigo ''(1st runner-up)'' ;;Miss Teen Universe *2013: Kimberly Hakenson ''(Top 12)'' ;;Miss Model of the World *2012: Zandra Nicole Sta. Maria {{col-end}} ==Talasanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:2020 beauty pageants]] [[Kategorya:2020 sa Pilipinas]] [[Kategorya:Beauty pageants in the Philippines]] 7askzspetg08i7wqv5c1i1uousctmlo 1960561 1960560 2022-08-05T01:30:18Z 49.149.133.88 /* Mga Delegado */ wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Nobyembre 2020}} {{pp-protected|small=yes}} {{Infobox beauty pageant | image = Rabiya Mateo 2021 (cropped).jpg | caption = [[Rabiya Mateo]] ang Miss Universe Philippines 2020 | date = October 25, 2020 | venue = Cordillera Convention Hall, Baguio Country Club, Baguio | presenters = KC Montero | acts = {{Hlist|Jessica Sanchez|Allen Cecilio|Anjo Families|Kevin Montillano}} | theme = The Filipino is Phenomenal | entrants = 46 | placements = 16 | broadcaster = [[GMA Network]] | debuts = | withdraws = {{Hlist|[[Aurora]]|[[Capiz]]|[[Cagayan de Oro]]|[[Leyte]]|[[Negros Occidental]]|[[Sorsogon]]}} | returns = | photogenic = Tracy Maureen Perez<br>[[Cebu City]] | best national costume = Lou Dominique Piczon<br>[[Mandaue]] | congeniality = | winner = Rabiya Mateo<br>[[Iloilo City]] | represented = | before = | next = [[Miss Universe Philippines 2021|2021]] }} Ang '''Miss Universe Philippines 2020''' ay magiging ika-1 edisyon ng kompetisyon ng [[Miss Universe Philippines]], sa ilalim ng bagong samahan.<ref name="ABS-CBN News">{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=What to expect from first Miss Universe Philippines pageant |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/28/20/what-to-expect-from-first-miss-universe-philippines-pageant |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref> Dati ang franchise ng Pilipinas ng Miss Universe ay nasa ilalim ng Binibining Pilipinas Charities, Inc.. Ang gabi ng coronation ay paunang naka-iskedyul para sa 3 Mayo 2020. Gayunpaman, dahil sa pandemya ng COVID-19, inilipat ito kahit dalawang beses; una hanggang 14 Hunyo 2020. at kalaunan hanggang 25 Oktubre 2020. Sa 14 Oktubre 2020, inanunsyo ng tagapag-ayos na ang Paunang kumpetisyon at Grand Finals ay kunan ng pelikula sa Baguio Country Club sa Baguio. Ang finals ay i-broadcast sa [[GMA Network]]. Sa pagtatapos ng kaganapan, si [[Gazini Ganados]] ng Talisay, Cebu, ang nagwagi ng [[Binibining Pilipinas 2019]], ay magpapasa ng titulo sa kanyang kahalili na may bagong korona na tinawag na "Filipina". Ang mananalo ay kumakatawan sa Pilipinas sa [[Miss Universe 2020]]. ==Resulta== ===Mga pagkakalagay=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! style="width:225px;"|Final Results|| style="width:250px;"|Contestant |- | '''Miss Universe Philippines 2020''' | * '''[[Iloilo City]]''' – '''Rabiya Mateo''' |- | '''1st Runner Up''' | * '''[[Parañaque]]''' – Maria Ysabella Ysmael |- | '''2nd Runner Up''' | * '''[[Quezon City]]''' – Michele Theresa Gumabao |- | '''3rd Runner Up''' | * '''[[Bohol]]''' – Pauline Amelinckx |- | '''4th Runner Up''' | * '''[[Cavite]]''' – Kimberly Hakenson |- | '''Top 16''' | * '''[[Aklan]]''' – Christelle Abello * '''[[Albay]]''' – Paula Madarieta Ortega * '''[[Biliran]]''' – Skelly Ivy Florida '''§''' * '''[[Cebu City]]''' – Tracey Maureen Perez * '''[[Cebu|Cebu Province]]''' – Apriel Smith * '''[[Davao City]]''' – Alaiza Flor Malinao * '''[[Mandaue]]''' – Lou Dominique Piczon * '''[[Misamis Oriental]]''' – Caroline Veronilla * '''[[Pasig City]]''' – Riana Pangindian * '''[[Romblon]]''' – Marie Fee Tajaran * '''[[Taguig]]''' – Sandra Lemonon |- | colspan="2" | '''{{nowrap|§ – Fan Vote Winner / Voted in the Top 16 by Fans}}''' |- |} ==Background== Ang bagong Miss Universe Philippines ay iginawad sa [[Shamcey Supsup]], pambansang direktor; ang bagong samahan ay gaganapin ang unang edisyon ng kompetisyon sa 3 Mayo 2020.<ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/19/shamcey-supsup-to-lead-fresh-miss-universe-ph-organization| title=Shamcey Supsup to lead ‘fresh’ Miss Universe PH organization | newspaper=[[ABS-CBN]] | access-date=December 10, 2019}}</ref><ref>{{cite news | url=https://lifestyle.inquirer.net/352957/shamcey-supsup-to-lead-selection-of-ph-bet-to-miss-u-starting-2020/| title=Shamcey Supsup to lead selection of PH bet to Miss U starting 2020 | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 10, 2019}}</ref> ===Selection of participants=== Noong Disyembre 2019, inilunsad ng samahan ang paghahanap nito sa susunod na Filipina na magiging kinatawan ng Pilipinas sa kumpetisyon ng Miss Universe 2020.<ref name="ABS-CBN News"/><ref>{{Cite web|url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/724068/what-shamcey-is-looking-for-in-miss-universe-philippines-aspirants/story/|title=What Shamcey is looking for in Miss Universe Philippines aspirants|website=GMA News Online|language=en-US|access-date=2020-01-30}}</ref><ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://cebudailynews.inquirer.net/275523/miss-universe-philippines-bares-official-call-for-2020-pageant-applicants | title=Miss Universe Philippines bares official call for 2020 pageant applicants | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 17, 2019}}</ref> Noong 14 Pebrero 2020, ipinakita ang 52 na mga paligsahan ng [[Miss Universe Philippines]] 2020. Noong 28 Pebrero 2020, nakumpirma na ang Negros Occidental ay aalis sa pageant dahil gusto niyang tumuon muna ang kanyang pag-aaral. ==Mga Delegado== 46 na kalahok ang sumali para sa titulo {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of the pageant}} ! Bayan/Tirahan ! Group ! Placement |- | [[Aklan]] || Christelle Abello || 26 |[[Kalibo, Aklan|Kalibo]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Albay]] || Paula Ortega || 24 |[[Ligao|Ligao City]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Angeles City|Angeles]] || Christine Silvernale || 19 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]] |[[Luzon]] || |- | [[Antique]] || Joecel Marie Robenta || 23 |[[Tibiao, Antique|Tibiao]] |[[Visayas]] || |- | [[Batanes]] || Jan Alexis Elcano || 21 |[[Basco, Batanes|Basco]] |[[Luzon]] || |- | [[Batangas]] || Nathalia Urcia || 26 |[[Ibaan, Batangas|Ibaan]] |[[Luzon]] || |- | [[Benguet]] || Bea Theresa Maynigo || 24 |[[Baguio|Baguio City]] |[[Luzon]] || |- | [[Biliran]] || Skelly Ivy Florida || 21 |[[Naval, Biliran|Naval]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Bohol]] || Pauline Amelinckx || 25 |[[Tubigon, Bohol|Tubigon]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |3rd Runner-Up |- | [[Bulacan]] || Daniella Louise Loya || 20 |[[Malolos, Bulacan|Malolos]] |[[Luzon]] || |- | [[Cagayan]] || Mari Danica Reynes || 27 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]]{{efn|she is from Angeles City}} |[[Luzon]] || |- | [[Camarines Sur]] || Krizzia Lynn Moreno || 25 |[[Naga, Camarines Sur|Naga]] |[[Luzon]] || |- | [[Catanduanes]] || Sigrid Grace Flores || 27 |[[Panganiban, Catanduanes|Panganiban]] |[[Luzon]] || |- | [[Cavite]]|| Kimberly Hakenson || 26 |[[Silang, Cavite|Silang]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |4th Runner-Up |- | [[Cebu City]] || [[:en:Tracy Perez|Tracy Maureen Perez]] || 27 |[[Madridejos, Cebu|Madridejos]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Cebu|Cebu Province]] || Apriel Smith || 24 |[[Badian, Cebu|Badian]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Davao del Norte]] || We'am Ahmed || 20 |[[Tagum]] |[[Mindanao]] || |- | [[Davao del Sur]]|| Alaiza Flor Malinao || 27 |[[Sulop, Davao del Sur|Sulop]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Ilocos Sur]]|| Adelma Krissel Benicta || 26 |[[Bantay, Ilocos Sur|Bantay]] |[[Luzon]] || |- | '''[[Iloilo City]]''' || '''[[Rabiya Mateo]]''' || '''23''' |'''[[Balasan, Iloilo|Balasan]]''' |'''[[Visayas]]'''|| style="text-align:center;" |'''Miss Universe Philippines 2020''' |- | [[Iloilo|Iloilo Province]] || Kim Chi Crizaldo || 23 |[[Sara, Iloilo|Sara]] |[[Visayas]] || |- | [[Isabela (province)|Isabela]] || Ma. Regina Malana || 25 |[[Naguilian, Isabela|Naguilian]] |[[Luzon]] || |- | [[Kalinga]] || Noreen Victoria Mangawit || 22 |[[Tabuk]] |[[Luzon]] || |- | [[La Union]] || Trizha Ocampo || 25 |[[Agoo, La Union|Agoo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Laguna]]|| Jo-Ann Flores || 26 |[[San Pablo, Laguna|San Pablo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Makati]] || Ivanna Kamil Pacis || 24 |[[Makati|Pembo]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Mandaue]] || Lou Dominique Piczon || 24 |[[Ronda, Cebu|Ronda]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Manila]] || Alexandra Abdon || 25 |[[Manila]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Marinduque]] || Ma. Lianina Macalino || 27 |[[Boac, Marinduque|Boac]] |[[Luzon]] || |- | [[Misamis Oriental]] || Caroline Joy Veronilla || 25 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Muntinlupa]] || Maricres Castro || 25 |[[Muntinlupa|Alabang]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Oriental Mindoro]]|| Adee Hitomi Akiyama || 27 |[[Calapan]] |[[Luzon]] || |- | [[Palawan]] || Jennifer Linda || 18 |[[Puerto Princesa]] |[[Luzon]] || |- | [[Pampanga]] || Patricia Mae Santos || 26 |[[Mexico, Pampanga|Mexico]] |[[Luzon]] || |- | [[Pangasinan]] || Ma. Niña Soriano || 24 |[[Alaminos, Pangasinan|Alaminos]] |[[Luzon]] || |- | [[Parañaque]] || Ma. Ysabella Ysmael || 24 |[[Parañaque]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |1st Runner-Up |- | [[Pasay]] || Zandra Nicole Santa Maria || 27 |[[Pasay]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Pasig]] || Riana Agatha Pangindian || 24 |[[Pasig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Quezon City]] || [[:en:Michele Gumabao|Michele Theresa Gumabao]] || 28 |[[Quezon City]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |2nd Runner-Up |- | [[Quezon Province]] || Faye Dominique Deveza || 23 |[[Lucban, Quezon|Lucban]] |[[Luzon]] || |- | [[Rizal]]|| Ericka Evangelista || 25 |[[Cainta]] |[[Luzon]] || |- | [[Romblon]] || Marie Fee Tajaran || 25 |[[Calatrava, Romblon|Calatrava]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[South Cotabato]] || Mariel Joyce Pascua || 23 |[[General Santos]] |[[Mindanao]] || |- | [[Surigao del Norte]] || Carissa Quiza || 19 |[[Claver, Surigao del Norte|Claver]] |[[Mindanao]] || |- | [[Taguig]]|| Sandra Lemonon || 26 |[[Taguig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Zamboanga del Sur]]|| Perlyn Cayona || 22 |[[Dumingag, Zamboanga del Sur|Dumingag]] |[[Mindanao]] || |- |} ===Withdrawals=== {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age ! Hometown ! Group ! Reason |- |[[Aurora]] |Princess Marquez |21 |[[Dipaculao, Aurora|Dipaculao]] |[[Luzon]] |On October 19, 2020, Marquez confirmed her withdrawal due to some personal reasons.<ref name="AuroraWithdrew">{{cite web|url=https://www.facebook.com/322404311928189/posts/797176101117672/|title=Miss Universe Philippines Withdrew}}</ref> |- |[[Cagayan de Oro]] |Vincy Vacalares |22 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] |On October 16, 2020, an accredited partner of Miss Universe Philippines announced that Vacalares tested positive for COVID-19.<ref name="MBContestantWithdrew"/> |- |[[Capiz]] |Mariam Lara Hamid |20 |[[Panay, Capiz|Panay]] |[[Visayas]] |On October 3, 2020, Hamid posted on her social media account declaring her withdrawal due to some issues with her province's accredited partner.<ref>{{cite web|url=https://m.facebook.com/photo.php?fbid=181300700121035|title=Capiz Withdrew}}</ref> |- |[[Leyte]] |Chaira Lyn Markwalder |26 |[[Leyte]] |[[Visayas]] |N/A |- |[[Negros Occidental]] |Angela Aninang |25 |[[Bacolod]]/[[Mabalacat]] |[[Visayas]] |On February 28, 2020, it was confirmed that Aninang will be withdrawing from the pageant to focus on her study.<ref>{{cite news|url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-universe/beauty-queen-withdrew-participation-from-miss-universe-to-focus-on-medical-practice/eventshow/75031561.cms|title=Beauty queen withdrew participation from Miss Universe to focus on medical practice|work=Entertainment Times|date=April 7, 2020|accessdate=October 15, 2020}}</ref> |- |[[Sorsogon]] |Maria Isabela Galeria |22 |[[Matnog, Sorsogon|Matnog]] |[[Luzon]] |On October 15, 2020, Galeria announced that she will be leaving the competition as she continue her full recovery from COVID-19 after contracting the disease on September 27.<ref name="SorsogonWithdrew"/><ref name="MBSorsogonWithdrew" /> |} ==Crossovers== Contestants who previously competed in the previous editions of local beauty pageants or in international competition: {{col-begin|width=80%}} {{col-2}} ;;;;National Pageants ;;[[Binibining Pilipinas]] *[[Binibining Pilipinas 2015|2015]]: Alaiza Malinao ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Apriel Smith ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Riana Pangindian ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: [[Michele Gumabao]] ''(Bb. Pilipinas Globe)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sandra Lemonon ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sigrid Grace Flores ''(Top 25)'' *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Sigrid Grace Flores *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Maria Isabela Galeria ''(Top 15)'' ;;[[Miss World Philippines]] *[[Miss World Philippines 2015|2015]]: Christelle Abello ''(Top 13)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Sandra Lemonon ''(4th Princess)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Ivanna Kamil Pacis ''(Top 12)'' *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Trizha Ocampo *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Faye Dominique Deveza *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Princess Laureano *[[Miss World Philippines 2018|2018]]: Mari Danica Reynes ''(Top 16)'' *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Kimberly Hakenson ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Tracy Maureen Perez ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} {{col-2}} ;;[[Miss Philippines Earth]] *[[Miss Philippines Earth 2018|2018]]: We'am Ahmed ''(Top 18)'' *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Maricres Castro *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Krizzia Lynn Moreno ;;[[Mutya ng Pilipinas|Mutya Pilipinas]] *[[Mutya ng Pilipinas 2014|2014]]: Angela Aninang *[[Mutya ng Pilipinas 2018|2018]]: Pauline Amelinckx ''(Mutya ng Pilipinas-Global Beauty Queen)'' *[[Mutya Pilipinas 2019|2019]]: Maricres Castro ;;Miss World Tourism Philippines *2014: Maria Fee Tajaran ;;;;International pageants ;;The Miss Globe *2018: [[Michele Gumabao]] ''(Top 15)'' ;;Miss Tourism Global *2018: Bea Theresa Maynigo ''(1st runner-up)'' ;;Miss Teen Universe *2013: Kimberly Hakenson ''(Top 12)'' ;;Miss Model of the World *2012: Zandra Nicole Sta. Maria {{col-end}} ==Talasanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:2020 beauty pageants]] [[Kategorya:2020 sa Pilipinas]] [[Kategorya:Beauty pageants in the Philippines]] 4hdshs7lh06jcrkh59dx7q4l5sm2i1z 1960562 1960561 2022-08-05T01:31:25Z 49.149.133.88 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Nobyembre 2020}} {{pp-protected|small=yes}} {{Infobox beauty pageant | image = Rabiya Mateo 2021 (cropped).jpg | caption = [[Rabiya Mateo]] ang Miss Universe Philippines 2020 | date = October 25, 2020 | venue = Cordillera Convention Hall, Baguio Country Club, Baguio | presenters = KC Montero | acts = {{Hlist|Jessica Sanchez|Allen Cecilio|Anjo Families|Kevin Montillano}} | theme = The Filipino is Phenomenal | entrants = 46 | placements = 16 | broadcaster = [[GMA Network]] | debuts = | withdraws = {{Hlist|[[Aurora]]|[[Capiz]]|[[Cagayan de Oro]]|[[Leyte]]|[[Negros Occidental]]|[[Sorsogon]]}} | returns = | photogenic = Tracy Maureen Perez<br>[[Cebu City]] | best national costume = Lou Dominique Piczon<br>[[Mandaue]] | congeniality = | winner = Rabiya Mateo<br>[[Iloilo City]] | represented = | before = | next = [[Miss Universe Philippines 2021|2021]] }} Ang '''Miss Universe Philippines 2020''' ay magiging ika-1 edisyon ng kompetisyon ng [[Miss Universe Philippines]], sa ilalim ng bagong samahan.<ref name="ABS-CBN News">{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=What to expect from first Miss Universe Philippines pageant |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/28/20/what-to-expect-from-first-miss-universe-philippines-pageant |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref> Dati ang franchise ng Pilipinas ng Miss Universe ay nasa ilalim ng Binibining Pilipinas Charities, Inc.. Ang gabi ng coronation ay paunang naka-iskedyul para sa 3 Mayo 2020. Gayunpaman, dahil sa pandemya ng COVID-19, inilipat ito kahit dalawang beses; una hanggang 14 Hunyo 2020. at kalaunan hanggang 25 Oktubre 2020. Sa 14 Oktubre 2020, inanunsyo ng tagapag-ayos na ang Paunang kumpetisyon at Grand Finals ay kunan ng pelikula sa Baguio Country Club sa Baguio. Ang finals ay i-broadcast sa [[GMA Network]]. Sa pagtatapos ng kaganapan, si [[Gazini Ganados]] ng Talisay, Cebu, ang nagwagi ng [[Binibining Pilipinas 2019]], ay magpapasa ng titulo sa kanyang kahalili na may bagong korona na tinawag na "Filipina". Ang mananalo ay kumakatawan sa Pilipinas sa [[Miss Universe 2020]]. ==Resulta== ===Mga pagkakalagay=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! style="width:225px;"|Final Results|| style="width:250px;"|Contestant |- | '''Miss Universe Philippines 2020''' | * '''[[Iloilo City]]''' – '''Rabiya Mateo''' |- | '''1st Runner Up''' | * '''[[Parañaque]]''' – Maria Ysabella Ysmael |- | '''2nd Runner Up''' | * '''[[Quezon City]]''' – Michele Theresa Gumabao |- | '''3rd Runner Up''' | * '''[[Bohol]]''' – Pauline Amelinckx |- | '''4th Runner Up''' | * '''[[Cavite]]''' – Kimberly Hakenson |- | '''Top 16''' | * '''[[Aklan]]''' – Christelle Abello * '''[[Albay]]''' – Paula Madarieta Ortega * '''[[Biliran]]''' – Skelly Ivy Florida '''§''' * '''[[Cebu City]]''' – Tracey Maureen Perez * '''[[Cebu|Cebu Province]]''' – Apriel Smith * '''[[Davao City]]''' – Alaiza Flor Malinao * '''[[Mandaue]]''' – Lou Dominique Piczon * '''[[Misamis Oriental]]''' – Caroline Veronilla * '''[[Pasig City]]''' – Riana Pangindian * '''[[Romblon]]''' – Marie Fee Tajaran * '''[[Taguig]]''' – Sandra Lemonon |- | colspan="2" | '''{{nowrap|§ – Fan Vote Winner / Voted in the Top 16 by Fans}}''' |- |} ==Background== Ang bagong Miss Universe Philippines ay iginawad sa [[Shamcey Supsup]], pambansang direktor; ang bagong samahan ay gaganapin ang unang edisyon ng kompetisyon sa 3 Mayo 2020.<ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/19/shamcey-supsup-to-lead-fresh-miss-universe-ph-organization| title=Shamcey Supsup to lead ‘fresh’ Miss Universe PH organization | newspaper=[[ABS-CBN]] | access-date=December 10, 2019}}</ref><ref>{{cite news | url=https://lifestyle.inquirer.net/352957/shamcey-supsup-to-lead-selection-of-ph-bet-to-miss-u-starting-2020/| title=Shamcey Supsup to lead selection of PH bet to Miss U starting 2020 | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 10, 2019}}</ref> ===Selection of participants=== Noong Disyembre 2019, inilunsad ng samahan ang paghahanap nito sa susunod na Filipina na magiging kinatawan ng Pilipinas sa kumpetisyon ng Miss Universe 2020.<ref name="ABS-CBN News"/><ref>{{Cite web|url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/724068/what-shamcey-is-looking-for-in-miss-universe-philippines-aspirants/story/|title=What Shamcey is looking for in Miss Universe Philippines aspirants|website=GMA News Online|language=en-US|access-date=2020-01-30}}</ref><ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://cebudailynews.inquirer.net/275523/miss-universe-philippines-bares-official-call-for-2020-pageant-applicants | title=Miss Universe Philippines bares official call for 2020 pageant applicants | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 17, 2019}}</ref> Noong 14 Pebrero 2020, ipinakita ang 52 na mga paligsahan ng [[Miss Universe Philippines]] 2020. Noong 28 Pebrero 2020, nakumpirma na ang Negros Occidental ay aalis sa pageant dahil gusto niyang tumuon muna ang kanyang pag-aaral. ==Mga Delegado== 46 na kalahok ang sumali para sa titulo {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of the pageant}} ! Bayan/Tirahan ! Group ! Placement |- | [[Aklan]] || Christelle Abello || 26 |[[Kalibo, Aklan|Kalibo]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Albay]] || Paula Ortega || 24 |[[Ligao|Ligao City]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Angeles City|Angeles]] || Christine Silvernale || 19 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]] |[[Luzon]] || |- | [[Antique]] || Joecel Marie Robenta || 23 |[[Tibiao, Antique|Tibiao]] |[[Visayas]] || |- | [[Batanes]] || Jan Alexis Elcano || 21 |[[Basco, Batanes|Basco]] |[[Luzon]] || |- | [[Batangas]] || Nathalia Urcia || 26 |[[Ibaan, Batangas|Ibaan]] |[[Luzon]] || |- | [[Benguet]] || Bea Theresa Maynigo || 24 |[[Baguio|Baguio City]] |[[Luzon]] || |- | [[Biliran]] || Skelly Ivy Florida || 21 |[[Naval, Biliran|Naval]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Bohol]] || Pauline Amelinckx || 25 |[[Tubigon, Bohol|Tubigon]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |3rd Runner-Up |- | [[Bulacan]] || Daniella Louise Loya || 20 |[[Malolos, Bulacan|Malolos]] |[[Luzon]] || |- | [[Cagayan]] || Mari Danica Reynes || 27 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]]{{efn|she is from Angeles City}} |[[Luzon]] || |- | [[Camarines Sur]] || Krizzia Lynn Moreno || 25 |[[Naga, Camarines Sur|Naga]] |[[Luzon]] || |- | [[Catanduanes]] || Sigrid Grace Flores || 27 |[[Panganiban, Catanduanes|Panganiban]] |[[Luzon]] || |- | [[Cavite]]|| Kimberly Hakenson || 26 |[[Silang, Cavite|Silang]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |4th Runner-Up |- | [[Cebu City]] || [[:en:Tracy Perez|Tracy Maureen Perez]] || 27 |[[Madridejos, Cebu|Madridejos]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Cebu|Cebu Province]] || Apriel Smith || 24 |[[Badian, Cebu|Badian]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Davao del Norte]] || We'am Ahmed || 20 |[[Tagum]] |[[Mindanao]] || |- | [[Davao del Sur]]|| Alaiza Flor Malinao || 27 |[[Sulop, Davao del Sur|Sulop]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Ilocos Sur]]|| Adelma Krissel Benicta || 26 |[[Bantay, Ilocos Sur|Bantay]] |[[Luzon]] || |- | '''[[Iloilo City]]''' || '''[[Rabiya Mateo]]''' || '''23''' |'''[[Balasan, Iloilo|Balasan]]''' |'''[[Visayas]]'''|| style="text-align:center;" |'''Miss Universe Philippines 2020''' |- | [[Iloilo|Iloilo Province]] || Kim Chi Crizaldo || 23 |[[Sara, Iloilo|Sara]] |[[Visayas]] || |- | [[Isabela (province)|Isabela]] || Ma. Regina Malana || 25 |[[Naguilian, Isabela|Naguilian]] |[[Luzon]] || |- | [[Kalinga]] || Noreen Victoria Mangawit || 22 |[[Tabuk]] |[[Luzon]] || |- | [[La Union]] || Trizha Ocampo || 25 |[[Agoo, La Union|Agoo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Laguna]]|| Jo-Ann Flores || 26 |[[San Pablo, Laguna|San Pablo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Makati]] || Ivanna Kamil Pacis || 24 |[[Makati|Pembo]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Mandaue]] || Lou Dominique Piczon || 24 |[[Ronda, Cebu|Ronda]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Manila]] || Alexandra Abdon || 25 |[[Manila]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Marinduque]] || Ma. Lianina Macalino || 27 |[[Boac, Marinduque|Boac]] |[[Luzon]] || |- | [[Misamis Oriental]] || Caroline Joy Veronilla || 25 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Muntinlupa]] || Maricres Castro || 25 |[[Muntinlupa|Alabang]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Oriental Mindoro]]|| Adee Hitomi Akiyama || 27 |[[Calapan]] |[[Luzon]] || |- | [[Palawan]] || Jennifer Linda || 18 |[[Puerto Princesa]] |[[Luzon]] || |- | [[Pampanga]] || Patricia Mae Santos || 26 |[[Mexico, Pampanga|Mexico]] |[[Luzon]] || |- | [[Pangasinan]] || Ma. Niña Soriano || 24 |[[Alaminos, Pangasinan|Alaminos]] |[[Luzon]] || |- | [[Parañaque]] || Ma. Ysabella Ysmael || 24 |[[Parañaque]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |1st Runner-Up |- | [[Pasay]] || Zandra Nicole Santa Maria || 27 |[[Pasay]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Pasig]] || Riana Agatha Pangindian || 24 |[[Pasig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Quezon City]] || [[:en:Michele Gumabao|Michele Theresa Gumabao]] || 28 |[[Quezon City]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |2nd Runner-Up |- | [[Quezon Province]] || Faye Dominique Deveza || 23 |[[Lucban, Quezon|Lucban]] |[[Luzon]] || |- | [[Rizal]]|| Ericka Evangelista || 25 |[[Cainta]] |[[Luzon]] || |- | [[Romblon]] || Marie Fee Tajaran || 25 |[[Calatrava, Romblon|Calatrava]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[South Cotabato]] || Mariel Joyce Pascua || 23 |[[General Santos]] |[[Mindanao]] || |- | [[Surigao del Norte]] || Carissa Quiza || 19 |[[Claver, Surigao del Norte|Claver]] |[[Mindanao]] || |- | [[Taguig]]|| Sandra Lemonon || 26 |[[Taguig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Zamboanga del Sur]]|| Perlyn Cayona || 22 |[[Dumingag, Zamboanga del Sur|Dumingag]] |[[Mindanao]] || |- |} ===Withdrawals=== {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of The Pageant}} ! Hometown ! Group ! Reason |- |[[Aurora]] |Princess Marquez |21 |[[Dipaculao, Aurora|Dipaculao]] |[[Luzon]] |On October 19, 2020, Marquez confirmed her withdrawal due to some personal reasons.<ref name="AuroraWithdrew">{{cite web|url=https://www.facebook.com/322404311928189/posts/797176101117672/|title=Miss Universe Philippines Withdrew}}</ref> |- |[[Cagayan de Oro]] |Vincy Vacalares |22 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] |On October 16, 2020, an accredited partner of Miss Universe Philippines announced that Vacalares tested positive for COVID-19.<ref name="MBContestantWithdrew"/> |- |[[Capiz]] |Mariam Lara Hamid |20 |[[Panay, Capiz|Panay]] |[[Visayas]] |On October 3, 2020, Hamid posted on her social media account declaring her withdrawal due to some issues with her province's accredited partner.<ref>{{cite web|url=https://m.facebook.com/photo.php?fbid=181300700121035|title=Capiz Withdrew}}</ref> |- |[[Leyte]] |Chaira Lyn Markwalder |26 |[[Leyte]] |[[Visayas]] |N/A |- |[[Negros Occidental]] |Angela Aninang |25 |[[Bacolod]]/[[Mabalacat]] |[[Visayas]] |On February 28, 2020, it was confirmed that Aninang will be withdrawing from the pageant to focus on her study.<ref>{{cite news|url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-universe/beauty-queen-withdrew-participation-from-miss-universe-to-focus-on-medical-practice/eventshow/75031561.cms|title=Beauty queen withdrew participation from Miss Universe to focus on medical practice|work=Entertainment Times|date=April 7, 2020|accessdate=October 15, 2020}}</ref> |- |[[Sorsogon]] |Maria Isabela Galeria |22 |[[Matnog, Sorsogon|Matnog]] |[[Luzon]] |On October 15, 2020, Galeria announced that she will be leaving the competition as she continue her full recovery from COVID-19 after contracting the disease on September 27.<ref name="SorsogonWithdrew"/><ref name="MBSorsogonWithdrew" /> |} ==Crossovers== Contestants who previously competed in the previous editions of local beauty pageants or in international competition: {{col-begin|width=80%}} {{col-2}} ;;;;National Pageants ;;[[Binibining Pilipinas]] *[[Binibining Pilipinas 2015|2015]]: Alaiza Malinao ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Apriel Smith ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Riana Pangindian ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: [[Michele Gumabao]] ''(Bb. Pilipinas Globe)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sandra Lemonon ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sigrid Grace Flores ''(Top 25)'' *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Sigrid Grace Flores *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Maria Isabela Galeria ''(Top 15)'' ;;[[Miss World Philippines]] *[[Miss World Philippines 2015|2015]]: Christelle Abello ''(Top 13)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Sandra Lemonon ''(4th Princess)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Ivanna Kamil Pacis ''(Top 12)'' *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Trizha Ocampo *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Faye Dominique Deveza *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Princess Laureano *[[Miss World Philippines 2018|2018]]: Mari Danica Reynes ''(Top 16)'' *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Kimberly Hakenson ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Tracy Maureen Perez ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} {{col-2}} ;;[[Miss Philippines Earth]] *[[Miss Philippines Earth 2018|2018]]: We'am Ahmed ''(Top 18)'' *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Maricres Castro *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Krizzia Lynn Moreno ;;[[Mutya ng Pilipinas|Mutya Pilipinas]] *[[Mutya ng Pilipinas 2014|2014]]: Angela Aninang *[[Mutya ng Pilipinas 2018|2018]]: Pauline Amelinckx ''(Mutya ng Pilipinas-Global Beauty Queen)'' *[[Mutya Pilipinas 2019|2019]]: Maricres Castro ;;Miss World Tourism Philippines *2014: Maria Fee Tajaran ;;;;International pageants ;;The Miss Globe *2018: [[Michele Gumabao]] ''(Top 15)'' ;;Miss Tourism Global *2018: Bea Theresa Maynigo ''(1st runner-up)'' ;;Miss Teen Universe *2013: Kimberly Hakenson ''(Top 12)'' ;;Miss Model of the World *2012: Zandra Nicole Sta. Maria {{col-end}} ==Talasanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:2020 beauty pageants]] [[Kategorya:2020 sa Pilipinas]] [[Kategorya:Beauty pageants in the Philippines]] orhomlj7ks3pv41vab50i2qfurs42ca 1960563 1960562 2022-08-05T01:31:55Z 49.149.133.88 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Nobyembre 2020}} {{pp-protected|small=yes}} {{Infobox beauty pageant | image = Rabiya Mateo 2021 (cropped).jpg | caption = [[Rabiya Mateo]] ang Miss Universe Philippines 2020 | date = October 25, 2020 | venue = Cordillera Convention Hall, Baguio Country Club, Baguio | presenters = KC Montero | acts = {{Hlist|Jessica Sanchez|Allen Cecilio|Anjo Families|Kevin Montillano}} | theme = The Filipino is Phenomenal | entrants = 46 | placements = 16 | broadcaster = [[GMA Network]] | debuts = | withdraws = {{Hlist|[[Aurora]]|[[Capiz]]|[[Cagayan de Oro]]|[[Leyte]]|[[Negros Occidental]]|[[Sorsogon]]}} | returns = | photogenic = Tracy Maureen Perez<br>[[Cebu City]] | best national costume = Lou Dominique Piczon<br>[[Mandaue]] | congeniality = | winner = Rabiya Mateo<br>[[Iloilo City]] | represented = | before = | next = [[Miss Universe Philippines 2021|2021]] }} Ang '''Miss Universe Philippines 2020''' ay magiging ika-1 edisyon ng kompetisyon ng [[Miss Universe Philippines]], sa ilalim ng bagong samahan.<ref name="ABS-CBN News">{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=What to expect from first Miss Universe Philippines pageant |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/28/20/what-to-expect-from-first-miss-universe-philippines-pageant |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref> Dati ang franchise ng Pilipinas ng Miss Universe ay nasa ilalim ng Binibining Pilipinas Charities, Inc.. Ang gabi ng coronation ay paunang naka-iskedyul para sa 3 Mayo 2020. Gayunpaman, dahil sa pandemya ng COVID-19, inilipat ito kahit dalawang beses; una hanggang 14 Hunyo 2020. at kalaunan hanggang 25 Oktubre 2020. Sa 14 Oktubre 2020, inanunsyo ng tagapag-ayos na ang Paunang kumpetisyon at Grand Finals ay kunan ng pelikula sa Baguio Country Club sa Baguio. Ang finals ay i-broadcast sa [[GMA Network]]. Sa pagtatapos ng kaganapan, si [[Gazini Ganados]] ng Talisay, Cebu, ang nagwagi ng [[Binibining Pilipinas 2019]], ay magpapasa ng titulo sa kanyang kahalili na may bagong korona na tinawag na "Filipina". Ang mananalo ay kumakatawan sa Pilipinas sa [[Miss Universe 2020]]. ==Resulta== ===Mga pagkakalagay=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! style="width:225px;"|Final Results|| style="width:250px;"|Contestant |- | '''Miss Universe Philippines 2020''' | * '''[[Iloilo City]]''' – '''Rabiya Mateo''' |- | '''1st Runner Up''' | * '''[[Parañaque]]''' – Maria Ysabella Ysmael |- | '''2nd Runner Up''' | * '''[[Quezon City]]''' – Michele Theresa Gumabao |- | '''3rd Runner Up''' | * '''[[Bohol]]''' – Pauline Amelinckx |- | '''4th Runner Up''' | * '''[[Cavite]]''' – Kimberly Hakenson |- | '''Top 16''' | * '''[[Aklan]]''' – Christelle Abello * '''[[Albay]]''' – Paula Madarieta Ortega * '''[[Biliran]]''' – Skelly Ivy Florida '''§''' * '''[[Cebu City]]''' – Tracey Maureen Perez * '''[[Cebu|Cebu Province]]''' – Apriel Smith * '''[[Davao City]]''' – Alaiza Flor Malinao * '''[[Mandaue]]''' – Lou Dominique Piczon * '''[[Misamis Oriental]]''' – Caroline Veronilla * '''[[Pasig City]]''' – Riana Pangindian * '''[[Romblon]]''' – Marie Fee Tajaran * '''[[Taguig]]''' – Sandra Lemonon |- | colspan="2" | '''{{nowrap|§ – Fan Vote Winner / Voted in the Top 16 by Fans}}''' |- |} ==Background== Ang bagong Miss Universe Philippines ay iginawad sa [[Shamcey Supsup]], pambansang direktor; ang bagong samahan ay gaganapin ang unang edisyon ng kompetisyon sa 3 Mayo 2020.<ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/19/shamcey-supsup-to-lead-fresh-miss-universe-ph-organization| title=Shamcey Supsup to lead ‘fresh’ Miss Universe PH organization | newspaper=[[ABS-CBN]] | access-date=December 10, 2019}}</ref><ref>{{cite news | url=https://lifestyle.inquirer.net/352957/shamcey-supsup-to-lead-selection-of-ph-bet-to-miss-u-starting-2020/| title=Shamcey Supsup to lead selection of PH bet to Miss U starting 2020 | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 10, 2019}}</ref> ===Selection of participants=== Noong Disyembre 2019, inilunsad ng samahan ang paghahanap nito sa susunod na Filipina na magiging kinatawan ng Pilipinas sa kumpetisyon ng Miss Universe 2020.<ref name="ABS-CBN News"/><ref>{{Cite web|url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/724068/what-shamcey-is-looking-for-in-miss-universe-philippines-aspirants/story/|title=What Shamcey is looking for in Miss Universe Philippines aspirants|website=GMA News Online|language=en-US|access-date=2020-01-30}}</ref><ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://cebudailynews.inquirer.net/275523/miss-universe-philippines-bares-official-call-for-2020-pageant-applicants | title=Miss Universe Philippines bares official call for 2020 pageant applicants | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 17, 2019}}</ref> Noong 14 Pebrero 2020, ipinakita ang 52 na mga paligsahan ng [[Miss Universe Philippines]] 2020. Noong 28 Pebrero 2020, nakumpirma na ang Negros Occidental ay aalis sa pageant dahil gusto niyang tumuon muna ang kanyang pag-aaral. ==Mga Delegado== 46 na kalahok ang sumali para sa titulo {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of the pageant}} ! Hometown/Residents ! Group ! Placement |- | [[Aklan]] || Christelle Abello || 26 |[[Kalibo, Aklan|Kalibo]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Albay]] || Paula Ortega || 24 |[[Ligao|Ligao City]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Angeles City|Angeles]] || Christine Silvernale || 19 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]] |[[Luzon]] || |- | [[Antique]] || Joecel Marie Robenta || 23 |[[Tibiao, Antique|Tibiao]] |[[Visayas]] || |- | [[Batanes]] || Jan Alexis Elcano || 21 |[[Basco, Batanes|Basco]] |[[Luzon]] || |- | [[Batangas]] || Nathalia Urcia || 26 |[[Ibaan, Batangas|Ibaan]] |[[Luzon]] || |- | [[Benguet]] || Bea Theresa Maynigo || 24 |[[Baguio|Baguio City]] |[[Luzon]] || |- | [[Biliran]] || Skelly Ivy Florida || 21 |[[Naval, Biliran|Naval]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Bohol]] || Pauline Amelinckx || 25 |[[Tubigon, Bohol|Tubigon]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |3rd Runner-Up |- | [[Bulacan]] || Daniella Louise Loya || 20 |[[Malolos, Bulacan|Malolos]] |[[Luzon]] || |- | [[Cagayan]] || Mari Danica Reynes || 27 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]]{{efn|she is from Angeles City}} |[[Luzon]] || |- | [[Camarines Sur]] || Krizzia Lynn Moreno || 25 |[[Naga, Camarines Sur|Naga]] |[[Luzon]] || |- | [[Catanduanes]] || Sigrid Grace Flores || 27 |[[Panganiban, Catanduanes|Panganiban]] |[[Luzon]] || |- | [[Cavite]]|| Kimberly Hakenson || 26 |[[Silang, Cavite|Silang]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |4th Runner-Up |- | [[Cebu City]] || [[:en:Tracy Perez|Tracy Maureen Perez]] || 27 |[[Madridejos, Cebu|Madridejos]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Cebu|Cebu Province]] || Apriel Smith || 24 |[[Badian, Cebu|Badian]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Davao del Norte]] || We'am Ahmed || 20 |[[Tagum]] |[[Mindanao]] || |- | [[Davao del Sur]]|| Alaiza Flor Malinao || 27 |[[Sulop, Davao del Sur|Sulop]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Ilocos Sur]]|| Adelma Krissel Benicta || 26 |[[Bantay, Ilocos Sur|Bantay]] |[[Luzon]] || |- | '''[[Iloilo City]]''' || '''[[Rabiya Mateo]]''' || '''23''' |'''[[Balasan, Iloilo|Balasan]]''' |'''[[Visayas]]'''|| style="text-align:center;" |'''Miss Universe Philippines 2020''' |- | [[Iloilo|Iloilo Province]] || Kim Chi Crizaldo || 23 |[[Sara, Iloilo|Sara]] |[[Visayas]] || |- | [[Isabela (province)|Isabela]] || Ma. Regina Malana || 25 |[[Naguilian, Isabela|Naguilian]] |[[Luzon]] || |- | [[Kalinga]] || Noreen Victoria Mangawit || 22 |[[Tabuk]] |[[Luzon]] || |- | [[La Union]] || Trizha Ocampo || 25 |[[Agoo, La Union|Agoo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Laguna]]|| Jo-Ann Flores || 26 |[[San Pablo, Laguna|San Pablo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Makati]] || Ivanna Kamil Pacis || 24 |[[Makati|Pembo]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Mandaue]] || Lou Dominique Piczon || 24 |[[Ronda, Cebu|Ronda]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Manila]] || Alexandra Abdon || 25 |[[Manila]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Marinduque]] || Ma. Lianina Macalino || 27 |[[Boac, Marinduque|Boac]] |[[Luzon]] || |- | [[Misamis Oriental]] || Caroline Joy Veronilla || 25 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Muntinlupa]] || Maricres Castro || 25 |[[Muntinlupa|Alabang]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Oriental Mindoro]]|| Adee Hitomi Akiyama || 27 |[[Calapan]] |[[Luzon]] || |- | [[Palawan]] || Jennifer Linda || 18 |[[Puerto Princesa]] |[[Luzon]] || |- | [[Pampanga]] || Patricia Mae Santos || 26 |[[Mexico, Pampanga|Mexico]] |[[Luzon]] || |- | [[Pangasinan]] || Ma. Niña Soriano || 24 |[[Alaminos, Pangasinan|Alaminos]] |[[Luzon]] || |- | [[Parañaque]] || Ma. Ysabella Ysmael || 24 |[[Parañaque]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |1st Runner-Up |- | [[Pasay]] || Zandra Nicole Santa Maria || 27 |[[Pasay]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Pasig]] || Riana Agatha Pangindian || 24 |[[Pasig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Quezon City]] || [[:en:Michele Gumabao|Michele Theresa Gumabao]] || 28 |[[Quezon City]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |2nd Runner-Up |- | [[Quezon Province]] || Faye Dominique Deveza || 23 |[[Lucban, Quezon|Lucban]] |[[Luzon]] || |- | [[Rizal]]|| Ericka Evangelista || 25 |[[Cainta]] |[[Luzon]] || |- | [[Romblon]] || Marie Fee Tajaran || 25 |[[Calatrava, Romblon|Calatrava]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[South Cotabato]] || Mariel Joyce Pascua || 23 |[[General Santos]] |[[Mindanao]] || |- | [[Surigao del Norte]] || Carissa Quiza || 19 |[[Claver, Surigao del Norte|Claver]] |[[Mindanao]] || |- | [[Taguig]]|| Sandra Lemonon || 26 |[[Taguig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Zamboanga del Sur]]|| Perlyn Cayona || 22 |[[Dumingag, Zamboanga del Sur|Dumingag]] |[[Mindanao]] || |- |} ===Withdrawals=== {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of The Pageant}} ! Hometown ! Group ! Reason |- |[[Aurora]] |Princess Marquez |21 |[[Dipaculao, Aurora|Dipaculao]] |[[Luzon]] |On October 19, 2020, Marquez confirmed her withdrawal due to some personal reasons.<ref name="AuroraWithdrew">{{cite web|url=https://www.facebook.com/322404311928189/posts/797176101117672/|title=Miss Universe Philippines Withdrew}}</ref> |- |[[Cagayan de Oro]] |Vincy Vacalares |22 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] |On October 16, 2020, an accredited partner of Miss Universe Philippines announced that Vacalares tested positive for COVID-19.<ref name="MBContestantWithdrew"/> |- |[[Capiz]] |Mariam Lara Hamid |20 |[[Panay, Capiz|Panay]] |[[Visayas]] |On October 3, 2020, Hamid posted on her social media account declaring her withdrawal due to some issues with her province's accredited partner.<ref>{{cite web|url=https://m.facebook.com/photo.php?fbid=181300700121035|title=Capiz Withdrew}}</ref> |- |[[Leyte]] |Chaira Lyn Markwalder |26 |[[Leyte]] |[[Visayas]] |N/A |- |[[Negros Occidental]] |Angela Aninang |25 |[[Bacolod]]/[[Mabalacat]] |[[Visayas]] |On February 28, 2020, it was confirmed that Aninang will be withdrawing from the pageant to focus on her study.<ref>{{cite news|url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-universe/beauty-queen-withdrew-participation-from-miss-universe-to-focus-on-medical-practice/eventshow/75031561.cms|title=Beauty queen withdrew participation from Miss Universe to focus on medical practice|work=Entertainment Times|date=April 7, 2020|accessdate=October 15, 2020}}</ref> |- |[[Sorsogon]] |Maria Isabela Galeria |22 |[[Matnog, Sorsogon|Matnog]] |[[Luzon]] |On October 15, 2020, Galeria announced that she will be leaving the competition as she continue her full recovery from COVID-19 after contracting the disease on September 27.<ref name="SorsogonWithdrew"/><ref name="MBSorsogonWithdrew" /> |} ==Crossovers== Contestants who previously competed in the previous editions of local beauty pageants or in international competition: {{col-begin|width=80%}} {{col-2}} ;;;;National Pageants ;;[[Binibining Pilipinas]] *[[Binibining Pilipinas 2015|2015]]: Alaiza Malinao ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Apriel Smith ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Riana Pangindian ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: [[Michele Gumabao]] ''(Bb. Pilipinas Globe)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sandra Lemonon ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sigrid Grace Flores ''(Top 25)'' *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Sigrid Grace Flores *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Maria Isabela Galeria ''(Top 15)'' ;;[[Miss World Philippines]] *[[Miss World Philippines 2015|2015]]: Christelle Abello ''(Top 13)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Sandra Lemonon ''(4th Princess)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Ivanna Kamil Pacis ''(Top 12)'' *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Trizha Ocampo *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Faye Dominique Deveza *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Princess Laureano *[[Miss World Philippines 2018|2018]]: Mari Danica Reynes ''(Top 16)'' *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Kimberly Hakenson ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Tracy Maureen Perez ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} {{col-2}} ;;[[Miss Philippines Earth]] *[[Miss Philippines Earth 2018|2018]]: We'am Ahmed ''(Top 18)'' *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Maricres Castro *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Krizzia Lynn Moreno ;;[[Mutya ng Pilipinas|Mutya Pilipinas]] *[[Mutya ng Pilipinas 2014|2014]]: Angela Aninang *[[Mutya ng Pilipinas 2018|2018]]: Pauline Amelinckx ''(Mutya ng Pilipinas-Global Beauty Queen)'' *[[Mutya Pilipinas 2019|2019]]: Maricres Castro ;;Miss World Tourism Philippines *2014: Maria Fee Tajaran ;;;;International pageants ;;The Miss Globe *2018: [[Michele Gumabao]] ''(Top 15)'' ;;Miss Tourism Global *2018: Bea Theresa Maynigo ''(1st runner-up)'' ;;Miss Teen Universe *2013: Kimberly Hakenson ''(Top 12)'' ;;Miss Model of the World *2012: Zandra Nicole Sta. Maria {{col-end}} ==Talasanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:2020 beauty pageants]] [[Kategorya:2020 sa Pilipinas]] [[Kategorya:Beauty pageants in the Philippines]] tr1l7u78rhd1bwyr0zo0vzl13v8tdkz 1960564 1960563 2022-08-05T01:32:20Z 49.149.133.88 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Nobyembre 2020}} {{pp-protected|small=yes}} {{Infobox beauty pageant | image = Rabiya Mateo 2021 (cropped).jpg | caption = [[Rabiya Mateo]] ang Miss Universe Philippines 2020 | date = October 25, 2020 | venue = Cordillera Convention Hall, Baguio Country Club, Baguio | presenters = KC Montero | acts = {{Hlist|Jessica Sanchez|Allen Cecilio|Anjo Families|Kevin Montillano}} | theme = The Filipino is Phenomenal | entrants = 46 | placements = 16 | broadcaster = [[GMA Network]] | debuts = | withdraws = {{Hlist|[[Aurora]]|[[Capiz]]|[[Cagayan de Oro]]|[[Leyte]]|[[Negros Occidental]]|[[Sorsogon]]}} | returns = | photogenic = Tracy Maureen Perez<br>[[Cebu City]] | best national costume = Lou Dominique Piczon<br>[[Mandaue]] | congeniality = | winner = Rabiya Mateo<br>[[Iloilo City]] | represented = | before = | next = [[Miss Universe Philippines 2021|2021]] }} Ang '''Miss Universe Philippines 2020''' ay magiging ika-1 edisyon ng kompetisyon ng [[Miss Universe Philippines]], sa ilalim ng bagong samahan.<ref name="ABS-CBN News">{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=What to expect from first Miss Universe Philippines pageant |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/28/20/what-to-expect-from-first-miss-universe-philippines-pageant |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref> Dati ang franchise ng Pilipinas ng Miss Universe ay nasa ilalim ng Binibining Pilipinas Charities, Inc.. Ang gabi ng coronation ay paunang naka-iskedyul para sa 3 Mayo 2020. Gayunpaman, dahil sa pandemya ng COVID-19, inilipat ito kahit dalawang beses; una hanggang 14 Hunyo 2020. at kalaunan hanggang 25 Oktubre 2020. Sa 14 Oktubre 2020, inanunsyo ng tagapag-ayos na ang Paunang kumpetisyon at Grand Finals ay kunan ng pelikula sa Baguio Country Club sa Baguio. Ang finals ay i-broadcast sa [[GMA Network]]. Sa pagtatapos ng kaganapan, si [[Gazini Ganados]] ng Talisay, Cebu, ang nagwagi ng [[Binibining Pilipinas 2019]], ay magpapasa ng titulo sa kanyang kahalili na may bagong korona na tinawag na "Filipina". Ang mananalo ay kumakatawan sa Pilipinas sa [[Miss Universe 2020]]. ==Resulta== ===Mga pagkakalagay=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! style="width:225px;"|Final Results|| style="width:250px;"|Contestant |- | '''Miss Universe Philippines 2020''' | * '''[[Iloilo City]]''' – '''Rabiya Mateo''' |- | '''1st Runner Up''' | * '''[[Parañaque]]''' – Maria Ysabella Ysmael |- | '''2nd Runner Up''' | * '''[[Quezon City]]''' – Michele Theresa Gumabao |- | '''3rd Runner Up''' | * '''[[Bohol]]''' – Pauline Amelinckx |- | '''4th Runner Up''' | * '''[[Cavite]]''' – Kimberly Hakenson |- | '''Top 16''' | * '''[[Aklan]]''' – Christelle Abello * '''[[Albay]]''' – Paula Madarieta Ortega * '''[[Biliran]]''' – Skelly Ivy Florida '''§''' * '''[[Cebu City]]''' – Tracey Maureen Perez * '''[[Cebu|Cebu Province]]''' – Apriel Smith * '''[[Davao City]]''' – Alaiza Flor Malinao * '''[[Mandaue]]''' – Lou Dominique Piczon * '''[[Misamis Oriental]]''' – Caroline Veronilla * '''[[Pasig City]]''' – Riana Pangindian * '''[[Romblon]]''' – Marie Fee Tajaran * '''[[Taguig]]''' – Sandra Lemonon |- | colspan="2" | '''{{nowrap|§ – Fan Vote Winner / Voted in the Top 16 by Fans}}''' |- |} ==Background== Ang bagong Miss Universe Philippines ay iginawad sa [[Shamcey Supsup]], pambansang direktor; ang bagong samahan ay gaganapin ang unang edisyon ng kompetisyon sa 3 Mayo 2020.<ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/19/shamcey-supsup-to-lead-fresh-miss-universe-ph-organization| title=Shamcey Supsup to lead ‘fresh’ Miss Universe PH organization | newspaper=[[ABS-CBN]] | access-date=December 10, 2019}}</ref><ref>{{cite news | url=https://lifestyle.inquirer.net/352957/shamcey-supsup-to-lead-selection-of-ph-bet-to-miss-u-starting-2020/| title=Shamcey Supsup to lead selection of PH bet to Miss U starting 2020 | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 10, 2019}}</ref> ===Selection of participants=== Noong Disyembre 2019, inilunsad ng samahan ang paghahanap nito sa susunod na Filipina na magiging kinatawan ng Pilipinas sa kumpetisyon ng Miss Universe 2020.<ref name="ABS-CBN News"/><ref>{{Cite web|url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/724068/what-shamcey-is-looking-for-in-miss-universe-philippines-aspirants/story/|title=What Shamcey is looking for in Miss Universe Philippines aspirants|website=GMA News Online|language=en-US|access-date=2020-01-30}}</ref><ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://cebudailynews.inquirer.net/275523/miss-universe-philippines-bares-official-call-for-2020-pageant-applicants | title=Miss Universe Philippines bares official call for 2020 pageant applicants | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 17, 2019}}</ref> Noong 14 Pebrero 2020, ipinakita ang 52 na mga paligsahan ng [[Miss Universe Philippines]] 2020. Noong 28 Pebrero 2020, nakumpirma na ang Negros Occidental ay aalis sa pageant dahil gusto niyang tumuon muna ang kanyang pag-aaral. ==Mga Delegado== 46 na kalahok ang sumali para sa titulo {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of the pageant}} ! Hometown/Residents ! Group ! Placement |- | [[Aklan]] || Christelle Abello || 26 |[[Kalibo, Aklan|Kalibo]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Albay]] || Paula Ortega || 24 |[[Ligao|Ligao City]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Angeles City|Angeles]] || Christine Silvernale || 19 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]] |[[Luzon]] || |- | [[Antique]] || Joecel Marie Robenta || 23 |[[Tibiao, Antique|Tibiao]] |[[Visayas]] || |- | [[Batanes]] || Jan Alexis Elcano || 21 |[[Basco, Batanes|Basco]] |[[Luzon]] || |- | [[Batangas]] || Nathalia Urcia || 26 |[[Ibaan, Batangas|Ibaan]] |[[Luzon]] || |- | [[Benguet]] || Bea Theresa Maynigo || 24 |[[Baguio|Baguio City]] |[[Luzon]] || |- | [[Biliran]] || Skelly Ivy Florida || 21 |[[Naval, Biliran|Naval]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Bohol]] || Pauline Amelinckx || 25 |[[Tubigon, Bohol|Tubigon]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |3rd Runner-Up |- | [[Bulacan]] || Daniella Louise Loya || 20 |[[Malolos, Bulacan|Malolos]] |[[Luzon]] || |- | [[Cagayan]] || Mari Danica Reynes || 27 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]]{{efn|she is from Angeles City}} |[[Luzon]] || |- | [[Camarines Sur]] || Krizzia Lynn Moreno || 25 |[[Naga, Camarines Sur|Naga]] |[[Luzon]] || |- | [[Catanduanes]] || Sigrid Grace Flores || 27 |[[Panganiban, Catanduanes|Panganiban]] |[[Luzon]] || |- | [[Cavite]]|| Kimberly Hakenson || 26 |[[Silang, Cavite|Silang]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |4th Runner-Up |- | [[Cebu City]] || [[:en:Tracy Perez|Tracy Maureen Perez]] || 27 |[[Madridejos, Cebu|Madridejos]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Cebu|Cebu Province]] || Apriel Smith || 24 |[[Badian, Cebu|Badian]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Davao del Norte]] || We'am Ahmed || 20 |[[Tagum]] |[[Mindanao]] || |- | [[Davao del Sur]]|| Alaiza Flor Malinao || 27 |[[Sulop, Davao del Sur|Sulop]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Ilocos Sur]]|| Adelma Krissel Benicta || 26 |[[Bantay, Ilocos Sur|Bantay]] |[[Luzon]] || |- | '''[[Iloilo City]]''' || '''[[Rabiya Mateo]]''' || '''23''' |'''[[Balasan, Iloilo|Balasan]]''' |'''[[Visayas]]'''|| style="text-align:center;" |'''Miss Universe Philippines 2020''' |- | [[Iloilo|Iloilo Province]] || Kim Chi Crizaldo || 23 |[[Sara, Iloilo|Sara]] |[[Visayas]] || |- | [[Isabela (province)|Isabela]] || Ma. Regina Malana || 25 |[[Naguilian, Isabela|Naguilian]] |[[Luzon]] || |- | [[Kalinga]] || Noreen Victoria Mangawit || 22 |[[Tabuk]] |[[Luzon]] || |- | [[La Union]] || Trizha Ocampo || 25 |[[Agoo, La Union|Agoo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Laguna]]|| Jo-Ann Flores || 26 |[[San Pablo, Laguna|San Pablo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Makati]] || Ivanna Kamil Pacis || 24 |[[Makati|Pembo]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Mandaue]] || Lou Dominique Piczon || 24 |[[Ronda, Cebu|Ronda]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Manila]] || Alexandra Abdon || 25 |[[Manila]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Marinduque]] || Ma. Lianina Macalino || 27 |[[Boac, Marinduque|Boac]] |[[Luzon]] || |- | [[Misamis Oriental]] || Caroline Joy Veronilla || 25 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Muntinlupa]] || Maricres Castro || 25 |[[Muntinlupa|Alabang]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Oriental Mindoro]]|| Adee Hitomi Akiyama || 27 |[[Calapan]] |[[Luzon]] || |- | [[Palawan]] || Jennifer Linda || 18 |[[Puerto Princesa]] |[[Luzon]] || |- | [[Pampanga]] || Patricia Mae Santos || 26 |[[Mexico, Pampanga|Mexico]] |[[Luzon]] || |- | [[Pangasinan]] || Ma. Niña Soriano || 24 |[[Alaminos, Pangasinan|Alaminos]] |[[Luzon]] || |- | [[Parañaque]] || Ma. Ysabella Ysmael || 24 |[[Parañaque]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |1st Runner-Up |- | [[Pasay]] || Zandra Nicole Santa Maria || 27 |[[Pasay]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Pasig]] || Riana Agatha Pangindian || 24 |[[Pasig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Quezon City]] || [[:en:Michele Gumabao|Michele Theresa Gumabao]] || 28 |[[Quezon City]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |2nd Runner-Up |- | [[Quezon Province]] || Faye Dominique Deveza || 23 |[[Lucban, Quezon|Lucban]] |[[Luzon]] || |- | [[Rizal]]|| Ericka Evangelista || 25 |[[Cainta]] |[[Luzon]] || |- | [[Romblon]] || Marie Fee Tajaran || 25 |[[Calatrava, Romblon|Calatrava]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[South Cotabato]] || Mariel Joyce Pascua || 23 |[[General Santos]] |[[Mindanao]] || |- | [[Surigao del Norte]] || Carissa Quiza || 19 |[[Claver, Surigao del Norte|Claver]] |[[Mindanao]] || |- | [[Taguig]]|| Sandra Lemonon || 26 |[[Taguig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Zamboanga del Sur]]|| Perlyn Cayona || 22 |[[Dumingag, Zamboanga del Sur|Dumingag]] |[[Mindanao]] || |- |} ===Withdrawals=== {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of The Pageant}} ! Hometown/Residents ! Group ! Reason |- |[[Aurora]] |Princess Marquez |21 |[[Dipaculao, Aurora|Dipaculao]] |[[Luzon]] |On October 19, 2020, Marquez confirmed her withdrawal due to some personal reasons.<ref name="AuroraWithdrew">{{cite web|url=https://www.facebook.com/322404311928189/posts/797176101117672/|title=Miss Universe Philippines Withdrew}}</ref> |- |[[Cagayan de Oro]] |Vincy Vacalares |22 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] |On October 16, 2020, an accredited partner of Miss Universe Philippines announced that Vacalares tested positive for COVID-19.<ref name="MBContestantWithdrew"/> |- |[[Capiz]] |Mariam Lara Hamid |20 |[[Panay, Capiz|Panay]] |[[Visayas]] |On October 3, 2020, Hamid posted on her social media account declaring her withdrawal due to some issues with her province's accredited partner.<ref>{{cite web|url=https://m.facebook.com/photo.php?fbid=181300700121035|title=Capiz Withdrew}}</ref> |- |[[Leyte]] |Chaira Lyn Markwalder |26 |[[Leyte]] |[[Visayas]] |N/A |- |[[Negros Occidental]] |Angela Aninang |25 |[[Bacolod]]/[[Mabalacat]] |[[Visayas]] |On February 28, 2020, it was confirmed that Aninang will be withdrawing from the pageant to focus on her study.<ref>{{cite news|url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-universe/beauty-queen-withdrew-participation-from-miss-universe-to-focus-on-medical-practice/eventshow/75031561.cms|title=Beauty queen withdrew participation from Miss Universe to focus on medical practice|work=Entertainment Times|date=April 7, 2020|accessdate=October 15, 2020}}</ref> |- |[[Sorsogon]] |Maria Isabela Galeria |22 |[[Matnog, Sorsogon|Matnog]] |[[Luzon]] |On October 15, 2020, Galeria announced that she will be leaving the competition as she continue her full recovery from COVID-19 after contracting the disease on September 27.<ref name="SorsogonWithdrew"/><ref name="MBSorsogonWithdrew" /> |} ==Crossovers== Contestants who previously competed in the previous editions of local beauty pageants or in international competition: {{col-begin|width=80%}} {{col-2}} ;;;;National Pageants ;;[[Binibining Pilipinas]] *[[Binibining Pilipinas 2015|2015]]: Alaiza Malinao ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Apriel Smith ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Riana Pangindian ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: [[Michele Gumabao]] ''(Bb. Pilipinas Globe)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sandra Lemonon ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sigrid Grace Flores ''(Top 25)'' *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Sigrid Grace Flores *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Maria Isabela Galeria ''(Top 15)'' ;;[[Miss World Philippines]] *[[Miss World Philippines 2015|2015]]: Christelle Abello ''(Top 13)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Sandra Lemonon ''(4th Princess)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Ivanna Kamil Pacis ''(Top 12)'' *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Trizha Ocampo *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Faye Dominique Deveza *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Princess Laureano *[[Miss World Philippines 2018|2018]]: Mari Danica Reynes ''(Top 16)'' *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Kimberly Hakenson ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Tracy Maureen Perez ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} {{col-2}} ;;[[Miss Philippines Earth]] *[[Miss Philippines Earth 2018|2018]]: We'am Ahmed ''(Top 18)'' *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Maricres Castro *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Krizzia Lynn Moreno ;;[[Mutya ng Pilipinas|Mutya Pilipinas]] *[[Mutya ng Pilipinas 2014|2014]]: Angela Aninang *[[Mutya ng Pilipinas 2018|2018]]: Pauline Amelinckx ''(Mutya ng Pilipinas-Global Beauty Queen)'' *[[Mutya Pilipinas 2019|2019]]: Maricres Castro ;;Miss World Tourism Philippines *2014: Maria Fee Tajaran ;;;;International pageants ;;The Miss Globe *2018: [[Michele Gumabao]] ''(Top 15)'' ;;Miss Tourism Global *2018: Bea Theresa Maynigo ''(1st runner-up)'' ;;Miss Teen Universe *2013: Kimberly Hakenson ''(Top 12)'' ;;Miss Model of the World *2012: Zandra Nicole Sta. Maria {{col-end}} ==Talasanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:2020 beauty pageants]] [[Kategorya:2020 sa Pilipinas]] [[Kategorya:Beauty pageants in the Philippines]] 0h5guzhqk84i6t036bzwqpzrxirbpal 1960565 1960564 2022-08-05T01:33:05Z 49.149.133.88 /* Mga Delegado */ wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Nobyembre 2020}} {{pp-protected|small=yes}} {{Infobox beauty pageant | image = Rabiya Mateo 2021 (cropped).jpg | caption = [[Rabiya Mateo]] ang Miss Universe Philippines 2020 | date = October 25, 2020 | venue = Cordillera Convention Hall, Baguio Country Club, Baguio | presenters = KC Montero | acts = {{Hlist|Jessica Sanchez|Allen Cecilio|Anjo Families|Kevin Montillano}} | theme = The Filipino is Phenomenal | entrants = 46 | placements = 16 | broadcaster = [[GMA Network]] | debuts = | withdraws = {{Hlist|[[Aurora]]|[[Capiz]]|[[Cagayan de Oro]]|[[Leyte]]|[[Negros Occidental]]|[[Sorsogon]]}} | returns = | photogenic = Tracy Maureen Perez<br>[[Cebu City]] | best national costume = Lou Dominique Piczon<br>[[Mandaue]] | congeniality = | winner = Rabiya Mateo<br>[[Iloilo City]] | represented = | before = | next = [[Miss Universe Philippines 2021|2021]] }} Ang '''Miss Universe Philippines 2020''' ay magiging ika-1 edisyon ng kompetisyon ng [[Miss Universe Philippines]], sa ilalim ng bagong samahan.<ref name="ABS-CBN News">{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=What to expect from first Miss Universe Philippines pageant |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/28/20/what-to-expect-from-first-miss-universe-philippines-pageant |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref> Dati ang franchise ng Pilipinas ng Miss Universe ay nasa ilalim ng Binibining Pilipinas Charities, Inc.. Ang gabi ng coronation ay paunang naka-iskedyul para sa 3 Mayo 2020. Gayunpaman, dahil sa pandemya ng COVID-19, inilipat ito kahit dalawang beses; una hanggang 14 Hunyo 2020. at kalaunan hanggang 25 Oktubre 2020. Sa 14 Oktubre 2020, inanunsyo ng tagapag-ayos na ang Paunang kumpetisyon at Grand Finals ay kunan ng pelikula sa Baguio Country Club sa Baguio. Ang finals ay i-broadcast sa [[GMA Network]]. Sa pagtatapos ng kaganapan, si [[Gazini Ganados]] ng Talisay, Cebu, ang nagwagi ng [[Binibining Pilipinas 2019]], ay magpapasa ng titulo sa kanyang kahalili na may bagong korona na tinawag na "Filipina". Ang mananalo ay kumakatawan sa Pilipinas sa [[Miss Universe 2020]]. ==Resulta== ===Mga pagkakalagay=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! style="width:225px;"|Final Results|| style="width:250px;"|Contestant |- | '''Miss Universe Philippines 2020''' | * '''[[Iloilo City]]''' – '''Rabiya Mateo''' |- | '''1st Runner Up''' | * '''[[Parañaque]]''' – Maria Ysabella Ysmael |- | '''2nd Runner Up''' | * '''[[Quezon City]]''' – Michele Theresa Gumabao |- | '''3rd Runner Up''' | * '''[[Bohol]]''' – Pauline Amelinckx |- | '''4th Runner Up''' | * '''[[Cavite]]''' – Kimberly Hakenson |- | '''Top 16''' | * '''[[Aklan]]''' – Christelle Abello * '''[[Albay]]''' – Paula Madarieta Ortega * '''[[Biliran]]''' – Skelly Ivy Florida '''§''' * '''[[Cebu City]]''' – Tracey Maureen Perez * '''[[Cebu|Cebu Province]]''' – Apriel Smith * '''[[Davao City]]''' – Alaiza Flor Malinao * '''[[Mandaue]]''' – Lou Dominique Piczon * '''[[Misamis Oriental]]''' – Caroline Veronilla * '''[[Pasig City]]''' – Riana Pangindian * '''[[Romblon]]''' – Marie Fee Tajaran * '''[[Taguig]]''' – Sandra Lemonon |- | colspan="2" | '''{{nowrap|§ – Fan Vote Winner / Voted in the Top 16 by Fans}}''' |- |} ==Background== Ang bagong Miss Universe Philippines ay iginawad sa [[Shamcey Supsup]], pambansang direktor; ang bagong samahan ay gaganapin ang unang edisyon ng kompetisyon sa 3 Mayo 2020.<ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/19/shamcey-supsup-to-lead-fresh-miss-universe-ph-organization| title=Shamcey Supsup to lead ‘fresh’ Miss Universe PH organization | newspaper=[[ABS-CBN]] | access-date=December 10, 2019}}</ref><ref>{{cite news | url=https://lifestyle.inquirer.net/352957/shamcey-supsup-to-lead-selection-of-ph-bet-to-miss-u-starting-2020/| title=Shamcey Supsup to lead selection of PH bet to Miss U starting 2020 | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 10, 2019}}</ref> ===Selection of participants=== Noong Disyembre 2019, inilunsad ng samahan ang paghahanap nito sa susunod na Filipina na magiging kinatawan ng Pilipinas sa kumpetisyon ng Miss Universe 2020.<ref name="ABS-CBN News"/><ref>{{Cite web|url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/724068/what-shamcey-is-looking-for-in-miss-universe-philippines-aspirants/story/|title=What Shamcey is looking for in Miss Universe Philippines aspirants|website=GMA News Online|language=en-US|access-date=2020-01-30}}</ref><ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://cebudailynews.inquirer.net/275523/miss-universe-philippines-bares-official-call-for-2020-pageant-applicants | title=Miss Universe Philippines bares official call for 2020 pageant applicants | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 17, 2019}}</ref> Noong 14 Pebrero 2020, ipinakita ang 52 na mga paligsahan ng [[Miss Universe Philippines]] 2020. Noong 28 Pebrero 2020, nakumpirma na ang Negros Occidental ay aalis sa pageant dahil gusto niyang tumuon muna ang kanyang pag-aaral. ==Mga Delegado== 46 na kalahok ang sumali para sa titulo {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of the pageant}} ! Hometown ! Group ! Placement |- | [[Aklan]] || Christelle Abello || 26 |[[Kalibo, Aklan|Kalibo]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Albay]] || Paula Ortega || 24 |[[Ligao|Ligao City]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Angeles City|Angeles]] || Christine Silvernale || 19 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]] |[[Luzon]] || |- | [[Antique]] || Joecel Marie Robenta || 23 |[[Tibiao, Antique|Tibiao]] |[[Visayas]] || |- | [[Batanes]] || Jan Alexis Elcano || 21 |[[Basco, Batanes|Basco]] |[[Luzon]] || |- | [[Batangas]] || Nathalia Urcia || 26 |[[Ibaan, Batangas|Ibaan]] |[[Luzon]] || |- | [[Benguet]] || Bea Theresa Maynigo || 24 |[[Baguio|Baguio City]] |[[Luzon]] || |- | [[Biliran]] || Skelly Ivy Florida || 21 |[[Naval, Biliran|Naval]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Bohol]] || Pauline Amelinckx || 25 |[[Tubigon, Bohol|Tubigon]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |3rd Runner-Up |- | [[Bulacan]] || Daniella Louise Loya || 20 |[[Malolos, Bulacan|Malolos]] |[[Luzon]] || |- | [[Cagayan]] || Mari Danica Reynes || 27 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]]{{efn|she is from Angeles City}} |[[Luzon]] || |- | [[Camarines Sur]] || Krizzia Lynn Moreno || 25 |[[Naga, Camarines Sur|Naga]] |[[Luzon]] || |- | [[Catanduanes]] || Sigrid Grace Flores || 27 |[[Panganiban, Catanduanes|Panganiban]] |[[Luzon]] || |- | [[Cavite]]|| Kimberly Hakenson || 26 |[[Silang, Cavite|Silang]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |4th Runner-Up |- | [[Cebu City]] || [[:en:Tracy Perez|Tracy Maureen Perez]] || 27 |[[Madridejos, Cebu|Madridejos]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Cebu|Cebu Province]] || Apriel Smith || 24 |[[Badian, Cebu|Badian]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Davao del Norte]] || We'am Ahmed || 20 |[[Tagum]] |[[Mindanao]] || |- | [[Davao del Sur]]|| Alaiza Flor Malinao || 27 |[[Sulop, Davao del Sur|Sulop]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Ilocos Sur]]|| Adelma Krissel Benicta || 26 |[[Bantay, Ilocos Sur|Bantay]] |[[Luzon]] || |- | '''[[Iloilo City]]''' || '''[[Rabiya Mateo]]''' || '''23''' |'''[[Balasan, Iloilo|Balasan]]''' |'''[[Visayas]]'''|| style="text-align:center;" |'''Miss Universe Philippines 2020''' |- | [[Iloilo|Iloilo Province]] || Kim Chi Crizaldo || 23 |[[Sara, Iloilo|Sara]] |[[Visayas]] || |- | [[Isabela (province)|Isabela]] || Ma. Regina Malana || 25 |[[Naguilian, Isabela|Naguilian]] |[[Luzon]] || |- | [[Kalinga]] || Noreen Victoria Mangawit || 22 |[[Tabuk]] |[[Luzon]] || |- | [[La Union]] || Trizha Ocampo || 25 |[[Agoo, La Union|Agoo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Laguna]]|| Jo-Ann Flores || 26 |[[San Pablo, Laguna|San Pablo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Makati]] || Ivanna Kamil Pacis || 24 |[[Makati|Pembo]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Mandaue]] || Lou Dominique Piczon || 24 |[[Ronda, Cebu|Ronda]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Manila]] || Alexandra Abdon || 25 |[[Manila]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Marinduque]] || Ma. Lianina Macalino || 27 |[[Boac, Marinduque|Boac]] |[[Luzon]] || |- | [[Misamis Oriental]] || Caroline Joy Veronilla || 25 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Muntinlupa]] || Maricres Castro || 25 |[[Muntinlupa|Alabang]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Oriental Mindoro]]|| Adee Hitomi Akiyama || 27 |[[Calapan]] |[[Luzon]] || |- | [[Palawan]] || Jennifer Linda || 18 |[[Puerto Princesa]] |[[Luzon]] || |- | [[Pampanga]] || Patricia Mae Santos || 26 |[[Mexico, Pampanga|Mexico]] |[[Luzon]] || |- | [[Pangasinan]] || Ma. Niña Soriano || 24 |[[Alaminos, Pangasinan|Alaminos]] |[[Luzon]] || |- | [[Parañaque]] || Ma. Ysabella Ysmael || 24 |[[Parañaque]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |1st Runner-Up |- | [[Pasay]] || Zandra Nicole Santa Maria || 27 |[[Pasay]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Pasig]] || Riana Agatha Pangindian || 24 |[[Pasig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Quezon City]] || [[:en:Michele Gumabao|Michele Theresa Gumabao]] || 28 |[[Quezon City]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |2nd Runner-Up |- | [[Quezon Province]] || Faye Dominique Deveza || 23 |[[Lucban, Quezon|Lucban]] |[[Luzon]] || |- | [[Rizal]]|| Ericka Evangelista || 25 |[[Cainta]] |[[Luzon]] || |- | [[Romblon]] || Marie Fee Tajaran || 25 |[[Calatrava, Romblon|Calatrava]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[South Cotabato]] || Mariel Joyce Pascua || 23 |[[General Santos]] |[[Mindanao]] || |- | [[Surigao del Norte]] || Carissa Quiza || 19 |[[Claver, Surigao del Norte|Claver]] |[[Mindanao]] || |- | [[Taguig]]|| Sandra Lemonon || 26 |[[Taguig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Zamboanga del Sur]]|| Perlyn Cayona || 22 |[[Dumingag, Zamboanga del Sur|Dumingag]] |[[Mindanao]] || |- |} ===Withdrawals=== {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of The Pageant}} ! Hometown/Residents ! Group ! Reason |- |[[Aurora]] |Princess Marquez |21 |[[Dipaculao, Aurora|Dipaculao]] |[[Luzon]] |On October 19, 2020, Marquez confirmed her withdrawal due to some personal reasons.<ref name="AuroraWithdrew">{{cite web|url=https://www.facebook.com/322404311928189/posts/797176101117672/|title=Miss Universe Philippines Withdrew}}</ref> |- |[[Cagayan de Oro]] |Vincy Vacalares |22 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] |On October 16, 2020, an accredited partner of Miss Universe Philippines announced that Vacalares tested positive for COVID-19.<ref name="MBContestantWithdrew"/> |- |[[Capiz]] |Mariam Lara Hamid |20 |[[Panay, Capiz|Panay]] |[[Visayas]] |On October 3, 2020, Hamid posted on her social media account declaring her withdrawal due to some issues with her province's accredited partner.<ref>{{cite web|url=https://m.facebook.com/photo.php?fbid=181300700121035|title=Capiz Withdrew}}</ref> |- |[[Leyte]] |Chaira Lyn Markwalder |26 |[[Leyte]] |[[Visayas]] |N/A |- |[[Negros Occidental]] |Angela Aninang |25 |[[Bacolod]]/[[Mabalacat]] |[[Visayas]] |On February 28, 2020, it was confirmed that Aninang will be withdrawing from the pageant to focus on her study.<ref>{{cite news|url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-universe/beauty-queen-withdrew-participation-from-miss-universe-to-focus-on-medical-practice/eventshow/75031561.cms|title=Beauty queen withdrew participation from Miss Universe to focus on medical practice|work=Entertainment Times|date=April 7, 2020|accessdate=October 15, 2020}}</ref> |- |[[Sorsogon]] |Maria Isabela Galeria |22 |[[Matnog, Sorsogon|Matnog]] |[[Luzon]] |On October 15, 2020, Galeria announced that she will be leaving the competition as she continue her full recovery from COVID-19 after contracting the disease on September 27.<ref name="SorsogonWithdrew"/><ref name="MBSorsogonWithdrew" /> |} ==Crossovers== Contestants who previously competed in the previous editions of local beauty pageants or in international competition: {{col-begin|width=80%}} {{col-2}} ;;;;National Pageants ;;[[Binibining Pilipinas]] *[[Binibining Pilipinas 2015|2015]]: Alaiza Malinao ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Apriel Smith ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Riana Pangindian ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: [[Michele Gumabao]] ''(Bb. Pilipinas Globe)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sandra Lemonon ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sigrid Grace Flores ''(Top 25)'' *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Sigrid Grace Flores *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Maria Isabela Galeria ''(Top 15)'' ;;[[Miss World Philippines]] *[[Miss World Philippines 2015|2015]]: Christelle Abello ''(Top 13)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Sandra Lemonon ''(4th Princess)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Ivanna Kamil Pacis ''(Top 12)'' *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Trizha Ocampo *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Faye Dominique Deveza *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Princess Laureano *[[Miss World Philippines 2018|2018]]: Mari Danica Reynes ''(Top 16)'' *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Kimberly Hakenson ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Tracy Maureen Perez ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} {{col-2}} ;;[[Miss Philippines Earth]] *[[Miss Philippines Earth 2018|2018]]: We'am Ahmed ''(Top 18)'' *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Maricres Castro *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Krizzia Lynn Moreno ;;[[Mutya ng Pilipinas|Mutya Pilipinas]] *[[Mutya ng Pilipinas 2014|2014]]: Angela Aninang *[[Mutya ng Pilipinas 2018|2018]]: Pauline Amelinckx ''(Mutya ng Pilipinas-Global Beauty Queen)'' *[[Mutya Pilipinas 2019|2019]]: Maricres Castro ;;Miss World Tourism Philippines *2014: Maria Fee Tajaran ;;;;International pageants ;;The Miss Globe *2018: [[Michele Gumabao]] ''(Top 15)'' ;;Miss Tourism Global *2018: Bea Theresa Maynigo ''(1st runner-up)'' ;;Miss Teen Universe *2013: Kimberly Hakenson ''(Top 12)'' ;;Miss Model of the World *2012: Zandra Nicole Sta. Maria {{col-end}} ==Talasanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:2020 beauty pageants]] [[Kategorya:2020 sa Pilipinas]] [[Kategorya:Beauty pageants in the Philippines]] mzbmo2ma15lbp8sugqnt0hvjskt3ohh 1960566 1960565 2022-08-05T01:33:20Z 49.149.133.88 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Nobyembre 2020}} {{pp-protected|small=yes}} {{Infobox beauty pageant | image = Rabiya Mateo 2021 (cropped).jpg | caption = [[Rabiya Mateo]] ang Miss Universe Philippines 2020 | date = October 25, 2020 | venue = Cordillera Convention Hall, Baguio Country Club, Baguio | presenters = KC Montero | acts = {{Hlist|Jessica Sanchez|Allen Cecilio|Anjo Families|Kevin Montillano}} | theme = The Filipino is Phenomenal | entrants = 46 | placements = 16 | broadcaster = [[GMA Network]] | debuts = | withdraws = {{Hlist|[[Aurora]]|[[Capiz]]|[[Cagayan de Oro]]|[[Leyte]]|[[Negros Occidental]]|[[Sorsogon]]}} | returns = | photogenic = Tracy Maureen Perez<br>[[Cebu City]] | best national costume = Lou Dominique Piczon<br>[[Mandaue]] | congeniality = | winner = Rabiya Mateo<br>[[Iloilo City]] | represented = | before = | next = [[Miss Universe Philippines 2021|2021]] }} Ang '''Miss Universe Philippines 2020''' ay magiging ika-1 edisyon ng kompetisyon ng [[Miss Universe Philippines]], sa ilalim ng bagong samahan.<ref name="ABS-CBN News">{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=What to expect from first Miss Universe Philippines pageant |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/28/20/what-to-expect-from-first-miss-universe-philippines-pageant |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref> Dati ang franchise ng Pilipinas ng Miss Universe ay nasa ilalim ng Binibining Pilipinas Charities, Inc.. Ang gabi ng coronation ay paunang naka-iskedyul para sa 3 Mayo 2020. Gayunpaman, dahil sa pandemya ng COVID-19, inilipat ito kahit dalawang beses; una hanggang 14 Hunyo 2020. at kalaunan hanggang 25 Oktubre 2020. Sa 14 Oktubre 2020, inanunsyo ng tagapag-ayos na ang Paunang kumpetisyon at Grand Finals ay kunan ng pelikula sa Baguio Country Club sa Baguio. Ang finals ay i-broadcast sa [[GMA Network]]. Sa pagtatapos ng kaganapan, si [[Gazini Ganados]] ng Talisay, Cebu, ang nagwagi ng [[Binibining Pilipinas 2019]], ay magpapasa ng titulo sa kanyang kahalili na may bagong korona na tinawag na "Filipina". Ang mananalo ay kumakatawan sa Pilipinas sa [[Miss Universe 2020]]. ==Resulta== ===Mga pagkakalagay=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! style="width:225px;"|Final Results|| style="width:250px;"|Contestant |- | '''Miss Universe Philippines 2020''' | * '''[[Iloilo City]]''' – '''Rabiya Mateo''' |- | '''1st Runner Up''' | * '''[[Parañaque]]''' – Maria Ysabella Ysmael |- | '''2nd Runner Up''' | * '''[[Quezon City]]''' – Michele Theresa Gumabao |- | '''3rd Runner Up''' | * '''[[Bohol]]''' – Pauline Amelinckx |- | '''4th Runner Up''' | * '''[[Cavite]]''' – Kimberly Hakenson |- | '''Top 16''' | * '''[[Aklan]]''' – Christelle Abello * '''[[Albay]]''' – Paula Madarieta Ortega * '''[[Biliran]]''' – Skelly Ivy Florida '''§''' * '''[[Cebu City]]''' – Tracey Maureen Perez * '''[[Cebu|Cebu Province]]''' – Apriel Smith * '''[[Davao City]]''' – Alaiza Flor Malinao * '''[[Mandaue]]''' – Lou Dominique Piczon * '''[[Misamis Oriental]]''' – Caroline Veronilla * '''[[Pasig City]]''' – Riana Pangindian * '''[[Romblon]]''' – Marie Fee Tajaran * '''[[Taguig]]''' – Sandra Lemonon |- | colspan="2" | '''{{nowrap|§ – Fan Vote Winner / Voted in the Top 16 by Fans}}''' |- |} ==Background== Ang bagong Miss Universe Philippines ay iginawad sa [[Shamcey Supsup]], pambansang direktor; ang bagong samahan ay gaganapin ang unang edisyon ng kompetisyon sa 3 Mayo 2020.<ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/19/shamcey-supsup-to-lead-fresh-miss-universe-ph-organization| title=Shamcey Supsup to lead ‘fresh’ Miss Universe PH organization | newspaper=[[ABS-CBN]] | access-date=December 10, 2019}}</ref><ref>{{cite news | url=https://lifestyle.inquirer.net/352957/shamcey-supsup-to-lead-selection-of-ph-bet-to-miss-u-starting-2020/| title=Shamcey Supsup to lead selection of PH bet to Miss U starting 2020 | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 10, 2019}}</ref> ===Selection of participants=== Noong Disyembre 2019, inilunsad ng samahan ang paghahanap nito sa susunod na Filipina na magiging kinatawan ng Pilipinas sa kumpetisyon ng Miss Universe 2020.<ref name="ABS-CBN News"/><ref>{{Cite web|url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/724068/what-shamcey-is-looking-for-in-miss-universe-philippines-aspirants/story/|title=What Shamcey is looking for in Miss Universe Philippines aspirants|website=GMA News Online|language=en-US|access-date=2020-01-30}}</ref><ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://cebudailynews.inquirer.net/275523/miss-universe-philippines-bares-official-call-for-2020-pageant-applicants | title=Miss Universe Philippines bares official call for 2020 pageant applicants | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 17, 2019}}</ref> Noong 14 Pebrero 2020, ipinakita ang 52 na mga paligsahan ng [[Miss Universe Philippines]] 2020. Noong 28 Pebrero 2020, nakumpirma na ang Negros Occidental ay aalis sa pageant dahil gusto niyang tumuon muna ang kanyang pag-aaral. ==Mga Delegado== 46 na kalahok ang sumali para sa titulo {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of the pageant}} ! Hometown ! Group ! Placement |- | [[Aklan]] || Christelle Abello || 26 |[[Kalibo, Aklan|Kalibo]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Albay]] || Paula Ortega || 24 |[[Ligao|Ligao City]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Angeles City|Angeles]] || Christine Silvernale || 19 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]] |[[Luzon]] || |- | [[Antique]] || Joecel Marie Robenta || 23 |[[Tibiao, Antique|Tibiao]] |[[Visayas]] || |- | [[Batanes]] || Jan Alexis Elcano || 21 |[[Basco, Batanes|Basco]] |[[Luzon]] || |- | [[Batangas]] || Nathalia Urcia || 26 |[[Ibaan, Batangas|Ibaan]] |[[Luzon]] || |- | [[Benguet]] || Bea Theresa Maynigo || 24 |[[Baguio|Baguio City]] |[[Luzon]] || |- | [[Biliran]] || Skelly Ivy Florida || 21 |[[Naval, Biliran|Naval]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Bohol]] || Pauline Amelinckx || 25 |[[Tubigon, Bohol|Tubigon]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |3rd Runner-Up |- | [[Bulacan]] || Daniella Louise Loya || 20 |[[Malolos, Bulacan|Malolos]] |[[Luzon]] || |- | [[Cagayan]] || Mari Danica Reynes || 27 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]]{{efn|she is from Angeles City}} |[[Luzon]] || |- | [[Camarines Sur]] || Krizzia Lynn Moreno || 25 |[[Naga, Camarines Sur|Naga]] |[[Luzon]] || |- | [[Catanduanes]] || Sigrid Grace Flores || 27 |[[Panganiban, Catanduanes|Panganiban]] |[[Luzon]] || |- | [[Cavite]]|| Kimberly Hakenson || 26 |[[Silang, Cavite|Silang]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |4th Runner-Up |- | [[Cebu City]] || [[:en:Tracy Perez|Tracy Maureen Perez]] || 27 |[[Madridejos, Cebu|Madridejos]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Cebu|Cebu Province]] || Apriel Smith || 24 |[[Badian, Cebu|Badian]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Davao del Norte]] || We'am Ahmed || 20 |[[Tagum]] |[[Mindanao]] || |- | [[Davao del Sur]]|| Alaiza Flor Malinao || 27 |[[Sulop, Davao del Sur|Sulop]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Ilocos Sur]]|| Adelma Krissel Benicta || 26 |[[Bantay, Ilocos Sur|Bantay]] |[[Luzon]] || |- | '''[[Iloilo City]]''' || '''[[Rabiya Mateo]]''' || '''23''' |'''[[Balasan, Iloilo|Balasan]]''' |'''[[Visayas]]'''|| style="text-align:center;" |'''Miss Universe Philippines 2020''' |- | [[Iloilo|Iloilo Province]] || Kim Chi Crizaldo || 23 |[[Sara, Iloilo|Sara]] |[[Visayas]] || |- | [[Isabela (province)|Isabela]] || Ma. Regina Malana || 25 |[[Naguilian, Isabela|Naguilian]] |[[Luzon]] || |- | [[Kalinga]] || Noreen Victoria Mangawit || 22 |[[Tabuk]] |[[Luzon]] || |- | [[La Union]] || Trizha Ocampo || 25 |[[Agoo, La Union|Agoo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Laguna]]|| Jo-Ann Flores || 26 |[[San Pablo, Laguna|San Pablo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Makati]] || Ivanna Kamil Pacis || 24 |[[Makati|Pembo]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Mandaue]] || Lou Dominique Piczon || 24 |[[Ronda, Cebu|Ronda]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Manila]] || Alexandra Abdon || 25 |[[Manila]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Marinduque]] || Ma. Lianina Macalino || 27 |[[Boac, Marinduque|Boac]] |[[Luzon]] || |- | [[Misamis Oriental]] || Caroline Joy Veronilla || 25 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Muntinlupa]] || Maricres Castro || 25 |[[Muntinlupa|Alabang]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Oriental Mindoro]]|| Adee Hitomi Akiyama || 27 |[[Calapan]] |[[Luzon]] || |- | [[Palawan]] || Jennifer Linda || 18 |[[Puerto Princesa]] |[[Luzon]] || |- | [[Pampanga]] || Patricia Mae Santos || 26 |[[Mexico, Pampanga|Mexico]] |[[Luzon]] || |- | [[Pangasinan]] || Ma. Niña Soriano || 24 |[[Alaminos, Pangasinan|Alaminos]] |[[Luzon]] || |- | [[Parañaque]] || Ma. Ysabella Ysmael || 24 |[[Parañaque]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |1st Runner-Up |- | [[Pasay]] || Zandra Nicole Santa Maria || 27 |[[Pasay]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Pasig]] || Riana Agatha Pangindian || 24 |[[Pasig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Quezon City]] || [[:en:Michele Gumabao|Michele Theresa Gumabao]] || 28 |[[Quezon City]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |2nd Runner-Up |- | [[Quezon Province]] || Faye Dominique Deveza || 23 |[[Lucban, Quezon|Lucban]] |[[Luzon]] || |- | [[Rizal]]|| Ericka Evangelista || 25 |[[Cainta]] |[[Luzon]] || |- | [[Romblon]] || Marie Fee Tajaran || 25 |[[Calatrava, Romblon|Calatrava]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[South Cotabato]] || Mariel Joyce Pascua || 23 |[[General Santos]] |[[Mindanao]] || |- | [[Surigao del Norte]] || Carissa Quiza || 19 |[[Claver, Surigao del Norte|Claver]] |[[Mindanao]] || |- | [[Taguig]]|| Sandra Lemonon || 26 |[[Taguig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Zamboanga del Sur]]|| Perlyn Cayona || 22 |[[Dumingag, Zamboanga del Sur|Dumingag]] |[[Mindanao]] || |- |} ===Withdrawals=== {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of The Pageant}} ! Hometown ! Group ! Reason |- |[[Aurora]] |Princess Marquez |21 |[[Dipaculao, Aurora|Dipaculao]] |[[Luzon]] |On October 19, 2020, Marquez confirmed her withdrawal due to some personal reasons.<ref name="AuroraWithdrew">{{cite web|url=https://www.facebook.com/322404311928189/posts/797176101117672/|title=Miss Universe Philippines Withdrew}}</ref> |- |[[Cagayan de Oro]] |Vincy Vacalares |22 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] |On October 16, 2020, an accredited partner of Miss Universe Philippines announced that Vacalares tested positive for COVID-19.<ref name="MBContestantWithdrew"/> |- |[[Capiz]] |Mariam Lara Hamid |20 |[[Panay, Capiz|Panay]] |[[Visayas]] |On October 3, 2020, Hamid posted on her social media account declaring her withdrawal due to some issues with her province's accredited partner.<ref>{{cite web|url=https://m.facebook.com/photo.php?fbid=181300700121035|title=Capiz Withdrew}}</ref> |- |[[Leyte]] |Chaira Lyn Markwalder |26 |[[Leyte]] |[[Visayas]] |N/A |- |[[Negros Occidental]] |Angela Aninang |25 |[[Bacolod]]/[[Mabalacat]] |[[Visayas]] |On February 28, 2020, it was confirmed that Aninang will be withdrawing from the pageant to focus on her study.<ref>{{cite news|url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-universe/beauty-queen-withdrew-participation-from-miss-universe-to-focus-on-medical-practice/eventshow/75031561.cms|title=Beauty queen withdrew participation from Miss Universe to focus on medical practice|work=Entertainment Times|date=April 7, 2020|accessdate=October 15, 2020}}</ref> |- |[[Sorsogon]] |Maria Isabela Galeria |22 |[[Matnog, Sorsogon|Matnog]] |[[Luzon]] |On October 15, 2020, Galeria announced that she will be leaving the competition as she continue her full recovery from COVID-19 after contracting the disease on September 27.<ref name="SorsogonWithdrew"/><ref name="MBSorsogonWithdrew" /> |} ==Crossovers== Contestants who previously competed in the previous editions of local beauty pageants or in international competition: {{col-begin|width=80%}} {{col-2}} ;;;;National Pageants ;;[[Binibining Pilipinas]] *[[Binibining Pilipinas 2015|2015]]: Alaiza Malinao ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Apriel Smith ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Riana Pangindian ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: [[Michele Gumabao]] ''(Bb. Pilipinas Globe)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sandra Lemonon ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sigrid Grace Flores ''(Top 25)'' *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Sigrid Grace Flores *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Maria Isabela Galeria ''(Top 15)'' ;;[[Miss World Philippines]] *[[Miss World Philippines 2015|2015]]: Christelle Abello ''(Top 13)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Sandra Lemonon ''(4th Princess)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Ivanna Kamil Pacis ''(Top 12)'' *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Trizha Ocampo *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Faye Dominique Deveza *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Princess Laureano *[[Miss World Philippines 2018|2018]]: Mari Danica Reynes ''(Top 16)'' *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Kimberly Hakenson ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Tracy Maureen Perez ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} {{col-2}} ;;[[Miss Philippines Earth]] *[[Miss Philippines Earth 2018|2018]]: We'am Ahmed ''(Top 18)'' *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Maricres Castro *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Krizzia Lynn Moreno ;;[[Mutya ng Pilipinas|Mutya Pilipinas]] *[[Mutya ng Pilipinas 2014|2014]]: Angela Aninang *[[Mutya ng Pilipinas 2018|2018]]: Pauline Amelinckx ''(Mutya ng Pilipinas-Global Beauty Queen)'' *[[Mutya Pilipinas 2019|2019]]: Maricres Castro ;;Miss World Tourism Philippines *2014: Maria Fee Tajaran ;;;;International pageants ;;The Miss Globe *2018: [[Michele Gumabao]] ''(Top 15)'' ;;Miss Tourism Global *2018: Bea Theresa Maynigo ''(1st runner-up)'' ;;Miss Teen Universe *2013: Kimberly Hakenson ''(Top 12)'' ;;Miss Model of the World *2012: Zandra Nicole Sta. Maria {{col-end}} ==Talasanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:2020 beauty pageants]] [[Kategorya:2020 sa Pilipinas]] [[Kategorya:Beauty pageants in the Philippines]] es37yzdvo4ftrz5d0cko762y6uwykof 1960567 1960566 2022-08-05T01:34:02Z 49.149.133.88 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Nobyembre 2020}} {{pp-protected|small=yes}} {{Infobox beauty pageant | image = Rabiya Mateo 2021 (cropped).jpg | caption = [[Rabiya Mateo]] ang Miss Universe Philippines 2020 | date = October 25, 2020 | venue = Cordillera Convention Hall, Baguio Country Club, Baguio | presenters = KC Montero | acts = {{Hlist|Jessica Sanchez|Allen Cecilio|Anjo Families|Kevin Montillano}} | theme = The Filipino is Phenomenal | entrants = 46 | placements = 16 | broadcaster = [[GMA Network]] | debuts = | withdraws = {{Hlist|[[Aurora]]|[[Capiz]]|[[Cagayan de Oro]]|[[Leyte]]|[[Negros Occidental]]|[[Sorsogon]]}} | returns = | photogenic = Tracy Maureen Perez<br>[[Cebu City]] | best national costume = Lou Dominique Piczon<br>[[Mandaue]] | congeniality = | winner = Rabiya Mateo<br>[[Iloilo City]] | represented = | before = | next = [[Miss Universe Philippines 2021|2021]] }} Ang '''Miss Universe Philippines 2020''' ay magiging ika-1 edisyon ng kompetisyon ng [[Miss Universe Philippines]], sa ilalim ng bagong samahan.<ref name="ABS-CBN News">{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=What to expect from first Miss Universe Philippines pageant |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/28/20/what-to-expect-from-first-miss-universe-philippines-pageant |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref> Dati ang franchise ng Pilipinas ng Miss Universe ay nasa ilalim ng Binibining Pilipinas Charities, Inc.. Ang gabi ng coronation ay paunang naka-iskedyul para sa 3 Mayo 2020. Gayunpaman, dahil sa pandemya ng COVID-19, inilipat ito kahit dalawang beses; una hanggang 14 Hunyo 2020. at kalaunan hanggang 25 Oktubre 2020. Sa 14 Oktubre 2020, inanunsyo ng tagapag-ayos na ang Paunang kumpetisyon at Grand Finals ay kunan ng pelikula sa Baguio Country Club sa Baguio. Ang finals ay i-broadcast sa [[GMA Network]]. Sa pagtatapos ng kaganapan, si [[Gazini Ganados]] ng Talisay, Cebu, ang nagwagi ng [[Binibining Pilipinas 2019]], ay magpapasa ng titulo sa kanyang kahalili na may bagong korona na tinawag na "Filipina". Ang mananalo ay kumakatawan sa Pilipinas sa [[Miss Universe 2020]]. ==Resulta== ===Mga pagkakalagay=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! style="width:225px;"|Final Results|| style="width:250px;"|Contestant |- | '''Miss Universe Philippines 2020''' | * '''[[Iloilo City]]''' – '''Rabiya Mateo''' |- | '''1st Runner Up''' | * '''[[Parañaque]]''' – Maria Ysabella Ysmael |- | '''2nd Runner Up''' | * '''[[Quezon City]]''' – Michele Theresa Gumabao |- | '''3rd Runner Up''' | * '''[[Bohol]]''' – Pauline Amelinckx |- | '''4th Runner Up''' | * '''[[Cavite]]''' – Kimberly Hakenson |- | '''Top 16''' | * '''[[Aklan]]''' – Christelle Abello * '''[[Albay]]''' – Paula Madarieta Ortega * '''[[Biliran]]''' – Skelly Ivy Florida '''§''' * '''[[Cebu City]]''' – Tracey Maureen Perez * '''[[Cebu|Cebu Province]]''' – Apriel Smith * '''[[Davao City]]''' – Alaiza Flor Malinao * '''[[Mandaue]]''' – Lou Dominique Piczon * '''[[Misamis Oriental]]''' – Caroline Veronilla * '''[[Pasig City]]''' – Riana Pangindian * '''[[Romblon]]''' – Marie Fee Tajaran * '''[[Taguig]]''' – Sandra Lemonon |- | colspan="2" | '''{{nowrap|§ – Fan Vote Winner / Voted in the Top 16 by Fans}}''' |- |} ==Background== Ang bagong Miss Universe Philippines ay iginawad sa [[Shamcey Supsup]], pambansang direktor; ang bagong samahan ay gaganapin ang unang edisyon ng kompetisyon sa 3 Mayo 2020.<ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/19/shamcey-supsup-to-lead-fresh-miss-universe-ph-organization| title=Shamcey Supsup to lead ‘fresh’ Miss Universe PH organization | newspaper=[[ABS-CBN]] | access-date=December 10, 2019}}</ref><ref>{{cite news | url=https://lifestyle.inquirer.net/352957/shamcey-supsup-to-lead-selection-of-ph-bet-to-miss-u-starting-2020/| title=Shamcey Supsup to lead selection of PH bet to Miss U starting 2020 | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 10, 2019}}</ref> ===Selection of participants=== Noong Disyembre 2019, inilunsad ng samahan ang paghahanap nito sa susunod na Filipina na magiging kinatawan ng Pilipinas sa kumpetisyon ng Miss Universe 2020.<ref name="ABS-CBN News"/><ref>{{Cite web|url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/724068/what-shamcey-is-looking-for-in-miss-universe-philippines-aspirants/story/|title=What Shamcey is looking for in Miss Universe Philippines aspirants|website=GMA News Online|language=en-US|access-date=2020-01-30}}</ref><ref>{{cite news |last1=News |first1=ABS-CBN |title=Final date, venue of Miss Universe PH 2020 pageant revealed |url=https://news.abs-cbn.com/life/01/30/20/final-date-venue-of-miss-universe-ph-2020-pageant-revealed |work=ABS-CBN News |language=en}}</ref><ref>{{cite news | url=https://cebudailynews.inquirer.net/275523/miss-universe-philippines-bares-official-call-for-2020-pageant-applicants | title=Miss Universe Philippines bares official call for 2020 pageant applicants | newspaper=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]] | access-date=December 17, 2019}}</ref> Noong 14 Pebrero 2020, ipinakita ang 52 na mga paligsahan ng [[Miss Universe Philippines]] 2020. Noong 28 Pebrero 2020, nakumpirma na ang Negros Occidental ay aalis sa pageant dahil gusto niyang tumuon muna ang kanyang pag-aaral. ==Mga Delegado== 46 na kalahok ang sumali para sa titulo {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of the pageant}} ! Hometown ! Group ! Placement |- | [[Aklan]] || Christelle Abello || 26 |[[Kalibo, Aklan|Kalibo]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Albay]] || Paula Ortega || 24 |[[Ligao|Ligao City]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Angeles City|Angeles]] || Christine Silvernale || 19 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]] |[[Luzon]] || |- | [[Antique]] || Joecel Marie Robenta || 23 |[[Tibiao, Antique|Tibiao]] |[[Visayas]] || |- | [[Batanes]] || Jan Alexis Elcano || 21 |[[Basco, Batanes|Basco]] |[[Luzon]] || |- | [[Batangas]] || Nathalia Urcia || 26 |[[Ibaan, Batangas|Ibaan]] |[[Luzon]] || |- | [[Benguet]] || Bea Theresa Maynigo || 24 |[[Baguio|Baguio City]] |[[Luzon]] || |- | [[Biliran]] || Skelly Ivy Florida || 21 |[[Naval, Biliran|Naval]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Bohol]] || Pauline Amelinckx || 25 |[[Tubigon, Bohol|Tubigon]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |3rd Runner-Up |- | [[Bulacan]] || Daniella Louise Loya || 20 |[[Malolos, Bulacan|Malolos]] |[[Luzon]] || |- | [[Cagayan]] || Mari Danica Reynes || 27 |[[Angeles, Pampanga|Angeles]]{{efn|she is from Angeles City}} |[[Luzon]] || |- | [[Camarines Sur]] || Krizzia Lynn Moreno || 25 |[[Naga, Camarines Sur|Naga]] |[[Luzon]] || |- | [[Catanduanes]] || Sigrid Grace Flores || 27 |[[Panganiban, Catanduanes|Panganiban]] |[[Luzon]] || |- | [[Cavite]]|| Kimberly Hakenson || 26 |[[Silang, Cavite|Silang]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |4th Runner-Up |- | [[Cebu City]] || [[:en:Tracy Perez|Tracy Maureen Perez]] || 27 |[[Madridejos, Cebu|Madridejos]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Cebu|Cebu Province]] || Apriel Smith || 24 |[[Badian, Cebu|Badian]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Davao del Norte]] || We'am Ahmed || 20 |[[Tagum]] |[[Mindanao]] || |- | [[Davao del Sur]]|| Alaiza Flor Malinao || 27 |[[Sulop, Davao del Sur|Sulop]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Ilocos Sur]]|| Adelma Krissel Benicta || 26 |[[Bantay, Ilocos Sur|Bantay]] |[[Luzon]] || |- | '''[[Iloilo City]]''' || '''[[Rabiya Mateo]]''' || '''23''' |'''[[Balasan, Iloilo|Balasan]]''' |'''[[Visayas]]'''|| style="text-align:center;" |'''Miss Universe Philippines 2020''' |- | [[Iloilo|Iloilo Province]] || Kim Chi Crizaldo || 23 |[[Sara, Iloilo|Sara]] |[[Visayas]] || |- | [[Isabela (province)|Isabela]] || Ma. Regina Malana || 25 |[[Naguilian, Isabela|Naguilian]] |[[Luzon]] || |- | [[Kalinga]] || Noreen Victoria Mangawit || 22 |[[Tabuk]] |[[Luzon]] || |- | [[La Union]] || Trizha Ocampo || 25 |[[Agoo, La Union|Agoo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Laguna]]|| Jo-Ann Flores || 26 |[[San Pablo, Laguna|San Pablo]] |[[Luzon]]|| |- | [[Makati]] || Ivanna Kamil Pacis || 24 |[[Makati|Pembo]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Mandaue]] || Lou Dominique Piczon || 24 |[[Ronda, Cebu|Ronda]] |[[Visayas]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Manila]] || Alexandra Abdon || 25 |[[Manila]] |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] || |- | [[Marinduque]] || Ma. Lianina Macalino || 27 |[[Boac, Marinduque|Boac]] |[[Luzon]] || |- | [[Misamis Oriental]] || Caroline Joy Veronilla || 25 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Muntinlupa]] || Maricres Castro || 25 |[[Muntinlupa|Alabang]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Oriental Mindoro]]|| Adee Hitomi Akiyama || 27 |[[Calapan]] |[[Luzon]] || |- | [[Palawan]] || Jennifer Linda || 18 |[[Puerto Princesa]] |[[Luzon]] || |- | [[Pampanga]] || Patricia Mae Santos || 26 |[[Mexico, Pampanga|Mexico]] |[[Luzon]] || |- | [[Pangasinan]] || Ma. Niña Soriano || 24 |[[Alaminos, Pangasinan|Alaminos]] |[[Luzon]] || |- | [[Parañaque]] || Ma. Ysabella Ysmael || 24 |[[Parañaque]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |1st Runner-Up |- | [[Pasay]] || Zandra Nicole Sta. Maria || 27 |[[Pasay]] |[[National Capital Region]] || |- | [[Pasig]] || Riana Agatha Pangindian || 24 |[[Pasig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Quezon City]] || [[:en:Michele Gumabao|Michele Theresa Gumabao]] || 28 |[[Quezon City]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |2nd Runner-Up |- | [[Quezon Province]] || Faye Dominique Deveza || 23 |[[Lucban, Quezon|Lucban]] |[[Luzon]] || |- | [[Rizal]]|| Ericka Evangelista || 25 |[[Cainta]] |[[Luzon]] || |- | [[Romblon]] || Marie Fee Tajaran || 25 |[[Calatrava, Romblon|Calatrava]] |[[Luzon]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[South Cotabato]] || Mariel Joyce Pascua || 23 |[[General Santos]] |[[Mindanao]] || |- | [[Surigao del Norte]] || Carissa Quiza || 19 |[[Claver, Surigao del Norte|Claver]] |[[Mindanao]] || |- | [[Taguig]]|| Sandra Lemonon || 26 |[[Taguig]] |[[National Capital Region]] || style="text-align:center;" |Top 16 |- | [[Zamboanga del Sur]]|| Perlyn Cayona || 22 |[[Dumingag, Zamboanga del Sur|Dumingag]] |[[Mindanao]] || |- |} ===Withdrawals=== {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" ! City/Province ! Candidate ! Age{{efn|Ages at the time of The Pageant}} ! Hometown ! Group ! Reason |- |[[Aurora]] |Princess Marquez |21 |[[Dipaculao, Aurora|Dipaculao]] |[[Luzon]] |On October 19, 2020, Marquez confirmed her withdrawal due to some personal reasons.<ref name="AuroraWithdrew">{{cite web|url=https://www.facebook.com/322404311928189/posts/797176101117672/|title=Miss Universe Philippines Withdrew}}</ref> |- |[[Cagayan de Oro]] |Vincy Vacalares |22 |[[Cagayan de Oro]] |[[Mindanao]] |On October 16, 2020, an accredited partner of Miss Universe Philippines announced that Vacalares tested positive for COVID-19.<ref name="MBContestantWithdrew"/> |- |[[Capiz]] |Mariam Lara Hamid |20 |[[Panay, Capiz|Panay]] |[[Visayas]] |On October 3, 2020, Hamid posted on her social media account declaring her withdrawal due to some issues with her province's accredited partner.<ref>{{cite web|url=https://m.facebook.com/photo.php?fbid=181300700121035|title=Capiz Withdrew}}</ref> |- |[[Leyte]] |Chaira Lyn Markwalder |26 |[[Leyte]] |[[Visayas]] |N/A |- |[[Negros Occidental]] |Angela Aninang |25 |[[Bacolod]]/[[Mabalacat]] |[[Visayas]] |On February 28, 2020, it was confirmed that Aninang will be withdrawing from the pageant to focus on her study.<ref>{{cite news|url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-universe/beauty-queen-withdrew-participation-from-miss-universe-to-focus-on-medical-practice/eventshow/75031561.cms|title=Beauty queen withdrew participation from Miss Universe to focus on medical practice|work=Entertainment Times|date=April 7, 2020|accessdate=October 15, 2020}}</ref> |- |[[Sorsogon]] |Maria Isabela Galeria |22 |[[Matnog, Sorsogon|Matnog]] |[[Luzon]] |On October 15, 2020, Galeria announced that she will be leaving the competition as she continue her full recovery from COVID-19 after contracting the disease on September 27.<ref name="SorsogonWithdrew"/><ref name="MBSorsogonWithdrew" /> |} ==Crossovers== Contestants who previously competed in the previous editions of local beauty pageants or in international competition: {{col-begin|width=80%}} {{col-2}} ;;;;National Pageants ;;[[Binibining Pilipinas]] *[[Binibining Pilipinas 2015|2015]]: Alaiza Malinao ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Apriel Smith ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2016|2016]]: Riana Pangindian ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: [[Michele Gumabao]] ''(Bb. Pilipinas Globe)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sandra Lemonon ''(Top 15)'' *[[Binibining Pilipinas 2018|2018]]: Sigrid Grace Flores ''(Top 25)'' *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Sigrid Grace Flores *[[Binibining Pilipinas 2019|2019]]: Maria Isabela Galeria ''(Top 15)'' ;;[[Miss World Philippines]] *[[Miss World Philippines 2015|2015]]: Christelle Abello ''(Top 13)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Sandra Lemonon ''(4th Princess)'' *[[Miss World Philippines 2016|2016]]: Ivanna Kamil Pacis ''(Top 12)'' *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Trizha Ocampo *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Faye Dominique Deveza *[[Miss World Philippines 2017|2017]]: Princess Laureano *[[Miss World Philippines 2018|2018]]: Mari Danica Reynes ''(Top 16)'' *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Kimberly Hakenson ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} *[[Miss World Philippines 2019|2019]]: Tracy Maureen Perez ''(Top 12)''{{cn|date=February 2020}} {{col-2}} ;;[[Miss Philippines Earth]] *[[Miss Philippines Earth 2018|2018]]: We'am Ahmed ''(Top 18)'' *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Maricres Castro *[[Miss Philippines Earth 2019|2019]]: Krizzia Lynn Moreno ;;[[Mutya ng Pilipinas|Mutya Pilipinas]] *[[Mutya ng Pilipinas 2014|2014]]: Angela Aninang *[[Mutya ng Pilipinas 2018|2018]]: Pauline Amelinckx ''(Mutya ng Pilipinas-Global Beauty Queen)'' *[[Mutya Pilipinas 2019|2019]]: Maricres Castro ;;Miss World Tourism Philippines *2014: Maria Fee Tajaran ;;;;International pageants ;;The Miss Globe *2018: [[Michele Gumabao]] ''(Top 15)'' ;;Miss Tourism Global *2018: Bea Theresa Maynigo ''(1st runner-up)'' ;;Miss Teen Universe *2013: Kimberly Hakenson ''(Top 12)'' ;;Miss Model of the World *2012: Zandra Nicole Sta. Maria {{col-end}} ==Talasanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:2020 beauty pageants]] [[Kategorya:2020 sa Pilipinas]] [[Kategorya:Beauty pageants in the Philippines]] 8zzx0y7pdztiwyqax2s4tfvc5xh6bay 0 302269 1960692 1796613 2022-08-05T05:07:50Z Jojit fb 38 Changed redirect target from [[Lansangan]] to [[Daanan]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 303810 1960403 1831026 2022-08-04T16:30:05Z Mlgc1998 97688 "Chanchaulero" colonial-era spanish term for a street vendor selling "chanchau", which is an old hokkien term for [[Gulaman]] and other likewise chinese grass jelly medicinal drinks wikitext text/x-wiki [[File:Tipos del País by Justiniano Asuncion.jpg|thumb|''Tipos del País'' ni [[Justiniano Asuncion]]]] [[File:Tipos del País 2 by Justiniano Asuncion.jpg|thumb|Isa pang mga likhang ''Tipos del País'' ni [[Justiniano Asuncion]]]] Ang '''''Tipos del País''''' ay isang istilo ng pagpipinta gamit ang [[pangulay na tinutubigan]] na ipinapakita ang mga iba't ibang uri ng mga naninirahan sa Pilipinas sa kanilang mga katutubong kasuotan na ipinapakita ang kanilang katayuang panlipunan at tungkulin noong panahong kolonyal.<ref name=slideshare>[https://www.slideshare.net/lumaosing/philippine-art-history Kasaysayan ng Sining Pilipino]</ref> ==Kasaysayan== Noong ika-19 na dantaon, ang sekular na paksa sa pagpipinta sa Pilipinas ay lumalaki nang malawakan. Nang dahil sa mga hiling ng mga turista, mga [[ilustrado]] at mga taga-ibang bansa na magkaroon ng pasalubong at mga palamuti mula sa bansa, nabuo ang ''Tipos del País'' sa pagpipinta. Si [[Damián Domingo]] ay ang pinakasikat na pintor na nilikha sa ganoong istilo.<ref name=slideshare/> ==Talalarawan== <gallery> Talaksan:Spanish-Filipino mestizo costume, 1800s.jpg|Paglalarawan ng isang [[mestisong Pilipino]] ni [[Justiniano Asuncion]] Talaksan:Mestizo de luto by José Honorato Lozano.jpg|''"Mestizo de luto"'' (Isang Katutubong Pilipinong Mestiso) ni [[José Honorato Lozano]] Talaksan:El Mestiso by Justiniano Asuncion.jpg|''"El Mestiso"'' (Isang Mestisong Pilipino) ni Justiniano Asuncion Talaksan:La Mestisa by Justiniano Asuncion.jpg|''"La Mestisa"'' (Isang Mestisang Pilipina) ni Justiniano Asuncion Talaksan:La Mestisa Española by Justiniano Asuncion.jpg|''"La Mestisa Española"'' (Isang Mestisang Kastilang Pilipina) ni Justiniano Asuncion Talaksan:La Yndia del Campo Tendedora by Justiniano Asuncion.jpg|''"La Yndia del Campo Tendedora"'' (Isang Katutubong Pilipinang Tindera / Magsasaka) ni Justiniano Asuncion Talaksan:La Yndia del Campo tiendera by Justiniano Asuncion.jpg|''"La Yndia del Campo tiendera"'' (Isang Katutubong Pilipinang Mangangalakal Pambukid) ni Justiniano Asuncion Talaksan:Gobernadorcillo de Naturales by José Honorato Lozano.jpg|''"Gobernadorcillo de Naturales"'' (Katutubong Gobernador) ni José Honorato Lozano Talaksan:India de Manila by José Honorato Lozano.jpg|''"India de Manila"'' (Katutubong Pilipina ng Maynila) ni José Honorato Lozano Talaksan:Un Yndio natural by José Honorato Lozano.jpg|"Un Yndio natural" (Katutubong Pilipino) ni José Honorato Lozano Talaksan:Mercaders Ilocanos (Ilocano Merchants).jpg|''Mercaderes Ilocanos'' (Mangangalakal na Ilokano) ni José Honorato Lozano Talaksan:Mestizos Sangley y Chino by Justiano Asuncion.jpg|''"Mestizos Sangley y Chino"'' ([[Sangley]] na Mestisong [[Tsinong Pilipino|Tsinong-Pilipino]]) ni Justiniano Asuncion Talaksan:Filipino Peasant with coat & salacot Tipos del País by Justiniano Asuncion.jpg|Mambubukid na Pilipino na may kapa & [[salakot]] ni Justiniano Asuncion Talaksan:Cuadrillero by José Honorato Lozano.jpg|''Cuadrillero'' ni José Honorato Lozano Talaksan:Filipino Peasant with salacot & rooster Tipos del País by Justiniano Asuncion.jpg|Mambubukid na Pilipino na may salakot & [[tandang]] ni Justiniano Asuncion Talaksan:Indios by José Honorato Lozano.jpg|''Indios'' (Mga Katutubong Pilipino) ni José Honorato Lozano Talaksan:Indio A Caballo by José Honorato Lozano.jpg|''Indio A Caballo'' (Katutubong Pilipino sa Ibabaw ng Kabayo) ni José Honorato Lozano Talaksan:India A Caballo by José Honorato Lozano.jpg|''India A Caballo'' (Katutubong Pilipina sa Ibabaw ng Kabayo) ni José Honorato Lozano Talaksan:A Scene In Town by José Honorato Lozano.jpg|''Isang Tagpo sa Bayan'' ni José Honorato Lozano Talaksan:El Cundiman by José Honorato Lozano.jpg|''El Cundiman'' ([[Kundiman]]) ni José Honorato Lozano Talaksan:Chino Comerciante & India de Manila by José Honorato Lozano.jpg|''Chino Comerciante'' (Mangangalakal na [[Sangley]]) & ''India de Manila'' (Katutubong Pilipina ng Maynila) ni José Honorato Lozano Talaksan:Chino Corredor by José Honorato Lozano.jpg|''Chino Corredor'' (Tagapaghatid na Tsino) ni José Honorato Lozano Talaksan:Chino Chanchaulero by José Honorato Lozano.jpg|''Chino Chanchaulero'' (Tsinong Tindero ng [[Gulaman]]) ni José Honorato Lozano Talaksan:Tipos del País Scene by José Honorato Lozano.jpg|Tagpong Tipos del País ni José Honorato Lozano Talaksan:Chino y Indio by José Honorato Lozano.jpg|(Isang Katutubong Pilipino & [[Sangley]]) ni José Honorato Lozano Talaksan:Chino Pansitero by José Honorato Lozano.jpg|''Chino Pansitero'' (Tsinong Tindero ng [[Pansit]]) ni José Honorato Lozano </gallery> ==Tingnan din== * [[Damian Domingo]] * [[Justiniano Asuncion]] * [[José Honorato Lozano]] * [[Letras y figuras]] * [[Códice Casanatense]] ==Talasanggunian== <references /> [[Category:Sining ng Pilipinas]] [[Category:Pangulay na tinutubigan]] pfv1ec6jkeunknezec92ckou0fkeosw 0 306627 1960605 1959966 2022-08-05T02:47:54Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Wikang Siciliano]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Wikang Siciliano]] k70fmp8ajorlo4ev13jaz5pacl6djyl 828 307272 1960642 1829062 2022-08-05T03:51:11Z GinawaSaHapon 102500 Sinalin ang mga display strings mula Ingles pa-Tagalog. Scribunto text/plain -- This module holds configuration data for [[Module:Shortcut]]. return { -- The heading at the top of the shortcut box. It accepts the following parameter: -- $1 - the total number of shortcuts. (required) ['shortcut-heading'] = '[[Wikipedia:Shortcut|{{PLURAL:$1|Shortcut|Mga shortcut}}]]', -- The error message to display when a shortcut is invalid (is not a string, or -- is the blank string). It accepts the following parameter: -- $1 - the number of the shortcut in the argument list. (required) ['invalid-shortcut-error'] = 'Invalid ang shortcut #$1 (dapat ' .. 'mga string na di bababa sa isang karakter ang haba ang mga shortcut)', -- The error message to display when no shortcuts or other displayable content -- were specified. (required) ['no-content-error'] = 'Error: walang tinukoy na mga shortcut at di nakatakda ang parameter na ' .. mw.text.nowiki('|msg='), -- A category to add when the no-content-error message is displayed. (optional) ['no-content-error-category'] = 'Shortcut templates with missing parameters', } 7gigurk9k8giiqoqxqyrszspxlab8zy 1960647 1960642 2022-08-05T04:03:45Z GinawaSaHapon 102500 Naglagay ng :en: para sa mga pahina na wala pa sa tlwiki. Scribunto text/plain -- This module holds configuration data for [[Module:Shortcut]]. return { -- The heading at the top of the shortcut box. It accepts the following parameter: -- $1 - the total number of shortcuts. (required) ['shortcut-heading'] = '[[:en:Wikipedia:Shortcut|{{PLURAL:$1|Shortcut|Mga shortcut}}]]', -- The error message to display when a shortcut is invalid (is not a string, or -- is the blank string). It accepts the following parameter: -- $1 - the number of the shortcut in the argument list. (required) ['invalid-shortcut-error'] = 'Invalid ang shortcut #$1 (dapat ' .. 'mga string na di bababa sa isang karakter ang haba ang mga shortcut)', -- The error message to display when no shortcuts or other displayable content -- were specified. (required) ['no-content-error'] = 'Error: walang tinukoy na mga shortcut at di nakatakda ang parameter na ' .. mw.text.nowiki('|msg='), -- A category to add when the no-content-error message is displayed. (optional) ['no-content-error-category'] = 'Shortcut templates with missing parameters', } 2claw770b1olehzopq28gfn2kqdy5ie 828 307274 1960613 1924901 2022-08-05T03:15:56Z GinawaSaHapon 102500 Sinalin ang mga display strings mula Ingles pa-Tagalog. Scribunto text/plain -- This module implements the {{lua}} template. local yesno = require('Module:Yesno') local mList = require('Module:List') local mTableTools = require('Module:TableTools') local mMessageBox = require('Module:Message box') local p = {} function p.main(frame) local origArgs = frame:getParent().args local args = {} for k, v in pairs(origArgs) do v = v:match('^%s*(.-)%s*$') if v ~= '' then args[k] = v end end return p._main(args) end function p._main(args) local modules = mTableTools.compressSparseArray(args) local box = p.renderBox(modules) local trackingCategories = p.renderTrackingCategories(args, modules) return box .. trackingCategories end function p.renderBox(modules) local boxArgs = {} if #modules < 1 then boxArgs.text = '<strong class="error">Error: walang tinukoy na mga module.</strong>' else local moduleLinks = {} for i, module in ipairs(modules) do moduleLinks[i] = string.format('[[:%s]]', module) local maybeSandbox = mw.title.new(module .. '/sandbox') if maybeSandbox.exists then moduleLinks[i] = moduleLinks[i] .. string.format(' ([[:%s|sandbox]])', maybeSandbox.fullText) end end local moduleList = mList.makeList('bulleted', moduleLinks) local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.subpageText == "doc" then title = title.basePageTitle end if title.contentModel == "Scribunto" then boxArgs.text = 'Nakadepende ang module na ito sa mga sumusunod na module:' .. moduleList else boxArgs.text = 'Gumagamit ang padron na ito ng [[Wikipedia:Lua|Lua]]:\n' .. moduleList end end boxArgs.type = 'notice' boxArgs.small = true boxArgs.image = '[[File:Lua-Logo.svg|30px|alt=|link=]]' return mMessageBox.main('mbox', boxArgs) end function p.renderTrackingCategories(args, modules, titleObj) if yesno(args.nocat) then return '' end local cats = {} -- Error category if #modules < 1 then cats[#cats + 1] = 'Lua templates with errors' end -- Lua templates category titleObj = titleObj or mw.title.getCurrentTitle() local subpageBlacklist = { doc = true, sandbox = true, sandbox2 = true, testcases = true } if not subpageBlacklist[titleObj.subpageText] then local protCatName if titleObj.namespace == 10 then local category = args.category if not category then local categories = { ['Module:String'] = 'Templates based on the String Lua module', ['Module:Math'] = 'Templates based on the Math Lua module', ['Module:BaseConvert'] = 'Templates based on the BaseConvert Lua module', ['Module:Citation'] = 'Templates based on the Citation/CS1 Lua module' } categories['Module:Citation/CS1'] = categories['Module:Citation'] category = modules[1] and categories[modules[1]] category = category or 'Lua-based templates' end cats[#cats + 1] = category protCatName = "Templates using under-protected Lua modules" elseif titleObj.namespace == 828 then protCatName = "Modules depending on under-protected modules" end if not args.noprotcat and protCatName then local protLevels = { autoconfirmed = 1, extendedconfirmed = 2, templateeditor = 3, sysop = 4 } local currentProt if titleObj.id ~= 0 then -- id is 0 (page does not exist) if am previewing before creating a template. currentProt = titleObj.protectionLevels["edit"][1] end if currentProt == nil then currentProt = 0 else currentProt = protLevels[currentProt] end for i, module in ipairs(modules) do if module ~= "WP:libraryUtil" then local moduleProt = mw.title.new(module).protectionLevels["edit"][1] if moduleProt == nil then moduleProt = 0 else moduleProt = protLevels[moduleProt] end if moduleProt < currentProt then cats[#cats + 1] = protCatName break end end end end end for i, cat in ipairs(cats) do cats[i] = string.format('[[Category:%s]]', cat) end return table.concat(cats) end return p t6anmldmyyqh5hh2m4cjiid4yyt391s 1960645 1960613 2022-08-05T04:01:36Z GinawaSaHapon 102500 Alt text, naglagay ng :en: para sa mga pahina na wala pa sa tlwiki. Scribunto text/plain -- This module implements the {{lua}} template. local yesno = require('Module:Yesno') local mList = require('Module:List') local mTableTools = require('Module:TableTools') local mMessageBox = require('Module:Message box') local p = {} function p.main(frame) local origArgs = frame:getParent().args local args = {} for k, v in pairs(origArgs) do v = v:match('^%s*(.-)%s*$') if v ~= '' then args[k] = v end end return p._main(args) end function p._main(args) local modules = mTableTools.compressSparseArray(args) local box = p.renderBox(modules) local trackingCategories = p.renderTrackingCategories(args, modules) return box .. trackingCategories end function p.renderBox(modules) local boxArgs = {} if #modules < 1 then boxArgs.text = '<strong class="error">Error: walang tinukoy na mga module.</strong>' else local moduleLinks = {} for i, module in ipairs(modules) do moduleLinks[i] = string.format('[[:%s]]', module) local maybeSandbox = mw.title.new(module .. '/sandbox') if maybeSandbox.exists then moduleLinks[i] = moduleLinks[i] .. string.format(' ([[:%s|sandbox]])', maybeSandbox.fullText) end end local moduleList = mList.makeList('bulleted', moduleLinks) local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.subpageText == "doc" then title = title.basePageTitle end if title.contentModel == "Scribunto" then boxArgs.text = 'Nakadepende ang module na ito sa mga sumusunod na module:' .. moduleList else boxArgs.text = 'Gumagamit ang padron na ito ng [[:en:Wikipedia:Lua|Lua]]:\n' .. moduleList end end boxArgs.type = 'notice' boxArgs.small = true boxArgs.image = '[[File:Lua-Logo.svg|30px|alt=Logo ng Lua|link=]]' return mMessageBox.main('mbox', boxArgs) end function p.renderTrackingCategories(args, modules, titleObj) if yesno(args.nocat) then return '' end local cats = {} -- Error category if #modules < 1 then cats[#cats + 1] = 'Lua templates with errors' end -- Lua templates category titleObj = titleObj or mw.title.getCurrentTitle() local subpageBlacklist = { doc = true, sandbox = true, sandbox2 = true, testcases = true } if not subpageBlacklist[titleObj.subpageText] then local protCatName if titleObj.namespace == 10 then local category = args.category if not category then local categories = { ['Module:String'] = 'Templates based on the String Lua module', ['Module:Math'] = 'Templates based on the Math Lua module', ['Module:BaseConvert'] = 'Templates based on the BaseConvert Lua module', ['Module:Citation'] = 'Templates based on the Citation/CS1 Lua module' } categories['Module:Citation/CS1'] = categories['Module:Citation'] category = modules[1] and categories[modules[1]] category = category or 'Lua-based templates' end cats[#cats + 1] = category protCatName = "Templates using under-protected Lua modules" elseif titleObj.namespace == 828 then protCatName = "Modules depending on under-protected modules" end if not args.noprotcat and protCatName then local protLevels = { autoconfirmed = 1, extendedconfirmed = 2, templateeditor = 3, sysop = 4 } local currentProt if titleObj.id ~= 0 then -- id is 0 (page does not exist) if am previewing before creating a template. currentProt = titleObj.protectionLevels["edit"][1] end if currentProt == nil then currentProt = 0 else currentProt = protLevels[currentProt] end for i, module in ipairs(modules) do if module ~= "WP:libraryUtil" then local moduleProt = mw.title.new(module).protectionLevels["edit"][1] if moduleProt == nil then moduleProt = 0 else moduleProt = protLevels[moduleProt] end if moduleProt < currentProt then cats[#cats + 1] = protCatName break end end end end end for i, cat in ipairs(cats) do cats[i] = string.format('[[Category:%s]]', cat) end return table.concat(cats) end return p kys2gziopp467w6jnt9jjw4hg1ohsf4 0 307907 1960606 1959967 2022-08-05T02:48:12Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Wikang Siciliano]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Wikang Siciliano]] k70fmp8ajorlo4ev13jaz5pacl6djyl 828 309134 1960702 1853182 2022-08-05T06:37:28Z GinawaSaHapon 102500 Scribunto text/plain --Lua module implementing the {{Distinguish}} template. local mHatnote = require('Module:Hatnote') local mHatlist = require('Module:Hatnote list') local mArguments --initialize lazily local mTableTools --initialize lazily local libraryUtil = require('libraryUtil') local checkType = libraryUtil.checkType local p = {} function p.distinguish(frame) mArguments = require('Module:Arguments') mTableTools = require('Module:TableTools') local args = mArguments.getArgs(frame) local selfref = args.selfref local text = args.text args = mTableTools.compressSparseArray(args) return p._distinguish(args, text, selfref) end function p._distinguish(args, text, selfref) checkType("_distinguish", 1, args, 'table') if #args == 0 and not text then return '' end local text = string.format( 'Wag ikalito sa %s.', text or mHatlist.orList(args, true) ) hnOptions = {selfref = selfref} return mHatnote._hatnote(text, hnOptions) end return p aadfxi2o0u1b0dr6whhdmihp4556n2w 0 313893 1960557 1959914 2022-08-05T01:04:46Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki {{Infobox beauty pageant|name=Miss Universe 2022|image=|photo=|image size=|photo size=|image alt=|photo alt=|caption=|presenters=|hosts=|entertainment=|acts=|theme=|venue=|broadcaster=|director=|producer=|owner=|sponsor=|entrants=|placements=|debuts={{Hlist|[[Bhutan|Butan]]}}|withdrawals={{Hlist|[[Romania|Rumanya]]}}|withdraws=|returns={{Hlist|[[Angola|Anggola]]|[[Belize|Belis]]|[[Indonesia|Indonesya]]|[[Irak]]|[[Kyrgyzstan|Kirgistan]]|[[Lebanon|Libano]]|[[Malaysia]]|[[Myanmar|Miyanmar]]|[[Mongolia|Monggolya]]|[[Santa Lucia]]|[[Seychelles|Seykelas]]|[[Suwisa]]|[[Trinidad at Tobago]]}}|winner=|represented=|congeniality=|personality=|best national costume=|best state costume=|photogenic=|miss internet=|award1 label=|award1=|award2 label=|award2=|opening trailer=|previous pageant=[[Miss Universe 2021|2021]]|before=|next pageant=2023|next=}}Ang '''Miss Universe 2022''' ay ang magiging ika-71 na edisyon ng [[Miss Universe]] pageant. Pagkatapos ng kompetisyon, kokoronahan ni [[Harnaaz Sandhu]] ng [[India|Indiya]] ang hahalili sa kanya bilang Miss Universe 2022. == Kasaysayan == === Lokasyon at petsa ng kompetisyon === Nasa proseso ng talakayan diumano ang Miss Universe Organization upang isagawa ang kompetisyon sa [[Republikang Dominikano]]. Ang mga talakayan ay kinumpirma ng Pambansang Direktor ng Miss Dominican Republic na si Magli Febles. Plano ni Febles na itanghal ang kompetisyon sa Punta Cana at plano nilang ganapin ito sa katapusan ng Oktubre.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=31 Mayo 2022 |title=Magali Febles: las condiciones están dadas para que RD sea sede de Miss Universo |url=https://www.diariolibre.com/revista/cultura/2022/05/31/republica-dominicana-sera-sede-de-miss-universo/1862102 |access-date=28 Hulyo 2022 |website=Diario Libre |language=es}}</ref><ref>{{Cite web |last=Rivera |first=Severo |date=30 Hunyo 2022 |title=Magali Febles: “Pedimos al gobierno reconsiderar su apoyo al montaje de Miss Universo en el país” |url=https://www.diariolibre.com/revista/cultura/2022/06/30/magli-febles-pide-al-gobierno-apoyar-miss-universo-en-rd/1921203 |access-date=28 Hulyo 2022 |website=Diario Libre |language=es}}</ref> === Pagpili ng mga kalahok === Ang mga kalahok mula sa 38 na mga bansa at teritoryo ay napili upang kumalahok sa kompetisyon. Siyam na kandidata ang nailuklok upang kumatawan sa kanilang bansa/teritoryo matapos maging isang ''runner-up'' sa kanilang kompetisyong pambansa. Sa edisyong ito unang kakalahok ang [[Bhutan|Butan]], at ang pagbabalik ang [[Angola|Anggola]], [[Belize|Belis]], [[Indonesia|Indonesya]], [[Iraq|Irak]], [[Kyrgyzstan|Kirgistan]], [[Lebanon|Libano]], [[Malaysia]], [[Myanmar|Miyanmar]], [[Mongolia|Monggolya]], [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]], [[Seychelles|Seykelas]], [[Suwisa]], at [[Trinidad at Tobago]]. Huling kumalahok noong 1995 ang Seykelas, noong [[Miss Universe 2017|2017]] ang Irak at Trinidad at Tobago, noong [[Miss Universe 2018|2018]] ang Libano at Suwisa, noong [[Miss Universe 2019|2019]] ang Anggola, Monggolya at Santa Lucia, at noong [[Miss Universe 2020|2020]] ang iba. Hindi sasali sa edisyong ito ang [[Romania|Rumanya]] dahil sa hindi isiniwalat na dahilan. == Mga Kandidata == Sa kasalukuyan, may 38 nang kalahok ang kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad{{efn|group=A|Edad sa panahon ng pageant}} ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' |Deta Kokomani<ref>{{Cite web |date=10 Hunyo 2022 |title=Zgjedhet Miss Universe Albania 2022 |url=https://klankosova.tv/zgjedhet-miss-universe-albania-2022/ |access-date=11 Hunyo 2022 |website=Klan Kosova |language=sq}}</ref> |21 |Durrës |- | '''{{flagicon|GER}} [[Alemanya]]''' | Soraya Kolhmann<ref>{{Cite web |date=3 Hulyo 2022 |title=Sie ist die neue "Miss Universe Germany": Soraya Kohlmann holt wieder ein krönchen nach Leipzig |url=https://www.tag24.de/leipzig/sie-ist-die-neue-miss-universe-germany-soraya-kohlmann-holt-wieder-ein-kroenchen-nach-leipzig-2527563 |access-date=4 Hulyo 2022 |website=Tag24 |language=de}}</ref> | 24 | Leipzig |- | '''{{flagicon|ABW}} [[Aruba]]''' | Kiara Arends<ref>{{Cite web |last= |date=2 Agosto 2022 |title=Kiara Arends corona como Miss Universe Aruba 2022 |url=https://diario.aw/categories/noticia/general/kiara-arends-corona-como-miss-universe-aruba-2022 |access-date=5 Agosto 2022 |website=Diario Aruba |language=pap}}</ref> | 23 | Oranjestad |- | '''{{flagicon|BHS}} [[Bahamas]]''' | Angel Cartwright{{cn|date=Hulyo 2022}} | 27 | [[Long Island]] |- | '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' | Amanda Dudamel<ref>{{Cite web |last= |first= |date=29 Oktubre 2021 |title=Ella es la hija de Rafael Dudamel que fue coronada Miss Venezuela |url=https://www.elheraldo.co/entretenimiento/amanda-dudamel-la-hija-del-tecnico-deportivo-cali-que-fue-coronada-miss-venezuela |access-date=5 Agosto 2022 |website=El Heraldo |language=es}}</ref> | 23 | Mérida |- | '''{{flagicon|VNM}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' | Nguyễn Thị Ngọc Châu<ref>{{Cite web |last= |date=26 Hunyo 2022 |title=Ngọc Châu - quán quân Top Model thành Hoa hậu Hoàn vũ Việt Nam |url=https://vnexpress.net/ngoc-chau-quan-quan-top-model-thanh-hoa-hau-hoan-vu-viet-nam-4480269.html |access-date=5 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 28 | Tây Ninh |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Mia Mamede<ref>{{Cite web |last=Santana |first=Caio |date=19 Hulyo 2022 |title=Espírito Santo vence Miss Brasil pela 1ª vez na história com Mia Mamede |url=https://www.uol.com.br/splash/noticias/2022/07/19/espirito-santo-vence-miss-brasil-pela-1-vez-na-historia-com-mia-mamede.htm |access-date=20 Hulyo 2022 |website=Universo Online |language=pt-br}}</ref> | 26 | Vitória |- | '''{{flagicon|BOL}} [[Bolivia|Bulibya]]''' | Fernanda Pavisic<ref>{{Cite web |last=Gutiérrez |first=Susana |date=27 Hulyo 2022 |title=Fernanda Pavisic, Miss Bolivia Universo 2022 |url=https://www.eldiario.net/portal/2022/07/27/fernanda-pavisic/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Diario |language=es}}</ref> | 23 | Cochabamba |- | '''{{flagicon|BTN}} [[Bhutan|Butan]]''' | Tashi Choden<ref>{{Cite web |date=6 Hunyo 2022 |title=Tashi Choden from Wangdue Phodrang crowned Miss Universe Bhutan 2022 |url=http://www.bbs.bt/news/?p=170256 |access-date=10 Hunyo 2022 |website=Bhutan Broadcasting Service |language=en-US}}</ref> | 23 | Wangdue Phodrang |- | '''{{flagicon|CUW}} [[Curaçao]]''' | Gabriëla Dos Santos<ref>{{Cite web|url=https://curacao.nu/curacao-heeft-een-nieuwe-miss-universe-gabriela-dos-santos/|title=Curaçao heeft een nieuwe Miss Universe: Gabriela dos Santos|website=ABC Online Media|language=de|date=30 Mayo 2022|access-date=11 Hunyo 2022}}</ref> | 20 | Willemstad |- | '''{{flagicon|GHA}} [[Ghana|Gana]]''' | Engracia Afua Mofuman<ref>{{Cite web|url=https://www.pulse.com.gh/entertainment/celebrities/tears-flow-as-engracia-afua-mofuman-crowned-miss-universe-ghana-2022-photos/1qrx5g1|title=Tears flow as Engracia Afua Mofuman crowned Miss Universe Ghana 2022|website=Pulse|language=en|date=22 Disyembre 2021|access-date=24 Pebrero 2022}}</ref> | 27 | Kumasi |- | '''{{flagicon|GBR}} [[Gran Britanya]]''' | Noky Simbani<ref>{{Cite web|url=https://www.newzimbabwe.com/zimbabweans-top-miss-universe-great-britain-2022-pageant-claim-winner-and-second-runner-up-spots/|title=Zimbabweans top Miss Universe Great Britain 2022 pageant|website=New Zimbabwe|language=en|date=11 Hulyo 2022|access-date=13 Hulyo 2022}}</ref> | 25 | [[Derby]] |- |'''{{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]]''' | Ivana Batchelor<ref>{{Cite web|url=https://stereo100.com.gt/2022/ivana-batchelor-miss-universo-guatemala-compartira-con-fans-y-medios-de-comunicacion-este-sabado-en-xela/|title=IVANA BATCHELOR, MISS UNIVERSO GUATEMALA, COMPARTIRÁ CON FANS Y MEDIOS DE COMUNICACIÓN ESTE SÁBADO EN XELA|website=Stereo 100|language=es|date=4 Hunyo 2022|access-date=11 Hunyo 2022}}</ref> | 21 | Quetzaltenango |- | '''{{flagicon|HND}} [[Honduras]]''' | Rebeca Rodríguez<ref>{{Cite web|url=https://www.laprensa.hn/honduras/rebeca-rodriguez-san-pedro-sula-nueva-miss-honduras-universo-2022-GD8885329|title=Rebeca Rodríguez, de San Pedro Sula, es la nueva Miss Honduras Universo 2022|website=La Prensa|language=es|date=1 Hulyo 2022|access-date=1 Hulyo 2022}}</ref> | 20 | San Pedro Sula |- | '''{{flagicon|INA|}} [[Indonesia|Indonesya]]''' | Laksmi De-Neefe Suardana<ref>{{Cite web|url=http://missosology.org/miss-universe/news-miss-universe/69117-is-puteri-indonesia-2022/|title=Laksmi Shari De-Neefe Suardana is Puteri Indonesia 2022|website=Missosology|language=en|date=27 Mayo 2022|access-date=11 Hunyo 2022}}</ref> | 26 | Ubud |- | '''{{flagicon|IRQ}} [[Iraq|Irak]]'''|| Balsam Hussein<ref>{{Cite web |last=الرشيد |first=قناة |title=شاهد بالفيديو.. لحظة تتويج ملكة جمال العراق لعام 2022 "بلسم حسين" من بغداد الكرخ |url=https://www.youtube.com/watch?v=n5WqqkmV2ow |access-date=2022-07-28 |website=اخبار العراق الآن |language=ar}}</ref>|| 19 || [[Baghdad]] |- | '''{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]]''' | Manita Hang<ref>{{Cite web|url=https://missosology.org/miss-universe/news-miss-universe/69394-manita-hang-is-miss-universe-cambodia-2022/|title=Manita Hang is Miss Universe Cambodia 2022|website=Missosology|language=en|date=16 Hunyo 2022|access-date=21 Hunyo 2022}}</ref> | 23 | [[Nom Pen]] |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Amelia Tu<ref>{{Cite web|url=http://missosology.org/miss-universe/news-miss-universe/68994-amelia-tu-is-miss-universe-canada-2022/|title=Amelia Tu is Miss Universe Canada 2022|website=Missosology|language=en|date=15 Mayo 2022|access-date=11 Hunyo 2022}}</ref> | 20 | [[Vancouver]] |- | '''{{flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' | Aidana Akhantaeva<ref>{{Cite web |last= |first= |date=17 Nobyembre 2021 |title="Miss Qozogʻiston" eng goʻzal malikalari aniqlandi – foto |url=https://oz.sputniknews-uz.com/20211117/miss-qozogiston-eng-gozal-malikalari-aniqlandi-foto-21383246.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Sputnik Oʻzbekiston |language=uz}}</ref> | 21 | [[Nur-Sultan]] |- | '''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombya]]''' | María Fernanda Aristizábal<ref>{{Cite web|url=https://colombia.as.com/tikitakas/quien-es-maria-fernanda-aristizabal-miss-universo-2022-colombia-n/|title=Quién es María Fernanda Aristizábal, Miss Universo 2022 Colombia|website=Tikitakas|language=es|date=7 Abril 2022|access-date=5 Hunyo 2022}}</ref> | 24 | [[Armenia, Colombia|Armenia]] |- | '''{{flagicon|KOS}} [[Kosovo|Kosobo]]''' | Roksana Ibrahimi<ref>{{Cite web |date=11 Hunyo 2022 |title=Roksana Ibrahimi shpallet "Miss Universe Kosova 2022" |url=https://telegrafi.com/roksana-ibrahimi-shpallet-miss-universe-kosova-2022/ |access-date=11 Hunyo 2022 |website=Telegrafi |language=sq}}</ref> | 21 | Pristina |- | '''{{flagicon|HRV}} [[Croatia|Kroasya]]''' | Arijana Podgajski<ref>{{Cite web|url=https://www.croatiaweek.com/arijana-podgajski-crowned-miss-universe-croatia-2022/|title=Arijana Podgajski crowned Miss Universe Croatia 2022|website=Croatia Week|language=en|date=24 Mayo 2022|access-date=5 June 2022}}</ref> | 19 | Krapina |- | '''{{flagicon|LBN}} [[Lebanon|Libano]]''' | Yasmina Zaytoun<ref>{{Cite web|url=https://www.beirut.com/l/63900|title=Yasmina Zaytoun Crowned Miss Lebanon 2022|website=Beirut.com|language=en|date=Hulyo 24, 2022|access-date=Hulyo 25, 2022}}</ref> | 20 | Kfarchouba |- | '''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' | Maxine Formosa<ref>{{Cite web|url=http://missosology.org/miss-universe/news-miss-universe/68427-maxine-formosa-is-miss-malta-universe-2022/|title=Maxine Formosa is Miss Malta Universe 2022|website=Missosology|language=en|date=14 Abril 2022|access-date=5 Hunyo 2022}}</ref> | 21 | St. Julian's |- | '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Alexandrine Belle-Étoile<ref>{{Cite web|url=http://missosology.org/miss-universe/news-miss-universe/68436-alexandrine-belle-etoile-is-miss-maurice-2021-2022/|title=Alexandrine Belle-Etoilé is Miss Maurice 2021/2022|website=Missosology|language=en|date=19 Abril 2022|access-date=5 June 2022}}</ref> | 25 | Curepipe |- | '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' | Irma Miranda<ref>{{Cite web|url=https://www.elsoldehermosillo.com.mx/gossip/quien-es-irma-miranda-la-sonorense-que-representara-a-mexico-en-miss-universo-fotos-8329505.html/amp|title=Conoce a Irma Miranda, la hermosa sonorense que representará a México en Miss Universo|website=El Sol de Hermosillo|language=es|date=24 Mayo 2022|access-date=8 Hunyo 2022}}</ref> | 26 | Ciudad Obregon |- | '''{{flagicon|PAN}} [[Panama]]''' | Solaris Barba<ref>{{Cite web |last=Missosology |date=2022-05-26 |title=Solaris Barba to represent Panama at Miss Universe 2022 |url=http://missosology.org/miss-universe/news-miss-universe/69095-solaris-barba-to-represent-panama-at-miss-universe-2022/ |access-date=2022-06-02 |website=Missosology |language=en-US}}</ref> | 23 | Herrera |- | '''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' | Alessia Rovegno<ref>{{Cite web|url=https://rpp.pe/cultura/mas-cultura/miss-peru-2022-alessia-rovegno-gano-la-corona-y-nos-representara-en-el-miss-universo-noticia-1411827|title=Miss Perú 2022: Alessia Rovegno se llevó la corona y nos representará en el Miss Universo|website=Radio Programas del Perú|language=es|date=14 Hunyo 2022|access-date=15 Hunyo 2022}}</ref> | 24 | [[Lungsod ng Lima|Lima]] |- | '''{{flagicon|PHI}} [[Miss Universe Philippines|Pilipinas]]''' | [[Celeste Cortesi]]<ref>{{Cite web|url=http://news.abs-cbn.com/life/04/30/22/celeste-cortesi-crowned-miss-universe-philippines-2022|title=Pasay's Celeste Cortesi crowned Miss Universe Philippines 2022|website=ABS-CBN News|language=en|date=30 Abril 2022|access-date=1 May 2022}}</ref> | 24 | [[Pasay]] |- | '''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' | Aleksandra Klepaczka<ref>{{Cite web|url=https://www.pomponik.pl/plotki/news-miss-polski-2022-chce-zmienic-nasz-kraj-pierwszym-pomyslem-j,nId,6163737|title=Miss Polski 2022 chce zmienić nasz kraj. "Pierwszym pomysłem jest wspieranie idei pierwszej pomocy"|website=Pomponik|language=pl|date=18 Hulyo 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 22 | Łódź |- | '''{{flagicon|PRT}} [[Portugal]]''' | Telma Madeira<ref>{{Cite web|url=http://missosology.org/miss-universe/news-miss-universe/69634-telma-madeira-is-miss-universe-portugal-2022/|title=Telma Madeira is Miss Universe Portugal 2022|website=Missosology|language=en|date=7 Hulyo 2022|access-date=10 Hulyo 2022}}</ref> | 22 | [[Lisbon]] |- | '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' | Andreina Martínez<ref>{{Cite web|url=https://www.diariolibre.com/revista/cultura/2022/04/27/andreina-martinez-representara-a-rd-en-miss-universo-2022/1794271|title=Conoce a la representante de República Dominicana en Miss Universo 2022|website=Diario Libre|language=es|date=27 Abril 2022|access-date=11 Hunyo 2022}}</ref> | 24 | [[Santiago]] |- | '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' | Anna Linnikova<ref>{{Cite web|url=https://www.kp.ru/daily/27423/4623001/|title=«Мисс Россия 2022» стала улучшенная копия топ-модели Водяновой: шикарная блондинка получила дорогую корону|website=kp.ru|language=ru|date=26 Hulyo 2022|access-date=31 Hulyo 2022}}</ref> | 22 | [[Orenburg]] |- | '''{{flagicon|SYC}} [[Seychelles|Seykelas]]''' | Gabriella Gonthier<ref>{{Cite web|url=http://missosology.org/miss-world/news-miss-world/69333-gabriella-gonthier-is-miss-universe-seychelles-2022/|title=Gabriella Gonthier is Miss Universe Seychelles 2022|website=Missosology|language=en|date=9 Hunyo 2022|access-date=11 Hunyo 2022}}</ref> | 24 | Mahé |- | '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' | Anna Sueangam-iam<ref>{{Cite web |last= |date=30 Hulyo 2022 |title=มงลง! "แอนนา เสืองามเอี่ยม" คว้าตำแหน่ง Miss Universe Thailand 2022 |url=https://www.pptvhd36.com/news/%E0%B8%82%E0%B9%88%E0%B8%B2%E0%B8%A7%E0%B8%9A%E0%B8%B1%E0%B8%99%E0%B9%80%E0%B8%97%E0%B8%B4%E0%B8%87/177411 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=PPTV |language=th}}</ref> | 23 | [[Bangkok]] |- | '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' | Hanna Kim<ref>{{Cite web|url=https://www.idntimes.com/men/ladies/ratna-herlina/pesona-memukau-hanna-ming-miss-universe-korea-2022-c1c2-1|title=9 Pesona Memukau Hanna Ming Miss Universe Korea 2022, Outstanding!|website=IDN Times|language=id|date=12 Mayo 2022|access-date=8 Hunyo 2022}}</ref> | 26 | [[Seoul]] |- | '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' | Sofia Depassier<ref>{{Cite web|url=https://missosology.org/miss-universe/news-miss-universe/69488-sofia-depassier-is-miss-universe-chile-2022/|title=Sofia Depassier is Miss Universe Chile 2022|website=Missosology|language=en|date=26 Hunyo 2022|access-date=26 Hunyo 2022}}</ref> | 22 | [[Santiago, Tsile|Santiago]] |- | '''{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]]''' | Viktoria Apanasenko<ref>{{Cite web|url=https://m.republicworld.com/world-news/russia-ukraine-crisis/civil-worker-viktoria-apanasenko-to-represent-ukraine-at-the-2022-miss-universe-pageant-articleshow.html|title=Civil worker Viktoria Apanasenko to represent Ukraine at the 2022 Miss Universe pageant|website=Republic World|language=en|date=18 Hunyo 2022|access-date=21 Hunyo 2022}}</ref> | 27 | Chernihiv |- |} ==Mga paparating na kompetisyong pambansa== {|class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" |- ! Bansa/Teritoryo !! Petsa |- | {{flagicon|AGO}} [[Angola|Anggola]] | Agosto 6, 2022<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Cf7c0hXOOXq/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Universo Angola sa Instagram: GALA DE ELEIÇÃO MISS UNIVERSO ANGOLA 2022|website=Instagram|language=pt|date=Hulyo 13, 2022|access-date=Hulyo 13, 2022}}</ref> |- | {{flagicon|CYM}} [[Kapuluang Kayman]] || Agosto 6, 2022 |- | {{flagicon|NIC}} [[Nikaragwa]] || Agosto 6, 2022 |- | {{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]] || Agosto 11, 2022 |- | {{flagicon|HTI}} [[Haiti|Hayti]] | Agosto 12, 2022<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Cfz304suaQ5/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Haiti Org sa Instagram: Grand Finale Miss Haiti 2022! 12 Août a l'hôtel à villa Canna au Cap-Haitien|website=Instagram|language=fr|date=|access-date=13 Hulyo 2022}}</ref> |- | {{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] | Agosto 12, 2022 |- | {{flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]] | Agosto 30, 2022 |- | {{flagicon|SLV}} [[El Salbador]] | Agosto 13, 2022 |- | {{flagicon|NOR}} [[Noruwega]] || Agosto 13, 2022 |- | {{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]] || Agosto 13, 2022 |- | {{flagicon|NPL}} [[Nepal]] || Agosto 19, 2022 |- | {{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] || Agosto 20, 2022<ref>{{Cite web |last=Johnson |first=Richard |title=Big plans for MUJ pageant |url=https://www.jamaicaobserver.com/entertainment/big-plans-for-muj-pageant/ |access-date=2022-06-02 |website=Jamaica Observer |language=en-US}}</ref> |- | {{flagicon|ISL}} [[Iceland|Islandiya]] || Agosto 24, 2022 |- | {{flagicon|JPN}} [[Hapon]] || Agosto 25, 2022 |- | {{flagicon|PAR}} [[Paraguay|Paragway]] |Agosto 27, 2022<ref>{{Cite web |date=9 Hunyo 2022 |title=Ariela Machado y Carsten Pfau presentan Miss Universo Paraguay 2022 |url=https://www.lanacion.com.py/lnpop/2022/06/09/ariela-machado-y-carsten-pfau-presentan-miss-universo-paraguay-2022/ |access-date=12 Hunyo 2022 |website=La Nación |language=es}}</ref> |- | {{flagicon|LCA}} [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]] | Agosto 27, 2022 |- | {{flagicon|DNK}} [[Dinamarka]] | Agosto 28, 2022 |- | {{flagicon|IND}} [[India|Indiya]] | Agosto 28, 2022 |- | {{flagicon|MYA}} [[Miyanmar]] | Agosto 28, 2022 |- | {{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]] | Setyembre 3, 2022 |- | {{flagicon|CHE}} [[Suwisa]] | Setyembre 3, 2022 |- | {{flagicon|NLD}} [[Netherlands|Olanda]] || Setyembre 4, 2022 |- | {{flagicon|TUR}} [[Turkya]] | Setyembre 7, 2022 |- | {{flagicon|BGR}} [[Bulgarya]] | Setyembre 10, 2022 |- | {{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]] || Setyembre 17, 2022 |- | {{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | Setyembre 2022 |- | {{flagicon|GRC}} [[Gresya]] | Setyembre 2022 |- | {{flagicon|USA}} [[Miss USA 2022|Estados Unidos]] | Oktubre, 3 2022 |- | {{flagicon|CHN}} [[Tsina]] | Oktubre 30, 2022 |- |} ==Mga Tala== {{notelist}} ==Mga Sanggunian== {{reflist}} == Panlabas na link == * {{Official website|https://www.missuniverse.com}} {{Miss Universe}} dun02854mn3v4flwpjldtiak21gq58w 0 314201 1960390 1960094 2022-08-04T13:55:58Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki {{Infobox beauty pageant|name=Miss World 2021|date=ika-16 ng Marso 2022|venue=Coca-Cola Music Hall, San Juan, [[Porto Riko]]|broadcaster={{Hlist|REELZ|London Live|Univision}}|entrants=97|placements=30|debuts={{Hlist|[[Irak]]|[[Somalya]]}}|withdrawals={{Hlist|[[Antigua at Barbuda]]|[[Aruba]]|[[Australya]]|[[Bagong Silandiya]]|[[Barbados]]|[[Biyelorusya]]|[[Dinamarka]]|[[Etiyopiya]]|[[Gresya]]|[[Guwatemala]]|[[Guyana]]|[[Heyorhiya]]|[[Kapuluang Birheng Britaniko]]|[[Kapuluang Birhen ng Estados Unidos]]|[[Kapuluang Cook]]|[[Kasakistan]]|[[Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Laos]]|[[Miyanmar]]|[[Montenegro]]|[[Rusya]]|[[Samoa]]|[[Sierra Leone]]|[[Taylandiya]]|[[Timog Sudan]]}}|returns={{Hlist|[[Baybaying Garing]]|[[Belis]]|[[Estonya]]|[[Guniya]]|[[Kamerun]]|[[Madagaskar]]|[[Namibya]]|[[Noruwega]]|[[Santa Lucia (bansa)|Sant Lucia]]|[[Serbiya]]|[[Sint Maarten]]|[[Urugway]]}}|before=[[Miss World 2019|2019]]|next=[[Miss World 2022|2022]]|image=File:Karolina Bielawska (cropped).jpg|caption=Karolina Bielawska, Miss World 2021|presenters={{Hlist|Peter Andre|Fernando Allende}}|entertainment={{Hlist|Don Omar|Gente de Zona|Victor Manuel|Pedro Capo|Puerto Rico Philharmonic Orchestra}}|winner='''Karolina Bielawska'''|represented='''{{Flagicon|POL}} [[Polonya]]'''}}Ang '''Miss World 2021''' ay ang ika-70 na edisyon ng [[Miss World]] pageant, na ginanap sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] noong ika-16 ng Marso 2022. Ang kompetisyon ay orihinal na nakatakda sa José Miguel Agrelot Coliseum noong ika-16 ng Disyembre 2021. Gayunpaman, ang kompetisyon ay na-reschedule sa ika-16 ng Marso 2022 dahil sa pandemya ng COVID-19 sa Porto Riko.<ref>{{Cite web |date=22 Disyembre 2021 |title=Miss World resets coronation night to March 2022 |url=https://www.cnnphilippines.com/lifestyle/2021/12/22/Miss-World-2021-coronation-night-March-2022.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Bernardino |first=Stephanie |date=23 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 pageant reset to March 2022 |url=https://mb.com.ph/2021/12/23/miss-world-2021-pageant-reset-to-march-2022/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Manila Bulletin]] |language=en-US}}</ref> Pagkatapos ng kompetisyon, kinoronahan ni Toni-Ann Singh ng [[Jamaica|Hamayka]] si Karolina Bielawska ng [[Polonya]] bilang Miss World 2021. Ito ang pangalawang tagumpay ng Polonya sa kasaysayan ng kompetisyon. Nagtapos bilang first runner-up si Shree Saini ng [[Estados Unidos]] samantalang nagtapos bilang second runner-up si Olivia Yacé ng [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]].<ref>{{Cite news |date=17 Marso 2022 |title=Poland win Miss World 2022, Cote d'Ivoire collect 2nd runner up |language=West African Pidgin English |work=BBC News Pidgin |url=https://www.bbc.com/pidgin/world-60778320 |access-date=31 Hulyo 2022}}</ref><ref>{{Cite web |last=Adina |first=Armin P. |last2=Pasajol |first2=Anne |date=17 Marso 2022 |title=Miss World 2021 is Karolina Bielawska of Poland |url=https://entertainment.inquirer.net/441524/miss-world-2021-is-karolina-bielawska-of-poland |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Philippine Daily Inquirer]] |language=en}}</ref> Mga kandidata mula sa 97 mga bansa at teritoryo ang kumalahok sa kompetisyong ito. Pinangunahan nina Peter Andre at Fernando Allende ang kompetisyon. Nagtanghal sina Don Omar, Gente de Zona, Victor Manuel, Pedro Capo, at ang Filarmonica de Puerto Rico sa edisyong ito.<ref>{{Cite web |last=Reiher |first=Andrea |date=16 Marso 2022 |title=Miss World 2021-2022 Schedule: What Time & Channel to Watch |url=https://heavy.com/entertainment/miss-world-time-channel-schedule-2021-2022/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Heavy.com |language=en-US}}</ref> == Kasaysayan == [[Talaksan:Coliseum of PR.JPG|thumb|250x250px|Coliseo de Puerto Rico José Miguel Agrelot, lokasyon para sa ilang parte ng Miss World 2021.]] === Lokasyon at petsa ng kompetisyon === Ang ika-70 edisyon ng kompetisyon ay orihinal na nakatakda sa katapusan ng taong 2020. Gayunpaman, naudlot ang kompetisyon dulot ng [[pandemya ng COVID-19]], at inanunsyo ng [[Miss World|Miss World Organization]] noong ika-29 ng Hulyo 2020 na ang ika-70 edisyon ng kompetisyon ay magaganap sa katapusan ng taong 2021.<ref>{{Cite web |date=30 Hulyo 2020 |title=Miss World cancels 2020 edition |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-world-cancels-2020-edition-moves-to-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=24 Hulyo 2020 |title=Miss World 2020 to be held in 2021? |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/Miss-World-2020-to-be-held-in-2021/eventshow/77156276.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Noong ika-8 ng Marso 2021, kinumpirma ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay mangyayari sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] sa ika-16 ng Disyembre 2021.<ref>{{Cite web |date=11 Marso 2021 |title=Miss World 2021 finale date announced! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/miss-world-2021-finale-date-announced/articleshow/81462288.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Rodríguez Caraballo |first=Harry |date=8 Marso 2021 |title=¡Confirmado! Celebrarán concurso internacional de Miss Mundo en Puerto Rico |url=https://www.metro.pr/pr/entretenimiento/2021/03/08/confirmado-celebraran-concurso-internacional-miss-mundo-puerto-rico.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Metro Puerto Rico |language=es}}</ref> Ngunit dahil sa pagtaas ng pangangailan ng mga tiket, inanunsyo ng Miss World Organization noong ika-2 ng Setyembre 2021 na ang kompetisyon ay inilipat sa José Miguel Agrelot Coliseum, ang pinakamalaking ''indoor venue'' sa Porto Riko.<ref>{{Cite web |date=4 Setyembre 2021 |title=With a rise in demand for finale tickets, Miss World 2021 venue shifted! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/with-a-rise-in-demand-for-finale-tickets-miss-world-2021-venue-shifted/articleshow/85931318.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Kumalat ang banta ng [[SARS-CoV-2 Omicron variant]] sa ilang bahagi ng daigdig sa panahon ng mga ''pre-pageant activity'', at ang banta ng birus ay nagsimula na ring kumalat sa Porto Riko. Noong ika-14 ng Disyembre 2021, nagpositibo sa COVID-19 si Pricilia Carla Yules ng [[Indonesia|Indonesya]]. Bilang pag-iingat, ang kaniyang kakuwarto na si Manasa Varanasi ng [[Indiya]] at lima pa ay inuri bilang mga hinihinalang kaso.<ref>{{Cite web |last=Anna |first=Elvira |date=15 Disyembre 2021 |title=Kabar Terbaru Carla Yules di Miss World 2021, Ini Penjelasan Liliana Tanoesoedibjo |url=https://www.inews.id/lifestyle/seleb/kabar-terbaru-carla-yules-di-miss-world-2021-ini-penjelasan-liliana-tanoesoedibjo |access-date=31 Hulyo 2022 |website=iNews |language=id}}</ref> Kinumpirma ng tagapangulo ng Miss World Organization na si Julia Morley na ang mga kandidata ay kasalukuyang nakahiwalay at naka-quarantine at hindi sila maaring umakyat sa entablado sa palabas kung hindi sila maglalabas ng negatibong PCR test. Subalit lahat ng mga kandidata ay kabilang pa rin sa kompetisyon.<ref>{{Cite web |date=15 Disyembre 2021 |title=Aisladas varias candidatas de Miss Mundo por posible contagio de COVID-19 |url=https://www.primerahora.com/entretenimiento/reinas-belleza/notas/aisladas-varias-candidatas-de-miss-mundo-por-posible-contagio-de-covid-19/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Primera Hora |language=es}}</ref><ref>{{Cite web |last=Vargas Rodríguez |first=Shakira |date=14 Disyembre 2021 |title=Investigan casos sospechosos de COVID-19 entre siete concursantes de Miss Mundo 2021 |url=https://www.elnuevodia.com/entretenimiento/farandula/notas/investigan-posibles-casos-de-covid-19-entre-siete-concursantes-de-miss-mundo-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Nuevo Día |language=es}}</ref> Noong ika-15 ng Disyembre, kinumpirma ng ''Puerto Rico Department of Health'' na 17 postibong kaso ng COVID-19 ay may kinalaman sa mga aktibidad ng Miss World, kabilang ang mga kalahok at mga empleyado.<ref>{{Cite web |last=Tusing |first=David |date=16 Disyembre 2021 |title=17 people at Miss World 2021 pageant test positive for Covid-19 in Puerto Rico |url=https://www.thenationalnews.com/lifestyle/fashion/2021/12/16/17-people-at-miss-world-2021-pageant-test-positive-for-covid-19-in-puerto-rico/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The National |language=en}}</ref> Noong ika-16 ng Disyembre, ilang oras bago ang kompetisyon, nagpasya ang Miss World Organization na muling ipagpaliban ang kompetisyon matapos na magpositibo sa COVID-19 ang 23 kandidata at 15 empleyado ng Miss World.<ref>{{Cite web |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss Mundo é adiado após mais de 20 candidatas contraírem Covid |url=https://g1.globo.com/mundo/noticia/2021/12/17/miss-mundo-e-adiado-apos-mais-de-20-candidatas-contrairem-covid.ghtml |access-date=31 Hulyo 2022 |website=G1 |language=pt-br}}</ref><ref>{{Cite web |last=Pallavi |first=Krishna Priya |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 temporarily postponed after several Covid-19 positive cases |url=https://www.hindustantimes.com/lifestyle/fashion/miss-world-2021-temporarily-postponed-after-several-covid-19-positive-cases-101639708067082.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Hindustan Times |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World coronation night postponed due to COVID-19 |url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2021/12/17/Miss-World-2021-postponed-due-to-COVID-19.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref> Kinumpirma rin ng pambansang direktor ng Miss World Malaysia na nagpositibo rin sa COVID-19 si Lavanya Sivaji ng Malaysia.<ref name=":0">{{Cite web |last=Holland |first=Oscar |last2=Blanco Munoz |first2=Begona |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 postponed hours before finale amid Covid-19 outbreak |url=https://www.cnn.com/style/article/miss-world-2021-postponed-covid-19/index.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[CNN]] |language=en}}</ref> Inanunsyo ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay muling aayusin at gaganapin sa loob ng susunod na 90 araw.<ref name=":0" /> Noong ika-22 ng Disyembre, kinumpirma ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay mangyayari sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] sa ika-16 ng Marso 2022 at hindi sa José Miguel Agrelot Coliseum. Ang 40 ''semifinalist'' lang ang bumalik sa Porto Riko para sa na-reschedule na kompetisyon.<ref>{{Cite web |date=22 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 new pageant finale date has been announced |url=https://indianexpress.com/article/lifestyle/life-style/miss-world-2021-pageant-finale-rescheduled-date-puerto-rico-manasa-varanasi-india-7684505/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Indian Express |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Concepcion |first=Eton B. |date=10 Marso 2022 |title=Tracy Maureen Perez resumes Miss World quest |url=https://manilastandard.net/showbitz/columns0/pageant-concept-by-eton-concepcion/314213313/tracy-maureen-perez-resumes-miss-world-quest.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Manila Standard |language=en-US}}</ref> === Pagpili ng mga kalahok === Ang mga kalahok mula sa 97 mga bansa at teritoryo ay napili upang kumalahok sa kompetisyon. Maraming mga kompetisyong pambansa ang ipinagliban o ganap na nakansela dahil sa [[pandemya ng COVID-19]]. Dahil dito, 16 sa mga kandidata na naatasan upang kumatawan sa kanilang bansa/teritoryo ay mga ''runner-up'' sa kanilang nakaraang kompetisyong pambansa, o napili sa isang ''casting process''. Walong kandidata naman ang nailuklok upang kumatawan sa kanilang bansa/teritoryo matapos ang pag-urong ng orihinal na kalahok. Iniluklok si Amela Agastra upang kumatawan sa [[Albanya]] matapos na umurong ang Miss World Albania 2021 na si Joanna Kiose sa hindi malamang dahilan. <ref>{{Cite web |last= |date=12 Hulyo 2021 |title=Đại diện Albania tại Miss World gây chú ý cùng hình xăm cá tính: Đỗ Hà vẫn ngọt ngào với sức hút riêng |url=https://saostar.vn/nguoi-mau-hoa-hau/dai-dien-albania-tai-miss-world-gay-chu-y-voi-hinh-xam-ca-tinh-202107111754459501.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Saostar.vn |language=vi}}</ref> Iniluklok si Shree Saini, isang ''semifinalist'' sa Miss World America 2020, bilang Miss World America 2021 dahil ang iskedyul ng kompetisyon ay lumagpas na sa panunungkulan ni Alissa Anderegg bilang Miss World America 2020.<ref>{{Cite web |last=Sadosh |first=Raj |date=4 Oktubre 2021 |title=Punjab-born Shree Saini first Indo-American to represent America at Miss World contest |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/punjab-born-shree-saini-first-indo-american-to-represent-america-at-miss-world-contest-320046 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Tribune |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Brody |first=Lanae |date=15 Marso 2022 |title=Miss World America Shree Saini Reveals How She Overcame Horrific Accident to Capture Her Crown |url=https://people.com/human-interest/miss-world-america-shree-saini-overcame-horrific-crash-capture-crown/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=People Magazine |language=en}}</ref> Iniluklok si Miss World Japan 2021 Tamaki Koshi upang kumatawan sa [[Hapon]] dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss World Japan 2020 Maria Kaneya ang petsa ng kompetisyon.<ref>{{Cite web |last= |date=29 Setyembre 2020 |title=Dung mạo tân Hoa hậu Thế giới Nhật Bản |url=https://vnexpress.net/dung-mao-tan-hoa-hau-the-gioi-nhat-ban-4168758.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> Iniluklok si Tamara Del Maso upang kumatawan sa [[Costa Rica|Kosta Rika]] matapos na umurong ang Miss World Costa Rica 2020 na si Andrea Montero dahil sa problema sa visa.<ref>{{Cite web |date=16 Oktubre 2020 |title=Andrea Montero crowned Miss Costa Rica 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/andrea-montero-crowned-miss-costa-rica-2020/articleshow/78714487.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=11 Setyembre 2021 |title=Lộ diện người đẹp đại diện Costa Rica tham gia Miss World 2021 |url=https://vov.vn/giai-tri/nghe-si/lo-dien-nguoi-dep-dai-dien-costa-rica-tham-gia-miss-world-2021-889887.vov |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Voice of Vietnam |language=vi}}</ref> Iniluklok si Lizzy Dobbe, ang first runner-up ng Miss World Nederland 2020-21 upang kumatawan sa [[Netherlands|Olanda]] matapos na umurong ni Miss World Nederland 2020-21 na si Dilay Willemstein dahil sa ayaw niyang mabakunahan laban sa COVID-19.<ref>{{Cite web |last=Gutker |first=Carina |date=1 Hulyo 2021 |title=Lizzy (20) grijpt net naast titel en wordt tweede in Miss World Nederland-verkiezing |url=https://www.nhnieuws.nl/nieuws/288246/lizzy-20-grijpt-net-naast-titel-en-wordt-tweede-in-miss-world-nederland-verkiezing |access-date=31 Hulyo 2022 |website=NH |language=nl}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |last=Jongeneel |first=Anouk |date=7 Oktubre 2021 |title=Lizzy werd tweede maar gaat nu tóch naar Miss World Verkiezing: "Ik ben vereerd" |url=https://www.nhnieuws.nl/nieuws/292795/lizzy-werd-tweede-maar-gaat-nu-toch-naar-miss-world-verkiezing-ik-ben-vereerd |access-date=31 Hulyo 2022 |website=NH |language=nl}}</ref> Iniluklok si Miss Rwanda 2021 Grace Ingabire upang kumatawan sa [[Rwanda]] dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss Rwanda 2020 Nishimwe Naomie ang petsa ng kompetisyon.<ref>{{cite web |date=23 Marso 2020 |title=Nyina wa Miss Rwanda 2020, Nishimwe Naomie, avuga ko yari yaripfuje iryo teka kuva kera |url=https://www.bbc.com/gahuza/51604858 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[BBC News]] |language=rw}}</ref><ref name=":2">{{Cite web |last=Nsabimana |first=Eddie |date=21 Marso 2021 |title=Grace Ingabire crowned Miss Rwanda 2021 |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/grace-ingabire-crowned-miss-rwanda-2021 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The New Times |language=en}}</ref> Iniluklok si Miss Senegal 2021 Penda Sy upang kumatawan sa Senegal dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss Senegal 2020 Ndeye Fatima Dione ang petsa ng kompetisyon.<ref name=":3">{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=6 Oktubre 2021 |title=Miss monde Sénégal 2021 : Penda Sy succède à Alberta Diatta |url=https://www.afrik.com/miss-monde-senegal-2021-penda-sy-succede-a-alberta-diatta |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> Noong Nobyembre 2021, hayagang ibinunyag ni Dione na siya ay na-droga at ginahasa sa isang pagtitipong pinaghandaan ng mga ''national pageant organizers'' ng Miss Senegal. Dahil dito, si Dione ay nabuntis at kalaunan ay hindi na ito nakakatanggap ng mga imbitasyon para sa mga aktibidad ng Miss Senegal.<ref>{{Cite web |date=26 Nobyembre 2021 |title=Miss Senegal chairperson under fire after blaming beauty queen for provoking her own sexual assault! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/miss-senegal-chairperson-under-fire-after-blaming-beauty-queen-for-provoking-her-own-sexual-assault/articleshow/87934834.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Iniluklok si Juliana Rugumisa bilang kinatawan ng Tansaniya matapos na hindi sundin ni Miss Tanzania 2020/2021 Rose David Manfere ang kontrata nito sa Miss Tanzania.<ref>{{Cite web |last=Abdallah |first=Nasra |date=17 Hulyo 2021 |title=Kamati yaanika makosa sita anayotuhumiwa Miss Tanzania |url=https://www.mwananchi.co.tz/mw/michezo/burudani/kamati-yaanika-makosa-sita-anayotuhumiwa-miss-tanzania-3476558 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Mwananchi |language=sw}}</ref> Noong ika-15 ng Disyembre 2021, opisyal na tinuligsa ng pamahalaan ng [[Sint Maarten]] ang paglahok ni Lara Mateo sa Miss World 2021 bilang kinatawan ng teritoryo.<ref name=":7">{{Cite web |last=Wong |first=Melissa |date=15 Disyembre 2021 |title=Sint Maarten Gov’t: Who endorsed Lara Mateo to go to Miss World? |url=https://caribbean.loopnews.com/content/sint-maarten-govt-who-endorsed-lara-mateo-go-miss-world |access-date=1 Agosto 2022 |website=Loop News |language=en}}</ref> Hindi pinili ng Miss Sint Maarten Organization si Lara Mateo upang kumalahok sa Miss World at ang organisasyon ay kasalukuyang iniimbestigahan ng pamahalaan. Sinabi ng Punong Ministro ng Sint Maarten na si Silveria Jacobs na natuklasan ng pamahalaan na si Lara Mateo ay maling nairehistro ng may hawak ng prangkisa ng [[Guadalupe (Pransya)|Guadalupe]] upang kumatawan sa Sint Maarten.<ref name=":4">{{Cite web |last= |first= |date=17 Disyembre 2021 |title=No response to govt. yet on Miss World concerns |url=https://www.thedailyherald.sx/islands/no-response-to-govt-yet-on-miss-world-concerns |access-date=1 Agosto 2022 |website=The Daily Herald |language=en-gb}}</ref> Naglabas ng opisyal na liham ang lokal na pamahalaan ng Sint Maarten na nagsasabing hindi nila iniendorso ang partisipasyon ni Lara Mateo sa Miss World. Idinagdag nila na ang [[San Martin|Kolektibidad ng San Martin]], maging ang kanilang Kagawaran ng Turismo o Kagawaran ng Sining, ay hindi alam o kinikilala ang kandidata, at tiniyak na ang kanilang mga kinatawan ay kakalahok lamang sa Miss France.<ref name=":4" /> Sa edisyong ito unang kumalahok ang [[Iraq|Irak]] at [[Somalia|Somalya]], at bumalik ang [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]], [[Belize|Belis]], [[Estonia|Estonya]], [[Guinea|Guniya]], [[Cameroon|Kamerun]], [[Madagascar|Madagaskar]], [[Namibia|Namibya]], [[Noruwega]], [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]], [[Serbia|Serbya]], [[Sint Maarten]], at [[Uruguay|Urugway]]. Huling kumalahok noong 2001 ang Sint Maarten, noong 2007 ang Estonya, noong 2015 ang Namibya, noong 2016 ang Santa Lucia, noong 2017 ang Baybaying Garing, Guniya, at Urugway, at noong 2018 ang Belis, Kamerun, Madagaskar, Noruwega, at Serbya. Ang mga bansang [[Antigua at Barbuda]], [[Aruba]], [[Australia|Australya]], [[New Zealand|Bagong Silandiya]], [[Barbados]], [[Belarus|Biyelorusya]], [[Dinamarka]], [[Ethiopia|Etiyopiya]], [[Gresya]], [[Guwatemala]], [[Guyana]], [[Georgia (bansa)|Heyorhiya]], [[Kapuluang Birheng Britaniko]], [[US Virgin Islands|Kapuluang Birhen ng Estados Unidos]], [[Kapuluang Cook]], [[Kasakistan]], [[Kyrgyzstan|Kirgistan]], [[Croatia|Kroasya]], [[Laos]], [[Myanmar|Miyanmar]], [[Montenegro]], [[Rusya]], [[Samoa]], [[Sierra Leone]], [[Timog Sudan]], at [[Thailand|Taylandiya]] ay hindi sumali sa edisyong ito. Parehong hindi sumali sina Darya Goncharevich ng Biyelorusya at Natalija Labovic ng Montenegro dahil sa mga kadahilanang pangkalusugan.<ref>{{Cite web |date=18 Nobyembre 2021 |title="Мисс Беларусь-2021" Дарья Гончаревич пропустит конкурс "Мисс Мира" |url=https://sputnik.by/20211118/miss-belarus-2021darya-goncharevich-propustit-konkurs-miss-mira-1058072954.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Sputnik Беларусь |language=ru}}</ref><ref>{{Cite web |date=25 Nobyembre 2021 |title=Natalija na liječenju, neće ići u Portoriko |url=https://rtcg.me/magazin/stil/342695/natalija-na-lijecenju-nece-ici-u-portoriko.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Radio i Televizija Crne Gore |language=cnr}}</ref> Hindi nakasama sa kompetisyon si Star Hellas 2021 Anna Pavlidou ng Gresya matapos nitong hindi makapasok sa teritoryo ng Estados Unidos dahil wala pa siyang ikalawang dosis ng bakuna laban sa COVID-19.<ref>{{Cite web |date=30 Nobyembre 2021 |title=Η Σταρ Ελλάς Άννα Παυλίδου «κόπηκε» από τα Μις Κόσμος γιατί δεν έχει κάνει την 2η δόση του εμβολίου (vid) {{!}} PLUS by gazzetta |url=https://www.gazzetta.gr/plus/2066342/i-star-ellas-anna-paylidoy-kopike-apo-ta-mis-kosmos-giati-den-ehei-kanei-tin-2i-dosi |access-date=1 Agosto 2022 |website=Gazzetta.gr |language=el}}</ref> Hindi sumali sa kompetisyon sina Michelle Calderon ng Guwatemala, Adesha Penn ng Kapuluang Birhen ng Estados Unidos, at Nazerke Karmanova ng Kasakistan dahil sa hindi malamang dahilan.<ref>{{Cite web |last=Vásquez |first=Marisol |date=28 Setyembre 2021 |title=Presentan a Miss Mundo Guatemala |url=https://dca.gob.gt/noticias-guatemala-diario-centro-america/presentan-a-miss-mundo-guatemala/ |access-date=1 Agosto 2022 |website=Diario de Centro América |language=es}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abbotts |first=Lori |date=2 Nobyembre 2021 |title=St. Thomian Adesha Penn wins Miss World USVI crown |url=http://www.virginislandsdailynews.com/island_life/st-thomian-adesha-penn-wins-miss-world-usvi-crown/article_3a2f54f8-a98b-50ab-a0b1-db196092aa6a.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=The Virgin Islands Daily News |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last= |first= |date=17 Nobyembre 2021 |title="Miss Qozogʻiston" eng goʻzal malikalari aniqlandi – foto |url=https://oz.sputniknews-uz.com/20211117/miss-qozogiston-eng-gozal-malikalari-aniqlandi-foto-21383246.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Sputnik Oʻzbekiston |language=uz}}</ref> == Mga Resulta == === Mga pagkakalagay === {| class="wikitable sortable" style="background:#FFFFFF; font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref>{{Cite web |last=Pasajol |first=Anne |date=17 Marso 2022 |title=Miss World 2021: Tracy Maureen Perez advances to top 13 |url=https://entertainment.inquirer.net/441501/miss-world-2021-tracy-maureen-perez-advances-to-top-12 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Philippine Daily Inquirer]] |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=22 Enero 2022 |title=Miss World 2021 announces top 40 contestants |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-world-2021-announces-top-40-contestants/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref> !Kandidata |- |'''Miss World 2021''' | * '''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' – '''Karolina Bielawska''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''Top 6''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales |- |'''Top 13''' | * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà '''§''' * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' – Andrea Aguilera * '''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' – Tracy Perez * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – April Benayoum * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová * '''{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]]''' – Khadija Omar |- |'''Top 40''' | * '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' – Amira Hidalgo * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Mofele * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Bah * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir * '''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' – Nellie Anjaratiana * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Lavanya Sivaji * '''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' – Burte-Ujin Anu * '''{{NPL}}''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' – Bethania Borba * '''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' – Aryam Díaz * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Peña * '''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' – Sadé Greenwood * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida * '''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' – Jeanine Brandt * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Jiang Siqi * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} <small>'''§''' Panalo sa ''Digital Media Challenge''</small> === Mga Continental Queen === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Kontinente !Kandidata |- |'''Aprika''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''Asya-Pasipiko''' | * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules |- |'''Europa''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch |- |'''Kaamerikahan''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini |- |'''Karinbe''' | * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Peña |} == Mga Challenge Event == === Hamong Head-to-Head === Opisyal na itinalaga ang mga kalahok sa kani-kanilang grupo para sa hamong ''Head-to-Head'' na ipinalabas sa ''Miss World [[YouTube]] Channel'' noong ika-24 ng Nobyembre 2021. Ang mga nagwagi sa bawat grupo ay kumalahok sa ikalawang round ng hamon na ginanap noong ika-9 ng Disyembre 2021 sa Capitol of Puerto Rico.<ref>{{Cite web |date=9 Disyembre 2021 |title=Tracy Perez is group winner of Miss World 2021 head-to-head challenge |url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/21/ph-is-group-winner-of-miss-world-head-to-head-challenge |access-date=1 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]]}}</ref><ref>{{Cite web |last=Nsabimana |first=Eddie |date=10 Disyembre 2021 |title=Miss World: Ingabire loses Head to Head Challenge |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/miss-world-ingabire-loses-head-head-challenge |access-date=1 Agosto 2022 |website=The New Times |language=en}}</ref> Ang walong kandidatang nagwagi sa ikalawang round ay mapapabilang na sa Top 40.<ref>{{Cite web |last=Tuazon |first=Nikki |date=10 Disyembre 2021 |title=Tracy Maureen Perez secures Top 30 spot in Miss World 2021 |url=https://www.pep.ph/news/local/162548/tracy-maureen-perez-top-30-miss-world-2021-a721-20211210 |access-date=1 Agosto 2022 |website=PEP.ph |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Bracamonte |first=Earl D. C. |date=14 Disyembre 2021 |title=Philippines' Tracy Maureen Perez secures Miss World 2021 Top 30 spot, stuns in goddess national costume |url=https://www.philstar.com/lifestyle/fashion-and-beauty/2021/12/14/2147929/philippines-tracy-maureen-perez-secures-miss-world-2021-top-30-spot-stuns-goddess-national-costume |access-date=3 Agosto 2022 |website=[[Philippine Star]] |language=en}}</ref> ==== Unang round ==== * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa ikalawang ''round'' ng Hamong Head-to-Head. * {{Color box|lightgreen|border=darkgray}} Nakapasok sa ikalawang ''round'' ng Hamong Head-to-Head, ngunit nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng ''judges' choice'' o sa iba pang mga ''challenge event.'' * {{Color box|silver|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng iba pang mga ''challenge event''. * {{Color box|#cc9966|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng ''judges' choice.'' {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Grupo ! width="180" |Unang Bansa ! width="180" |Ikalawang Bansa ! width="180" |Ikatlong Bansa ! width="180" |Ikaapat na Bansa ! width="180" |Ikalimang Bansa ! width="180" |Ikaanim na Bansa |- !1 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagcountry|Bahamas}}''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | bgcolor="gold" |'''{{NPL}}''' |{{flagicon|PER}} [[Peru]] |{{flagicon|POR}} [[Portugal]] |- !2 |{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] |{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' |{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]] | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |- !3 |{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]] |{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]] |{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] |- !4 |{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] |{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |{{flagicon|SRB}} [[Serbia|Serbiya]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' |- !5 |{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]] |{{flagicon|JPN}} [[Hapon]] |{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]] |{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]] |- !6 |{{flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]] |{{flagicon|Guadeloupe|local}} [[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]] | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' |{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]] |- !7 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' |{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]] |{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |- !8 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |{{Flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]] |{{flagicon|ITA}} [[Italya]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |{{flagicon|LCA}} [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]] |{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]] |- !9 | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' |{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]] |{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] |{{flagicon|MDA}} [[Moldova|Móldoba]] |- !10 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |{{flagicon|LUX}} [[Luxembourg|Luksemburgo]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |- !11 |{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]] |{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]] |{{flagicon|MAC}} [[Macau|Makáw]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |- !12 |{{flagicon|SPA}} [[Espanya]] |{{flagicon|MLT}} [[Malta]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]] |{{flagicon|PAN}} [[Panama]] |{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]] |- !13 |{{flagicon|BEL}} [[Belhika]] |{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]] |{{flagicon|RWA}} [[Rwanda]] |- !14 | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' |{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' |- !15 |{{flagicon|ARM}} [[Armenya]] |{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]] |{{flagicon|Iraq}} [[Iraq|Irak]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |- !16 |{{flagicon|GHA}} [[Ghana|Gana]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]] |{{flagicon|SEN}} [[Senegal|Sénegal]] |'''{{flagicon|SXM}} [[Sint Maarten]]''' |{{flagicon|UGA}} [[Uganda]] |} ==== Pangalawang round ==== * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Head-to-Head. {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Grupo ! width="180" |Unang Bansa ! width="180" |Ikalawang Bansa |- !1 | bgcolor="gold" |'''{{NPL}}''' |{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]] |- !2 | bgcolor="gold" |'''{{flagcountry|Paraguay}}''' |{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]] |- !3 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]] |- !4 |{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |- !5 |{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |- !6 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]] |- !7 |{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' |- !8 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |{{flagicon|HTI}} [[Hayti]] |} === Hamon sa talento === Ginanap ang ''finals'' ng hamon ng Talento noong ika-4 ng Disyembre 2021, at inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Ang kandidatang nagwagi sa hamon ay mapapabilang na sa Top 40 at magtatanghal sa ''finale'' sa ika-16 ng Marso 2022.<ref name=":6">{{Cite web |last=Reiher |first=Andrea |date=14 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 Results: Head to Head, Sports, Talent, & More |url=https://heavy.com/entertainment/miss-world-top-30-head-to-head-sports-talent-2021-results/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Heavy.com |language=en-US}}</ref> Nagwagi si Burte-Ujin Anu ng [[Mongolia|Monggolya]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5">{{Cite web |last=Plaza |first=Marane A. |date=17 Marso 2022 |title=Poland wins Miss World 2021; full list of winners |url=https://www.philstar.com/entertainment/2022/03/17/2167906/poland-wins-miss-world-2021-full-list-winners |access-date=2 Agosto 2022 |website=[[Philippine Star]] |language=en}}</ref> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamon sa Talento. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakaklagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' – '''Burte-Ujin Anu''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' – Amine Storrød |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' – Tamaki Hoshi |- |'''3rd Runner-up''' | * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic |- |'''4th Runner-up''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch |- |'''Top 27''' | * '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' – Amela Agastra * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' – Eva Dobreva * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Claudia Todd * '''{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]]''' – Maja Colic * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – Khalia Hall * '''{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]]''' – Janice Sampere * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' – Angélique Sanson * '''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' – Khai Ling Ho * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – Tara Hong * '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' – Amani Layouni * '''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' – Valentina Camejo |} === Hamong Top Model === Ginanap ang ''finals'' ng hamong Top Model noong ika-6 ng Disyembre 2021, kung saan nirampa ng mga kandidata ang kanilang mga pambansang kasuotan, kasuotang gawa ng mga lokal na ''fashion designer'' mula sa kanilang mga bansang pinagmulan, at kasuotang gawa ng mga lokal na ''fashion designer'' mula sa [[Puerto Rico|Porto Riko]].<ref name=":6" /><ref>{{Cite web |last=VietnamPlus |date=7 Disyembre 2021 |title=Miss Vietnam among 13 finalists in Top Model competition for Miss World |url=https://en.vietnamplus.vn/miss-vietnam-among-13-finalists-in-top-model-competition-for-miss-world/216772.vnp |access-date=2 Agosto 2022 |website=VietnamPlus |language=en}}</ref> Inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Nagwagi si Olivia Yace ng [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5" /> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Top Model. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – '''Olivia Yacé''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' – Aryam Díaz |- |'''Top 13''' | * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' – Karolina Bielawska * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – April Benayoum * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Pena * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová |} ==== Best Designer Dress ==== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – '''Tara Hong''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|Iraq}} [[Iraq|Irak]]''' – Maria Farhad |} === Hamon sa palakasan === * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamon sa Palakasan. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * {{Flagicon|MEX}} '''[[Mehiko]]''' – '''Karolina Vidales''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' – Itchacénia Da Costa * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba |} ==== Mga pangkat ==== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pangkat !Kandidata |- |'''Pangkat Bughaw''' | * '''{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' – Itchacénia Da Costa * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch * '''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' – Naomi Dingli * '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' – Angélique Sanson * '''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' – Oluchi Madubuike * '''{{flagicon|SRB}} [[Serbia|Serbiya]]''' – Andrijana Savic * '''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' – Gabriella Lomm Mann * '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' – Amani Layouni |- |'''Pangkat Luntian''' | * '''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' – Mirna Bzdigian * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]]''' – Janice Sampere * '''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' – Claudia Motta * '''{{flagicon|LUX}} [[Luxembourg|Luksemburgo]]''' – Emilie Boland * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir * '''{{Flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – '''Karolina Vidales''' * '''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' – Paula Montes |- |'''Pangkat Pula''' | * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Claudia Todd * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – Khalia Hall * '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' – Tamaki Hoshi * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' – Amine Storrød * '''{{flagicon|SXM}} [[Sint Maarten]]''' – Lara Mateo * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – Tara Hong |- |'''Pangkat Dilaw''' | * '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' – Amira Hidalgo * '''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' – Leona Novoberdaliu * '''{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]]''' – Maja Colic * '''{{Flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' – Karolin Kippasto * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' – Emilia Lepomäki * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} === Hamong Multimedia === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay !Kandidata |- |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – '''Olivia Yacé''' |- |'''Top 10''' | * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Mariama Saran Bah * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Nabila Monkam * '''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' – Andrea Aguilera * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{NPL}}''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida |} === Beauty With a Purpose === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay !Kandidata |- |'''BWAP Ambassador Award''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – '''Shree Saini''' |- |'''Mga Nagwagi''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' – Tracy Perez * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida |- |'''Top 10''' | * '''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' – Nellie Anjaratiana * '''{{NPL}}''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová * '''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' – Sadé Greenwood |- |'''Top 28''' | * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Bah * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Lavanya Sivaji * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' – Bethania Borba * '''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' – Jeanine Brandt * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Jiang Siqi * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} == Mga Kalahok == 97 kandidata ang kumalahok para sa titulo. {|class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Amela Agastra | 18 | [[Tirana]] |- | '''{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]]''' | Ruth Carlos<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=13 Oktubre 2021 |title=Miss Monde : plus belle femme d'Angola, Ruth Carlos succède à Brezana Da Costa |url=https://www.afrik.com/miss-monde-plus-belle-femme-d-angola-ruth-carlos-succede-a-brezana-da-costa |access-date=3 Agosto 2022 |website=Afrik |language=fr-FR}}</ref> | 24 | [[Huambo]] |- | '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' | Amira Hidalgo<ref>{{Cite web |last=Cannataro |first=Micaela |date=16 Disyembre 2021 |title=Así es Amira Hidalgo, la candidata de Argentina a Miss Mundo 2021 |url=https://argentina.as.com/argentina/2021/12/16/actualidad/1639672415_400570.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Diario AS |language=es-ar}}</ref> | 23 | [[Buenos Aires]] |- | '''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' | Mirna Bzdigian<ref>{{Cite web |date=23 Setyembre 2021 |title=Election of Miss Armenia 2021 |url=https://www.ccifrance-armenie.com/en/actualities/news-detail/news/election-of-miss-armenia-2021.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=CCI France Arménie |language=en}}</ref> | 19 | [[Yerevan]] |- | '''{{BHS}}''' | Sienna Evans<ref>{{Cite web |last=Moss |first=Shavaughn |date=4 Pebrero 2022 |title=Sienna Evans named one of 40 Miss World semifinalists |url=https://thenassauguardian.com/sienna-evans-named-one-of-40-miss-world-semifinalists/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Nassau Guardian |language=en-US}}</ref> | 24 | [[Nassau]] |- | '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' | Olivia Yacé<ref>{{Cite web |last=Richard |first=Florence |date=16 Marso 2022 |title=Côte d’Ivoire – Olivia Yacé : concours Miss Monde, paillettes et politique – Jeune Afrique |url=https://www.jeuneafrique.com/1329893/politique/cote-divoire-miss-monde-paillettes-et-politique/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Jeune Afrique |language=fr-FR}}</ref> | 23 | [[Yamoussoukro]] |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Céline Van Ouytsel<ref>{{Cite web |last=Boeckx |first=Jolien |date=11 Enero 2020 |title=Celine Van Ouytsel (23) nieuwe Miss België ondanks val tijdens defilé |url=https://myprivacy.dpgmedia.be/consent?siteKey=Uqxf9TXhjmaG4pbQ&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.hln.be%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Fshowbizz%252Fceline-van-ouytsel-23-nieuwe-miss-belgie-ondanks-val-tijdens-defile~a054879e%252F |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Het Laatste Nieuws |language=nl}}</ref> | 25 | Herentals |- | '''{{flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]]''' | Markeisha Young<ref>{{Cite web |date=22 Setyembre 2021 |title=Markeisha Young is Miss World Belize 2021 |url=https://edition.channel5belize.com/archives/224257 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Great Belize Television |language=en-US}}</ref> | 21 | Santa Elena |- |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Alejandra Conde<ref>{{Cite web |last=Perdomo |first=Williams |date=21 Nobyembre 2021 |title=Alejandra Conde: “Ninguna corona tiene valor sin un propósito” |url=https://www.elnacional.com/entretenimiento/alejandra-conde-miss-venezuela-mundo-ninguna-corona-tiene-valor-sin-un-proposito/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Nacional |language=es}}</ref> |24 |Villa de Cura |- |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |Đỗ Thị Hà<ref>{{Cite web |last= |date=20 Nobyembre 2020 |title=Tường thuật chung kết Hoa hậu Việt Nam 2020 |url=https://vnexpress.net/chung-ket-hoa-hau-viet-nam-2020-4194523-tong-thuat.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> |20 |Thanh Hóa |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' | Adna Biber<ref>{{Cite web |date=8 Disyembre 2021 |title=Adna Biber se predstavlja u prekrasnoj haljini svjetski priznate bh dizajnerice Gordane Zucić na izboru Miss svijeta u Puerto Rico |url=https://www.vecernji.ba/vijesti/adna-biber-se-predstavlja-u-prekrasnoj-haljini-svjetski-priznate-bh-dizajnerice-gordane-zucic-na-izboru-miss-svijeta-u-puerto-rico-1545779 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Večernji list |language=hr}}</ref> | 19 | [[Sarajevo]] |- | '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' | Palesa Molefe<ref>{{Cite web |last=Maswabi |first=Boitumelo |date=14 Disyembre 2021 |title=A Nation’s Pride: Miss Botswana 2021, Palesa Molefe |url=https://news.thevoicebw.com/a-nations-pride-miss-botswana-2021-palesa-molefe/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Voice Botswana |language=en-US}}</ref> | 22 | [[Gaborone]] |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Caroline Teixeira<ref>{{Cite web |date=20 Agosto 2021 |title=Candidata do DF vence concurso Miss Brasil Mundo |url=https://g1.globo.com/df/distrito-federal/noticia/2021/08/20/candidata-do-df-vence-concurso-miss-brasil-mundo.ghtml |access-date=31 Hulyo 2022 |website=G1 |language=pt-br}}</ref> | 23 | [[Brasilia]] |- | '''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' | Eva Dobreva<ref>{{Cite web |last= |date=29 Oktubre 2021 |title=Người mẫu 21 tuổi đăng quang Miss Universe Bulgaria |url=https://vnexpress.net/nguoi-mau-21-tuoi-dang-quang-miss-universe-bulgaria-4378451.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Vama |- | '''{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]]''' | Alondra Mercado<ref>{{Cite web |last= |date=17 Nobyembre 2021 |title=Alondra Mercado: “Dios bendiga al Beni y su gente” |url=https://www.eldiario.net/portal/2021/11/17/alondra-mercado-dios-bendiga-al-beni-y-su-gente/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Diario |language=es}}</ref> | 19 | Trinidad |- | '''{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]]''' | Alvinette Soliana<ref>{{Cite web |last=Troeman |first=Shaina |date=1 Nobyembre 2021 |title=Alvinette Soliana a keda koroná komo ‘Miss World Curaçao 2021’ |url=https://extra.cw/alvinette-soliana-a-keda-korona-komo-miss-world-curacao-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Extra.cw |language=en-US}}</ref> | 20 | Willemstad |- |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' |Ámar Pacheco<ref>{{Cite web |date=2 Setyembre 2020 |title=Ganadoras del certamen de belleza Miss World fueron coronadas en programa |url=https://www.eluniverso.com/entretenimiento/2020/09/01/nota/7963210/miss-world-ecuador-amar-pacheco |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Universo |language=es}}</ref> |24 |Guayaquil |- |'''{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]]''' |Nicole Álvarez<ref>{{Cite web |last=Menéndez |first=Nicolle |date=27 Nobyembre 2021 |title=Nicole Álvarez, Miss World El Salvador, comienza a conquistar Puerto Rico |url=https://diarioelsalvador.com/nicole-alvarez-miss-world-el-salvador-comienza-a-conquistar-puerto-rico/162480/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Diario El Salvador |language=es}}</ref> |27 |[[San Salvador]] |- |{{flagicon|SCO}} '''[[Scotland|Eskosya]]''' |Claudia Todd<ref>{{cite web |last=Greenan |first=Leona |date=1 Setyembre 2021 |title=Bothwell beauty is crowned Miss Scotland 2021 |url=https://www.dailyrecord.co.uk/in-your-area/lanarkshire/bothwell-beauty-crowned-miss-scotland-24874730 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Daily Record |language=en}}</ref> |25 |Bothwell |- |'''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' |Leona Novoberdaliu<ref>{{Cite web |last= |date=4 Disyembre 2021 |title=Krásna Leona reprezentuje Slovensko na MISS WORLD: Tradičný kroj z Očovej vyniká aj v Portoriku! |url=https://www.cas.sk/clanok/2615727/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Nový Čas |language=sk}}</ref> |25 |[[Bratislava]] |- |{{flagicon|SLO}} '''[[Eslobenya]]''' |Maja Colic<ref>{{Cite web |last=Robnik |first=Spela |date=30 Hunyo 2021 |title=Miss Slovenije Maja Čolić odkrito o izboru: Želimo razbiti predsodke |url=https://www.slovenskenovice.si/bulvar/domaci-traci/miss-slovenije-maja-colic-odkrito-o-izboru-zelimo-razbiti-predsodke/ |access-date=21 Hulyo 2022 |website=Slovenske novice |language=sl-si}}</ref> |21 |Ribnica |- |'''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' |Ana García<ref>{{cite web |last=Marrón |first=Mireya |date=27 Hulyo 2020 |title=Ana García Segundo, la Miss feminista elegida "mujer más guapa de España" |url=https://www.niusdiario.es/vida/visto-oido/todo-sobre-ana-garcia-segundo-miss-world-spain-2020-almeria_18_2985420193.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Niusdiario.es |language=es}}</ref> |23 |Almería |- |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' |Shree Saini<ref>{{Cite web |last=Duttagupta |first=Ishani |date=6 Oktubre 2021 |title=Indian-American Shree Saini crowned Miss World America |url=https://timesofindia.indiatimes.com/world/us/indian-american-shree-saini-crowned-miss-world-america/articleshow/86808209.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Times of India |language=en}}</ref> |25 |[[Seattle]] |- |{{Flagicon|EST}} '''[[Estonia|Estonya]]''' |Karolin Kippasto<ref>{{Cite web |last=Urbala |first=Mondela |date=16 Disyembre 2021 |title=EESTI ÜLE AASTATE ESINDATUD! Miss Worldil osalev Karolin peab näitama end parimast küljest: juba hommikusöögilauda tuleb saabuda meigitult ja kontsades |url=https://elu.ohtuleht.ee/1051140/eesti-ule-aastate-esindatud-miss-worldil-osalev-karolin-peab-naitama-end-parimast-kuljest-juba-hommikusoogilauda-tuleb-saabuda-meigitult-ja-kontsades |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Õhtuleht |language=et}}</ref> |24 |Tartu |- |{{flagicon|WAL}} '''[[Wales|Gales]]''' |Olivia Harris<ref>{{Cite web |date=6 Enero 2022 |title=Puerto Rico trapped Miss Wales thanks all for messages |url=https://www.abergavennychronicle.com/news/health/puerto-rico-trapped-miss-wales-thanks-all-for-messages-503729 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Abergavenny Chronicle |language=en}}</ref> |18 |Magor |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Monique Mawulawe<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=24 Agosto 2020 |title=Monique Mawulawe Agbedekpui couronnée Miss Ghana 2020 |url=https://www.afrik.com/monique-mawulawe-agbedekpui-couronnee-miss-ghana-2020 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> |20 |[[Accra]] |- |'''{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]]''' |Lucila Benita<ref>{{cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=5 Setyembre 2021 |title=Originaire de Malabo, Lucila Benita sacrée Miss Monde Guinée Equatoriale |url=https://www.afrik.com/originaire-de-malabo-lucila-benita-sacree-miss-monde-guinee-equatoriale |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Afrik.com |language=fr}}</ref> |21 |Malabo |- |{{flagicon|Guadeloupe|local}} '''[[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]]''' |Prescilla Larose<ref>{{Cite web |date=16 Hulyo 2020 |title=La Guadeloupe participe au 70e concours de Miss Monde en Thaïlande |url=https://www.guadeloupe.franceantilles.fr/actualite/societe/la-guadeloupe-participe-au-70e-concours-de-miss-monde-en-thailande-570766.php |access-date=2 Agosto 2022 |website=France-Antilles Guadeloupe |language=fr}}</ref> |22 |Le Moule |- |{{flagicon|GUI}} '''[[Guinea|Guniya]]''' |Nene Bah<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=20 Nobyembre 2021 |title=Miss Monde : MHD apporte son soutien à Saran Bah, Dalein Diallo aussi |url=https://www.afrik.com/miss-monde-mhd-apporte-son-soutien-a-saran-bah-dalein-diallo-aussi |access-date=2 Agosto 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> |24 |[[Conakry]] |- |{{flagicon|GBS}} '''[[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' |Itchacénia Da Costa<ref>{{Cite web |last=Fortes |first=Véronique |date=30 Nobyembre 2021 |title=Miss World 2021 : qui sont ces candidates qui représentent l'Afrique de l'Ouest ? |url=https://www.ivoiresoir.net/miss-world-2021-qui-sont-ces-candidates-qui-representent-lafrique-de-louest/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Yeclo.ci |language=fr-FR}}</ref> |21 |[[Bissau]] |- |'''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' |Khalia Hall<ref>{{cite web |date=9 Oktubre 2021 |title=Khalia Hall wins Miss Jamaica World 2021 |url=https://jamaica-gleaner.com/article/entertainment/20211009/khalia-hall-wins-miss-jamaica-world-2021 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Gleaner |language=en}}</ref> |25 |Saint Ann |- |'''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' |Tamaki Hoshi |20 |[[Tokyo]] |- |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |Erlande Berger<ref>{{Cite web |last=Nicolas |first=Eberline |date=4 Oktubre 2021 |title=Erlande Berger, Miss World Haïti 2021 |url=https://haiti.loopnews.com/content/erlande-berger-miss-world-haiti-2021 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Loop News |language=en}}</ref> |24 |[[Port-au-Prince]] |- |{{flagicon|GIB}} '''[[Gibraltar|Hibraltar]]''' |Janice Sampere<ref>{{cite web |last=Gomez |first=Eyleen |date=8 Hulyo 2021 |title=Janice Sampere is crowned Miss Gibraltar 2021 |url=https://www.chronicle.gi/janice-sampere-is-crowned-miss-gibraltar-2021/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Gibraltar Chronicle |language=en}}</ref> |23 |Gibraltar |- |{{flagicon|NIR}} '''[[Hilagang Irlanda]]''' |Anna Leitch<ref>{{cite news |last=McGovern |first=Eimear |date=7 Setyembre 2021 |title=Miss Northern Ireland 2021: Cookstown's Anna Leitch crowned |language=en-GB |work=Belfast Telegraph |url=https://www.belfasttelegraph.co.uk/news/northern-ireland/miss-northern-ireland-2021-cookstowns-anna-leitch-crowned-40825835.html |access-date=30 Hulyo 2022}}</ref> |27 |Cookstown |- |'''{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]]''' |Dayana Bordas<ref>{{Cite web |date=30 Agosto 2021 |title=Dayana Bordas, la primera miskita en convertirse en Miss Honduras Mundo |url=https://www.elheraldo.hn/fotogalerias/entretenimiento/dayana-bordas-miss-honduras-mundo-la-mosquitia-2021-NREH1488995 |access-date=2 Agosto 2022 |website=El Heraldo |language=es-HN}}</ref> |24 |Ahuas |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Manasa Varanasi<ref>{{cite web |date=11 Pebrero 2021 |title=Who is Manasa Varanasi? All You Need to Know About Miss India World 2020 |url=https://www.news18.com/news/lifestyle/who-is-manasa-varanasi-all-you-need-to-know-about-miss-india-world-2020-3420266.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=News18 India |language=en}}</ref> |24 |[[Hyderabad, India|Hyderabad]] |- |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' |Pricilia Carla Yules<ref name="Miss Indonesia 2020 (2)">{{cite web |date=27 Pebrero 2020 |title=Pricilia Carla Yules crowned Miss Indonesia 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/pricilia-carla-yules-crowned-miss-indonesia-2020/eventshow/74335375.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Times of India |language=en}}</ref> |25 |Surabaya |- |{{flagicon|ENG}} '''[[Inglatera]]''' |Rehema Muthamia<ref>{{Cite web |last=Syed |first=Armani |date=5 Nobyembre 2021 |title=Miss England winner Rehema Muthamia says she expected to face racism after winning the pageant |url=https://www.insider.com/miss-england-winner-rehema-muthamia-says-received-racist-remarks-2021-11 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Insider |language=en-US}}</ref> |25 |Mill Hill |- |{{flagicon|Iraq}} '''[[Iraq|Irak]]''' |Maria Farhad<ref>{{cite web |last=Darwish |first=Riham |date=2 Agosto 2021 |title=Christian Survivor of ISIS Crowned as Miss Iraq 2021 |url=https://www.albawaba.com/node/christian-survivor-isis-crowned-miss-iraq-2021-1440788 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Al Bawaba |language=en}}</ref> |20 |Mosul |- |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' |Pamela Uba<ref>{{Cite web |last=Blackett |first=L'Oréal |date=17 Setyembre 2021 |title=Pamela Uba’s Historic Win Is Only The First Step For Miss Ireland |url=https://www.bustle.com/entertainment/who-is-pamela-uba-miss-ireland-2021 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Bustle |language=en}}</ref> |25 |Galway |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Claudia Motta<ref>{{Cite web |date=29 Setyembre 2021 |title=Chi è Claudia Motta, Miss Mondo Italia che vuole diventare magistrato |url=https://www.today.it/donna/miss-mondo-italia-chi-e-claudia-motta.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Today |language=it}}</ref> |21 |Velletri |- | '''{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]]''' | Phum Sophorn<ref>{{Cite web |date=19 Oktubre 2021 |title=Lộ diện dàn mỹ nhân Châu Á tham dự Hoa hậu Thế giới 2021 |url=https://www.congluan.vn/lo-dien-dan-my-nhan-chau-a-tham-du-hoa-hau-the-gioi-2021-post162182.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Nhà báo & Công luận |language=vi}}</ref> | 19 | [[Nom Pen]] |- | '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' | Audrey Monkam<ref>{{Cite web |last=Funwie |first=Bruno Ndonwie |date=31 Disyembre 2019 |title=Audrey Nabila Monkam wins Miss Cameroon 2020 |url=https://www.crtv.cm/2019/12/audrey-nabila-monkam-wins-miss-cameroon-2020/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Cameroon Radio Television |language=fr-FR}}</ref> | 24 | Bali Nyonga |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Svetlana Mamaeva<ref>{{Cite web |date=9 Nobyembre 2020 |title=Svetlana Mamaeva chosen as Miss World Canada 2020 |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/svetlana-mamaeva-chosen-as-miss-world-canada-2020/articleshow/79128064.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> | 21 | Maple |- | '''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' | Rashana Hydes<ref>{{Cite web |last=Wheaton |first=Vicki |date=30 Mayo 2021 |title=Rashana Hydes crowned Miss World Cayman Islands 2021 |url=https://www.caymancompass.com/2021/05/30/rashana-hydes-crowned-miss-world-cayman-islands-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Cayman Compass |language=en-GB}}</ref> | 24 | West Bay |- |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |Sharon Obara<ref>{{cite web |last=Matiko |first=Thomas |date=29 Agosto 2021 |title=Kenya: Sharon Obara Crowned Miss World Kenya 2021 |url=https://allafrica.com/stories/202108290078.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=AllAfrica}}</ref> |19 |[[Nairobi]] |- |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |Andrea Aguilera<ref>{{Cite web |last=Valencia |first=Daniel |date=23 Nobyembre 2021 |title=¿Quién es Andrea Aguilera? Representante de Colombia en Miss Mundo |url=https://colombia.as.com/colombia/2021/11/24/tikitakas/1637721467_105411.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Diario AS |language=es-co}}</ref> |23 |[[Talaan ng mga lungsod sa Colombia|Medellin]] |- |'''{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]]''' |Tamara Del Maso<ref>{{Cite web |date=17 Hunyo 2021 |title=Tamara Dal Maso selected as Miss Puntarenas 2021 |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/tamara-dal-maso-selected-as-miss-puntarenas-2021/articleshow/83603970.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |23 |Puntarenas |- |{{flagicon|LUX}} '''[[Luxembourg|Luksemburgo]]''' |Emilie Boland<ref>{{Cite web |date=1 Disyembre 2021 |title=Emilie Boland greift nach der Krone |url=https://www.wort.lu/de/panorama/emilie-boland-greift-nach-der-krone-61a74b23de135b9236fa6b10 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Luxemburger Wort |language=de}}</ref> |25 |Sandweiler |- |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |Hugrún Birta Egilsdóttir<ref>{{Cite web |last=Sigfúsdóttir |first=Sylvía Rut |date=15 Nobyembre 2021 |title=Hugrún Birta verður fulltrúi Íslands í Miss World í desember |url=https://www.visir.is/g/20212183220d |access-date=3 Agosto 2022 |website=Vísir.is |language=is}}</ref> |22 |[[Reikiavik]] |- |{{flagicon|MAD}} '''[[Madagascar|Madagaskar]]''' |Nellie Anjaratiana<ref>{{cite web |date=20 Agosto 2020 |title=Nellie Anjaratiana crowned Miss World Madagascar 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/nellie-anjaratiana-crowned-miss-world-madagascar-2020/articleshow/77654409.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |24 |[[Antananarivo]] |- |{{flagicon|MAC}} '''[[Macau|Makáw]]''' |Jia Ni Yuan<ref>{{Cite web |date=25 Oktubre 2021 |title="上热点"热烈祝贺"第70届世界小姐大赛澳门总决赛"圆满落幕_佳丽 |url=https://www.sohu.com/a/497072748_121119332 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Sohu |language=zh}}</ref> |28 |Makaw |- |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' |Lavanya Sivaji<ref>{{Cite web |last=Jayatilaka |first=Tania |date=22 Oktubre 2021 |title=Here's What You Didn't Know About Miss World Malaysia 2021 Winner Lavanya Sivaji |url=https://www.tatlerasia.com/culture/arts/what-you-didnt-know-about-miss-world-malaysia-2021-lavanya-sivaji |access-date=3 Agosto 2022 |website=Tatler Asia |language=en}}</ref> |26 |Batu Caves |- |'''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' |Naomi Dingli<ref>{{Cite web |date=17 Nobyembre 2021 |title=Naomi Dingli goes to Puerto Rico for 70th edition of Miss World |url=https://timesofmalta.com/articles/view/naomi-dingli-goes-to-puerto-rico-for-the-70th-edition-of-miss-world.915525 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Times of Malta |language=en-gb}}</ref> |26 |[[Valletta]] |- |'''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Angélique Sanson<ref>{{cite web |last=Seetamonee |first=Rajmeela |date=5 Oktubre 2019 |title=Miss Mauritius 2019-2020 : Angélique Sanson remporte la couronne |url=https://defimedia.info/miss-mauritius-2019-2020-angelique-sanson-remporte-la-couronne |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Le Défi Media Group |language=fr}}</ref> |25 |Curepipe |- |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |Karolina Vidales<ref>{{cite web |last=Ochoa |first=Rafael |date=2 Hulyo 2021 |title=Michoacán gana Miss México 2021 |url=https://www.elheraldodechihuahua.com.mx/gossip/michoacan-gana-certamen-miss-mexico-2021-miss-world-miss-grand-internacional-karolina-vidales-6914620.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=El Heraldo de Chihuahua |language=es}}</ref> |24 |Jiquilpan |- |{{flagicon|MDA}} '''[[Moldova|Móldoba]]''' |Tatiana Ovcinicova |23 |[[Chișinău]] |- |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |Burte-Ujin Anu<ref>{{Cite web |last=Tseesuren |first=A. |date=21 Oktubre 2021 |title="Дэлхийн мисс"-т өрсөлдөх УРАН НУГАРААЧ |url=https://news.mn/r/2487736/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=News.MN |language=mn}}</ref> |23 |[[Ulan Bator]] |- |'''{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]]''' |Annerie Mare<ref>{{Cite web |last=Mouton |first=Rinelda |date=12 Hulyo 2021 |title=Namibian beauties to strut their stuff overseas |url=https://www.namibian.com.na/103397/read/Namibian-beauties-to-strut-their-stuff-overseas |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Namibian |language=en}}</ref> |26 |Kamanjab |- |'''{{NPL}}''' |Namrata Shrestha<ref>{{Cite news |date=5 Disyembre 2020 |title=Namrata Shrestha wins Miss Nepal World 2020 |language=en |website=The Kathmandu Post |url=https://kathmandupost.com/art-culture/2020/12/05/namrata-shrestha-wins-miss-nepal-world-2020 |access-date=30 Hulyo 2022}}</ref> |24 |[[Katmandu|Kathmandu]] |- |'''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' |Oluchi Madubuike<ref>{{Cite web |last=Awodipe |first=Tobi |date=25 Setyembre 2021 |title=2021 MBGN: Miss Nigeria for world beauty pageant in Puerto Rico |url=https://editor.guardian.ng/saturday-magazine/fashion/2021-mbgn-miss-nigeria-for-world-beauty-pageant-in-puerto-rico/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Guardian Nigeria |language=en-US}}</ref> |25 |[[Abuja]] |- |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |Sheynnis Palacios<ref>{{Cite web |date=20 Pebrero 2020 |title=Sheynnis Palacios crowned Miss Mundo Nicaragua 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/others/Sheynnis-Palacios-crowned-Miss-Mundo-Nicaragua-2020/eventshow/74223799.cms |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |21 |[[Managua]] |- |'''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |Amine Storrød<ref>{{Cite web |last=DeNiazi |first=Daniel |date=24 Oktubre 2021 |title=Amine Storrød deltar i Miss World |url=https://www.extraavisen.no/amine-storrod-deltar-i-miss-world/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Extraavisen |language=nb-NO}}</ref> |21 |Hvaler |- |'''{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]]''' |Lizzy Dobbe<ref name=":1" /> |21 |Den Helder |- |'''{{flagicon|PAN}} [[Panama]]''' |Krysthelle Barretto<ref>{{cite web |date=9 Oktubre 2020 |title=Krysthelle Barreto, la nueva Miss Mundo Panamá |url=https://www.diaadia.com.pa/fama/krysthelle-barreto-la-nueva-miss-mundo-panama-371189 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Día a Día |language=es}}</ref> |25 |[[Lungsod ng Panama]] |- |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' |Bethania Borba<ref>{{Cite web |date=29 Setyembre 2021 |title=Presentan a la nueva Miss Mundo Paraguay |url=https://www.ultimahora.com/breves-n2963809.html |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Ultima Hora |language=es}}</ref> |20 |Presidente Franco |- |'''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' |Paula Montes<ref>{{cite web |last=Villegas |first=Luciana |date=5 Setyembre 2021 |title=Paula Montes, la modelo que creció en Arequipa y representará al Perú en el Miss World 2021 |url=https://elcomercio.pe/viu/actitud-viu/miss-world-2021-paula-montes-la-modelo-que-crecio-en-arequipa-y-representara-al-peru-en-el-miss-world-2021-historias-ec-modelo-talento-peruano-noticia/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=El Comercio Perú |language=es}}</ref> |25 |[[Lungsod ng Lima|Lima]] |- |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |Tracy Perez<ref>{{Cite web |date=4 Oktubre 2021 |title=Tracy Maureen Perez takes Miss World Philippines crown |url=https://cnnphilippines.com/entertainment/2021/10/4/Miss-World-Philippines-2021-Tracy-Maureen-Perez.html |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref> |28 |[[Lungsod ng Cebu]] |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |Emilia Lepomäki<ref>{{Cite web |last1=Mettänen |first1=Heli |last2=Puljujärvi |first2=Ismo |date=18 Setyembre 2021 |title=Essi Unkuri on uusi Miss Suomi |url=https://www.iltalehti.fi/viihdeuutiset/a/2200d81c-848e-462f-bb7d-52fd6197a58f |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Iltalehti |language=fi}}</ref> |23 |Vantaa |- |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |'''Karolina Bielawska'''<ref>{{Cite web |last=Królak |first=Sergiusz |date=26 Nobyembre 2019 |title=Karolina Bielawska została Miss Polonia 2019. Kim jest nowo wybrana "najpiękniejsza Polka"? |url=https://plejada.pl/newsy/karolina-bielawska-kim-jest-miss-polonia-2019-wiek-wzrost-ma-chlopaka/qglpq52 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Onet.pl |language=pl}}</ref> |22 |Łódź |- |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Aryam Díaz<ref>{{cite web |date=24 Abril 2021 |title=Candidata de Naranjito se corona Miss Mundo de Puerto Rico 2021! |url=https://www.metro.pr/pr/entretenimiento/2021/04/24/candidata-naranjito-se-corona-miss-mundo-puerto-rico-2021.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Metro International |language=es}}</ref> |23 |Naranjito |- |'''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' |Lidy Alves<ref>{{Cite web |last=Ribeiro |first=Mariana |date=23 Setyembre 2021 |title=Barrosã Lidy Alves conquista o título de Miss Portuguesa 2021 |url=https://www.avozdetrasosmontes.pt/barrosa-lidy-alves-conquista-o-titulo-de-miss-portuguesa-2021/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=A Voz de Trás-os-Montes |language=pt-PT}}</ref> |25 |Vila Real |- |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |April Benayoum<ref>{{Cite web |last=Tesoriere |first=Ronan |date=23 Oktubre 2021 |title=April Benayoum sera la candidate de la France au concours Miss Monde |url=https://www.leparisien.fr/culture-loisirs/april-benayoum-sera-la-candidate-de-la-france-au-concours-miss-monde-23-10-2021-RMKI4ZAY3VANPLJQSAAZBZHRPI.php |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Le Parisien |language=fr}}</ref> |22 |Éguilles |- |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |Emmy Peña<ref>{{cite web |date=5 Setyembre 2021 |title=Emmy Peña es la nueva Miss Mundo Dominicana 2021 |url=https://www.diariolibre.com/revista/cultura/emmy-pena-es-la-nueva-miss-mundo-dominicana-2021-DH28588830 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Diario Libre |language=es}}</ref> |24 |Duarte |- |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |Karolína Kopíncová<ref>{{Cite web |last= |date=24 Hulyo 2020 |title=Novou královnou krásy se stala Karolína Kopíncová (22)! Pomohla jí k vítězství plastika? |url=https://www.blesk.cz/clanek/celebrity-ceske-celebrity/650625/novou-kralovnou-krasy-se-stala-karolina-kopincova-22-pomohla-ji-k-vitezstvi-plastika.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Blesk |language=cs}}</ref> |22 |Brno |- |{{flagicon|RWA}} '''[[Rwanda]]''' |Grace Ingabire<ref name=":2" /> |22 |[[Kigali]] |- |'''{{flagicon|LCA}} [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]]''' |Tyler Theophane<ref>{{cite web |date=28 Mayo 2021 |title=Tyler Theophane Is Off to Puerto Rico |url=https://thevoiceslu.com/2021/05/tyler-is-off-to-puerto-rico/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Voice St. Lucia}}</ref> |23 |Choiseul |- |{{flagicon|SEN}} '''[[Senegal|Sénegal]]''' |Penda Sy<ref name=":3" /> |24 |Tambacounda |- |{{flagicon|SRB}} '''[[Serbia|Serbiya]]''' |Andrijana Savic<ref>{{Cite web |date=4 Hunyo 2021 |title=Najlepša među nama: Mis Srbije Andrijana Savić je nova zvezda "Telegraf editorijala" |url=https://www.telegraf.rs/zivot-i-stil/moda/3346661-najlepsa-medju-nama-mis-srbije-andrijana-savic-je-nova-zvezda-telegraf-editorijala |access-date=3 Agosto 2022 |website=Telegraf.rs |language=sr}}</ref> |21 |[[Belgrado]] |- |'''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' |Khai Ling Ho<ref>{{Cite web |date=18 Oktubre 2021 |title=18-year-old Khailing Ho Crowned Miss World Singapore 2021 |url=https://finance.yahoo.com/news/18-old-khailing-ho-crowned-100700456.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Yahoo! Finance |language=en-US}}</ref> |18 |Singapore |- |{{flagicon|SXM}} '''[[Sint Maarten]]''' |Lara Mateo<ref name=":7" /> |24 |Philipsburg |- |{{flagicon|SOM}} '''[[Somalia|Somalya]]''' |Khadija Omar<ref>{{Cite web |last= |date=19 Marso 2022 |title=Meet Somalia’s Khadija Omar, the First Hijabi Beauty Queen in History to make Top 13 |url=https://www.bellanaija.com/2022/03/miss-world-somalia-khadija-omar/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=BellaNaija |language=en-US}}</ref> |20 |[[Mogadishu]] |- |{{flagicon|SRI}} '''[[Sri Lanka]]''' |Sadé Greenwood<ref>{{Cite web |last=Wickramasinghe |first=Kamanthi |date=12 Nobyembre 2021 |title=Sadé Greenwood takes her first walk as Siyatha Miss World Sri Lanka 2021 |url=https://www.dailymirror.lk/life/Sadé-Greenwood-takes-her-first-walk-as-Siyatha-Miss-World-Sri-Lanka-2021/243-224598 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Daily Mirror |language=en}}</ref> |18 |[[Colombo]] |- |'''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' |Gabriella Lomm Mann<ref>{{Cite web |last=Blomberg |first=Linnea |date=24 Oktubre 2021 |title=Gabriella, 26, representerar Sverige i Miss World: ”Handlar inte bara om skönhet” |url=https://www.expressen.se/noje/gabriella-representerar-sverige-i-miss-world-2021-/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=Expressen |language=sv}}</ref> |26 |[[Estokolmo]] |- |'''{{flagicon|TZA}} [[Tanzania|Tansaniya]]''' |Julianna Rugumisa<ref>{{Cite web |last=Wambura |first=Bethsheba |date=15 Hulyo 2021 |title=Confusion at Miss Tanzania as winner is ruled unfit to represent the country at Miss World |url=https://www.thecitizen.co.tz/tanzania/news/entertainment/confusion-at-miss-tanzania-as-winner-is-ruled-unfit-to-represent-the-country-at-miss-world-3474240 |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Citizen |language=en}}</ref> |23 |[[Kilimanjaro]] |- |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |Shudufhadzo Musida<ref>{{Cite web |last=Morkel |first=Graye |date=10 Disyembre 2020 |title=Shudufhadzo Musida to represent SA at Miss World |url=https://www.news24.com/channel/the-juice/news/pageant/miss-sa-shudufhadzo-musida-to-represent-sa-at-miss-world-20201210 |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Channel 24 |language=en}}</ref> |25 |Limpopo |- |'''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' |Tara Hong<ref>{{Cite web |last= |date=19 Oktubre 2021 |title=Cô gái 21 tuổi đoạt Hoa hậu Thế giới Hàn Quốc |url=https://vnexpress.net/co-gai-21-tuoi-doat-hoa-hau-the-gioi-han-quoc-4373858.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> |21 |[[Seoul]] |- |{{flagicon|TTO}} '''[[Trinidad at Tobago]]''' |Jeanine Brandt<ref>{{cite web |last=Webb |first=Yvonne |date=1 Pebrero 2021 |title=Jeanine Brandt is the new Miss World TT |url=https://newsday.co.tt/2021/02/01/jeanine-brandt-is-the-new-miss-world-tt/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Trinidad and Tobago Newsday |language=en}}</ref> |25 |San Fernando |- |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |Carol Drpic<ref>{{Cite web |last= |date=28 Hulyo 2021 |title=[FOTOS] Conoce a Carol Drpic: La magallánica que se convirtió en la Miss Mundo Chile 2021 |url=https://www.meganoticias.cl/tendencias/345655-miss-mundo-chile-carol-drpic-quien-es-28-07-2021.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Mega |language=es-cl}}</ref> |21 |Punta Arenas |- |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |Jiang Siqi |21 |[[Beijing]] |- |{{flagicon|TUN}} '''[[Tunisya]]''' |Amani Layouni<ref>{{Cite web |last=Dejoui |first=Nadia |date=13 Oktubre 2021 |title=Amani Layouni, Miss Sousse candidate à Miss Monde 2021 |url=https://www.leconomistemaghrebin.com/2021/10/13/amani-layouni-miss-sousse-candidate-a-miss-monde-2021/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=L'Economiste Maghrébin |language=fr-FR}}</ref> |22 |Mahdia |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |Dílara Korkmaz<ref>{{Cite web |date=9 Setyembre 2021 |title=Miss Turkey 2021'in birincisi Dilara Korkmaz seçildi |url=https://www.cumhuriyet.com.tr/galeri/miss-turkey-2021in-birincisi-dilara-korkmaz-secildi-1867316 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Cumhuriyet |language=tr}}</ref> |23 |[[Ankara]] |- |{{flagicon|UGA}} '''[[Uganda]]''' |Elizabeth Bagaya<ref>{{Cite web |last=Odeke |first=Steven |date=24 Nobyembre 2021 |title=Miss Uganda could miss Miss World due to delayed visa |url=https://www.newvision.co.ug/articledetails/120654 |access-date=3 Agosto 2022 |website=New Vision |language=en}}</ref> |26 |Bombo |- |'''{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]]''' |Aleksandra Yaremchuk<ref>{{Cite web |last=Ponomarenko |first=Anna |date=21 Oktubre 2021 |title=Олександра Яремчук - нова "Міс Україна". Вона поїде на Miss World в Пуерто-Ріко |url=https://stars.segodnya.ua/ua/stars/ukrainian/titul-miss-ukraina-2021-zavoevala-1580529.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Segodnya |language=uk}}</ref> |22 |Vinnytsia |- |{{flagicon|HUN}} '''[[Hungary|Unggarya]]''' |Lili Tótpeti<ref>{{Cite web |last=Kovacs |first=Ferenc |date=29 Oktubre 2021 |title=Nagykanizsai lány a Miss World Hungary győztese |url=https://index.hu/belfold/2021/10/29/totpeti-lili-miss-world-hungary-nagykanizsa-szepsegverseny/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Index |language=hu}}</ref> |20 |Nagykanizsa |- |'''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' |Valentina Camejo<ref>{{Cite web |last=Colman |first=Carla |date=29 Mayo 2021 |title=Los certámenes de belleza, ¿un lugar de opresión o una plataforma para alzar la voz? |url=https://www.elobservador.com.uy/nota/los-certamenes-de-belleza-un-lugar-de-opresion-o-una-plataforma-para-alzar-la-voz--202152719460 |access-date=3 Agosto 2022 |website=El Observador |language=es}}</ref> |24 |[[Montevideo]] |} ==Mga sanggunian== {{Reflist}}{{Miss World}} nmt6qhrwha01cwaze2v7zrkw9z8v0cu 1960391 1960390 2022-08-04T14:52:31Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki {{Infobox beauty pageant|name=Miss World 2021|date=ika-16 ng Marso 2022|venue=Coca-Cola Music Hall, San Juan, [[Porto Riko]]|broadcaster={{Hlist|REELZ|London Live|Univision}}|entrants=97|placements=30|debuts={{Hlist|[[Irak]]|[[Somalya]]}}|withdrawals={{Hlist|[[Antigua at Barbuda]]|[[Aruba]]|[[Australya]]|[[Bagong Silandiya]]|[[Barbados]]|[[Biyelorusya]]|[[Dinamarka]]|[[Etiyopiya]]|[[Gresya]]|[[Guwatemala]]|[[Guyana]]|[[Heyorhiya]]|[[Kapuluang Birheng Britaniko]]|[[Kapuluang Birhen ng Estados Unidos]]|[[Kapuluang Cook]]|[[Kasakistan]]|[[Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Laos]]|[[Miyanmar]]|[[Montenegro]]|[[Rusya]]|[[Samoa]]|[[Sierra Leone]]|[[Taylandiya]]|[[Timog Sudan]]}}|returns={{Hlist|[[Baybaying Garing]]|[[Belis]]|[[Estonya]]|[[Guniya]]|[[Kamerun]]|[[Madagaskar]]|[[Namibya]]|[[Noruwega]]|[[Santa Lucia (bansa)|Sant Lucia]]|[[Serbiya]]|[[Sint Maarten]]|[[Urugway]]}}|before=[[Miss World 2019|2019]]|next=[[Miss World 2022|2022]]|image=File:Karolina Bielawska (cropped).jpg|caption=Karolina Bielawska, Miss World 2021|presenters={{Hlist|Peter Andre|Fernando Allende}}|entertainment={{Hlist|Don Omar|Gente de Zona|Victor Manuel|Pedro Capo|Puerto Rico Philharmonic Orchestra}}|winner='''Karolina Bielawska'''|represented='''{{Flagicon|POL}} [[Polonya]]'''}}Ang '''Miss World 2021''' ay ang ika-70 na edisyon ng [[Miss World]] pageant, na ginanap sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] noong ika-16 ng Marso 2022. Ang kompetisyon ay orihinal na nakatakda sa José Miguel Agrelot Coliseum noong ika-16 ng Disyembre 2021. Gayunpaman, ang kompetisyon ay na-reschedule sa ika-16 ng Marso 2022 dahil sa pandemya ng COVID-19 sa Porto Riko.<ref>{{Cite web |date=22 Disyembre 2021 |title=Miss World resets coronation night to March 2022 |url=https://www.cnnphilippines.com/lifestyle/2021/12/22/Miss-World-2021-coronation-night-March-2022.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Bernardino |first=Stephanie |date=23 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 pageant reset to March 2022 |url=https://mb.com.ph/2021/12/23/miss-world-2021-pageant-reset-to-march-2022/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Manila Bulletin]] |language=en-US}}</ref> Pagkatapos ng kompetisyon, kinoronahan ni Toni-Ann Singh ng [[Jamaica|Hamayka]] si Karolina Bielawska ng [[Polonya]] bilang Miss World 2021. Ito ang pangalawang tagumpay ng Polonya sa kasaysayan ng kompetisyon. Nagtapos bilang first runner-up si Shree Saini ng [[Estados Unidos]] samantalang nagtapos bilang second runner-up si Olivia Yacé ng [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]].<ref>{{Cite news |date=17 Marso 2022 |title=Poland win Miss World 2022, Cote d'Ivoire collect 2nd runner up |language=West African Pidgin English |work=BBC News Pidgin |url=https://www.bbc.com/pidgin/world-60778320 |access-date=31 Hulyo 2022}}</ref><ref>{{Cite web |last=Adina |first=Armin P. |last2=Pasajol |first2=Anne |date=17 Marso 2022 |title=Miss World 2021 is Karolina Bielawska of Poland |url=https://entertainment.inquirer.net/441524/miss-world-2021-is-karolina-bielawska-of-poland |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Philippine Daily Inquirer]] |language=en}}</ref> Mga kandidata mula sa 97 mga bansa at teritoryo ang kumalahok sa kompetisyong ito. Pinangunahan nina Peter Andre at Fernando Allende ang kompetisyon. Nagtanghal sina Don Omar, Gente de Zona, Victor Manuel, Pedro Capo, at ang Filarmonica de Puerto Rico sa edisyong ito.<ref>{{Cite web |last=Reiher |first=Andrea |date=16 Marso 2022 |title=Miss World 2021-2022 Schedule: What Time & Channel to Watch |url=https://heavy.com/entertainment/miss-world-time-channel-schedule-2021-2022/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Heavy.com |language=en-US}}</ref> == Kasaysayan == [[Talaksan:Coliseum of PR.JPG|thumb|250x250px|Coliseo de Puerto Rico José Miguel Agrelot, lokasyon para sa ilang parte ng Miss World 2021.]] === Lokasyon at petsa ng kompetisyon === Ang ika-70 edisyon ng kompetisyon ay orihinal na nakatakda sa katapusan ng taong 2020. Gayunpaman, naudlot ang kompetisyon dulot ng [[pandemya ng COVID-19]], at inanunsyo ng [[Miss World|Miss World Organization]] noong ika-29 ng Hulyo 2020 na ang ika-70 edisyon ng kompetisyon ay magaganap sa katapusan ng taong 2021.<ref>{{Cite web |date=30 Hulyo 2020 |title=Miss World cancels 2020 edition |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-world-cancels-2020-edition-moves-to-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=24 Hulyo 2020 |title=Miss World 2020 to be held in 2021? |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/Miss-World-2020-to-be-held-in-2021/eventshow/77156276.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Noong ika-8 ng Marso 2021, kinumpirma ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay mangyayari sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] sa ika-16 ng Disyembre 2021.<ref>{{Cite web |date=11 Marso 2021 |title=Miss World 2021 finale date announced! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/miss-world-2021-finale-date-announced/articleshow/81462288.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Rodríguez Caraballo |first=Harry |date=8 Marso 2021 |title=¡Confirmado! Celebrarán concurso internacional de Miss Mundo en Puerto Rico |url=https://www.metro.pr/pr/entretenimiento/2021/03/08/confirmado-celebraran-concurso-internacional-miss-mundo-puerto-rico.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Metro Puerto Rico |language=es}}</ref> Ngunit dahil sa pagtaas ng pangangailan ng mga tiket, inanunsyo ng Miss World Organization noong ika-2 ng Setyembre 2021 na ang kompetisyon ay inilipat sa José Miguel Agrelot Coliseum, ang pinakamalaking ''indoor venue'' sa Porto Riko.<ref>{{Cite web |date=4 Setyembre 2021 |title=With a rise in demand for finale tickets, Miss World 2021 venue shifted! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/with-a-rise-in-demand-for-finale-tickets-miss-world-2021-venue-shifted/articleshow/85931318.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Kumalat ang banta ng [[SARS-CoV-2 Omicron variant]] sa ilang bahagi ng daigdig sa panahon ng mga ''pre-pageant activity'', at ang banta ng birus ay nagsimula na ring kumalat sa Porto Riko. Noong ika-14 ng Disyembre 2021, nagpositibo sa COVID-19 si Pricilia Carla Yules ng [[Indonesia|Indonesya]]. Bilang pag-iingat, ang kaniyang kakuwarto na si Manasa Varanasi ng [[Indiya]] at lima pa ay inuri bilang mga hinihinalang kaso.<ref>{{Cite web |last=Anna |first=Elvira |date=15 Disyembre 2021 |title=Kabar Terbaru Carla Yules di Miss World 2021, Ini Penjelasan Liliana Tanoesoedibjo |url=https://www.inews.id/lifestyle/seleb/kabar-terbaru-carla-yules-di-miss-world-2021-ini-penjelasan-liliana-tanoesoedibjo |access-date=31 Hulyo 2022 |website=iNews |language=id}}</ref> Kinumpirma ng tagapangulo ng Miss World Organization na si Julia Morley na ang mga kandidata ay kasalukuyang nakahiwalay at naka-quarantine at hindi sila maaring umakyat sa entablado sa palabas kung hindi sila maglalabas ng negatibong PCR test. Subalit lahat ng mga kandidata ay kabilang pa rin sa kompetisyon.<ref>{{Cite web |date=15 Disyembre 2021 |title=Aisladas varias candidatas de Miss Mundo por posible contagio de COVID-19 |url=https://www.primerahora.com/entretenimiento/reinas-belleza/notas/aisladas-varias-candidatas-de-miss-mundo-por-posible-contagio-de-covid-19/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Primera Hora |language=es}}</ref><ref>{{Cite web |last=Vargas Rodríguez |first=Shakira |date=14 Disyembre 2021 |title=Investigan casos sospechosos de COVID-19 entre siete concursantes de Miss Mundo 2021 |url=https://www.elnuevodia.com/entretenimiento/farandula/notas/investigan-posibles-casos-de-covid-19-entre-siete-concursantes-de-miss-mundo-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Nuevo Día |language=es}}</ref> Noong ika-15 ng Disyembre, kinumpirma ng ''Puerto Rico Department of Health'' na 17 postibong kaso ng COVID-19 ay may kinalaman sa mga aktibidad ng Miss World, kabilang ang mga kalahok at mga empleyado.<ref>{{Cite web |last=Tusing |first=David |date=16 Disyembre 2021 |title=17 people at Miss World 2021 pageant test positive for Covid-19 in Puerto Rico |url=https://www.thenationalnews.com/lifestyle/fashion/2021/12/16/17-people-at-miss-world-2021-pageant-test-positive-for-covid-19-in-puerto-rico/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The National |language=en}}</ref> Noong ika-16 ng Disyembre, ilang oras bago ang kompetisyon, nagpasya ang Miss World Organization na muling ipagpaliban ang kompetisyon matapos na magpositibo sa COVID-19 ang 23 kandidata at 15 empleyado ng Miss World.<ref>{{Cite web |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss Mundo é adiado após mais de 20 candidatas contraírem Covid |url=https://g1.globo.com/mundo/noticia/2021/12/17/miss-mundo-e-adiado-apos-mais-de-20-candidatas-contrairem-covid.ghtml |access-date=31 Hulyo 2022 |website=G1 |language=pt-br}}</ref><ref>{{Cite web |last=Pallavi |first=Krishna Priya |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 temporarily postponed after several Covid-19 positive cases |url=https://www.hindustantimes.com/lifestyle/fashion/miss-world-2021-temporarily-postponed-after-several-covid-19-positive-cases-101639708067082.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Hindustan Times |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World coronation night postponed due to COVID-19 |url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2021/12/17/Miss-World-2021-postponed-due-to-COVID-19.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref> Kinumpirma rin ng pambansang direktor ng Miss World Malaysia na nagpositibo rin sa COVID-19 si Lavanya Sivaji ng Malaysia.<ref name=":0">{{Cite web |last=Holland |first=Oscar |last2=Blanco Munoz |first2=Begona |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 postponed hours before finale amid Covid-19 outbreak |url=https://www.cnn.com/style/article/miss-world-2021-postponed-covid-19/index.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[CNN]] |language=en}}</ref> Inanunsyo ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay muling aayusin at gaganapin sa loob ng susunod na 90 araw.<ref name=":0" /> Noong ika-22 ng Disyembre, kinumpirma ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay mangyayari sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] sa ika-16 ng Marso 2022 at hindi sa José Miguel Agrelot Coliseum. Ang 40 ''semifinalist'' lang ang bumalik sa Porto Riko para sa na-reschedule na kompetisyon.<ref>{{Cite web |date=22 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 new pageant finale date has been announced |url=https://indianexpress.com/article/lifestyle/life-style/miss-world-2021-pageant-finale-rescheduled-date-puerto-rico-manasa-varanasi-india-7684505/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Indian Express |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Concepcion |first=Eton B. |date=10 Marso 2022 |title=Tracy Maureen Perez resumes Miss World quest |url=https://manilastandard.net/showbitz/columns0/pageant-concept-by-eton-concepcion/314213313/tracy-maureen-perez-resumes-miss-world-quest.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Manila Standard |language=en-US}}</ref> === Pagpili ng mga kalahok === Ang mga kalahok mula sa 97 mga bansa at teritoryo ay napili upang kumalahok sa kompetisyon. Maraming mga kompetisyong pambansa ang ipinagliban o ganap na nakansela dahil sa [[pandemya ng COVID-19]]. Dahil dito, 16 sa mga kandidata na naatasan upang kumatawan sa kanilang bansa/teritoryo ay mga ''runner-up'' sa kanilang nakaraang kompetisyong pambansa, o napili sa isang ''casting process''. Walong kandidata naman ang nailuklok upang kumatawan sa kanilang bansa/teritoryo matapos ang pag-urong ng orihinal na kalahok. Iniluklok si Amela Agastra upang kumatawan sa [[Albanya]] matapos na umurong ang Miss World Albania 2021 na si Joanna Kiose sa hindi malamang dahilan. <ref>{{Cite web |last= |date=12 Hulyo 2021 |title=Đại diện Albania tại Miss World gây chú ý cùng hình xăm cá tính: Đỗ Hà vẫn ngọt ngào với sức hút riêng |url=https://saostar.vn/nguoi-mau-hoa-hau/dai-dien-albania-tai-miss-world-gay-chu-y-voi-hinh-xam-ca-tinh-202107111754459501.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Saostar.vn |language=vi}}</ref> Iniluklok si Shree Saini, isang ''semifinalist'' sa Miss World America 2020, bilang Miss World America 2021 dahil ang iskedyul ng kompetisyon ay lumagpas na sa panunungkulan ni Alissa Anderegg bilang Miss World America 2020.<ref>{{Cite web |last=Sadosh |first=Raj |date=4 Oktubre 2021 |title=Punjab-born Shree Saini first Indo-American to represent America at Miss World contest |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/punjab-born-shree-saini-first-indo-american-to-represent-america-at-miss-world-contest-320046 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Tribune |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Brody |first=Lanae |date=15 Marso 2022 |title=Miss World America Shree Saini Reveals How She Overcame Horrific Accident to Capture Her Crown |url=https://people.com/human-interest/miss-world-america-shree-saini-overcame-horrific-crash-capture-crown/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=People Magazine |language=en}}</ref> Iniluklok si Miss World Japan 2021 Tamaki Koshi upang kumatawan sa [[Hapon]] dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss World Japan 2020 Maria Kaneya ang petsa ng kompetisyon.<ref>{{Cite web |last= |date=29 Setyembre 2020 |title=Dung mạo tân Hoa hậu Thế giới Nhật Bản |url=https://vnexpress.net/dung-mao-tan-hoa-hau-the-gioi-nhat-ban-4168758.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> Iniluklok si Tamara Del Maso upang kumatawan sa [[Costa Rica|Kosta Rika]] matapos na umurong ang Miss World Costa Rica 2020 na si Andrea Montero dahil sa problema sa visa.<ref>{{Cite web |date=16 Oktubre 2020 |title=Andrea Montero crowned Miss Costa Rica 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/andrea-montero-crowned-miss-costa-rica-2020/articleshow/78714487.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=11 Setyembre 2021 |title=Lộ diện người đẹp đại diện Costa Rica tham gia Miss World 2021 |url=https://vov.vn/giai-tri/nghe-si/lo-dien-nguoi-dep-dai-dien-costa-rica-tham-gia-miss-world-2021-889887.vov |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Voice of Vietnam |language=vi}}</ref> Iniluklok si Lizzy Dobbe, ang first runner-up ng Miss World Nederland 2020-21 upang kumatawan sa [[Netherlands|Olanda]] matapos na umurong ni Miss World Nederland 2020-21 na si Dilay Willemstein dahil sa ayaw niyang mabakunahan laban sa COVID-19.<ref>{{Cite web |last=Gutker |first=Carina |date=1 Hulyo 2021 |title=Lizzy (20) grijpt net naast titel en wordt tweede in Miss World Nederland-verkiezing |url=https://www.nhnieuws.nl/nieuws/288246/lizzy-20-grijpt-net-naast-titel-en-wordt-tweede-in-miss-world-nederland-verkiezing |access-date=31 Hulyo 2022 |website=NH |language=nl}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |last=Jongeneel |first=Anouk |date=7 Oktubre 2021 |title=Lizzy werd tweede maar gaat nu tóch naar Miss World Verkiezing: "Ik ben vereerd" |url=https://www.nhnieuws.nl/nieuws/292795/lizzy-werd-tweede-maar-gaat-nu-toch-naar-miss-world-verkiezing-ik-ben-vereerd |access-date=31 Hulyo 2022 |website=NH |language=nl}}</ref> Iniluklok si Miss Rwanda 2021 Grace Ingabire upang kumatawan sa [[Rwanda]] dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss Rwanda 2020 Nishimwe Naomie ang petsa ng kompetisyon.<ref>{{cite web |date=23 Marso 2020 |title=Nyina wa Miss Rwanda 2020, Nishimwe Naomie, avuga ko yari yaripfuje iryo teka kuva kera |url=https://www.bbc.com/gahuza/51604858 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[BBC News]] |language=rw}}</ref><ref name=":2">{{Cite web |last=Nsabimana |first=Eddie |date=21 Marso 2021 |title=Grace Ingabire crowned Miss Rwanda 2021 |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/grace-ingabire-crowned-miss-rwanda-2021 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The New Times |language=en}}</ref> Iniluklok si Miss Senegal 2021 Penda Sy upang kumatawan sa Senegal dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss Senegal 2020 Ndeye Fatima Dione ang petsa ng kompetisyon.<ref name=":3">{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=6 Oktubre 2021 |title=Miss monde Sénégal 2021 : Penda Sy succède à Alberta Diatta |url=https://www.afrik.com/miss-monde-senegal-2021-penda-sy-succede-a-alberta-diatta |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> Noong Nobyembre 2021, hayagang ibinunyag ni Dione na siya ay na-droga at ginahasa sa isang pagtitipong pinaghandaan ng mga ''national pageant organizers'' ng Miss Senegal. Dahil dito, si Dione ay nabuntis at kalaunan ay hindi na ito nakakatanggap ng mga imbitasyon para sa mga aktibidad ng Miss Senegal.<ref>{{Cite web |date=26 Nobyembre 2021 |title=Miss Senegal chairperson under fire after blaming beauty queen for provoking her own sexual assault! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/miss-senegal-chairperson-under-fire-after-blaming-beauty-queen-for-provoking-her-own-sexual-assault/articleshow/87934834.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Iniluklok si Juliana Rugumisa bilang kinatawan ng Tansaniya matapos na hindi sundin ni Miss Tanzania 2020/2021 Rose David Manfere ang kontrata nito sa Miss Tanzania.<ref>{{Cite web |last=Abdallah |first=Nasra |date=17 Hulyo 2021 |title=Kamati yaanika makosa sita anayotuhumiwa Miss Tanzania |url=https://www.mwananchi.co.tz/mw/michezo/burudani/kamati-yaanika-makosa-sita-anayotuhumiwa-miss-tanzania-3476558 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Mwananchi |language=sw}}</ref> Noong ika-15 ng Disyembre 2021, opisyal na tinuligsa ng pamahalaan ng [[Sint Maarten]] ang paglahok ni Lara Mateo sa Miss World 2021 bilang kinatawan ng teritoryo.<ref name=":7">{{Cite web |last=Wong |first=Melissa |date=15 Disyembre 2021 |title=Sint Maarten Gov’t: Who endorsed Lara Mateo to go to Miss World? |url=https://caribbean.loopnews.com/content/sint-maarten-govt-who-endorsed-lara-mateo-go-miss-world |access-date=1 Agosto 2022 |website=Loop News |language=en}}</ref> Hindi pinili ng Miss Sint Maarten Organization si Lara Mateo upang kumalahok sa Miss World at ang organisasyon ay kasalukuyang iniimbestigahan ng pamahalaan. Sinabi ng Punong Ministro ng Sint Maarten na si Silveria Jacobs na natuklasan ng pamahalaan na si Lara Mateo ay maling nairehistro ng may hawak ng prangkisa ng [[Guadalupe (Pransya)|Guadalupe]] upang kumatawan sa Sint Maarten.<ref name=":4">{{Cite web |last= |first= |date=17 Disyembre 2021 |title=No response to govt. yet on Miss World concerns |url=https://www.thedailyherald.sx/islands/no-response-to-govt-yet-on-miss-world-concerns |access-date=1 Agosto 2022 |website=The Daily Herald |language=en-gb}}</ref> Naglabas ng opisyal na liham ang lokal na pamahalaan ng Sint Maarten na nagsasabing hindi nila iniendorso ang partisipasyon ni Lara Mateo sa Miss World. Idinagdag nila na ang [[San Martin|Kolektibidad ng San Martin]], maging ang kanilang Kagawaran ng Turismo o Kagawaran ng Sining, ay hindi alam o kinikilala ang kandidata, at tiniyak na ang kanilang mga kinatawan ay kakalahok lamang sa Miss France.<ref name=":4" /> Sa edisyong ito unang kumalahok ang [[Iraq|Irak]] at [[Somalia|Somalya]], at bumalik ang [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]], [[Belize|Belis]], [[Estonia|Estonya]], [[Guinea|Guniya]], [[Cameroon|Kamerun]], [[Madagascar|Madagaskar]], [[Namibia|Namibya]], [[Noruwega]], [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]], [[Serbia|Serbya]], [[Sint Maarten]], at [[Uruguay|Urugway]]. Huling kumalahok noong 2001 ang Sint Maarten, noong 2007 ang Estonya, noong 2015 ang Namibya, noong 2016 ang Santa Lucia, noong 2017 ang Baybaying Garing, Guniya, at Urugway, at noong 2018 ang Belis, Kamerun, Madagaskar, Noruwega, at Serbya. Ang mga bansang [[Antigua at Barbuda]], [[Aruba]], [[Australia|Australya]], [[New Zealand|Bagong Silandiya]], [[Barbados]], [[Belarus|Biyelorusya]], [[Dinamarka]], [[Ethiopia|Etiyopiya]], [[Gresya]], [[Guwatemala]], [[Guyana]], [[Georgia (bansa)|Heyorhiya]], [[Kapuluang Birheng Britaniko]], [[US Virgin Islands|Kapuluang Birhen ng Estados Unidos]], [[Kapuluang Cook]], [[Kasakistan]], [[Kyrgyzstan|Kirgistan]], [[Croatia|Kroasya]], [[Laos]], [[Myanmar|Miyanmar]], [[Montenegro]], [[Rusya]], [[Samoa]], [[Sierra Leone]], [[Timog Sudan]], at [[Thailand|Taylandiya]] ay hindi sumali sa edisyong ito. Parehong hindi sumali sina Darya Goncharevich ng Biyelorusya at Natalija Labovic ng Montenegro dahil sa mga kadahilanang pangkalusugan.<ref>{{Cite web |date=18 Nobyembre 2021 |title="Мисс Беларусь-2021" Дарья Гончаревич пропустит конкурс "Мисс Мира" |url=https://sputnik.by/20211118/miss-belarus-2021darya-goncharevich-propustit-konkurs-miss-mira-1058072954.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Sputnik Беларусь |language=ru}}</ref><ref>{{Cite web |date=25 Nobyembre 2021 |title=Natalija na liječenju, neće ići u Portoriko |url=https://rtcg.me/magazin/stil/342695/natalija-na-lijecenju-nece-ici-u-portoriko.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Radio i Televizija Crne Gore |language=cnr}}</ref> Hindi nakasama sa kompetisyon si Star Hellas 2021 Anna Pavlidou ng Gresya matapos nitong hindi makapasok sa teritoryo ng Estados Unidos dahil wala pa siyang ikalawang dosis ng bakuna laban sa COVID-19.<ref>{{Cite web |date=30 Nobyembre 2021 |title=Η Σταρ Ελλάς Άννα Παυλίδου «κόπηκε» από τα Μις Κόσμος γιατί δεν έχει κάνει την 2η δόση του εμβολίου (vid) {{!}} PLUS by gazzetta |url=https://www.gazzetta.gr/plus/2066342/i-star-ellas-anna-paylidoy-kopike-apo-ta-mis-kosmos-giati-den-ehei-kanei-tin-2i-dosi |access-date=1 Agosto 2022 |website=Gazzetta.gr |language=el}}</ref> Hindi sumali sa kompetisyon sina Michelle Calderon ng Guwatemala, Adesha Penn ng Kapuluang Birhen ng Estados Unidos, at Nazerke Karmanova ng Kasakistan dahil sa hindi malamang dahilan.<ref>{{Cite web |last=Vásquez |first=Marisol |date=28 Setyembre 2021 |title=Presentan a Miss Mundo Guatemala |url=https://dca.gob.gt/noticias-guatemala-diario-centro-america/presentan-a-miss-mundo-guatemala/ |access-date=1 Agosto 2022 |website=Diario de Centro América |language=es}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abbotts |first=Lori |date=2 Nobyembre 2021 |title=St. Thomian Adesha Penn wins Miss World USVI crown |url=http://www.virginislandsdailynews.com/island_life/st-thomian-adesha-penn-wins-miss-world-usvi-crown/article_3a2f54f8-a98b-50ab-a0b1-db196092aa6a.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=The Virgin Islands Daily News |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last= |first= |date=17 Nobyembre 2021 |title="Miss Qozogʻiston" eng goʻzal malikalari aniqlandi – foto |url=https://oz.sputniknews-uz.com/20211117/miss-qozogiston-eng-gozal-malikalari-aniqlandi-foto-21383246.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Sputnik Oʻzbekiston |language=uz}}</ref> == Mga Resulta == === Mga pagkakalagay === {| class="wikitable sortable" style="background:#FFFFFF; font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref>{{Cite web |last=Pasajol |first=Anne |date=17 Marso 2022 |title=Miss World 2021: Tracy Maureen Perez advances to top 13 |url=https://entertainment.inquirer.net/441501/miss-world-2021-tracy-maureen-perez-advances-to-top-12 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Philippine Daily Inquirer]] |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=22 Enero 2022 |title=Miss World 2021 announces top 40 contestants |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-world-2021-announces-top-40-contestants/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref> !Kandidata |- |'''Miss World 2021''' | * '''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' – '''Karolina Bielawska''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''Top 6''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales |- |'''Top 13''' | * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà '''§''' * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' – Andrea Aguilera * '''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' – Tracy Perez * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – April Benayoum * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová * '''{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]]''' – Khadija Omar |- |'''Top 40''' | * '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' – Amira Hidalgo * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Mofele * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Bah * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir * '''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' – Nellie Anjaratiana * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Lavanya Sivaji * '''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' – Burte-Ujin Anu * '''{{NPL}}''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' – Bethania Borba * '''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' – Aryam Díaz * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Peña * '''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' – Sadé Greenwood * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida * '''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' – Jeanine Brandt * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Jiang Siqi * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} <small>'''§''' Panalo sa ''Digital Media Challenge''</small> === Mga Continental Queen === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Kontinente !Kandidata |- |'''Aprika''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''Asya-Pasipiko''' | * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules |- |'''Europa''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch |- |'''Kaamerikahan''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini |- |'''Karinbe''' | * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Peña |} == Mga Challenge Event == === Hamong Head-to-Head === Opisyal na itinalaga ang mga kalahok sa kani-kanilang grupo para sa hamong ''Head-to-Head'' na ipinalabas sa ''Miss World [[YouTube]] Channel'' noong ika-24 ng Nobyembre 2021. Ang mga nagwagi sa bawat grupo ay kumalahok sa ikalawang round ng hamon na ginanap noong ika-9 ng Disyembre 2021 sa Capitol of Puerto Rico.<ref>{{Cite web |date=9 Disyembre 2021 |title=Tracy Perez is group winner of Miss World 2021 head-to-head challenge |url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/21/ph-is-group-winner-of-miss-world-head-to-head-challenge |access-date=1 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]]}}</ref><ref>{{Cite web |last=Nsabimana |first=Eddie |date=10 Disyembre 2021 |title=Miss World: Ingabire loses Head to Head Challenge |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/miss-world-ingabire-loses-head-head-challenge |access-date=1 Agosto 2022 |website=The New Times |language=en}}</ref> Ang walong kandidatang nagwagi sa ikalawang round ay mapapabilang na sa Top 40.<ref>{{Cite web |last=Tuazon |first=Nikki |date=10 Disyembre 2021 |title=Tracy Maureen Perez secures Top 30 spot in Miss World 2021 |url=https://www.pep.ph/news/local/162548/tracy-maureen-perez-top-30-miss-world-2021-a721-20211210 |access-date=1 Agosto 2022 |website=PEP.ph |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Bracamonte |first=Earl D. C. |date=14 Disyembre 2021 |title=Philippines' Tracy Maureen Perez secures Miss World 2021 Top 30 spot, stuns in goddess national costume |url=https://www.philstar.com/lifestyle/fashion-and-beauty/2021/12/14/2147929/philippines-tracy-maureen-perez-secures-miss-world-2021-top-30-spot-stuns-goddess-national-costume |access-date=3 Agosto 2022 |website=[[Philippine Star]] |language=en}}</ref> ==== Unang round ==== * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa ikalawang ''round'' ng Hamong Head-to-Head. * {{Color box|lightgreen|border=darkgray}} Nakapasok sa ikalawang ''round'' ng Hamong Head-to-Head, ngunit nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng ''judges' choice'' o sa iba pang mga ''challenge event.'' * {{Color box|silver|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng iba pang mga ''challenge event''. * {{Color box|#cc9966|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng ''judges' choice.'' {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Grupo ! width="180" |Unang Bansa ! width="180" |Ikalawang Bansa ! width="180" |Ikatlong Bansa ! width="180" |Ikaapat na Bansa ! width="180" |Ikalimang Bansa ! width="180" |Ikaanim na Bansa |- !1 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagcountry|Bahamas}}''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]''' |{{flagicon|PER}} [[Peru]] |{{flagicon|POR}} [[Portugal]] |- !2 |{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] |{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' |{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]] | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |- !3 |{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]] |{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]] |{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] |- !4 |{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] |{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |{{flagicon|SRB}} [[Serbia|Serbiya]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' |- !5 |{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]] |{{flagicon|JPN}} [[Hapon]] |{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]] |{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]] |- !6 |{{flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]] |{{flagicon|Guadeloupe|local}} [[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]] | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' |{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]] |- !7 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' |{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]] |{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |- !8 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |{{Flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]] |{{flagicon|ITA}} [[Italya]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |{{flagicon|LCA}} [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]] |{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]] |- !9 | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' |{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]] |{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] |{{flagicon|MDA}} [[Moldova|Móldoba]] |- !10 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |{{flagicon|LUX}} [[Luxembourg|Luksemburgo]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |- !11 |{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]] |{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]] |{{flagicon|MAC}} [[Macau|Makáw]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |- !12 |{{flagicon|SPA}} [[Espanya]] |{{flagicon|MLT}} [[Malta]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]] |{{flagicon|PAN}} [[Panama]] |{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]] |- !13 |{{flagicon|BEL}} [[Belhika]] |{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]] |{{flagicon|RWA}} [[Rwanda]] |- !14 | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' |{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' |- !15 |{{flagicon|ARM}} [[Armenya]] |{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]] |{{flagicon|Iraq}} [[Iraq|Irak]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |- !16 |{{flagicon|GHA}} [[Ghana|Gana]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]] |{{flagicon|SEN}} [[Senegal|Sénegal]] |'''{{flagicon|SXM}} [[Sint Maarten]]''' |{{flagicon|UGA}} [[Uganda]] |} ==== Pangalawang round ==== * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Head-to-Head. {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Grupo ! width="180" |Unang Bansa ! width="180" |Ikalawang Bansa |- !1 | bgcolor="gold" |'''{{NPL}}''' |{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]] |- !2 | bgcolor="gold" |'''{{flagcountry|Paraguay}}''' |{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]] |- !3 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]] |- !4 |{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |- !5 |{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |- !6 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]] |- !7 |{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' |- !8 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |{{flagicon|HTI}} [[Hayti]] |} === Hamon sa talento === Ginanap ang ''finals'' ng hamon ng Talento noong ika-4 ng Disyembre 2021, at inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Ang kandidatang nagwagi sa hamon ay mapapabilang na sa Top 40 at magtatanghal sa ''finale'' sa ika-16 ng Marso 2022.<ref name=":6">{{Cite web |last=Reiher |first=Andrea |date=14 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 Results: Head to Head, Sports, Talent, & More |url=https://heavy.com/entertainment/miss-world-top-30-head-to-head-sports-talent-2021-results/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Heavy.com |language=en-US}}</ref> Nagwagi si Burte-Ujin Anu ng [[Mongolia|Monggolya]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5">{{Cite web |last=Plaza |first=Marane A. |date=17 Marso 2022 |title=Poland wins Miss World 2021; full list of winners |url=https://www.philstar.com/entertainment/2022/03/17/2167906/poland-wins-miss-world-2021-full-list-winners |access-date=2 Agosto 2022 |website=[[Philippine Star]] |language=en}}</ref> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamon sa Talento. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakaklagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' – '''Burte-Ujin Anu''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' – Amine Storrød |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' – Tamaki Hoshi |- |'''3rd Runner-up''' | * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic |- |'''4th Runner-up''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch |- |'''Top 27''' | * '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' – Amela Agastra * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' – Eva Dobreva * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Claudia Todd * '''{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]]''' – Maja Colic * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – Khalia Hall * '''{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]]''' – Janice Sampere * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' – Angélique Sanson * '''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' – Khai Ling Ho * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – Tara Hong * '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' – Amani Layouni * '''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' – Valentina Camejo |} === Hamong Top Model === Ginanap ang ''finals'' ng hamong Top Model noong ika-6 ng Disyembre 2021, kung saan nirampa ng mga kandidata ang kanilang mga pambansang kasuotan, kasuotang gawa ng mga lokal na ''fashion designer'' mula sa kanilang mga bansang pinagmulan, at kasuotang gawa ng mga lokal na ''fashion designer'' mula sa [[Puerto Rico|Porto Riko]].<ref name=":6" /><ref>{{Cite web |last=VietnamPlus |date=7 Disyembre 2021 |title=Miss Vietnam among 13 finalists in Top Model competition for Miss World |url=https://en.vietnamplus.vn/miss-vietnam-among-13-finalists-in-top-model-competition-for-miss-world/216772.vnp |access-date=2 Agosto 2022 |website=VietnamPlus |language=en}}</ref> Inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Nagwagi si Olivia Yace ng [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5" /> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Top Model. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – '''Olivia Yacé''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' – Aryam Díaz |- |'''Top 13''' | * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' – Karolina Bielawska * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – April Benayoum * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Pena * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová |} ==== Best Designer Dress ==== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – '''Tara Hong''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|Iraq}} [[Iraq|Irak]]''' – Maria Farhad |} === Hamon sa palakasan === Ginanap ang ''finals'' ng hamon sa palakasan noong ika-10 ng Disyembre 2021, kung saan naglaban-laban ang bawat pangkat sa mga kompetisyong pampalakasan.<ref name=":6" /> Inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Nagwagi si Karolina Vidales ng [[Mehiko]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5" /> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamon sa Palakasan. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * {{Flagicon|MEX}} '''[[Mehiko]]''' – '''Karolina Vidales''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' – Itchacénia Da Costa * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba |} ==== Mga pangkat ==== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pangkat !Kandidata |- |'''Pangkat Bughaw''' | * '''{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' – Itchacénia Da Costa * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch * '''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' – Naomi Dingli * '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' – Angélique Sanson * '''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' – Oluchi Madubuike * '''{{flagicon|SRB}} [[Serbia|Serbiya]]''' – Andrijana Savic * '''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' – Gabriella Lomm Mann * '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' – Amani Layouni |- |'''Pangkat Luntian''' | * '''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' – Mirna Bzdigian * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]]''' – Janice Sampere * '''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' – Claudia Motta * '''{{flagicon|LUX}} [[Luxembourg|Luksemburgo]]''' – Emilie Boland * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir * '''{{Flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – '''Karolina Vidales''' * '''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' – Paula Montes |- |'''Pangkat Pula''' | * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Claudia Todd * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – Khalia Hall * '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' – Tamaki Hoshi * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' – Amine Storrød * '''{{flagicon|SXM}} [[Sint Maarten]]''' – Lara Mateo * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – Tara Hong |- |'''Pangkat Dilaw''' | * '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' – Amira Hidalgo * '''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' – Leona Novoberdaliu * '''{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]]''' – Maja Colic * '''{{Flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' – Karolin Kippasto * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' – Emilia Lepomäki * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} === Hamong Multimedia === * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Multimedia. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – '''Olivia Yacé''' |- |'''Top 10''' | * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Mariama Saran Bah * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Nabila Monkam * '''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' – Andrea Aguilera * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida |} === Beauty With a Purpose === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref>{{Cite web |last=Licsi |first=Ayie |date=14 Disyembre 2021 |title=TRANSCRIPT: Miss World PH Tracy Maureen Perez advocates for single mothers in her Beauty with a Purpose project |url=https://philstarlife.com/style/479020-transcript-miss-world-tracy-maureen-perez-beauty-with-a-purpose?page=2 |access-date=4 Agosto 2022 |website=[[The Philippine Star]]}}</ref> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Mga Nagwagi''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – '''Shree Saini §''' * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – '''Manasa Varanasi''' * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – '''Rehema Muthamia''' * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – '''Sharon Obara''' * '''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' – '''Tracy Perez''' * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – '''Shudufhadzo Musida''' |- |'''Top 10''' | * '''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' – Nellie Anjaratiana * '''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová * '''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' – Sadé Greenwood |- |'''Top 28''' | * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Bah * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Lavanya Sivaji * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' – Bethania Borba * '''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' – Jeanine Brandt * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Jiang Siqi * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} <small>'''§''' BWAP Ambassador Award</small> == Mga Kalahok == 97 kandidata ang kumalahok para sa titulo.<ref>{{Cite web |date=13 Disyembre 2021 |title=Miss Mundo 2021: ¿cuándo y dónde ver en vivo el certamen de belleza? |url=https://www.eluniverso.com/larevista/sociedad/miss-mundo-2021-cuando-y-donde-ver-en-vivo-el-certamen-de-belleza-nota/ |access-date=4 Agosto 2022 |website=El Universo |language=es}}</ref> {|class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Amela Agastra | 18 | [[Tirana]] |- | '''{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]]''' | Ruth Carlos<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=13 Oktubre 2021 |title=Miss Monde : plus belle femme d'Angola, Ruth Carlos succède à Brezana Da Costa |url=https://www.afrik.com/miss-monde-plus-belle-femme-d-angola-ruth-carlos-succede-a-brezana-da-costa |access-date=3 Agosto 2022 |website=Afrik |language=fr-FR}}</ref> | 24 | [[Huambo]] |- | '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' | Amira Hidalgo<ref>{{Cite web |last=Cannataro |first=Micaela |date=16 Disyembre 2021 |title=Así es Amira Hidalgo, la candidata de Argentina a Miss Mundo 2021 |url=https://argentina.as.com/argentina/2021/12/16/actualidad/1639672415_400570.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Diario AS |language=es-ar}}</ref> | 23 | [[Buenos Aires]] |- | '''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' | Mirna Bzdigian<ref>{{Cite web |date=23 Setyembre 2021 |title=Election of Miss Armenia 2021 |url=https://www.ccifrance-armenie.com/en/actualities/news-detail/news/election-of-miss-armenia-2021.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=CCI France Arménie |language=en}}</ref> | 19 | [[Yerevan]] |- | '''{{BHS}}''' | Sienna Evans<ref>{{Cite web |last=Moss |first=Shavaughn |date=4 Pebrero 2022 |title=Sienna Evans named one of 40 Miss World semifinalists |url=https://thenassauguardian.com/sienna-evans-named-one-of-40-miss-world-semifinalists/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Nassau Guardian |language=en-US}}</ref> | 24 | [[Nassau]] |- | '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' | Olivia Yacé<ref>{{Cite web |last=Richard |first=Florence |date=16 Marso 2022 |title=Côte d’Ivoire – Olivia Yacé : concours Miss Monde, paillettes et politique – Jeune Afrique |url=https://www.jeuneafrique.com/1329893/politique/cote-divoire-miss-monde-paillettes-et-politique/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Jeune Afrique |language=fr-FR}}</ref> | 23 | [[Yamoussoukro]] |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Céline Van Ouytsel<ref>{{Cite web |last=Boeckx |first=Jolien |date=11 Enero 2020 |title=Celine Van Ouytsel (23) nieuwe Miss België ondanks val tijdens defilé |url=https://myprivacy.dpgmedia.be/consent?siteKey=Uqxf9TXhjmaG4pbQ&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.hln.be%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Fshowbizz%252Fceline-van-ouytsel-23-nieuwe-miss-belgie-ondanks-val-tijdens-defile~a054879e%252F |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Het Laatste Nieuws |language=nl}}</ref> | 25 | Herentals |- | '''{{flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]]''' | Markeisha Young<ref>{{Cite web |date=22 Setyembre 2021 |title=Markeisha Young is Miss World Belize 2021 |url=https://edition.channel5belize.com/archives/224257 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Great Belize Television |language=en-US}}</ref> | 21 | Santa Elena |- |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Alejandra Conde<ref>{{Cite web |last=Perdomo |first=Williams |date=21 Nobyembre 2021 |title=Alejandra Conde: “Ninguna corona tiene valor sin un propósito” |url=https://www.elnacional.com/entretenimiento/alejandra-conde-miss-venezuela-mundo-ninguna-corona-tiene-valor-sin-un-proposito/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Nacional |language=es}}</ref> |24 |Villa de Cura |- |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |Đỗ Thị Hà<ref>{{Cite web |last= |date=20 Nobyembre 2020 |title=Tường thuật chung kết Hoa hậu Việt Nam 2020 |url=https://vnexpress.net/chung-ket-hoa-hau-viet-nam-2020-4194523-tong-thuat.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> |20 |Thanh Hóa |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' | Adna Biber<ref>{{Cite web |date=8 Disyembre 2021 |title=Adna Biber se predstavlja u prekrasnoj haljini svjetski priznate bh dizajnerice Gordane Zucić na izboru Miss svijeta u Puerto Rico |url=https://www.vecernji.ba/vijesti/adna-biber-se-predstavlja-u-prekrasnoj-haljini-svjetski-priznate-bh-dizajnerice-gordane-zucic-na-izboru-miss-svijeta-u-puerto-rico-1545779 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Večernji list |language=hr}}</ref> | 19 | [[Sarajevo]] |- | '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' | Palesa Molefe<ref>{{Cite web |last=Maswabi |first=Boitumelo |date=14 Disyembre 2021 |title=A Nation’s Pride: Miss Botswana 2021, Palesa Molefe |url=https://news.thevoicebw.com/a-nations-pride-miss-botswana-2021-palesa-molefe/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Voice Botswana |language=en-US}}</ref> | 22 | [[Gaborone]] |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Caroline Teixeira<ref>{{Cite web |date=20 Agosto 2021 |title=Candidata do DF vence concurso Miss Brasil Mundo |url=https://g1.globo.com/df/distrito-federal/noticia/2021/08/20/candidata-do-df-vence-concurso-miss-brasil-mundo.ghtml |access-date=31 Hulyo 2022 |website=G1 |language=pt-br}}</ref> | 23 | [[Brasilia]] |- | '''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' | Eva Dobreva<ref>{{Cite web |last= |date=29 Oktubre 2021 |title=Người mẫu 21 tuổi đăng quang Miss Universe Bulgaria |url=https://vnexpress.net/nguoi-mau-21-tuoi-dang-quang-miss-universe-bulgaria-4378451.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Vama |- | '''{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]]''' | Alondra Mercado<ref>{{Cite web |last= |date=17 Nobyembre 2021 |title=Alondra Mercado: “Dios bendiga al Beni y su gente” |url=https://www.eldiario.net/portal/2021/11/17/alondra-mercado-dios-bendiga-al-beni-y-su-gente/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Diario |language=es}}</ref> | 19 | Trinidad |- | '''{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]]''' | Alvinette Soliana<ref>{{Cite web |last=Troeman |first=Shaina |date=1 Nobyembre 2021 |title=Alvinette Soliana a keda koroná komo ‘Miss World Curaçao 2021’ |url=https://extra.cw/alvinette-soliana-a-keda-korona-komo-miss-world-curacao-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Extra.cw |language=en-US}}</ref> | 20 | Willemstad |- |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' |Ámar Pacheco<ref>{{Cite web |date=2 Setyembre 2020 |title=Ganadoras del certamen de belleza Miss World fueron coronadas en programa |url=https://www.eluniverso.com/entretenimiento/2020/09/01/nota/7963210/miss-world-ecuador-amar-pacheco |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Universo |language=es}}</ref> |24 |Guayaquil |- |'''{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]]''' |Nicole Álvarez<ref>{{Cite web |last=Menéndez |first=Nicolle |date=27 Nobyembre 2021 |title=Nicole Álvarez, Miss World El Salvador, comienza a conquistar Puerto Rico |url=https://diarioelsalvador.com/nicole-alvarez-miss-world-el-salvador-comienza-a-conquistar-puerto-rico/162480/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Diario El Salvador |language=es}}</ref> |27 |[[San Salvador]] |- |{{flagicon|SCO}} '''[[Scotland|Eskosya]]''' |Claudia Todd<ref>{{cite web |last=Greenan |first=Leona |date=1 Setyembre 2021 |title=Bothwell beauty is crowned Miss Scotland 2021 |url=https://www.dailyrecord.co.uk/in-your-area/lanarkshire/bothwell-beauty-crowned-miss-scotland-24874730 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Daily Record |language=en}}</ref> |25 |Bothwell |- |'''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' |Leona Novoberdaliu<ref>{{Cite web |last= |date=4 Disyembre 2021 |title=Krásna Leona reprezentuje Slovensko na MISS WORLD: Tradičný kroj z Očovej vyniká aj v Portoriku! |url=https://www.cas.sk/clanok/2615727/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Nový Čas |language=sk}}</ref> |25 |[[Bratislava]] |- |{{flagicon|SLO}} '''[[Eslobenya]]''' |Maja Colic<ref>{{Cite web |last=Robnik |first=Spela |date=30 Hunyo 2021 |title=Miss Slovenije Maja Čolić odkrito o izboru: Želimo razbiti predsodke |url=https://www.slovenskenovice.si/bulvar/domaci-traci/miss-slovenije-maja-colic-odkrito-o-izboru-zelimo-razbiti-predsodke/ |access-date=21 Hulyo 2022 |website=Slovenske novice |language=sl-si}}</ref> |21 |Ribnica |- |'''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' |Ana García<ref>{{cite web |last=Marrón |first=Mireya |date=27 Hulyo 2020 |title=Ana García Segundo, la Miss feminista elegida "mujer más guapa de España" |url=https://www.niusdiario.es/vida/visto-oido/todo-sobre-ana-garcia-segundo-miss-world-spain-2020-almeria_18_2985420193.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Niusdiario.es |language=es}}</ref> |23 |Almería |- |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' |Shree Saini<ref>{{Cite web |last=Duttagupta |first=Ishani |date=6 Oktubre 2021 |title=Indian-American Shree Saini crowned Miss World America |url=https://timesofindia.indiatimes.com/world/us/indian-american-shree-saini-crowned-miss-world-america/articleshow/86808209.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Times of India |language=en}}</ref> |25 |[[Seattle]] |- |{{Flagicon|EST}} '''[[Estonia|Estonya]]''' |Karolin Kippasto<ref>{{Cite web |last=Urbala |first=Mondela |date=16 Disyembre 2021 |title=EESTI ÜLE AASTATE ESINDATUD! Miss Worldil osalev Karolin peab näitama end parimast küljest: juba hommikusöögilauda tuleb saabuda meigitult ja kontsades |url=https://elu.ohtuleht.ee/1051140/eesti-ule-aastate-esindatud-miss-worldil-osalev-karolin-peab-naitama-end-parimast-kuljest-juba-hommikusoogilauda-tuleb-saabuda-meigitult-ja-kontsades |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Õhtuleht |language=et}}</ref> |24 |Tartu |- |{{flagicon|WAL}} '''[[Wales|Gales]]''' |Olivia Harris<ref>{{Cite web |date=6 Enero 2022 |title=Puerto Rico trapped Miss Wales thanks all for messages |url=https://www.abergavennychronicle.com/news/health/puerto-rico-trapped-miss-wales-thanks-all-for-messages-503729 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Abergavenny Chronicle |language=en}}</ref> |18 |Magor |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Monique Mawulawe<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=24 Agosto 2020 |title=Monique Mawulawe Agbedekpui couronnée Miss Ghana 2020 |url=https://www.afrik.com/monique-mawulawe-agbedekpui-couronnee-miss-ghana-2020 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> |20 |[[Accra]] |- |'''{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]]''' |Lucila Benita<ref>{{cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=5 Setyembre 2021 |title=Originaire de Malabo, Lucila Benita sacrée Miss Monde Guinée Equatoriale |url=https://www.afrik.com/originaire-de-malabo-lucila-benita-sacree-miss-monde-guinee-equatoriale |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Afrik.com |language=fr}}</ref> |21 |Malabo |- |{{flagicon|Guadeloupe|local}} '''[[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]]''' |Prescilla Larose<ref>{{Cite web |date=16 Hulyo 2020 |title=La Guadeloupe participe au 70e concours de Miss Monde en Thaïlande |url=https://www.guadeloupe.franceantilles.fr/actualite/societe/la-guadeloupe-participe-au-70e-concours-de-miss-monde-en-thailande-570766.php |access-date=2 Agosto 2022 |website=France-Antilles Guadeloupe |language=fr}}</ref> |22 |Le Moule |- |{{flagicon|GUI}} '''[[Guinea|Guniya]]''' |Nene Bah<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=20 Nobyembre 2021 |title=Miss Monde : MHD apporte son soutien à Saran Bah, Dalein Diallo aussi |url=https://www.afrik.com/miss-monde-mhd-apporte-son-soutien-a-saran-bah-dalein-diallo-aussi |access-date=2 Agosto 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> |24 |[[Conakry]] |- |{{flagicon|GBS}} '''[[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' |Itchacénia Da Costa<ref>{{Cite web |last=Fortes |first=Véronique |date=30 Nobyembre 2021 |title=Miss World 2021 : qui sont ces candidates qui représentent l'Afrique de l'Ouest ? |url=https://www.ivoiresoir.net/miss-world-2021-qui-sont-ces-candidates-qui-representent-lafrique-de-louest/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Yeclo.ci |language=fr-FR}}</ref> |21 |[[Bissau]] |- |'''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' |Khalia Hall<ref>{{cite web |date=9 Oktubre 2021 |title=Khalia Hall wins Miss Jamaica World 2021 |url=https://jamaica-gleaner.com/article/entertainment/20211009/khalia-hall-wins-miss-jamaica-world-2021 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Gleaner |language=en}}</ref> |25 |Saint Ann |- |'''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' |Tamaki Hoshi |20 |[[Tokyo]] |- |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |Erlande Berger<ref>{{Cite web |last=Nicolas |first=Eberline |date=4 Oktubre 2021 |title=Erlande Berger, Miss World Haïti 2021 |url=https://haiti.loopnews.com/content/erlande-berger-miss-world-haiti-2021 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Loop News |language=en}}</ref> |24 |[[Port-au-Prince]] |- |{{flagicon|GIB}} '''[[Gibraltar|Hibraltar]]''' |Janice Sampere<ref>{{cite web |last=Gomez |first=Eyleen |date=8 Hulyo 2021 |title=Janice Sampere is crowned Miss Gibraltar 2021 |url=https://www.chronicle.gi/janice-sampere-is-crowned-miss-gibraltar-2021/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Gibraltar Chronicle |language=en}}</ref> |23 |Gibraltar |- |{{flagicon|NIR}} '''[[Hilagang Irlanda]]''' |Anna Leitch<ref>{{cite news |last=McGovern |first=Eimear |date=7 Setyembre 2021 |title=Miss Northern Ireland 2021: Cookstown's Anna Leitch crowned |language=en-GB |work=Belfast Telegraph |url=https://www.belfasttelegraph.co.uk/news/northern-ireland/miss-northern-ireland-2021-cookstowns-anna-leitch-crowned-40825835.html |access-date=30 Hulyo 2022}}</ref> |27 |Cookstown |- |'''{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]]''' |Dayana Bordas<ref>{{Cite web |date=30 Agosto 2021 |title=Dayana Bordas, la primera miskita en convertirse en Miss Honduras Mundo |url=https://www.elheraldo.hn/fotogalerias/entretenimiento/dayana-bordas-miss-honduras-mundo-la-mosquitia-2021-NREH1488995 |access-date=2 Agosto 2022 |website=El Heraldo |language=es-HN}}</ref> |24 |Ahuas |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Manasa Varanasi<ref>{{cite web |date=11 Pebrero 2021 |title=Who is Manasa Varanasi? All You Need to Know About Miss India World 2020 |url=https://www.news18.com/news/lifestyle/who-is-manasa-varanasi-all-you-need-to-know-about-miss-india-world-2020-3420266.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=News18 India |language=en}}</ref> |24 |[[Hyderabad, India|Hyderabad]] |- |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' |Pricilia Carla Yules<ref name="Miss Indonesia 2020 (2)">{{cite web |date=27 Pebrero 2020 |title=Pricilia Carla Yules crowned Miss Indonesia 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/pricilia-carla-yules-crowned-miss-indonesia-2020/eventshow/74335375.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Times of India |language=en}}</ref> |25 |Surabaya |- |{{flagicon|ENG}} '''[[Inglatera]]''' |Rehema Muthamia<ref>{{Cite web |last=Syed |first=Armani |date=5 Nobyembre 2021 |title=Miss England winner Rehema Muthamia says she expected to face racism after winning the pageant |url=https://www.insider.com/miss-england-winner-rehema-muthamia-says-received-racist-remarks-2021-11 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Insider |language=en-US}}</ref> |25 |Mill Hill |- |{{flagicon|Iraq}} '''[[Iraq|Irak]]''' |Maria Farhad<ref>{{cite web |last=Darwish |first=Riham |date=2 Agosto 2021 |title=Christian Survivor of ISIS Crowned as Miss Iraq 2021 |url=https://www.albawaba.com/node/christian-survivor-isis-crowned-miss-iraq-2021-1440788 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Al Bawaba |language=en}}</ref> |20 |Mosul |- |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' |Pamela Uba<ref>{{Cite web |last=Blackett |first=L'Oréal |date=17 Setyembre 2021 |title=Pamela Uba’s Historic Win Is Only The First Step For Miss Ireland |url=https://www.bustle.com/entertainment/who-is-pamela-uba-miss-ireland-2021 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Bustle |language=en}}</ref> |25 |Galway |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Claudia Motta<ref>{{Cite web |date=29 Setyembre 2021 |title=Chi è Claudia Motta, Miss Mondo Italia che vuole diventare magistrato |url=https://www.today.it/donna/miss-mondo-italia-chi-e-claudia-motta.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Today |language=it}}</ref> |21 |Velletri |- | '''{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]]''' | Phum Sophorn<ref>{{Cite web |date=19 Oktubre 2021 |title=Lộ diện dàn mỹ nhân Châu Á tham dự Hoa hậu Thế giới 2021 |url=https://www.congluan.vn/lo-dien-dan-my-nhan-chau-a-tham-du-hoa-hau-the-gioi-2021-post162182.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Nhà báo & Công luận |language=vi}}</ref> | 19 | [[Nom Pen]] |- | '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' | Audrey Monkam<ref>{{Cite web |last=Funwie |first=Bruno Ndonwie |date=31 Disyembre 2019 |title=Audrey Nabila Monkam wins Miss Cameroon 2020 |url=https://www.crtv.cm/2019/12/audrey-nabila-monkam-wins-miss-cameroon-2020/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Cameroon Radio Television |language=fr-FR}}</ref> | 24 | Bali Nyonga |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Svetlana Mamaeva<ref>{{Cite web |date=9 Nobyembre 2020 |title=Svetlana Mamaeva chosen as Miss World Canada 2020 |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/svetlana-mamaeva-chosen-as-miss-world-canada-2020/articleshow/79128064.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> | 21 | Maple |- | '''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' | Rashana Hydes<ref>{{Cite web |last=Wheaton |first=Vicki |date=30 Mayo 2021 |title=Rashana Hydes crowned Miss World Cayman Islands 2021 |url=https://www.caymancompass.com/2021/05/30/rashana-hydes-crowned-miss-world-cayman-islands-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Cayman Compass |language=en-GB}}</ref> | 24 | West Bay |- |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |Sharon Obara<ref>{{cite web |last=Matiko |first=Thomas |date=29 Agosto 2021 |title=Kenya: Sharon Obara Crowned Miss World Kenya 2021 |url=https://allafrica.com/stories/202108290078.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=AllAfrica}}</ref> |19 |[[Nairobi]] |- |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |Andrea Aguilera<ref>{{Cite web |last=Valencia |first=Daniel |date=23 Nobyembre 2021 |title=¿Quién es Andrea Aguilera? Representante de Colombia en Miss Mundo |url=https://colombia.as.com/colombia/2021/11/24/tikitakas/1637721467_105411.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Diario AS |language=es-co}}</ref> |23 |[[Talaan ng mga lungsod sa Colombia|Medellin]] |- |'''{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]]''' |Tamara Del Maso<ref>{{Cite web |date=17 Hunyo 2021 |title=Tamara Dal Maso selected as Miss Puntarenas 2021 |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/tamara-dal-maso-selected-as-miss-puntarenas-2021/articleshow/83603970.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |23 |Puntarenas |- |{{flagicon|LUX}} '''[[Luxembourg|Luksemburgo]]''' |Emilie Boland<ref>{{Cite web |date=1 Disyembre 2021 |title=Emilie Boland greift nach der Krone |url=https://www.wort.lu/de/panorama/emilie-boland-greift-nach-der-krone-61a74b23de135b9236fa6b10 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Luxemburger Wort |language=de}}</ref> |25 |Sandweiler |- |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |Hugrún Birta Egilsdóttir<ref>{{Cite web |last=Sigfúsdóttir |first=Sylvía Rut |date=15 Nobyembre 2021 |title=Hugrún Birta verður fulltrúi Íslands í Miss World í desember |url=https://www.visir.is/g/20212183220d |access-date=3 Agosto 2022 |website=Vísir.is |language=is}}</ref> |22 |[[Reikiavik]] |- |{{flagicon|MAD}} '''[[Madagascar|Madagaskar]]''' |Nellie Anjaratiana<ref>{{cite web |date=20 Agosto 2020 |title=Nellie Anjaratiana crowned Miss World Madagascar 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/nellie-anjaratiana-crowned-miss-world-madagascar-2020/articleshow/77654409.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |24 |[[Antananarivo]] |- |{{flagicon|MAC}} '''[[Macau|Makáw]]''' |Jia Ni Yuan<ref>{{Cite web |date=25 Oktubre 2021 |title="上热点"热烈祝贺"第70届世界小姐大赛澳门总决赛"圆满落幕_佳丽 |url=https://www.sohu.com/a/497072748_121119332 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Sohu |language=zh}}</ref> |28 |Makaw |- |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' |Lavanya Sivaji<ref>{{Cite web |last=Jayatilaka |first=Tania |date=22 Oktubre 2021 |title=Here's What You Didn't Know About Miss World Malaysia 2021 Winner Lavanya Sivaji |url=https://www.tatlerasia.com/culture/arts/what-you-didnt-know-about-miss-world-malaysia-2021-lavanya-sivaji |access-date=3 Agosto 2022 |website=Tatler Asia |language=en}}</ref> |26 |Batu Caves |- |'''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' |Naomi Dingli<ref>{{Cite web |date=17 Nobyembre 2021 |title=Naomi Dingli goes to Puerto Rico for 70th edition of Miss World |url=https://timesofmalta.com/articles/view/naomi-dingli-goes-to-puerto-rico-for-the-70th-edition-of-miss-world.915525 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Times of Malta |language=en-gb}}</ref> |26 |[[Valletta]] |- |'''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Angélique Sanson<ref>{{cite web |last=Seetamonee |first=Rajmeela |date=5 Oktubre 2019 |title=Miss Mauritius 2019-2020 : Angélique Sanson remporte la couronne |url=https://defimedia.info/miss-mauritius-2019-2020-angelique-sanson-remporte-la-couronne |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Le Défi Media Group |language=fr}}</ref> |25 |Curepipe |- |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |Karolina Vidales<ref>{{cite web |last=Ochoa |first=Rafael |date=2 Hulyo 2021 |title=Michoacán gana Miss México 2021 |url=https://www.elheraldodechihuahua.com.mx/gossip/michoacan-gana-certamen-miss-mexico-2021-miss-world-miss-grand-internacional-karolina-vidales-6914620.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=El Heraldo de Chihuahua |language=es}}</ref> |24 |Jiquilpan |- |{{flagicon|MDA}} '''[[Moldova|Móldoba]]''' |Tatiana Ovcinicova |23 |[[Chișinău]] |- |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |Burte-Ujin Anu<ref>{{Cite web |last=Tseesuren |first=A. |date=21 Oktubre 2021 |title="Дэлхийн мисс"-т өрсөлдөх УРАН НУГАРААЧ |url=https://news.mn/r/2487736/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=News.MN |language=mn}}</ref> |23 |[[Ulan Bator]] |- |'''{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]]''' |Annerie Mare<ref>{{Cite web |last=Mouton |first=Rinelda |date=12 Hulyo 2021 |title=Namibian beauties to strut their stuff overseas |url=https://www.namibian.com.na/103397/read/Namibian-beauties-to-strut-their-stuff-overseas |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Namibian |language=en}}</ref> |26 |Kamanjab |- |'''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' |Namrata Shrestha<ref>{{Cite news |date=5 Disyembre 2020 |title=Namrata Shrestha wins Miss Nepal World 2020 |language=en |website=The Kathmandu Post |url=https://kathmandupost.com/art-culture/2020/12/05/namrata-shrestha-wins-miss-nepal-world-2020 |access-date=30 Hulyo 2022}}</ref> |24 |[[Katmandu|Kathmandu]] |- |'''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' |Oluchi Madubuike<ref>{{Cite web |last=Awodipe |first=Tobi |date=25 Setyembre 2021 |title=2021 MBGN: Miss Nigeria for world beauty pageant in Puerto Rico |url=https://editor.guardian.ng/saturday-magazine/fashion/2021-mbgn-miss-nigeria-for-world-beauty-pageant-in-puerto-rico/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Guardian Nigeria |language=en-US}}</ref> |25 |[[Abuja]] |- |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |Sheynnis Palacios<ref>{{Cite web |date=20 Pebrero 2020 |title=Sheynnis Palacios crowned Miss Mundo Nicaragua 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/others/Sheynnis-Palacios-crowned-Miss-Mundo-Nicaragua-2020/eventshow/74223799.cms |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |21 |[[Managua]] |- |'''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |Amine Storrød<ref>{{Cite web |last=DeNiazi |first=Daniel |date=24 Oktubre 2021 |title=Amine Storrød deltar i Miss World |url=https://www.extraavisen.no/amine-storrod-deltar-i-miss-world/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Extraavisen |language=nb-NO}}</ref> |21 |Hvaler |- |'''{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]]''' |Lizzy Dobbe<ref name=":1" /> |21 |Den Helder |- |'''{{flagicon|PAN}} [[Panama]]''' |Krysthelle Barretto<ref>{{cite web |date=9 Oktubre 2020 |title=Krysthelle Barreto, la nueva Miss Mundo Panamá |url=https://www.diaadia.com.pa/fama/krysthelle-barreto-la-nueva-miss-mundo-panama-371189 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Día a Día |language=es}}</ref> |25 |[[Lungsod ng Panama]] |- |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' |Bethania Borba<ref>{{Cite web |date=29 Setyembre 2021 |title=Presentan a la nueva Miss Mundo Paraguay |url=https://www.ultimahora.com/breves-n2963809.html |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Ultima Hora |language=es}}</ref> |20 |Presidente Franco |- |'''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' |Paula Montes<ref>{{cite web |last=Villegas |first=Luciana |date=5 Setyembre 2021 |title=Paula Montes, la modelo que creció en Arequipa y representará al Perú en el Miss World 2021 |url=https://elcomercio.pe/viu/actitud-viu/miss-world-2021-paula-montes-la-modelo-que-crecio-en-arequipa-y-representara-al-peru-en-el-miss-world-2021-historias-ec-modelo-talento-peruano-noticia/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=El Comercio Perú |language=es}}</ref> |25 |[[Lungsod ng Lima|Lima]] |- |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |Tracy Perez<ref>{{Cite web |date=4 Oktubre 2021 |title=Tracy Maureen Perez takes Miss World Philippines crown |url=https://cnnphilippines.com/entertainment/2021/10/4/Miss-World-Philippines-2021-Tracy-Maureen-Perez.html |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref> |28 |[[Lungsod ng Cebu]] |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |Emilia Lepomäki<ref>{{Cite web |last1=Mettänen |first1=Heli |last2=Puljujärvi |first2=Ismo |date=18 Setyembre 2021 |title=Essi Unkuri on uusi Miss Suomi |url=https://www.iltalehti.fi/viihdeuutiset/a/2200d81c-848e-462f-bb7d-52fd6197a58f |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Iltalehti |language=fi}}</ref> |23 |Vantaa |- |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |'''Karolina Bielawska'''<ref>{{Cite web |last=Królak |first=Sergiusz |date=26 Nobyembre 2019 |title=Karolina Bielawska została Miss Polonia 2019. Kim jest nowo wybrana "najpiękniejsza Polka"? |url=https://plejada.pl/newsy/karolina-bielawska-kim-jest-miss-polonia-2019-wiek-wzrost-ma-chlopaka/qglpq52 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Onet.pl |language=pl}}</ref> |22 |Łódź |- |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Aryam Díaz<ref>{{cite web |date=24 Abril 2021 |title=Candidata de Naranjito se corona Miss Mundo de Puerto Rico 2021! |url=https://www.metro.pr/pr/entretenimiento/2021/04/24/candidata-naranjito-se-corona-miss-mundo-puerto-rico-2021.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Metro International |language=es}}</ref> |23 |Naranjito |- |'''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' |Lidy Alves<ref>{{Cite web |last=Ribeiro |first=Mariana |date=23 Setyembre 2021 |title=Barrosã Lidy Alves conquista o título de Miss Portuguesa 2021 |url=https://www.avozdetrasosmontes.pt/barrosa-lidy-alves-conquista-o-titulo-de-miss-portuguesa-2021/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=A Voz de Trás-os-Montes |language=pt-PT}}</ref> |25 |Vila Real |- |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |April Benayoum<ref>{{Cite web |last=Tesoriere |first=Ronan |date=23 Oktubre 2021 |title=April Benayoum sera la candidate de la France au concours Miss Monde |url=https://www.leparisien.fr/culture-loisirs/april-benayoum-sera-la-candidate-de-la-france-au-concours-miss-monde-23-10-2021-RMKI4ZAY3VANPLJQSAAZBZHRPI.php |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Le Parisien |language=fr}}</ref> |22 |Éguilles |- |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |Emmy Peña<ref>{{cite web |date=5 Setyembre 2021 |title=Emmy Peña es la nueva Miss Mundo Dominicana 2021 |url=https://www.diariolibre.com/revista/cultura/emmy-pena-es-la-nueva-miss-mundo-dominicana-2021-DH28588830 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Diario Libre |language=es}}</ref> |24 |Duarte |- |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |Karolína Kopíncová<ref>{{Cite web |last= |date=24 Hulyo 2020 |title=Novou královnou krásy se stala Karolína Kopíncová (22)! Pomohla jí k vítězství plastika? |url=https://www.blesk.cz/clanek/celebrity-ceske-celebrity/650625/novou-kralovnou-krasy-se-stala-karolina-kopincova-22-pomohla-ji-k-vitezstvi-plastika.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Blesk |language=cs}}</ref> |22 |Brno |- |{{flagicon|RWA}} '''[[Rwanda]]''' |Grace Ingabire<ref name=":2" /> |22 |[[Kigali]] |- |'''{{flagicon|LCA}} [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]]''' |Tyler Theophane<ref>{{cite web |date=28 Mayo 2021 |title=Tyler Theophane Is Off to Puerto Rico |url=https://thevoiceslu.com/2021/05/tyler-is-off-to-puerto-rico/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Voice St. Lucia}}</ref> |23 |Choiseul |- |{{flagicon|SEN}} '''[[Senegal|Sénegal]]''' |Penda Sy<ref name=":3" /> |24 |Tambacounda |- |{{flagicon|SRB}} '''[[Serbia|Serbiya]]''' |Andrijana Savic<ref>{{Cite web |date=4 Hunyo 2021 |title=Najlepša među nama: Mis Srbije Andrijana Savić je nova zvezda "Telegraf editorijala" |url=https://www.telegraf.rs/zivot-i-stil/moda/3346661-najlepsa-medju-nama-mis-srbije-andrijana-savic-je-nova-zvezda-telegraf-editorijala |access-date=3 Agosto 2022 |website=Telegraf.rs |language=sr}}</ref> |21 |[[Belgrado]] |- |'''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' |Khai Ling Ho<ref>{{Cite web |date=18 Oktubre 2021 |title=18-year-old Khailing Ho Crowned Miss World Singapore 2021 |url=https://finance.yahoo.com/news/18-old-khailing-ho-crowned-100700456.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Yahoo! Finance |language=en-US}}</ref> |18 |Singapore |- |{{flagicon|SXM}} '''[[Sint Maarten]]''' |Lara Mateo<ref name=":7" /> |24 |Philipsburg |- |{{flagicon|SOM}} '''[[Somalia|Somalya]]''' |Khadija Omar<ref>{{Cite web |last= |date=19 Marso 2022 |title=Meet Somalia’s Khadija Omar, the First Hijabi Beauty Queen in History to make Top 13 |url=https://www.bellanaija.com/2022/03/miss-world-somalia-khadija-omar/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=BellaNaija |language=en-US}}</ref> |20 |[[Mogadishu]] |- |{{flagicon|SRI}} '''[[Sri Lanka]]''' |Sadé Greenwood<ref>{{Cite web |last=Wickramasinghe |first=Kamanthi |date=12 Nobyembre 2021 |title=Sadé Greenwood takes her first walk as Siyatha Miss World Sri Lanka 2021 |url=https://www.dailymirror.lk/life/Sadé-Greenwood-takes-her-first-walk-as-Siyatha-Miss-World-Sri-Lanka-2021/243-224598 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Daily Mirror |language=en}}</ref> |18 |[[Colombo]] |- |'''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' |Gabriella Lomm Mann<ref>{{Cite web |last=Blomberg |first=Linnea |date=24 Oktubre 2021 |title=Gabriella, 26, representerar Sverige i Miss World: ”Handlar inte bara om skönhet” |url=https://www.expressen.se/noje/gabriella-representerar-sverige-i-miss-world-2021-/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=Expressen |language=sv}}</ref> |26 |[[Estokolmo]] |- |'''{{flagicon|TZA}} [[Tanzania|Tansaniya]]''' |Julianna Rugumisa<ref>{{Cite web |last=Wambura |first=Bethsheba |date=15 Hulyo 2021 |title=Confusion at Miss Tanzania as winner is ruled unfit to represent the country at Miss World |url=https://www.thecitizen.co.tz/tanzania/news/entertainment/confusion-at-miss-tanzania-as-winner-is-ruled-unfit-to-represent-the-country-at-miss-world-3474240 |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Citizen |language=en}}</ref> |23 |[[Kilimanjaro]] |- |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |Shudufhadzo Musida<ref>{{Cite web |last=Morkel |first=Graye |date=10 Disyembre 2020 |title=Shudufhadzo Musida to represent SA at Miss World |url=https://www.news24.com/channel/the-juice/news/pageant/miss-sa-shudufhadzo-musida-to-represent-sa-at-miss-world-20201210 |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Channel 24 |language=en}}</ref> |25 |Limpopo |- |'''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' |Tara Hong<ref>{{Cite web |last= |date=19 Oktubre 2021 |title=Cô gái 21 tuổi đoạt Hoa hậu Thế giới Hàn Quốc |url=https://vnexpress.net/co-gai-21-tuoi-doat-hoa-hau-the-gioi-han-quoc-4373858.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> |21 |[[Seoul]] |- |{{flagicon|TTO}} '''[[Trinidad at Tobago]]''' |Jeanine Brandt<ref>{{cite web |last=Webb |first=Yvonne |date=1 Pebrero 2021 |title=Jeanine Brandt is the new Miss World TT |url=https://newsday.co.tt/2021/02/01/jeanine-brandt-is-the-new-miss-world-tt/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Trinidad and Tobago Newsday |language=en}}</ref> |25 |San Fernando |- |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |Carol Drpic<ref>{{Cite web |last= |date=28 Hulyo 2021 |title=[FOTOS] Conoce a Carol Drpic: La magallánica que se convirtió en la Miss Mundo Chile 2021 |url=https://www.meganoticias.cl/tendencias/345655-miss-mundo-chile-carol-drpic-quien-es-28-07-2021.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Mega |language=es-cl}}</ref> |21 |Punta Arenas |- |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |Jiang Siqi |21 |[[Beijing]] |- |{{flagicon|TUN}} '''[[Tunisya]]''' |Amani Layouni<ref>{{Cite web |last=Dejoui |first=Nadia |date=13 Oktubre 2021 |title=Amani Layouni, Miss Sousse candidate à Miss Monde 2021 |url=https://www.leconomistemaghrebin.com/2021/10/13/amani-layouni-miss-sousse-candidate-a-miss-monde-2021/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=L'Economiste Maghrébin |language=fr-FR}}</ref> |22 |Mahdia |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |Dílara Korkmaz<ref>{{Cite web |date=9 Setyembre 2021 |title=Miss Turkey 2021'in birincisi Dilara Korkmaz seçildi |url=https://www.cumhuriyet.com.tr/galeri/miss-turkey-2021in-birincisi-dilara-korkmaz-secildi-1867316 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Cumhuriyet |language=tr}}</ref> |23 |[[Ankara]] |- |{{flagicon|UGA}} '''[[Uganda]]''' |Elizabeth Bagaya<ref>{{Cite web |last=Odeke |first=Steven |date=24 Nobyembre 2021 |title=Miss Uganda could miss Miss World due to delayed visa |url=https://www.newvision.co.ug/articledetails/120654 |access-date=3 Agosto 2022 |website=New Vision |language=en}}</ref> |26 |Bombo |- |'''{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]]''' |Aleksandra Yaremchuk<ref>{{Cite web |last=Ponomarenko |first=Anna |date=21 Oktubre 2021 |title=Олександра Яремчук - нова "Міс Україна". Вона поїде на Miss World в Пуерто-Ріко |url=https://stars.segodnya.ua/ua/stars/ukrainian/titul-miss-ukraina-2021-zavoevala-1580529.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Segodnya |language=uk}}</ref> |22 |Vinnytsia |- |{{flagicon|HUN}} '''[[Hungary|Unggarya]]''' |Lili Tótpeti<ref>{{Cite web |last=Kovacs |first=Ferenc |date=29 Oktubre 2021 |title=Nagykanizsai lány a Miss World Hungary győztese |url=https://index.hu/belfold/2021/10/29/totpeti-lili-miss-world-hungary-nagykanizsa-szepsegverseny/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Index |language=hu}}</ref> |20 |Nagykanizsa |- |'''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' |Valentina Camejo<ref>{{Cite web |last=Colman |first=Carla |date=29 Mayo 2021 |title=Los certámenes de belleza, ¿un lugar de opresión o una plataforma para alzar la voz? |url=https://www.elobservador.com.uy/nota/los-certamenes-de-belleza-un-lugar-de-opresion-o-una-plataforma-para-alzar-la-voz--202152719460 |access-date=3 Agosto 2022 |website=El Observador |language=es}}</ref> |24 |[[Montevideo]] |} ==Mga sanggunian== {{Reflist}}{{Miss World}} avd44uy81qxy37z9phlvist9nfnzlyv 1960393 1960391 2022-08-04T14:59:47Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki {{Infobox beauty pageant|name=Miss World 2021|date=ika-16 ng Marso 2022|venue=Coca-Cola Music Hall, San Juan, [[Porto Riko]]|broadcaster={{Hlist|REELZ|London Live|Univision}}|entrants=97|placements=30|debuts={{Hlist|[[Irak]]|[[Somalya]]}}|withdrawals={{Hlist|[[Antigua at Barbuda]]|[[Aruba]]|[[Australya]]|[[Bagong Silandiya]]|[[Barbados]]|[[Biyelorusya]]|[[Dinamarka]]|[[Etiyopiya]]|[[Gresya]]|[[Guwatemala]]|[[Guyana]]|[[Heyorhiya]]|[[Kapuluang Birheng Britaniko]]|[[Kapuluang Birhen ng Estados Unidos]]|[[Kapuluang Cook]]|[[Kasakistan]]|[[Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Laos]]|[[Miyanmar]]|[[Montenegro]]|[[Rusya]]|[[Samoa]]|[[Sierra Leone]]|[[Taylandiya]]|[[Timog Sudan]]}}|returns={{Hlist|[[Baybaying Garing]]|[[Belis]]|[[Estonya]]|[[Guniya]]|[[Kamerun]]|[[Madagaskar]]|[[Namibya]]|[[Noruwega]]|[[Santa Lucia (bansa)|Sant Lucia]]|[[Serbiya]]|[[Sint Maarten]]|[[Urugway]]}}|before=[[Miss World 2019|2019]]|next=[[Miss World 2022|2022]]|image=File:Karolina Bielawska (cropped).jpg|caption=Karolina Bielawska, Miss World 2021|presenters={{Hlist|Peter Andre|Fernando Allende}}|entertainment={{Hlist|Don Omar|Gente de Zona|Victor Manuel|Pedro Capo|Puerto Rico Philharmonic Orchestra}}|winner='''Karolina Bielawska'''|represented='''{{Flagicon|POL}} [[Polonya]]'''}}Ang '''Miss World 2021''' ay ang ika-70 na edisyon ng [[Miss World]] pageant, na ginanap sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] noong ika-16 ng Marso 2022. Ang kompetisyon ay orihinal na nakatakda sa José Miguel Agrelot Coliseum noong ika-16 ng Disyembre 2021. Gayunpaman, ang kompetisyon ay na-reschedule sa ika-16 ng Marso 2022 dahil sa pandemya ng COVID-19 sa Porto Riko.<ref>{{Cite web |date=22 Disyembre 2021 |title=Miss World resets coronation night to March 2022 |url=https://www.cnnphilippines.com/lifestyle/2021/12/22/Miss-World-2021-coronation-night-March-2022.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Bernardino |first=Stephanie |date=23 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 pageant reset to March 2022 |url=https://mb.com.ph/2021/12/23/miss-world-2021-pageant-reset-to-march-2022/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Manila Bulletin]] |language=en-US}}</ref> Pagkatapos ng kompetisyon, kinoronahan ni Toni-Ann Singh ng [[Jamaica|Hamayka]] si Karolina Bielawska ng [[Polonya]] bilang Miss World 2021. Ito ang pangalawang tagumpay ng Polonya sa kasaysayan ng kompetisyon. Nagtapos bilang first runner-up si Shree Saini ng [[Estados Unidos]] samantalang nagtapos bilang second runner-up si Olivia Yacé ng [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]].<ref>{{Cite news |date=17 Marso 2022 |title=Poland win Miss World 2022, Cote d'Ivoire collect 2nd runner up |language=West African Pidgin English |work=BBC News Pidgin |url=https://www.bbc.com/pidgin/world-60778320 |access-date=31 Hulyo 2022}}</ref><ref>{{Cite web |last=Adina |first=Armin P. |last2=Pasajol |first2=Anne |date=17 Marso 2022 |title=Miss World 2021 is Karolina Bielawska of Poland |url=https://entertainment.inquirer.net/441524/miss-world-2021-is-karolina-bielawska-of-poland |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Philippine Daily Inquirer]] |language=en}}</ref> Mga kandidata mula sa 97 mga bansa at teritoryo ang kumalahok sa kompetisyong ito. Pinangunahan nina Peter Andre at Fernando Allende ang kompetisyon. Nagtanghal sina Don Omar, Gente de Zona, Victor Manuel, Pedro Capo, at ang Filarmonica de Puerto Rico sa edisyong ito.<ref>{{Cite web |last=Reiher |first=Andrea |date=16 Marso 2022 |title=Miss World 2021-2022 Schedule: What Time & Channel to Watch |url=https://heavy.com/entertainment/miss-world-time-channel-schedule-2021-2022/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Heavy.com |language=en-US}}</ref> == Kasaysayan == [[Talaksan:Coliseum of PR.JPG|thumb|250x250px|Coliseo de Puerto Rico José Miguel Agrelot, lokasyon para sa ilang parte ng Miss World 2021.]] === Lokasyon at petsa ng kompetisyon === Ang ika-70 edisyon ng kompetisyon ay orihinal na nakatakda sa katapusan ng taong 2020. Gayunpaman, naudlot ang kompetisyon dulot ng [[pandemya ng COVID-19]], at inanunsyo ng [[Miss World|Miss World Organization]] noong ika-29 ng Hulyo 2020 na ang ika-70 edisyon ng kompetisyon ay magaganap sa katapusan ng taong 2021.<ref>{{Cite web |date=30 Hulyo 2020 |title=Miss World cancels 2020 edition |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-world-cancels-2020-edition-moves-to-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=24 Hulyo 2020 |title=Miss World 2020 to be held in 2021? |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/Miss-World-2020-to-be-held-in-2021/eventshow/77156276.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Noong ika-8 ng Marso 2021, kinumpirma ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay mangyayari sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] sa ika-16 ng Disyembre 2021.<ref>{{Cite web |date=11 Marso 2021 |title=Miss World 2021 finale date announced! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/miss-world-2021-finale-date-announced/articleshow/81462288.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Rodríguez Caraballo |first=Harry |date=8 Marso 2021 |title=¡Confirmado! Celebrarán concurso internacional de Miss Mundo en Puerto Rico |url=https://www.metro.pr/pr/entretenimiento/2021/03/08/confirmado-celebraran-concurso-internacional-miss-mundo-puerto-rico.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Metro Puerto Rico |language=es}}</ref> Ngunit dahil sa pagtaas ng pangangailan ng mga tiket, inanunsyo ng Miss World Organization noong ika-2 ng Setyembre 2021 na ang kompetisyon ay inilipat sa José Miguel Agrelot Coliseum, ang pinakamalaking ''indoor venue'' sa Porto Riko.<ref>{{Cite web |date=4 Setyembre 2021 |title=With a rise in demand for finale tickets, Miss World 2021 venue shifted! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/with-a-rise-in-demand-for-finale-tickets-miss-world-2021-venue-shifted/articleshow/85931318.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Kumalat ang banta ng [[SARS-CoV-2 Omicron variant]] sa ilang bahagi ng daigdig sa panahon ng mga ''pre-pageant activity'', at ang banta ng birus ay nagsimula na ring kumalat sa Porto Riko. Noong ika-14 ng Disyembre 2021, nagpositibo sa COVID-19 si Pricilia Carla Yules ng [[Indonesia|Indonesya]]. Bilang pag-iingat, ang kaniyang kakuwarto na si Manasa Varanasi ng [[Indiya]] at lima pa ay inuri bilang mga hinihinalang kaso.<ref>{{Cite web |last=Anna |first=Elvira |date=15 Disyembre 2021 |title=Kabar Terbaru Carla Yules di Miss World 2021, Ini Penjelasan Liliana Tanoesoedibjo |url=https://www.inews.id/lifestyle/seleb/kabar-terbaru-carla-yules-di-miss-world-2021-ini-penjelasan-liliana-tanoesoedibjo |access-date=31 Hulyo 2022 |website=iNews |language=id}}</ref> Kinumpirma ng tagapangulo ng Miss World Organization na si Julia Morley na ang mga kandidata ay kasalukuyang nakahiwalay at naka-quarantine at hindi sila maaring umakyat sa entablado sa palabas kung hindi sila maglalabas ng negatibong PCR test. Subalit lahat ng mga kandidata ay kabilang pa rin sa kompetisyon.<ref>{{Cite web |date=15 Disyembre 2021 |title=Aisladas varias candidatas de Miss Mundo por posible contagio de COVID-19 |url=https://www.primerahora.com/entretenimiento/reinas-belleza/notas/aisladas-varias-candidatas-de-miss-mundo-por-posible-contagio-de-covid-19/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Primera Hora |language=es}}</ref><ref>{{Cite web |last=Vargas Rodríguez |first=Shakira |date=14 Disyembre 2021 |title=Investigan casos sospechosos de COVID-19 entre siete concursantes de Miss Mundo 2021 |url=https://www.elnuevodia.com/entretenimiento/farandula/notas/investigan-posibles-casos-de-covid-19-entre-siete-concursantes-de-miss-mundo-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Nuevo Día |language=es}}</ref> Noong ika-15 ng Disyembre, kinumpirma ng ''Puerto Rico Department of Health'' na 17 postibong kaso ng COVID-19 ay may kinalaman sa mga aktibidad ng Miss World, kabilang ang mga kalahok at mga empleyado.<ref>{{Cite web |last=Tusing |first=David |date=16 Disyembre 2021 |title=17 people at Miss World 2021 pageant test positive for Covid-19 in Puerto Rico |url=https://www.thenationalnews.com/lifestyle/fashion/2021/12/16/17-people-at-miss-world-2021-pageant-test-positive-for-covid-19-in-puerto-rico/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The National |language=en}}</ref> Noong ika-16 ng Disyembre, ilang oras bago ang kompetisyon, nagpasya ang Miss World Organization na muling ipagpaliban ang kompetisyon matapos na magpositibo sa COVID-19 ang 23 kandidata at 15 empleyado ng Miss World.<ref>{{Cite web |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss Mundo é adiado após mais de 20 candidatas contraírem Covid |url=https://g1.globo.com/mundo/noticia/2021/12/17/miss-mundo-e-adiado-apos-mais-de-20-candidatas-contrairem-covid.ghtml |access-date=31 Hulyo 2022 |website=G1 |language=pt-br}}</ref><ref>{{Cite web |last=Pallavi |first=Krishna Priya |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 temporarily postponed after several Covid-19 positive cases |url=https://www.hindustantimes.com/lifestyle/fashion/miss-world-2021-temporarily-postponed-after-several-covid-19-positive-cases-101639708067082.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Hindustan Times |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World coronation night postponed due to COVID-19 |url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2021/12/17/Miss-World-2021-postponed-due-to-COVID-19.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref> Kinumpirma rin ng pambansang direktor ng Miss World Malaysia na nagpositibo rin sa COVID-19 si Lavanya Sivaji ng Malaysia.<ref name=":0">{{Cite web |last=Holland |first=Oscar |last2=Blanco Munoz |first2=Begona |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 postponed hours before finale amid Covid-19 outbreak |url=https://www.cnn.com/style/article/miss-world-2021-postponed-covid-19/index.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[CNN]] |language=en}}</ref> Inanunsyo ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay muling aayusin at gaganapin sa loob ng susunod na 90 araw.<ref name=":0" /> Noong ika-22 ng Disyembre, kinumpirma ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay mangyayari sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] sa ika-16 ng Marso 2022 at hindi sa José Miguel Agrelot Coliseum. Ang 40 ''semifinalist'' lang ang bumalik sa Porto Riko para sa na-reschedule na kompetisyon.<ref>{{Cite web |date=22 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 new pageant finale date has been announced |url=https://indianexpress.com/article/lifestyle/life-style/miss-world-2021-pageant-finale-rescheduled-date-puerto-rico-manasa-varanasi-india-7684505/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Indian Express |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Concepcion |first=Eton B. |date=10 Marso 2022 |title=Tracy Maureen Perez resumes Miss World quest |url=https://manilastandard.net/showbitz/columns0/pageant-concept-by-eton-concepcion/314213313/tracy-maureen-perez-resumes-miss-world-quest.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Manila Standard |language=en-US}}</ref> === Pagpili ng mga kalahok === Ang mga kalahok mula sa 97 mga bansa at teritoryo ay napili upang kumalahok sa kompetisyon. Maraming mga kompetisyong pambansa ang ipinagliban o ganap na nakansela dahil sa [[pandemya ng COVID-19]]. Dahil dito, 16 sa mga kandidata na naatasan upang kumatawan sa kanilang bansa/teritoryo ay mga ''runner-up'' sa kanilang nakaraang kompetisyong pambansa, o napili sa isang ''casting process''. Walong kandidata naman ang nailuklok upang kumatawan sa kanilang bansa/teritoryo matapos ang pag-urong ng orihinal na kalahok. Iniluklok si Amela Agastra upang kumatawan sa [[Albanya]] matapos na umurong ang Miss World Albania 2021 na si Joanna Kiose sa hindi malamang dahilan. <ref>{{Cite web |last= |date=12 Hulyo 2021 |title=Đại diện Albania tại Miss World gây chú ý cùng hình xăm cá tính: Đỗ Hà vẫn ngọt ngào với sức hút riêng |url=https://saostar.vn/nguoi-mau-hoa-hau/dai-dien-albania-tai-miss-world-gay-chu-y-voi-hinh-xam-ca-tinh-202107111754459501.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Saostar.vn |language=vi}}</ref> Iniluklok si Shree Saini, isang ''semifinalist'' sa Miss World America 2020, bilang Miss World America 2021 dahil ang iskedyul ng kompetisyon ay lumagpas na sa panunungkulan ni Alissa Anderegg bilang Miss World America 2020.<ref>{{Cite web |last=Sadosh |first=Raj |date=4 Oktubre 2021 |title=Punjab-born Shree Saini first Indo-American to represent America at Miss World contest |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/punjab-born-shree-saini-first-indo-american-to-represent-america-at-miss-world-contest-320046 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Tribune |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Brody |first=Lanae |date=15 Marso 2022 |title=Miss World America Shree Saini Reveals How She Overcame Horrific Accident to Capture Her Crown |url=https://people.com/human-interest/miss-world-america-shree-saini-overcame-horrific-crash-capture-crown/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=People Magazine |language=en}}</ref> Iniluklok si Miss World Japan 2021 Tamaki Koshi upang kumatawan sa [[Hapon]] dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss World Japan 2020 Maria Kaneya ang petsa ng kompetisyon.<ref>{{Cite web |last= |date=29 Setyembre 2020 |title=Dung mạo tân Hoa hậu Thế giới Nhật Bản |url=https://vnexpress.net/dung-mao-tan-hoa-hau-the-gioi-nhat-ban-4168758.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> Iniluklok si Tamara Del Maso upang kumatawan sa [[Costa Rica|Kosta Rika]] matapos na umurong ang Miss World Costa Rica 2020 na si Andrea Montero dahil sa problema sa visa.<ref>{{Cite web |date=16 Oktubre 2020 |title=Andrea Montero crowned Miss Costa Rica 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/andrea-montero-crowned-miss-costa-rica-2020/articleshow/78714487.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=11 Setyembre 2021 |title=Lộ diện người đẹp đại diện Costa Rica tham gia Miss World 2021 |url=https://vov.vn/giai-tri/nghe-si/lo-dien-nguoi-dep-dai-dien-costa-rica-tham-gia-miss-world-2021-889887.vov |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Voice of Vietnam |language=vi}}</ref> Iniluklok si Lizzy Dobbe, ang first runner-up ng Miss World Nederland 2020-21 upang kumatawan sa [[Netherlands|Olanda]] matapos na umurong ni Miss World Nederland 2020-21 na si Dilay Willemstein dahil sa ayaw niyang mabakunahan laban sa COVID-19.<ref>{{Cite web |last=Gutker |first=Carina |date=1 Hulyo 2021 |title=Lizzy (20) grijpt net naast titel en wordt tweede in Miss World Nederland-verkiezing |url=https://www.nhnieuws.nl/nieuws/288246/lizzy-20-grijpt-net-naast-titel-en-wordt-tweede-in-miss-world-nederland-verkiezing |access-date=31 Hulyo 2022 |website=NH |language=nl}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |last=Jongeneel |first=Anouk |date=7 Oktubre 2021 |title=Lizzy werd tweede maar gaat nu tóch naar Miss World Verkiezing: "Ik ben vereerd" |url=https://www.nhnieuws.nl/nieuws/292795/lizzy-werd-tweede-maar-gaat-nu-toch-naar-miss-world-verkiezing-ik-ben-vereerd |access-date=31 Hulyo 2022 |website=NH |language=nl}}</ref> Iniluklok si Miss Rwanda 2021 Grace Ingabire upang kumatawan sa [[Rwanda]] dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss Rwanda 2020 Nishimwe Naomie ang petsa ng kompetisyon.<ref>{{cite web |date=23 Marso 2020 |title=Nyina wa Miss Rwanda 2020, Nishimwe Naomie, avuga ko yari yaripfuje iryo teka kuva kera |url=https://www.bbc.com/gahuza/51604858 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[BBC News]] |language=rw}}</ref><ref name=":2">{{Cite web |last=Nsabimana |first=Eddie |date=21 Marso 2021 |title=Grace Ingabire crowned Miss Rwanda 2021 |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/grace-ingabire-crowned-miss-rwanda-2021 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The New Times |language=en}}</ref> Iniluklok si Miss Senegal 2021 Penda Sy upang kumatawan sa Senegal dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss Senegal 2020 Ndeye Fatima Dione ang petsa ng kompetisyon.<ref name=":3">{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=6 Oktubre 2021 |title=Miss monde Sénégal 2021 : Penda Sy succède à Alberta Diatta |url=https://www.afrik.com/miss-monde-senegal-2021-penda-sy-succede-a-alberta-diatta |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> Noong Nobyembre 2021, hayagang ibinunyag ni Dione na siya ay na-droga at ginahasa sa isang pagtitipong pinaghandaan ng mga ''national pageant organizers'' ng Miss Senegal. Dahil dito, si Dione ay nabuntis at kalaunan ay hindi na ito nakakatanggap ng mga imbitasyon para sa mga aktibidad ng Miss Senegal.<ref>{{Cite web |date=26 Nobyembre 2021 |title=Miss Senegal chairperson under fire after blaming beauty queen for provoking her own sexual assault! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/miss-senegal-chairperson-under-fire-after-blaming-beauty-queen-for-provoking-her-own-sexual-assault/articleshow/87934834.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Iniluklok si Juliana Rugumisa bilang kinatawan ng Tansaniya matapos na hindi sundin ni Miss Tanzania 2020/2021 Rose David Manfere ang kontrata nito sa Miss Tanzania.<ref>{{Cite web |last=Abdallah |first=Nasra |date=17 Hulyo 2021 |title=Kamati yaanika makosa sita anayotuhumiwa Miss Tanzania |url=https://www.mwananchi.co.tz/mw/michezo/burudani/kamati-yaanika-makosa-sita-anayotuhumiwa-miss-tanzania-3476558 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Mwananchi |language=sw}}</ref> Noong ika-15 ng Disyembre 2021, opisyal na tinuligsa ng pamahalaan ng [[Sint Maarten]] ang paglahok ni Lara Mateo sa Miss World 2021 bilang kinatawan ng teritoryo.<ref name=":7">{{Cite web |last=Wong |first=Melissa |date=15 Disyembre 2021 |title=Sint Maarten Gov’t: Who endorsed Lara Mateo to go to Miss World? |url=https://caribbean.loopnews.com/content/sint-maarten-govt-who-endorsed-lara-mateo-go-miss-world |access-date=1 Agosto 2022 |website=Loop News |language=en}}</ref> Hindi pinili ng Miss Sint Maarten Organization si Lara Mateo upang kumalahok sa Miss World at ang organisasyon ay kasalukuyang iniimbestigahan ng pamahalaan. Sinabi ng Punong Ministro ng Sint Maarten na si Silveria Jacobs na natuklasan ng pamahalaan na si Lara Mateo ay maling nairehistro ng may hawak ng prangkisa ng [[Guadalupe (Pransya)|Guadalupe]] upang kumatawan sa Sint Maarten.<ref name=":4">{{Cite web |last= |first= |date=17 Disyembre 2021 |title=No response to govt. yet on Miss World concerns |url=https://www.thedailyherald.sx/islands/no-response-to-govt-yet-on-miss-world-concerns |access-date=1 Agosto 2022 |website=The Daily Herald |language=en-gb}}</ref> Naglabas ng opisyal na liham ang lokal na pamahalaan ng Sint Maarten na nagsasabing hindi nila iniendorso ang partisipasyon ni Lara Mateo sa Miss World. Idinagdag nila na ang [[San Martin|Kolektibidad ng San Martin]], maging ang kanilang Kagawaran ng Turismo o Kagawaran ng Sining, ay hindi alam o kinikilala ang kandidata, at tiniyak na ang kanilang mga kinatawan ay kakalahok lamang sa Miss France.<ref name=":4" /> Sa edisyong ito unang kumalahok ang [[Iraq|Irak]] at [[Somalia|Somalya]], at bumalik ang [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]], [[Belize|Belis]], [[Estonia|Estonya]], [[Guinea|Guniya]], [[Cameroon|Kamerun]], [[Madagascar|Madagaskar]], [[Namibia|Namibya]], [[Noruwega]], [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]], [[Serbia|Serbya]], [[Sint Maarten]], at [[Uruguay|Urugway]]. Huling kumalahok noong 2001 ang Sint Maarten, noong 2007 ang Estonya, noong 2015 ang Namibya, noong 2016 ang Santa Lucia, noong 2017 ang Baybaying Garing, Guniya, at Urugway, at noong 2018 ang Belis, Kamerun, Madagaskar, Noruwega, at Serbya. Ang mga bansang [[Antigua at Barbuda]], [[Aruba]], [[Australia|Australya]], [[New Zealand|Bagong Silandiya]], [[Barbados]], [[Belarus|Biyelorusya]], [[Dinamarka]], [[Ethiopia|Etiyopiya]], [[Gresya]], [[Guwatemala]], [[Guyana]], [[Georgia (bansa)|Heyorhiya]], [[Kapuluang Birheng Britaniko]], [[US Virgin Islands|Kapuluang Birhen ng Estados Unidos]], [[Kapuluang Cook]], [[Kasakistan]], [[Kyrgyzstan|Kirgistan]], [[Croatia|Kroasya]], [[Laos]], [[Myanmar|Miyanmar]], [[Montenegro]], [[Rusya]], [[Samoa]], [[Sierra Leone]], [[Timog Sudan]], at [[Thailand|Taylandiya]] ay hindi sumali sa edisyong ito. Parehong hindi sumali sina Darya Goncharevich ng Biyelorusya at Natalija Labovic ng Montenegro dahil sa mga kadahilanang pangkalusugan.<ref>{{Cite web |date=18 Nobyembre 2021 |title="Мисс Беларусь-2021" Дарья Гончаревич пропустит конкурс "Мисс Мира" |url=https://sputnik.by/20211118/miss-belarus-2021darya-goncharevich-propustit-konkurs-miss-mira-1058072954.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Sputnik Беларусь |language=ru}}</ref><ref>{{Cite web |date=25 Nobyembre 2021 |title=Natalija na liječenju, neće ići u Portoriko |url=https://rtcg.me/magazin/stil/342695/natalija-na-lijecenju-nece-ici-u-portoriko.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Radio i Televizija Crne Gore |language=cnr}}</ref> Hindi nakasama sa kompetisyon si Star Hellas 2021 Anna Pavlidou ng Gresya matapos nitong hindi makapasok sa teritoryo ng Estados Unidos dahil wala pa siyang ikalawang dosis ng bakuna laban sa COVID-19.<ref>{{Cite web |date=30 Nobyembre 2021 |title=Η Σταρ Ελλάς Άννα Παυλίδου «κόπηκε» από τα Μις Κόσμος γιατί δεν έχει κάνει την 2η δόση του εμβολίου (vid) {{!}} PLUS by gazzetta |url=https://www.gazzetta.gr/plus/2066342/i-star-ellas-anna-paylidoy-kopike-apo-ta-mis-kosmos-giati-den-ehei-kanei-tin-2i-dosi |access-date=1 Agosto 2022 |website=Gazzetta.gr |language=el}}</ref> Hindi sumali sa kompetisyon sina Michelle Calderon ng Guwatemala, Adesha Penn ng Kapuluang Birhen ng Estados Unidos, at Nazerke Karmanova ng Kasakistan dahil sa hindi malamang dahilan.<ref>{{Cite web |last=Vásquez |first=Marisol |date=28 Setyembre 2021 |title=Presentan a Miss Mundo Guatemala |url=https://dca.gob.gt/noticias-guatemala-diario-centro-america/presentan-a-miss-mundo-guatemala/ |access-date=1 Agosto 2022 |website=Diario de Centro América |language=es}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abbotts |first=Lori |date=2 Nobyembre 2021 |title=St. Thomian Adesha Penn wins Miss World USVI crown |url=http://www.virginislandsdailynews.com/island_life/st-thomian-adesha-penn-wins-miss-world-usvi-crown/article_3a2f54f8-a98b-50ab-a0b1-db196092aa6a.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=The Virgin Islands Daily News |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last= |first= |date=17 Nobyembre 2021 |title="Miss Qozogʻiston" eng goʻzal malikalari aniqlandi – foto |url=https://oz.sputniknews-uz.com/20211117/miss-qozogiston-eng-gozal-malikalari-aniqlandi-foto-21383246.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Sputnik Oʻzbekiston |language=uz}}</ref> == Mga Resulta == === Mga pagkakalagay === {| class="wikitable sortable" style="background:#FFFFFF; font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref>{{Cite web |last=Pasajol |first=Anne |date=17 Marso 2022 |title=Miss World 2021: Tracy Maureen Perez advances to top 13 |url=https://entertainment.inquirer.net/441501/miss-world-2021-tracy-maureen-perez-advances-to-top-12 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Philippine Daily Inquirer]] |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=22 Enero 2022 |title=Miss World 2021 announces top 40 contestants |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-world-2021-announces-top-40-contestants/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref> !Kandidata |- |'''Miss World 2021''' | * '''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' – '''Karolina Bielawska''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''Top 6''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales |- |'''Top 13''' | * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà '''§''' * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' – Andrea Aguilera * '''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' – Tracy Perez * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – April Benayoum * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová * '''{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]]''' – Khadija Omar |- |'''Top 40''' | * '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' – Amira Hidalgo * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Mofele * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Bah * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir * '''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' – Nellie Anjaratiana * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Lavanya Sivaji * '''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' – Burte-Ujin Anu * '''{{NPL}}''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' – Bethania Borba * '''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' – Aryam Díaz * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Peña * '''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' – Sadé Greenwood * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida * '''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' – Jeanine Brandt * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Jiang Siqi * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} <small>'''§''' Panalo sa ''Digital Media Challenge''</small> === Mga Continental Queen === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Kontinente !Kandidata |- |'''Aprika''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''Asya-Pasipiko''' | * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules |- |'''Europa''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch |- |'''Kaamerikahan''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini |- |'''Karinbe''' | * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Peña |} == Mga Challenge Event == === Hamong Head-to-Head === Opisyal na itinalaga ang mga kalahok sa kani-kanilang grupo para sa hamong ''Head-to-Head'' na ipinalabas sa ''Miss World [[YouTube]] Channel'' noong ika-24 ng Nobyembre 2021. Ang mga nagwagi sa bawat grupo ay kumalahok sa ikalawang round ng hamon na ginanap noong ika-9 ng Disyembre 2021 sa Capitol of Puerto Rico.<ref>{{Cite web |date=9 Disyembre 2021 |title=Tracy Perez is group winner of Miss World 2021 head-to-head challenge |url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/21/ph-is-group-winner-of-miss-world-head-to-head-challenge |access-date=1 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]]}}</ref><ref>{{Cite web |last=Nsabimana |first=Eddie |date=10 Disyembre 2021 |title=Miss World: Ingabire loses Head to Head Challenge |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/miss-world-ingabire-loses-head-head-challenge |access-date=1 Agosto 2022 |website=The New Times |language=en}}</ref> Ang walong kandidatang nagwagi sa ikalawang round ay mapapabilang na sa Top 40.<ref>{{Cite web |last=Tuazon |first=Nikki |date=10 Disyembre 2021 |title=Tracy Maureen Perez secures Top 30 spot in Miss World 2021 |url=https://www.pep.ph/news/local/162548/tracy-maureen-perez-top-30-miss-world-2021-a721-20211210 |access-date=1 Agosto 2022 |website=PEP.ph |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Bracamonte |first=Earl D. C. |date=14 Disyembre 2021 |title=Philippines' Tracy Maureen Perez secures Miss World 2021 Top 30 spot, stuns in goddess national costume |url=https://www.philstar.com/lifestyle/fashion-and-beauty/2021/12/14/2147929/philippines-tracy-maureen-perez-secures-miss-world-2021-top-30-spot-stuns-goddess-national-costume |access-date=3 Agosto 2022 |website=[[Philippine Star]] |language=en}}</ref> ==== Unang round ==== * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa ikalawang ''round'' ng Hamong Head-to-Head. * {{Color box|lightgreen|border=darkgray}} Nakapasok sa ikalawang ''round'' ng Hamong Head-to-Head, ngunit nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng ''judges' choice'' o sa iba pang mga ''challenge event.'' * {{Color box|silver|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng iba pang mga ''challenge event''. * {{Color box|#cc9966|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng ''judges' choice.'' {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Grupo ! width="180" |Unang Bansa ! width="180" |Ikalawang Bansa ! width="180" |Ikatlong Bansa ! width="180" |Ikaapat na Bansa ! width="180" |Ikalimang Bansa ! width="180" |Ikaanim na Bansa |- !1 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagcountry|Bahamas}}''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]''' |{{flagicon|PER}} [[Peru]] |{{flagicon|POR}} [[Portugal]] |- !2 |{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] |{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' |{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]] | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |- !3 |{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]] |{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]] |{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] |- !4 |{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] |{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |{{flagicon|SRB}} [[Serbia|Serbiya]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' |- !5 |{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]] |{{flagicon|JPN}} [[Hapon]] |{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]] |{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]] |- !6 |{{flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]] |{{flagicon|Guadeloupe|local}} [[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]] | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' |{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]] |- !7 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' |{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]] |{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |- !8 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |{{Flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]] |{{flagicon|ITA}} [[Italya]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |{{flagicon|LCA}} [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]] |{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]] |- !9 | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' |{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]] |{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] |{{flagicon|MDA}} [[Moldova|Móldoba]] |- !10 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |{{flagicon|LUX}} [[Luxembourg|Luksemburgo]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |- !11 |{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]] |{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]] |{{flagicon|MAC}} [[Macau|Makáw]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |- !12 |{{flagicon|SPA}} [[Espanya]] |{{flagicon|MLT}} [[Malta]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]] |{{flagicon|PAN}} [[Panama]] |{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]] |- !13 |{{flagicon|BEL}} [[Belhika]] |{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]] |{{flagicon|RWA}} [[Rwanda]] |- !14 | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' |{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' |- !15 |{{flagicon|ARM}} [[Armenya]] |{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]] |{{flagicon|Iraq}} [[Iraq|Irak]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |- !16 |{{flagicon|GHA}} [[Ghana|Gana]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]] |{{flagicon|SEN}} [[Senegal|Sénegal]] |'''{{flagicon|SXM}} [[Sint Maarten]]''' |{{flagicon|UGA}} [[Uganda]] |} ==== Pangalawang round ==== * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Head-to-Head. {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Grupo ! width="180" |Unang Bansa ! width="180" |Ikalawang Bansa |- !1 | bgcolor="gold" |'''{{NPL}}''' |{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]] |- !2 | bgcolor="gold" |'''{{flagcountry|Paraguay}}''' |{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]] |- !3 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]] |- !4 |{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |- !5 |{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |- !6 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]] |- !7 |{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' |- !8 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |{{flagicon|HTI}} [[Hayti]] |} === Hamon sa talento === Ginanap ang ''finals'' ng hamon ng Talento noong ika-4 ng Disyembre 2021, at inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Ang kandidatang nagwagi sa hamon ay mapapabilang na sa Top 40 at magtatanghal sa ''finale'' sa ika-16 ng Marso 2022.<ref name=":6">{{Cite web |last=Reiher |first=Andrea |date=14 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 Results: Head to Head, Sports, Talent, & More |url=https://heavy.com/entertainment/miss-world-top-30-head-to-head-sports-talent-2021-results/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Heavy.com |language=en-US}}</ref> Nagwagi si Burte-Ujin Anu ng [[Mongolia|Monggolya]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5">{{Cite web |last=Plaza |first=Marane A. |date=17 Marso 2022 |title=Poland wins Miss World 2021; full list of winners |url=https://www.philstar.com/entertainment/2022/03/17/2167906/poland-wins-miss-world-2021-full-list-winners |access-date=2 Agosto 2022 |website=[[Philippine Star]] |language=en}}</ref> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamon sa Talento. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakaklagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' – '''Burte-Ujin Anu''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' – Amine Storrød |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' – Tamaki Hoshi |- |'''3rd Runner-up''' | * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic |- |'''4th Runner-up''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch |- |'''Top 27''' | * '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' – Amela Agastra * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' – Eva Dobreva * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Claudia Todd * '''{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]]''' – Maja Colic * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – Khalia Hall * '''{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]]''' – Janice Sampere * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' – Angélique Sanson * '''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' – Khai Ling Ho * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – Tara Hong * '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' – Amani Layouni * '''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' – Valentina Camejo |} === Hamong Top Model === Ginanap ang ''finals'' ng hamong Top Model noong ika-6 ng Disyembre 2021, kung saan nirampa ng mga kandidata ang kanilang mga pambansang kasuotan, kasuotang gawa ng mga lokal na ''fashion designer'' mula sa kanilang mga bansang pinagmulan, at kasuotang gawa ng mga lokal na ''fashion designer'' mula sa [[Puerto Rico|Porto Riko]].<ref name=":6" /><ref>{{Cite web |last=VietnamPlus |date=7 Disyembre 2021 |title=Miss Vietnam among 13 finalists in Top Model competition for Miss World |url=https://en.vietnamplus.vn/miss-vietnam-among-13-finalists-in-top-model-competition-for-miss-world/216772.vnp |access-date=2 Agosto 2022 |website=VietnamPlus |language=en}}</ref> Inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Nagwagi si Olivia Yace ng [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5" /> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Top Model. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – '''Olivia Yacé''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' – Aryam Díaz |- |'''Top 13''' | * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' – Karolina Bielawska * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – April Benayoum * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Pena * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová |} ==== Best Designer Dress ==== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – '''Tara Hong''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|Iraq}} [[Iraq|Irak]]''' – Maria Farhad |} === Hamon sa palakasan === Ginanap ang ''finals'' ng hamon sa palakasan noong ika-10 ng Disyembre 2021, kung saan naglaban-laban ang bawat pangkat sa mga kompetisyong pampalakasan.<ref name=":6" /> Inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Nagwagi si Karolina Vidales ng [[Mehiko]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5" /> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamon sa Palakasan. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * {{Flagicon|MEX}} '''[[Mehiko]]''' – '''Karolina Vidales''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' – Itchacénia Da Costa * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba |} ==== Mga pangkat ==== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pangkat !Kandidata |- |'''Pangkat Bughaw''' | * '''{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' – Itchacénia Da Costa * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch * '''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' – Naomi Dingli * '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' – Angélique Sanson * '''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' – Oluchi Madubuike * '''{{flagicon|SRB}} [[Serbia|Serbiya]]''' – Andrijana Savic * '''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' – Gabriella Lomm Mann * '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' – Amani Layouni |- |'''Pangkat Luntian''' | * '''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' – Mirna Bzdigian * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]]''' – Janice Sampere * '''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' – Claudia Motta * '''{{flagicon|LUX}} [[Luxembourg|Luksemburgo]]''' – Emilie Boland * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir * '''{{Flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – '''Karolina Vidales''' * '''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' – Paula Montes |- |'''Pangkat Pula''' | * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Claudia Todd * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – Khalia Hall * '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' – Tamaki Hoshi * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' – Amine Storrød * '''{{flagicon|SXM}} [[Sint Maarten]]''' – Lara Mateo * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – Tara Hong |- |'''Pangkat Dilaw''' | * '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' – Amira Hidalgo * '''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' – Leona Novoberdaliu * '''{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]]''' – Maja Colic * '''{{Flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' – Karolin Kippasto * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' – Emilia Lepomäki * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} === Hamong Multimedia === * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Multimedia. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – '''Olivia Yacé''' |- |'''Top 10''' | * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Mariama Saran Bah * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Nabila Monkam * '''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' – Andrea Aguilera * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida |} === Beauty With a Purpose === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref>{{Cite web |last=Licsi |first=Ayie |date=14 Disyembre 2021 |title=TRANSCRIPT: Miss World PH Tracy Maureen Perez advocates for single mothers in her Beauty with a Purpose project |url=https://philstarlife.com/style/479020-transcript-miss-world-tracy-maureen-perez-beauty-with-a-purpose?page=2 |access-date=4 Agosto 2022 |website=[[The Philippine Star]]}}</ref> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Mga Nagwagi''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini '''§''' * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' – Tracy Perez * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida |- |'''Top 10''' | * '''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' – Nellie Anjaratiana * '''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová * '''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' – Sadé Greenwood |- |'''Top 28''' | * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Bah * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Lavanya Sivaji * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' – Bethania Borba * '''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' – Jeanine Brandt * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Jiang Siqi * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} <small>'''§''' BWAP Ambassador Award</small> == Mga Kalahok == 97 kandidata ang kumalahok para sa titulo.<ref>{{Cite web |date=13 Disyembre 2021 |title=Miss Mundo 2021: ¿cuándo y dónde ver en vivo el certamen de belleza? |url=https://www.eluniverso.com/larevista/sociedad/miss-mundo-2021-cuando-y-donde-ver-en-vivo-el-certamen-de-belleza-nota/ |access-date=4 Agosto 2022 |website=El Universo |language=es}}</ref> {|class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Amela Agastra | 18 | [[Tirana]] |- | '''{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]]''' | Ruth Carlos<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=13 Oktubre 2021 |title=Miss Monde : plus belle femme d'Angola, Ruth Carlos succède à Brezana Da Costa |url=https://www.afrik.com/miss-monde-plus-belle-femme-d-angola-ruth-carlos-succede-a-brezana-da-costa |access-date=3 Agosto 2022 |website=Afrik |language=fr-FR}}</ref> | 24 | [[Huambo]] |- | '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' | Amira Hidalgo<ref>{{Cite web |last=Cannataro |first=Micaela |date=16 Disyembre 2021 |title=Así es Amira Hidalgo, la candidata de Argentina a Miss Mundo 2021 |url=https://argentina.as.com/argentina/2021/12/16/actualidad/1639672415_400570.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Diario AS |language=es-ar}}</ref> | 23 | [[Buenos Aires]] |- | '''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' | Mirna Bzdigian<ref>{{Cite web |date=23 Setyembre 2021 |title=Election of Miss Armenia 2021 |url=https://www.ccifrance-armenie.com/en/actualities/news-detail/news/election-of-miss-armenia-2021.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=CCI France Arménie |language=en}}</ref> | 19 | [[Yerevan]] |- | '''{{BHS}}''' | Sienna Evans<ref>{{Cite web |last=Moss |first=Shavaughn |date=4 Pebrero 2022 |title=Sienna Evans named one of 40 Miss World semifinalists |url=https://thenassauguardian.com/sienna-evans-named-one-of-40-miss-world-semifinalists/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Nassau Guardian |language=en-US}}</ref> | 24 | [[Nassau]] |- | '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' | Olivia Yacé<ref>{{Cite web |last=Richard |first=Florence |date=16 Marso 2022 |title=Côte d’Ivoire – Olivia Yacé : concours Miss Monde, paillettes et politique – Jeune Afrique |url=https://www.jeuneafrique.com/1329893/politique/cote-divoire-miss-monde-paillettes-et-politique/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Jeune Afrique |language=fr-FR}}</ref> | 23 | [[Yamoussoukro]] |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Céline Van Ouytsel<ref>{{Cite web |last=Boeckx |first=Jolien |date=11 Enero 2020 |title=Celine Van Ouytsel (23) nieuwe Miss België ondanks val tijdens defilé |url=https://myprivacy.dpgmedia.be/consent?siteKey=Uqxf9TXhjmaG4pbQ&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.hln.be%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Fshowbizz%252Fceline-van-ouytsel-23-nieuwe-miss-belgie-ondanks-val-tijdens-defile~a054879e%252F |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Het Laatste Nieuws |language=nl}}</ref> | 25 | Herentals |- | '''{{flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]]''' | Markeisha Young<ref>{{Cite web |date=22 Setyembre 2021 |title=Markeisha Young is Miss World Belize 2021 |url=https://edition.channel5belize.com/archives/224257 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Great Belize Television |language=en-US}}</ref> | 21 | Santa Elena |- |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Alejandra Conde<ref>{{Cite web |last=Perdomo |first=Williams |date=21 Nobyembre 2021 |title=Alejandra Conde: “Ninguna corona tiene valor sin un propósito” |url=https://www.elnacional.com/entretenimiento/alejandra-conde-miss-venezuela-mundo-ninguna-corona-tiene-valor-sin-un-proposito/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Nacional |language=es}}</ref> |24 |Villa de Cura |- |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |Đỗ Thị Hà<ref>{{Cite web |last= |date=20 Nobyembre 2020 |title=Tường thuật chung kết Hoa hậu Việt Nam 2020 |url=https://vnexpress.net/chung-ket-hoa-hau-viet-nam-2020-4194523-tong-thuat.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> |20 |Thanh Hóa |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' | Adna Biber<ref>{{Cite web |date=8 Disyembre 2021 |title=Adna Biber se predstavlja u prekrasnoj haljini svjetski priznate bh dizajnerice Gordane Zucić na izboru Miss svijeta u Puerto Rico |url=https://www.vecernji.ba/vijesti/adna-biber-se-predstavlja-u-prekrasnoj-haljini-svjetski-priznate-bh-dizajnerice-gordane-zucic-na-izboru-miss-svijeta-u-puerto-rico-1545779 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Večernji list |language=hr}}</ref> | 19 | [[Sarajevo]] |- | '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' | Palesa Molefe<ref>{{Cite web |last=Maswabi |first=Boitumelo |date=14 Disyembre 2021 |title=A Nation’s Pride: Miss Botswana 2021, Palesa Molefe |url=https://news.thevoicebw.com/a-nations-pride-miss-botswana-2021-palesa-molefe/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Voice Botswana |language=en-US}}</ref> | 22 | [[Gaborone]] |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Caroline Teixeira<ref>{{Cite web |date=20 Agosto 2021 |title=Candidata do DF vence concurso Miss Brasil Mundo |url=https://g1.globo.com/df/distrito-federal/noticia/2021/08/20/candidata-do-df-vence-concurso-miss-brasil-mundo.ghtml |access-date=31 Hulyo 2022 |website=G1 |language=pt-br}}</ref> | 23 | [[Brasilia]] |- | '''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' | Eva Dobreva<ref>{{Cite web |last= |date=29 Oktubre 2021 |title=Người mẫu 21 tuổi đăng quang Miss Universe Bulgaria |url=https://vnexpress.net/nguoi-mau-21-tuoi-dang-quang-miss-universe-bulgaria-4378451.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Vama |- | '''{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]]''' | Alondra Mercado<ref>{{Cite web |last= |date=17 Nobyembre 2021 |title=Alondra Mercado: “Dios bendiga al Beni y su gente” |url=https://www.eldiario.net/portal/2021/11/17/alondra-mercado-dios-bendiga-al-beni-y-su-gente/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Diario |language=es}}</ref> | 19 | Trinidad |- | '''{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]]''' | Alvinette Soliana<ref>{{Cite web |last=Troeman |first=Shaina |date=1 Nobyembre 2021 |title=Alvinette Soliana a keda koroná komo ‘Miss World Curaçao 2021’ |url=https://extra.cw/alvinette-soliana-a-keda-korona-komo-miss-world-curacao-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Extra.cw |language=en-US}}</ref> | 20 | Willemstad |- |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' |Ámar Pacheco<ref>{{Cite web |date=2 Setyembre 2020 |title=Ganadoras del certamen de belleza Miss World fueron coronadas en programa |url=https://www.eluniverso.com/entretenimiento/2020/09/01/nota/7963210/miss-world-ecuador-amar-pacheco |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Universo |language=es}}</ref> |24 |Guayaquil |- |'''{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]]''' |Nicole Álvarez<ref>{{Cite web |last=Menéndez |first=Nicolle |date=27 Nobyembre 2021 |title=Nicole Álvarez, Miss World El Salvador, comienza a conquistar Puerto Rico |url=https://diarioelsalvador.com/nicole-alvarez-miss-world-el-salvador-comienza-a-conquistar-puerto-rico/162480/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Diario El Salvador |language=es}}</ref> |27 |[[San Salvador]] |- |{{flagicon|SCO}} '''[[Scotland|Eskosya]]''' |Claudia Todd<ref>{{cite web |last=Greenan |first=Leona |date=1 Setyembre 2021 |title=Bothwell beauty is crowned Miss Scotland 2021 |url=https://www.dailyrecord.co.uk/in-your-area/lanarkshire/bothwell-beauty-crowned-miss-scotland-24874730 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Daily Record |language=en}}</ref> |25 |Bothwell |- |'''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' |Leona Novoberdaliu<ref>{{Cite web |last= |date=4 Disyembre 2021 |title=Krásna Leona reprezentuje Slovensko na MISS WORLD: Tradičný kroj z Očovej vyniká aj v Portoriku! |url=https://www.cas.sk/clanok/2615727/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Nový Čas |language=sk}}</ref> |25 |[[Bratislava]] |- |{{flagicon|SLO}} '''[[Eslobenya]]''' |Maja Colic<ref>{{Cite web |last=Robnik |first=Spela |date=30 Hunyo 2021 |title=Miss Slovenije Maja Čolić odkrito o izboru: Želimo razbiti predsodke |url=https://www.slovenskenovice.si/bulvar/domaci-traci/miss-slovenije-maja-colic-odkrito-o-izboru-zelimo-razbiti-predsodke/ |access-date=21 Hulyo 2022 |website=Slovenske novice |language=sl-si}}</ref> |21 |Ribnica |- |'''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' |Ana García<ref>{{cite web |last=Marrón |first=Mireya |date=27 Hulyo 2020 |title=Ana García Segundo, la Miss feminista elegida "mujer más guapa de España" |url=https://www.niusdiario.es/vida/visto-oido/todo-sobre-ana-garcia-segundo-miss-world-spain-2020-almeria_18_2985420193.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Niusdiario.es |language=es}}</ref> |23 |Almería |- |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' |Shree Saini<ref>{{Cite web |last=Duttagupta |first=Ishani |date=6 Oktubre 2021 |title=Indian-American Shree Saini crowned Miss World America |url=https://timesofindia.indiatimes.com/world/us/indian-american-shree-saini-crowned-miss-world-america/articleshow/86808209.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Times of India |language=en}}</ref> |25 |[[Seattle]] |- |{{Flagicon|EST}} '''[[Estonia|Estonya]]''' |Karolin Kippasto<ref>{{Cite web |last=Urbala |first=Mondela |date=16 Disyembre 2021 |title=EESTI ÜLE AASTATE ESINDATUD! Miss Worldil osalev Karolin peab näitama end parimast küljest: juba hommikusöögilauda tuleb saabuda meigitult ja kontsades |url=https://elu.ohtuleht.ee/1051140/eesti-ule-aastate-esindatud-miss-worldil-osalev-karolin-peab-naitama-end-parimast-kuljest-juba-hommikusoogilauda-tuleb-saabuda-meigitult-ja-kontsades |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Õhtuleht |language=et}}</ref> |24 |Tartu |- |{{flagicon|WAL}} '''[[Wales|Gales]]''' |Olivia Harris<ref>{{Cite web |date=6 Enero 2022 |title=Puerto Rico trapped Miss Wales thanks all for messages |url=https://www.abergavennychronicle.com/news/health/puerto-rico-trapped-miss-wales-thanks-all-for-messages-503729 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Abergavenny Chronicle |language=en}}</ref> |18 |Magor |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Monique Mawulawe<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=24 Agosto 2020 |title=Monique Mawulawe Agbedekpui couronnée Miss Ghana 2020 |url=https://www.afrik.com/monique-mawulawe-agbedekpui-couronnee-miss-ghana-2020 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> |20 |[[Accra]] |- |'''{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]]''' |Lucila Benita<ref>{{cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=5 Setyembre 2021 |title=Originaire de Malabo, Lucila Benita sacrée Miss Monde Guinée Equatoriale |url=https://www.afrik.com/originaire-de-malabo-lucila-benita-sacree-miss-monde-guinee-equatoriale |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Afrik.com |language=fr}}</ref> |21 |Malabo |- |{{flagicon|Guadeloupe|local}} '''[[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]]''' |Prescilla Larose<ref>{{Cite web |date=16 Hulyo 2020 |title=La Guadeloupe participe au 70e concours de Miss Monde en Thaïlande |url=https://www.guadeloupe.franceantilles.fr/actualite/societe/la-guadeloupe-participe-au-70e-concours-de-miss-monde-en-thailande-570766.php |access-date=2 Agosto 2022 |website=France-Antilles Guadeloupe |language=fr}}</ref> |22 |Le Moule |- |{{flagicon|GUI}} '''[[Guinea|Guniya]]''' |Nene Bah<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=20 Nobyembre 2021 |title=Miss Monde : MHD apporte son soutien à Saran Bah, Dalein Diallo aussi |url=https://www.afrik.com/miss-monde-mhd-apporte-son-soutien-a-saran-bah-dalein-diallo-aussi |access-date=2 Agosto 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> |24 |[[Conakry]] |- |{{flagicon|GBS}} '''[[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' |Itchacénia Da Costa<ref>{{Cite web |last=Fortes |first=Véronique |date=30 Nobyembre 2021 |title=Miss World 2021 : qui sont ces candidates qui représentent l'Afrique de l'Ouest ? |url=https://www.ivoiresoir.net/miss-world-2021-qui-sont-ces-candidates-qui-representent-lafrique-de-louest/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Yeclo.ci |language=fr-FR}}</ref> |21 |[[Bissau]] |- |'''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' |Khalia Hall<ref>{{cite web |date=9 Oktubre 2021 |title=Khalia Hall wins Miss Jamaica World 2021 |url=https://jamaica-gleaner.com/article/entertainment/20211009/khalia-hall-wins-miss-jamaica-world-2021 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Gleaner |language=en}}</ref> |25 |Saint Ann |- |'''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' |Tamaki Hoshi |20 |[[Tokyo]] |- |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |Erlande Berger<ref>{{Cite web |last=Nicolas |first=Eberline |date=4 Oktubre 2021 |title=Erlande Berger, Miss World Haïti 2021 |url=https://haiti.loopnews.com/content/erlande-berger-miss-world-haiti-2021 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Loop News |language=en}}</ref> |24 |[[Port-au-Prince]] |- |{{flagicon|GIB}} '''[[Gibraltar|Hibraltar]]''' |Janice Sampere<ref>{{cite web |last=Gomez |first=Eyleen |date=8 Hulyo 2021 |title=Janice Sampere is crowned Miss Gibraltar 2021 |url=https://www.chronicle.gi/janice-sampere-is-crowned-miss-gibraltar-2021/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Gibraltar Chronicle |language=en}}</ref> |23 |Gibraltar |- |{{flagicon|NIR}} '''[[Hilagang Irlanda]]''' |Anna Leitch<ref>{{cite news |last=McGovern |first=Eimear |date=7 Setyembre 2021 |title=Miss Northern Ireland 2021: Cookstown's Anna Leitch crowned |language=en-GB |work=Belfast Telegraph |url=https://www.belfasttelegraph.co.uk/news/northern-ireland/miss-northern-ireland-2021-cookstowns-anna-leitch-crowned-40825835.html |access-date=30 Hulyo 2022}}</ref> |27 |Cookstown |- |'''{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]]''' |Dayana Bordas<ref>{{Cite web |date=30 Agosto 2021 |title=Dayana Bordas, la primera miskita en convertirse en Miss Honduras Mundo |url=https://www.elheraldo.hn/fotogalerias/entretenimiento/dayana-bordas-miss-honduras-mundo-la-mosquitia-2021-NREH1488995 |access-date=2 Agosto 2022 |website=El Heraldo |language=es-HN}}</ref> |24 |Ahuas |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Manasa Varanasi<ref>{{cite web |date=11 Pebrero 2021 |title=Who is Manasa Varanasi? All You Need to Know About Miss India World 2020 |url=https://www.news18.com/news/lifestyle/who-is-manasa-varanasi-all-you-need-to-know-about-miss-india-world-2020-3420266.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=News18 India |language=en}}</ref> |24 |[[Hyderabad, India|Hyderabad]] |- |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' |Pricilia Carla Yules<ref name="Miss Indonesia 2020 (2)">{{cite web |date=27 Pebrero 2020 |title=Pricilia Carla Yules crowned Miss Indonesia 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/pricilia-carla-yules-crowned-miss-indonesia-2020/eventshow/74335375.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Times of India |language=en}}</ref> |25 |Surabaya |- |{{flagicon|ENG}} '''[[Inglatera]]''' |Rehema Muthamia<ref>{{Cite web |last=Syed |first=Armani |date=5 Nobyembre 2021 |title=Miss England winner Rehema Muthamia says she expected to face racism after winning the pageant |url=https://www.insider.com/miss-england-winner-rehema-muthamia-says-received-racist-remarks-2021-11 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Insider |language=en-US}}</ref> |25 |Mill Hill |- |{{flagicon|Iraq}} '''[[Iraq|Irak]]''' |Maria Farhad<ref>{{cite web |last=Darwish |first=Riham |date=2 Agosto 2021 |title=Christian Survivor of ISIS Crowned as Miss Iraq 2021 |url=https://www.albawaba.com/node/christian-survivor-isis-crowned-miss-iraq-2021-1440788 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Al Bawaba |language=en}}</ref> |20 |Mosul |- |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' |Pamela Uba<ref>{{Cite web |last=Blackett |first=L'Oréal |date=17 Setyembre 2021 |title=Pamela Uba’s Historic Win Is Only The First Step For Miss Ireland |url=https://www.bustle.com/entertainment/who-is-pamela-uba-miss-ireland-2021 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Bustle |language=en}}</ref> |25 |Galway |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Claudia Motta<ref>{{Cite web |date=29 Setyembre 2021 |title=Chi è Claudia Motta, Miss Mondo Italia che vuole diventare magistrato |url=https://www.today.it/donna/miss-mondo-italia-chi-e-claudia-motta.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Today |language=it}}</ref> |21 |Velletri |- | '''{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]]''' | Phum Sophorn<ref>{{Cite web |date=19 Oktubre 2021 |title=Lộ diện dàn mỹ nhân Châu Á tham dự Hoa hậu Thế giới 2021 |url=https://www.congluan.vn/lo-dien-dan-my-nhan-chau-a-tham-du-hoa-hau-the-gioi-2021-post162182.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Nhà báo & Công luận |language=vi}}</ref> | 19 | [[Nom Pen]] |- | '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' | Audrey Monkam<ref>{{Cite web |last=Funwie |first=Bruno Ndonwie |date=31 Disyembre 2019 |title=Audrey Nabila Monkam wins Miss Cameroon 2020 |url=https://www.crtv.cm/2019/12/audrey-nabila-monkam-wins-miss-cameroon-2020/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Cameroon Radio Television |language=fr-FR}}</ref> | 24 | Bali Nyonga |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Svetlana Mamaeva<ref>{{Cite web |date=9 Nobyembre 2020 |title=Svetlana Mamaeva chosen as Miss World Canada 2020 |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/svetlana-mamaeva-chosen-as-miss-world-canada-2020/articleshow/79128064.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> | 21 | Maple |- | '''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' | Rashana Hydes<ref>{{Cite web |last=Wheaton |first=Vicki |date=30 Mayo 2021 |title=Rashana Hydes crowned Miss World Cayman Islands 2021 |url=https://www.caymancompass.com/2021/05/30/rashana-hydes-crowned-miss-world-cayman-islands-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Cayman Compass |language=en-GB}}</ref> | 24 | West Bay |- |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |Sharon Obara<ref>{{cite web |last=Matiko |first=Thomas |date=29 Agosto 2021 |title=Kenya: Sharon Obara Crowned Miss World Kenya 2021 |url=https://allafrica.com/stories/202108290078.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=AllAfrica}}</ref> |19 |[[Nairobi]] |- |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |Andrea Aguilera<ref>{{Cite web |last=Valencia |first=Daniel |date=23 Nobyembre 2021 |title=¿Quién es Andrea Aguilera? Representante de Colombia en Miss Mundo |url=https://colombia.as.com/colombia/2021/11/24/tikitakas/1637721467_105411.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Diario AS |language=es-co}}</ref> |23 |[[Talaan ng mga lungsod sa Colombia|Medellin]] |- |'''{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]]''' |Tamara Del Maso<ref>{{Cite web |date=17 Hunyo 2021 |title=Tamara Dal Maso selected as Miss Puntarenas 2021 |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/tamara-dal-maso-selected-as-miss-puntarenas-2021/articleshow/83603970.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |23 |Puntarenas |- |{{flagicon|LUX}} '''[[Luxembourg|Luksemburgo]]''' |Emilie Boland<ref>{{Cite web |date=1 Disyembre 2021 |title=Emilie Boland greift nach der Krone |url=https://www.wort.lu/de/panorama/emilie-boland-greift-nach-der-krone-61a74b23de135b9236fa6b10 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Luxemburger Wort |language=de}}</ref> |25 |Sandweiler |- |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |Hugrún Birta Egilsdóttir<ref>{{Cite web |last=Sigfúsdóttir |first=Sylvía Rut |date=15 Nobyembre 2021 |title=Hugrún Birta verður fulltrúi Íslands í Miss World í desember |url=https://www.visir.is/g/20212183220d |access-date=3 Agosto 2022 |website=Vísir.is |language=is}}</ref> |22 |[[Reikiavik]] |- |{{flagicon|MAD}} '''[[Madagascar|Madagaskar]]''' |Nellie Anjaratiana<ref>{{cite web |date=20 Agosto 2020 |title=Nellie Anjaratiana crowned Miss World Madagascar 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/nellie-anjaratiana-crowned-miss-world-madagascar-2020/articleshow/77654409.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |24 |[[Antananarivo]] |- |{{flagicon|MAC}} '''[[Macau|Makáw]]''' |Jia Ni Yuan<ref>{{Cite web |date=25 Oktubre 2021 |title="上热点"热烈祝贺"第70届世界小姐大赛澳门总决赛"圆满落幕_佳丽 |url=https://www.sohu.com/a/497072748_121119332 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Sohu |language=zh}}</ref> |28 |Makaw |- |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' |Lavanya Sivaji<ref>{{Cite web |last=Jayatilaka |first=Tania |date=22 Oktubre 2021 |title=Here's What You Didn't Know About Miss World Malaysia 2021 Winner Lavanya Sivaji |url=https://www.tatlerasia.com/culture/arts/what-you-didnt-know-about-miss-world-malaysia-2021-lavanya-sivaji |access-date=3 Agosto 2022 |website=Tatler Asia |language=en}}</ref> |26 |Batu Caves |- |'''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' |Naomi Dingli<ref>{{Cite web |date=17 Nobyembre 2021 |title=Naomi Dingli goes to Puerto Rico for 70th edition of Miss World |url=https://timesofmalta.com/articles/view/naomi-dingli-goes-to-puerto-rico-for-the-70th-edition-of-miss-world.915525 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Times of Malta |language=en-gb}}</ref> |26 |[[Valletta]] |- |'''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Angélique Sanson<ref>{{cite web |last=Seetamonee |first=Rajmeela |date=5 Oktubre 2019 |title=Miss Mauritius 2019-2020 : Angélique Sanson remporte la couronne |url=https://defimedia.info/miss-mauritius-2019-2020-angelique-sanson-remporte-la-couronne |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Le Défi Media Group |language=fr}}</ref> |25 |Curepipe |- |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |Karolina Vidales<ref>{{cite web |last=Ochoa |first=Rafael |date=2 Hulyo 2021 |title=Michoacán gana Miss México 2021 |url=https://www.elheraldodechihuahua.com.mx/gossip/michoacan-gana-certamen-miss-mexico-2021-miss-world-miss-grand-internacional-karolina-vidales-6914620.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=El Heraldo de Chihuahua |language=es}}</ref> |24 |Jiquilpan |- |{{flagicon|MDA}} '''[[Moldova|Móldoba]]''' |Tatiana Ovcinicova |23 |[[Chișinău]] |- |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |Burte-Ujin Anu<ref>{{Cite web |last=Tseesuren |first=A. |date=21 Oktubre 2021 |title="Дэлхийн мисс"-т өрсөлдөх УРАН НУГАРААЧ |url=https://news.mn/r/2487736/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=News.MN |language=mn}}</ref> |23 |[[Ulan Bator]] |- |'''{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]]''' |Annerie Mare<ref>{{Cite web |last=Mouton |first=Rinelda |date=12 Hulyo 2021 |title=Namibian beauties to strut their stuff overseas |url=https://www.namibian.com.na/103397/read/Namibian-beauties-to-strut-their-stuff-overseas |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Namibian |language=en}}</ref> |26 |Kamanjab |- |'''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' |Namrata Shrestha<ref>{{Cite news |date=5 Disyembre 2020 |title=Namrata Shrestha wins Miss Nepal World 2020 |language=en |website=The Kathmandu Post |url=https://kathmandupost.com/art-culture/2020/12/05/namrata-shrestha-wins-miss-nepal-world-2020 |access-date=30 Hulyo 2022}}</ref> |24 |[[Katmandu|Kathmandu]] |- |'''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' |Oluchi Madubuike<ref>{{Cite web |last=Awodipe |first=Tobi |date=25 Setyembre 2021 |title=2021 MBGN: Miss Nigeria for world beauty pageant in Puerto Rico |url=https://editor.guardian.ng/saturday-magazine/fashion/2021-mbgn-miss-nigeria-for-world-beauty-pageant-in-puerto-rico/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Guardian Nigeria |language=en-US}}</ref> |25 |[[Abuja]] |- |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |Sheynnis Palacios<ref>{{Cite web |date=20 Pebrero 2020 |title=Sheynnis Palacios crowned Miss Mundo Nicaragua 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/others/Sheynnis-Palacios-crowned-Miss-Mundo-Nicaragua-2020/eventshow/74223799.cms |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |21 |[[Managua]] |- |'''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |Amine Storrød<ref>{{Cite web |last=DeNiazi |first=Daniel |date=24 Oktubre 2021 |title=Amine Storrød deltar i Miss World |url=https://www.extraavisen.no/amine-storrod-deltar-i-miss-world/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Extraavisen |language=nb-NO}}</ref> |21 |Hvaler |- |'''{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]]''' |Lizzy Dobbe<ref name=":1" /> |21 |Den Helder |- |'''{{flagicon|PAN}} [[Panama]]''' |Krysthelle Barretto<ref>{{cite web |date=9 Oktubre 2020 |title=Krysthelle Barreto, la nueva Miss Mundo Panamá |url=https://www.diaadia.com.pa/fama/krysthelle-barreto-la-nueva-miss-mundo-panama-371189 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Día a Día |language=es}}</ref> |25 |[[Lungsod ng Panama]] |- |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' |Bethania Borba<ref>{{Cite web |date=29 Setyembre 2021 |title=Presentan a la nueva Miss Mundo Paraguay |url=https://www.ultimahora.com/breves-n2963809.html |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Ultima Hora |language=es}}</ref> |20 |Presidente Franco |- |'''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' |Paula Montes<ref>{{cite web |last=Villegas |first=Luciana |date=5 Setyembre 2021 |title=Paula Montes, la modelo que creció en Arequipa y representará al Perú en el Miss World 2021 |url=https://elcomercio.pe/viu/actitud-viu/miss-world-2021-paula-montes-la-modelo-que-crecio-en-arequipa-y-representara-al-peru-en-el-miss-world-2021-historias-ec-modelo-talento-peruano-noticia/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=El Comercio Perú |language=es}}</ref> |25 |[[Lungsod ng Lima|Lima]] |- |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |Tracy Perez<ref>{{Cite web |date=4 Oktubre 2021 |title=Tracy Maureen Perez takes Miss World Philippines crown |url=https://cnnphilippines.com/entertainment/2021/10/4/Miss-World-Philippines-2021-Tracy-Maureen-Perez.html |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref> |28 |[[Lungsod ng Cebu]] |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |Emilia Lepomäki<ref>{{Cite web |last1=Mettänen |first1=Heli |last2=Puljujärvi |first2=Ismo |date=18 Setyembre 2021 |title=Essi Unkuri on uusi Miss Suomi |url=https://www.iltalehti.fi/viihdeuutiset/a/2200d81c-848e-462f-bb7d-52fd6197a58f |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Iltalehti |language=fi}}</ref> |23 |Vantaa |- |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |'''Karolina Bielawska'''<ref>{{Cite web |last=Królak |first=Sergiusz |date=26 Nobyembre 2019 |title=Karolina Bielawska została Miss Polonia 2019. Kim jest nowo wybrana "najpiękniejsza Polka"? |url=https://plejada.pl/newsy/karolina-bielawska-kim-jest-miss-polonia-2019-wiek-wzrost-ma-chlopaka/qglpq52 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Onet.pl |language=pl}}</ref> |22 |Łódź |- |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Aryam Díaz<ref>{{cite web |date=24 Abril 2021 |title=Candidata de Naranjito se corona Miss Mundo de Puerto Rico 2021! |url=https://www.metro.pr/pr/entretenimiento/2021/04/24/candidata-naranjito-se-corona-miss-mundo-puerto-rico-2021.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Metro International |language=es}}</ref> |23 |Naranjito |- |'''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' |Lidy Alves<ref>{{Cite web |last=Ribeiro |first=Mariana |date=23 Setyembre 2021 |title=Barrosã Lidy Alves conquista o título de Miss Portuguesa 2021 |url=https://www.avozdetrasosmontes.pt/barrosa-lidy-alves-conquista-o-titulo-de-miss-portuguesa-2021/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=A Voz de Trás-os-Montes |language=pt-PT}}</ref> |25 |Vila Real |- |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |April Benayoum<ref>{{Cite web |last=Tesoriere |first=Ronan |date=23 Oktubre 2021 |title=April Benayoum sera la candidate de la France au concours Miss Monde |url=https://www.leparisien.fr/culture-loisirs/april-benayoum-sera-la-candidate-de-la-france-au-concours-miss-monde-23-10-2021-RMKI4ZAY3VANPLJQSAAZBZHRPI.php |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Le Parisien |language=fr}}</ref> |22 |Éguilles |- |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |Emmy Peña<ref>{{cite web |date=5 Setyembre 2021 |title=Emmy Peña es la nueva Miss Mundo Dominicana 2021 |url=https://www.diariolibre.com/revista/cultura/emmy-pena-es-la-nueva-miss-mundo-dominicana-2021-DH28588830 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Diario Libre |language=es}}</ref> |24 |Duarte |- |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |Karolína Kopíncová<ref>{{Cite web |last= |date=24 Hulyo 2020 |title=Novou královnou krásy se stala Karolína Kopíncová (22)! Pomohla jí k vítězství plastika? |url=https://www.blesk.cz/clanek/celebrity-ceske-celebrity/650625/novou-kralovnou-krasy-se-stala-karolina-kopincova-22-pomohla-ji-k-vitezstvi-plastika.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Blesk |language=cs}}</ref> |22 |Brno |- |{{flagicon|RWA}} '''[[Rwanda]]''' |Grace Ingabire<ref name=":2" /> |22 |[[Kigali]] |- |'''{{flagicon|LCA}} [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]]''' |Tyler Theophane<ref>{{cite web |date=28 Mayo 2021 |title=Tyler Theophane Is Off to Puerto Rico |url=https://thevoiceslu.com/2021/05/tyler-is-off-to-puerto-rico/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Voice St. Lucia}}</ref> |23 |Choiseul |- |{{flagicon|SEN}} '''[[Senegal|Sénegal]]''' |Penda Sy<ref name=":3" /> |24 |Tambacounda |- |{{flagicon|SRB}} '''[[Serbia|Serbiya]]''' |Andrijana Savic<ref>{{Cite web |date=4 Hunyo 2021 |title=Najlepša među nama: Mis Srbije Andrijana Savić je nova zvezda "Telegraf editorijala" |url=https://www.telegraf.rs/zivot-i-stil/moda/3346661-najlepsa-medju-nama-mis-srbije-andrijana-savic-je-nova-zvezda-telegraf-editorijala |access-date=3 Agosto 2022 |website=Telegraf.rs |language=sr}}</ref> |21 |[[Belgrado]] |- |'''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' |Khai Ling Ho<ref>{{Cite web |date=18 Oktubre 2021 |title=18-year-old Khailing Ho Crowned Miss World Singapore 2021 |url=https://finance.yahoo.com/news/18-old-khailing-ho-crowned-100700456.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Yahoo! Finance |language=en-US}}</ref> |18 |Singapore |- |{{flagicon|SXM}} '''[[Sint Maarten]]''' |Lara Mateo<ref name=":7" /> |24 |Philipsburg |- |{{flagicon|SOM}} '''[[Somalia|Somalya]]''' |Khadija Omar<ref>{{Cite web |last= |date=19 Marso 2022 |title=Meet Somalia’s Khadija Omar, the First Hijabi Beauty Queen in History to make Top 13 |url=https://www.bellanaija.com/2022/03/miss-world-somalia-khadija-omar/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=BellaNaija |language=en-US}}</ref> |20 |[[Mogadishu]] |- |{{flagicon|SRI}} '''[[Sri Lanka]]''' |Sadé Greenwood<ref>{{Cite web |last=Wickramasinghe |first=Kamanthi |date=12 Nobyembre 2021 |title=Sadé Greenwood takes her first walk as Siyatha Miss World Sri Lanka 2021 |url=https://www.dailymirror.lk/life/Sadé-Greenwood-takes-her-first-walk-as-Siyatha-Miss-World-Sri-Lanka-2021/243-224598 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Daily Mirror |language=en}}</ref> |18 |[[Colombo]] |- |'''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' |Gabriella Lomm Mann<ref>{{Cite web |last=Blomberg |first=Linnea |date=24 Oktubre 2021 |title=Gabriella, 26, representerar Sverige i Miss World: ”Handlar inte bara om skönhet” |url=https://www.expressen.se/noje/gabriella-representerar-sverige-i-miss-world-2021-/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=Expressen |language=sv}}</ref> |26 |[[Estokolmo]] |- |'''{{flagicon|TZA}} [[Tanzania|Tansaniya]]''' |Julianna Rugumisa<ref>{{Cite web |last=Wambura |first=Bethsheba |date=15 Hulyo 2021 |title=Confusion at Miss Tanzania as winner is ruled unfit to represent the country at Miss World |url=https://www.thecitizen.co.tz/tanzania/news/entertainment/confusion-at-miss-tanzania-as-winner-is-ruled-unfit-to-represent-the-country-at-miss-world-3474240 |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Citizen |language=en}}</ref> |23 |[[Kilimanjaro]] |- |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |Shudufhadzo Musida<ref>{{Cite web |last=Morkel |first=Graye |date=10 Disyembre 2020 |title=Shudufhadzo Musida to represent SA at Miss World |url=https://www.news24.com/channel/the-juice/news/pageant/miss-sa-shudufhadzo-musida-to-represent-sa-at-miss-world-20201210 |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Channel 24 |language=en}}</ref> |25 |Limpopo |- |'''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' |Tara Hong<ref>{{Cite web |last= |date=19 Oktubre 2021 |title=Cô gái 21 tuổi đoạt Hoa hậu Thế giới Hàn Quốc |url=https://vnexpress.net/co-gai-21-tuoi-doat-hoa-hau-the-gioi-han-quoc-4373858.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> |21 |[[Seoul]] |- |{{flagicon|TTO}} '''[[Trinidad at Tobago]]''' |Jeanine Brandt<ref>{{cite web |last=Webb |first=Yvonne |date=1 Pebrero 2021 |title=Jeanine Brandt is the new Miss World TT |url=https://newsday.co.tt/2021/02/01/jeanine-brandt-is-the-new-miss-world-tt/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Trinidad and Tobago Newsday |language=en}}</ref> |25 |San Fernando |- |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |Carol Drpic<ref>{{Cite web |last= |date=28 Hulyo 2021 |title=[FOTOS] Conoce a Carol Drpic: La magallánica que se convirtió en la Miss Mundo Chile 2021 |url=https://www.meganoticias.cl/tendencias/345655-miss-mundo-chile-carol-drpic-quien-es-28-07-2021.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Mega |language=es-cl}}</ref> |21 |Punta Arenas |- |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |Jiang Siqi |21 |[[Beijing]] |- |{{flagicon|TUN}} '''[[Tunisya]]''' |Amani Layouni<ref>{{Cite web |last=Dejoui |first=Nadia |date=13 Oktubre 2021 |title=Amani Layouni, Miss Sousse candidate à Miss Monde 2021 |url=https://www.leconomistemaghrebin.com/2021/10/13/amani-layouni-miss-sousse-candidate-a-miss-monde-2021/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=L'Economiste Maghrébin |language=fr-FR}}</ref> |22 |Mahdia |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |Dílara Korkmaz<ref>{{Cite web |date=9 Setyembre 2021 |title=Miss Turkey 2021'in birincisi Dilara Korkmaz seçildi |url=https://www.cumhuriyet.com.tr/galeri/miss-turkey-2021in-birincisi-dilara-korkmaz-secildi-1867316 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Cumhuriyet |language=tr}}</ref> |23 |[[Ankara]] |- |{{flagicon|UGA}} '''[[Uganda]]''' |Elizabeth Bagaya<ref>{{Cite web |last=Odeke |first=Steven |date=24 Nobyembre 2021 |title=Miss Uganda could miss Miss World due to delayed visa |url=https://www.newvision.co.ug/articledetails/120654 |access-date=3 Agosto 2022 |website=New Vision |language=en}}</ref> |26 |Bombo |- |'''{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]]''' |Aleksandra Yaremchuk<ref>{{Cite web |last=Ponomarenko |first=Anna |date=21 Oktubre 2021 |title=Олександра Яремчук - нова "Міс Україна". Вона поїде на Miss World в Пуерто-Ріко |url=https://stars.segodnya.ua/ua/stars/ukrainian/titul-miss-ukraina-2021-zavoevala-1580529.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Segodnya |language=uk}}</ref> |22 |Vinnytsia |- |{{flagicon|HUN}} '''[[Hungary|Unggarya]]''' |Lili Tótpeti<ref>{{Cite web |last=Kovacs |first=Ferenc |date=29 Oktubre 2021 |title=Nagykanizsai lány a Miss World Hungary győztese |url=https://index.hu/belfold/2021/10/29/totpeti-lili-miss-world-hungary-nagykanizsa-szepsegverseny/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Index |language=hu}}</ref> |20 |Nagykanizsa |- |'''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' |Valentina Camejo<ref>{{Cite web |last=Colman |first=Carla |date=29 Mayo 2021 |title=Los certámenes de belleza, ¿un lugar de opresión o una plataforma para alzar la voz? |url=https://www.elobservador.com.uy/nota/los-certamenes-de-belleza-un-lugar-de-opresion-o-una-plataforma-para-alzar-la-voz--202152719460 |access-date=3 Agosto 2022 |website=El Observador |language=es}}</ref> |24 |[[Montevideo]] |} ==Mga sanggunian== {{Reflist}}{{Miss World}} 7tcquvazpsm6jrr7ft27x1qr1i6o6f5 1960570 1960393 2022-08-05T01:56:57Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki {{Infobox beauty pageant|name=Miss World 2021|date=ika-16 ng Marso 2022|venue=Coca-Cola Music Hall, San Juan, [[Porto Riko]]|broadcaster={{Hlist|REELZ|London Live|Univision}}|entrants=97|placements=30|debuts={{Hlist|[[Irak]]|[[Somalya]]}}|withdrawals={{Hlist|[[Antigua at Barbuda]]|[[Aruba]]|[[Australya]]|[[Bagong Silandiya]]|[[Barbados]]|[[Biyelorusya]]|[[Dinamarka]]|[[Etiyopiya]]|[[Gresya]]|[[Guwatemala]]|[[Guyana]]|[[Heyorhiya]]|[[Kapuluang Birheng Britaniko]]|[[Kapuluang Birhen ng Estados Unidos]]|[[Kapuluang Cook]]|[[Kasakistan]]|[[Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Laos]]|[[Miyanmar]]|[[Montenegro]]|[[Rusya]]|[[Samoa]]|[[Sierra Leone]]|[[Taylandiya]]|[[Timog Sudan]]}}|returns={{Hlist|[[Baybaying Garing]]|[[Belis]]|[[Estonya]]|[[Guniya]]|[[Kamerun]]|[[Madagaskar]]|[[Namibya]]|[[Noruwega]]|[[Santa Lucia (bansa)|Sant Lucia]]|[[Serbiya]]|[[Sint Maarten]]|[[Urugway]]}}|before=[[Miss World 2019|2019]]|next=[[Miss World 2022|2022]]|image=File:Karolina Bielawska (cropped).jpg|caption=Karolina Bielawska, Miss World 2021|presenters={{Hlist|Peter Andre|Fernando Allende}}|entertainment={{Hlist|Don Omar|Gente de Zona|Victor Manuel|Pedro Capo|Puerto Rico Philharmonic Orchestra}}|winner='''Karolina Bielawska'''|represented='''{{Flagicon|POL}} [[Polonya]]'''}}Ang '''Miss World 2021''' ay ang ika-70 na edisyon ng [[Miss World]] pageant, na ginanap sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] noong ika-16 ng Marso 2022. Ang kompetisyon ay orihinal na nakatakda sa José Miguel Agrelot Coliseum noong ika-16 ng Disyembre 2021. Gayunpaman, ang kompetisyon ay na-reschedule sa ika-16 ng Marso 2022 dahil sa pandemya ng COVID-19 sa Porto Riko.<ref>{{Cite web |date=22 Disyembre 2021 |title=Miss World resets coronation night to March 2022 |url=https://www.cnnphilippines.com/lifestyle/2021/12/22/Miss-World-2021-coronation-night-March-2022.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Bernardino |first=Stephanie |date=23 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 pageant reset to March 2022 |url=https://mb.com.ph/2021/12/23/miss-world-2021-pageant-reset-to-march-2022/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Manila Bulletin]] |language=en-US}}</ref> Pagkatapos ng kompetisyon, kinoronahan ni Toni-Ann Singh ng [[Jamaica|Hamayka]] si Karolina Bielawska ng [[Polonya]] bilang Miss World 2021. Ito ang pangalawang tagumpay ng Polonya sa kasaysayan ng kompetisyon. Nagtapos bilang first runner-up si Shree Saini ng [[Estados Unidos]] samantalang nagtapos bilang second runner-up si Olivia Yacé ng [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]].<ref>{{Cite news |date=17 Marso 2022 |title=Poland win Miss World 2022, Cote d'Ivoire collect 2nd runner up |language=West African Pidgin English |work=BBC News Pidgin |url=https://www.bbc.com/pidgin/world-60778320 |access-date=31 Hulyo 2022}}</ref><ref>{{Cite web |last=Adina |first=Armin P. |last2=Pasajol |first2=Anne |date=17 Marso 2022 |title=Miss World 2021 is Karolina Bielawska of Poland |url=https://entertainment.inquirer.net/441524/miss-world-2021-is-karolina-bielawska-of-poland |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Philippine Daily Inquirer]] |language=en}}</ref> Mga kandidata mula sa 97 mga bansa at teritoryo ang kumalahok sa kompetisyong ito. Pinangunahan nina Peter Andre at Fernando Allende ang kompetisyon. Nagtanghal sina Don Omar, Gente de Zona, Victor Manuel, Pedro Capo, at ang Filarmonica de Puerto Rico sa edisyong ito.<ref>{{Cite web |last=Reiher |first=Andrea |date=16 Marso 2022 |title=Miss World 2021-2022 Schedule: What Time & Channel to Watch |url=https://heavy.com/entertainment/miss-world-time-channel-schedule-2021-2022/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Heavy.com |language=en-US}}</ref> == Kasaysayan == [[Talaksan:Coliseum of PR.JPG|thumb|250x250px|Coliseo de Puerto Rico José Miguel Agrelot, lokasyon para sa ilang parte ng Miss World 2021.]] === Lokasyon at petsa ng kompetisyon === Ang ika-70 edisyon ng kompetisyon ay orihinal na nakatakda sa katapusan ng taong 2020. Gayunpaman, naudlot ang kompetisyon dulot ng [[pandemya ng COVID-19]], at inanunsyo ng [[Miss World|Miss World Organization]] noong ika-29 ng Hulyo 2020 na ang ika-70 edisyon ng kompetisyon ay magaganap sa katapusan ng taong 2021.<ref>{{Cite web |date=30 Hulyo 2020 |title=Miss World cancels 2020 edition |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-world-cancels-2020-edition-moves-to-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=24 Hulyo 2020 |title=Miss World 2020 to be held in 2021? |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/Miss-World-2020-to-be-held-in-2021/eventshow/77156276.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Noong ika-8 ng Marso 2021, kinumpirma ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay mangyayari sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] sa ika-16 ng Disyembre 2021.<ref>{{Cite web |date=11 Marso 2021 |title=Miss World 2021 finale date announced! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/miss-world-2021-finale-date-announced/articleshow/81462288.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Rodríguez Caraballo |first=Harry |date=8 Marso 2021 |title=¡Confirmado! Celebrarán concurso internacional de Miss Mundo en Puerto Rico |url=https://www.metro.pr/pr/entretenimiento/2021/03/08/confirmado-celebraran-concurso-internacional-miss-mundo-puerto-rico.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Metro Puerto Rico |language=es}}</ref> Ngunit dahil sa pagtaas ng pangangailan ng mga tiket, inanunsyo ng Miss World Organization noong ika-2 ng Setyembre 2021 na ang kompetisyon ay inilipat sa José Miguel Agrelot Coliseum, ang pinakamalaking ''indoor venue'' sa Porto Riko.<ref>{{Cite web |date=4 Setyembre 2021 |title=With a rise in demand for finale tickets, Miss World 2021 venue shifted! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/with-a-rise-in-demand-for-finale-tickets-miss-world-2021-venue-shifted/articleshow/85931318.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Kumalat ang banta ng [[SARS-CoV-2 Omicron variant]] sa ilang bahagi ng daigdig sa panahon ng mga ''pre-pageant activity'', at ang banta ng birus ay nagsimula na ring kumalat sa Porto Riko. Noong ika-14 ng Disyembre 2021, nagpositibo sa COVID-19 si Pricilia Carla Yules ng [[Indonesia|Indonesya]]. Bilang pag-iingat, ang kaniyang kakuwarto na si Manasa Varanasi ng [[Indiya]] at lima pa ay inuri bilang mga hinihinalang kaso.<ref>{{Cite web |last=Anna |first=Elvira |date=15 Disyembre 2021 |title=Kabar Terbaru Carla Yules di Miss World 2021, Ini Penjelasan Liliana Tanoesoedibjo |url=https://www.inews.id/lifestyle/seleb/kabar-terbaru-carla-yules-di-miss-world-2021-ini-penjelasan-liliana-tanoesoedibjo |access-date=31 Hulyo 2022 |website=iNews |language=id}}</ref> Kinumpirma ng tagapangulo ng Miss World Organization na si Julia Morley na ang mga kandidata ay kasalukuyang nakahiwalay at naka-quarantine at hindi sila maaring umakyat sa entablado sa palabas kung hindi sila maglalabas ng negatibong PCR test. Subalit lahat ng mga kandidata ay kabilang pa rin sa kompetisyon.<ref>{{Cite web |date=15 Disyembre 2021 |title=Aisladas varias candidatas de Miss Mundo por posible contagio de COVID-19 |url=https://www.primerahora.com/entretenimiento/reinas-belleza/notas/aisladas-varias-candidatas-de-miss-mundo-por-posible-contagio-de-covid-19/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Primera Hora |language=es}}</ref><ref>{{Cite web |last=Vargas Rodríguez |first=Shakira |date=14 Disyembre 2021 |title=Investigan casos sospechosos de COVID-19 entre siete concursantes de Miss Mundo 2021 |url=https://www.elnuevodia.com/entretenimiento/farandula/notas/investigan-posibles-casos-de-covid-19-entre-siete-concursantes-de-miss-mundo-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Nuevo Día |language=es}}</ref> Noong ika-15 ng Disyembre, kinumpirma ng ''Puerto Rico Department of Health'' na 17 postibong kaso ng COVID-19 ay may kinalaman sa mga aktibidad ng Miss World, kabilang ang mga kalahok at mga empleyado.<ref>{{Cite web |last=Tusing |first=David |date=16 Disyembre 2021 |title=17 people at Miss World 2021 pageant test positive for Covid-19 in Puerto Rico |url=https://www.thenationalnews.com/lifestyle/fashion/2021/12/16/17-people-at-miss-world-2021-pageant-test-positive-for-covid-19-in-puerto-rico/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The National |language=en}}</ref> Noong ika-16 ng Disyembre, ilang oras bago ang kompetisyon, nagpasya ang Miss World Organization na muling ipagpaliban ang kompetisyon matapos na magpositibo sa COVID-19 ang 23 kandidata at 15 empleyado ng Miss World.<ref>{{Cite web |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss Mundo é adiado após mais de 20 candidatas contraírem Covid |url=https://g1.globo.com/mundo/noticia/2021/12/17/miss-mundo-e-adiado-apos-mais-de-20-candidatas-contrairem-covid.ghtml |access-date=31 Hulyo 2022 |website=G1 |language=pt-br}}</ref><ref>{{Cite web |last=Pallavi |first=Krishna Priya |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 temporarily postponed after several Covid-19 positive cases |url=https://www.hindustantimes.com/lifestyle/fashion/miss-world-2021-temporarily-postponed-after-several-covid-19-positive-cases-101639708067082.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Hindustan Times |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World coronation night postponed due to COVID-19 |url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2021/12/17/Miss-World-2021-postponed-due-to-COVID-19.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref> Kinumpirma rin ng pambansang direktor ng Miss World Malaysia na nagpositibo rin sa COVID-19 si Lavanya Sivaji ng Malaysia.<ref name=":0">{{Cite web |last=Holland |first=Oscar |last2=Blanco Munoz |first2=Begona |date=17 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 postponed hours before finale amid Covid-19 outbreak |url=https://www.cnn.com/style/article/miss-world-2021-postponed-covid-19/index.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[CNN]] |language=en}}</ref> Inanunsyo ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay muling aayusin at gaganapin sa loob ng susunod na 90 araw.<ref name=":0" /> Noong ika-22 ng Disyembre, kinumpirma ng Miss World Organization na ang kompetisyon ay mangyayari sa Coca-Cola Music Hall sa San Juan, [[Puerto Rico|Porto Riko]] sa ika-16 ng Marso 2022 at hindi sa José Miguel Agrelot Coliseum. Ang 40 ''semifinalist'' lang ang bumalik sa Porto Riko para sa na-reschedule na kompetisyon.<ref>{{Cite web |date=22 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 new pageant finale date has been announced |url=https://indianexpress.com/article/lifestyle/life-style/miss-world-2021-pageant-finale-rescheduled-date-puerto-rico-manasa-varanasi-india-7684505/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Indian Express |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Concepcion |first=Eton B. |date=10 Marso 2022 |title=Tracy Maureen Perez resumes Miss World quest |url=https://manilastandard.net/showbitz/columns0/pageant-concept-by-eton-concepcion/314213313/tracy-maureen-perez-resumes-miss-world-quest.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Manila Standard |language=en-US}}</ref> === Pagpili ng mga kalahok === Ang mga kalahok mula sa 97 mga bansa at teritoryo ay napili upang kumalahok sa kompetisyon. Maraming mga kompetisyong pambansa ang ipinagliban o ganap na nakansela dahil sa [[pandemya ng COVID-19]]. Dahil dito, 16 sa mga kandidata na naatasan upang kumatawan sa kanilang bansa/teritoryo ay mga ''runner-up'' sa kanilang nakaraang kompetisyong pambansa, o napili sa isang ''casting process''. Walong kandidata naman ang nailuklok upang kumatawan sa kanilang bansa/teritoryo matapos ang pag-urong ng orihinal na kalahok. Iniluklok si Amela Agastra upang kumatawan sa [[Albanya]] matapos na umurong ang Miss World Albania 2021 na si Joanna Kiose sa hindi malamang dahilan. <ref>{{Cite web |last= |date=12 Hulyo 2021 |title=Đại diện Albania tại Miss World gây chú ý cùng hình xăm cá tính: Đỗ Hà vẫn ngọt ngào với sức hút riêng |url=https://saostar.vn/nguoi-mau-hoa-hau/dai-dien-albania-tai-miss-world-gay-chu-y-voi-hinh-xam-ca-tinh-202107111754459501.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Saostar.vn |language=vi}}</ref> Iniluklok si Shree Saini, isang ''semifinalist'' sa Miss World America 2020, bilang Miss World America 2021 dahil ang iskedyul ng kompetisyon ay lumagpas na sa panunungkulan ni Alissa Anderegg bilang Miss World America 2020.<ref>{{Cite web |last=Sadosh |first=Raj |date=4 Oktubre 2021 |title=Punjab-born Shree Saini first Indo-American to represent America at Miss World contest |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/punjab-born-shree-saini-first-indo-american-to-represent-america-at-miss-world-contest-320046 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Tribune |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Brody |first=Lanae |date=15 Marso 2022 |title=Miss World America Shree Saini Reveals How She Overcame Horrific Accident to Capture Her Crown |url=https://people.com/human-interest/miss-world-america-shree-saini-overcame-horrific-crash-capture-crown/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=People Magazine |language=en}}</ref> Iniluklok si Miss World Japan 2021 Tamaki Koshi upang kumatawan sa [[Hapon]] dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss World Japan 2020 Maria Kaneya ang petsa ng kompetisyon.<ref>{{Cite web |last= |date=29 Setyembre 2020 |title=Dung mạo tân Hoa hậu Thế giới Nhật Bản |url=https://vnexpress.net/dung-mao-tan-hoa-hau-the-gioi-nhat-ban-4168758.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> Iniluklok si Tamara Del Maso upang kumatawan sa [[Costa Rica|Kosta Rika]] matapos na umurong ang Miss World Costa Rica 2020 na si Andrea Montero dahil sa problema sa visa.<ref>{{Cite web |date=16 Oktubre 2020 |title=Andrea Montero crowned Miss Costa Rica 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/andrea-montero-crowned-miss-costa-rica-2020/articleshow/78714487.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=11 Setyembre 2021 |title=Lộ diện người đẹp đại diện Costa Rica tham gia Miss World 2021 |url=https://vov.vn/giai-tri/nghe-si/lo-dien-nguoi-dep-dai-dien-costa-rica-tham-gia-miss-world-2021-889887.vov |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Voice of Vietnam |language=vi}}</ref> Iniluklok si Lizzy Dobbe, ang first runner-up ng Miss World Nederland 2020-21 upang kumatawan sa [[Netherlands|Olanda]] matapos na umurong ni Miss World Nederland 2020-21 na si Dilay Willemstein dahil sa ayaw niyang mabakunahan laban sa COVID-19.<ref>{{Cite web |last=Gutker |first=Carina |date=1 Hulyo 2021 |title=Lizzy (20) grijpt net naast titel en wordt tweede in Miss World Nederland-verkiezing |url=https://www.nhnieuws.nl/nieuws/288246/lizzy-20-grijpt-net-naast-titel-en-wordt-tweede-in-miss-world-nederland-verkiezing |access-date=31 Hulyo 2022 |website=NH |language=nl}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |last=Jongeneel |first=Anouk |date=7 Oktubre 2021 |title=Lizzy werd tweede maar gaat nu tóch naar Miss World Verkiezing: "Ik ben vereerd" |url=https://www.nhnieuws.nl/nieuws/292795/lizzy-werd-tweede-maar-gaat-nu-toch-naar-miss-world-verkiezing-ik-ben-vereerd |access-date=31 Hulyo 2022 |website=NH |language=nl}}</ref> Iniluklok si Miss Rwanda 2021 Grace Ingabire upang kumatawan sa [[Rwanda]] dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss Rwanda 2020 Nishimwe Naomie ang petsa ng kompetisyon.<ref>{{cite web |date=23 Marso 2020 |title=Nyina wa Miss Rwanda 2020, Nishimwe Naomie, avuga ko yari yaripfuje iryo teka kuva kera |url=https://www.bbc.com/gahuza/51604858 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[BBC News]] |language=rw}}</ref><ref name=":2">{{Cite web |last=Nsabimana |first=Eddie |date=21 Marso 2021 |title=Grace Ingabire crowned Miss Rwanda 2021 |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/grace-ingabire-crowned-miss-rwanda-2021 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The New Times |language=en}}</ref> Iniluklok si Miss Senegal 2021 Penda Sy upang kumatawan sa Senegal dahil lumagpas na sa panunungkulan ni Miss Senegal 2020 Ndeye Fatima Dione ang petsa ng kompetisyon.<ref name=":3">{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=6 Oktubre 2021 |title=Miss monde Sénégal 2021 : Penda Sy succède à Alberta Diatta |url=https://www.afrik.com/miss-monde-senegal-2021-penda-sy-succede-a-alberta-diatta |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> Noong Nobyembre 2021, hayagang ibinunyag ni Dione na siya ay na-droga at ginahasa sa isang pagtitipong pinaghandaan ng mga ''national pageant organizers'' ng Miss Senegal. Dahil dito, si Dione ay nabuntis at kalaunan ay hindi na ito nakakatanggap ng mga imbitasyon para sa mga aktibidad ng Miss Senegal.<ref>{{Cite web |date=26 Nobyembre 2021 |title=Miss Senegal chairperson under fire after blaming beauty queen for provoking her own sexual assault! |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/miss-senegal-chairperson-under-fire-after-blaming-beauty-queen-for-provoking-her-own-sexual-assault/articleshow/87934834.cms |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> Iniluklok si Juliana Rugumisa bilang kinatawan ng Tansaniya matapos na hindi sundin ni Miss Tanzania 2020/2021 Rose David Manfere ang kontrata nito sa Miss Tanzania.<ref>{{Cite web |last=Abdallah |first=Nasra |date=17 Hulyo 2021 |title=Kamati yaanika makosa sita anayotuhumiwa Miss Tanzania |url=https://www.mwananchi.co.tz/mw/michezo/burudani/kamati-yaanika-makosa-sita-anayotuhumiwa-miss-tanzania-3476558 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Mwananchi |language=sw}}</ref> Noong ika-15 ng Disyembre 2021, opisyal na tinuligsa ng pamahalaan ng [[Sint Maarten]] ang paglahok ni Lara Mateo sa Miss World 2021 bilang kinatawan ng teritoryo.<ref name=":7">{{Cite web |last=Wong |first=Melissa |date=15 Disyembre 2021 |title=Sint Maarten Gov’t: Who endorsed Lara Mateo to go to Miss World? |url=https://caribbean.loopnews.com/content/sint-maarten-govt-who-endorsed-lara-mateo-go-miss-world |access-date=1 Agosto 2022 |website=Loop News |language=en}}</ref> Hindi pinili ng Miss Sint Maarten Organization si Lara Mateo upang kumalahok sa Miss World at ang organisasyon ay kasalukuyang iniimbestigahan ng pamahalaan. Sinabi ng Punong Ministro ng Sint Maarten na si Silveria Jacobs na natuklasan ng pamahalaan na si Lara Mateo ay maling nairehistro ng may hawak ng prangkisa ng [[Guadalupe (Pransya)|Guadalupe]] upang kumatawan sa Sint Maarten.<ref name=":4">{{Cite web |last= |first= |date=17 Disyembre 2021 |title=No response to govt. yet on Miss World concerns |url=https://www.thedailyherald.sx/islands/no-response-to-govt-yet-on-miss-world-concerns |access-date=1 Agosto 2022 |website=The Daily Herald |language=en-gb}}</ref> Naglabas ng opisyal na liham ang lokal na pamahalaan ng Sint Maarten na nagsasabing hindi nila iniendorso ang partisipasyon ni Lara Mateo sa Miss World. Idinagdag nila na ang [[San Martin|Kolektibidad ng San Martin]], maging ang kanilang Kagawaran ng Turismo o Kagawaran ng Sining, ay hindi alam o kinikilala ang kandidata, at tiniyak na ang kanilang mga kinatawan ay kakalahok lamang sa Miss France.<ref name=":4" /> Sa edisyong ito unang kumalahok ang [[Iraq|Irak]] at [[Somalia|Somalya]], at bumalik ang [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]], [[Belize|Belis]], [[Estonia|Estonya]], [[Guinea|Guniya]], [[Cameroon|Kamerun]], [[Madagascar|Madagaskar]], [[Namibia|Namibya]], [[Noruwega]], [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]], [[Serbia|Serbya]], [[Sint Maarten]], at [[Uruguay|Urugway]]. Huling kumalahok noong 2001 ang Sint Maarten, noong 2007 ang Estonya, noong 2015 ang Namibya, noong 2016 ang Santa Lucia, noong 2017 ang Baybaying Garing, Guniya, at Urugway, at noong 2018 ang Belis, Kamerun, Madagaskar, Noruwega, at Serbya. Ang mga bansang [[Antigua at Barbuda]], [[Aruba]], [[Australia|Australya]], [[New Zealand|Bagong Silandiya]], [[Barbados]], [[Belarus|Biyelorusya]], [[Dinamarka]], [[Ethiopia|Etiyopiya]], [[Gresya]], [[Guwatemala]], [[Guyana]], [[Georgia (bansa)|Heyorhiya]], [[Kapuluang Birheng Britaniko]], [[US Virgin Islands|Kapuluang Birhen ng Estados Unidos]], [[Kapuluang Cook]], [[Kasakistan]], [[Kyrgyzstan|Kirgistan]], [[Croatia|Kroasya]], [[Laos]], [[Myanmar|Miyanmar]], [[Montenegro]], [[Rusya]], [[Samoa]], [[Sierra Leone]], [[Timog Sudan]], at [[Thailand|Taylandiya]] ay hindi sumali sa edisyong ito. Parehong hindi sumali sina Darya Goncharevich ng Biyelorusya at Natalija Labovic ng Montenegro dahil sa mga kadahilanang pangkalusugan.<ref>{{Cite web |date=18 Nobyembre 2021 |title="Мисс Беларусь-2021" Дарья Гончаревич пропустит конкурс "Мисс Мира" |url=https://sputnik.by/20211118/miss-belarus-2021darya-goncharevich-propustit-konkurs-miss-mira-1058072954.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Sputnik Беларусь |language=ru}}</ref><ref>{{Cite web |date=25 Nobyembre 2021 |title=Natalija na liječenju, neće ići u Portoriko |url=https://rtcg.me/magazin/stil/342695/natalija-na-lijecenju-nece-ici-u-portoriko.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Radio i Televizija Crne Gore |language=cnr}}</ref> Hindi nakasama sa kompetisyon si Star Hellas 2021 Anna Pavlidou ng Gresya matapos nitong hindi makapasok sa teritoryo ng Estados Unidos dahil wala pa siyang ikalawang dosis ng bakuna laban sa COVID-19.<ref>{{Cite web |date=30 Nobyembre 2021 |title=Η Σταρ Ελλάς Άννα Παυλίδου «κόπηκε» από τα Μις Κόσμος γιατί δεν έχει κάνει την 2η δόση του εμβολίου (vid) {{!}} PLUS by gazzetta |url=https://www.gazzetta.gr/plus/2066342/i-star-ellas-anna-paylidoy-kopike-apo-ta-mis-kosmos-giati-den-ehei-kanei-tin-2i-dosi |access-date=1 Agosto 2022 |website=Gazzetta.gr |language=el}}</ref> Hindi sumali sa kompetisyon sina Michelle Calderon ng Guwatemala, Adesha Penn ng Kapuluang Birhen ng Estados Unidos, at Nazerke Karmanova ng Kasakistan dahil sa hindi malamang dahilan.<ref>{{Cite web |last=Vásquez |first=Marisol |date=28 Setyembre 2021 |title=Presentan a Miss Mundo Guatemala |url=https://dca.gob.gt/noticias-guatemala-diario-centro-america/presentan-a-miss-mundo-guatemala/ |access-date=1 Agosto 2022 |website=Diario de Centro América |language=es}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abbotts |first=Lori |date=2 Nobyembre 2021 |title=St. Thomian Adesha Penn wins Miss World USVI crown |url=http://www.virginislandsdailynews.com/island_life/st-thomian-adesha-penn-wins-miss-world-usvi-crown/article_3a2f54f8-a98b-50ab-a0b1-db196092aa6a.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=The Virgin Islands Daily News |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last= |first= |date=17 Nobyembre 2021 |title="Miss Qozogʻiston" eng goʻzal malikalari aniqlandi – foto |url=https://oz.sputniknews-uz.com/20211117/miss-qozogiston-eng-gozal-malikalari-aniqlandi-foto-21383246.html |access-date=1 Agosto 2022 |website=Sputnik Oʻzbekiston |language=uz}}</ref> == Mga Resulta == === Mga pagkakalagay === {| class="wikitable sortable" style="background:#FFFFFF; font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref>{{Cite web |last=Pasajol |first=Anne |date=17 Marso 2022 |title=Miss World 2021: Tracy Maureen Perez advances to top 13 |url=https://entertainment.inquirer.net/441501/miss-world-2021-tracy-maureen-perez-advances-to-top-12 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Philippine Daily Inquirer]] |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=22 Enero 2022 |title=Miss World 2021 announces top 40 contestants |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-world-2021-announces-top-40-contestants/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref> !Kandidata |- |'''Miss World 2021''' | * '''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' – '''Karolina Bielawska''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''Top 6''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales |- |'''Top 13''' | * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà '''§''' * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' – Andrea Aguilera * '''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' – Tracy Perez * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – April Benayoum * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová * '''{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]]''' – Khadija Omar |- |'''Top 40''' | * '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' – Amira Hidalgo * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Mofele * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Bah * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir * '''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' – Nellie Anjaratiana * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Lavanya Sivaji * '''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' – Burte-Ujin Anu * '''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' – Bethania Borba * '''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' – Aryam Díaz * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Peña * '''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' – Sadé Greenwood * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida * '''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' – Jeanine Brandt * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Jiang Siqi * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} <small>'''§''' Panalo sa ''Digital Media Challenge''</small> === Mga Continental Queen === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Kontinente !Kandidata |- |'''Aprika''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''Asya-Pasipiko''' | * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules |- |'''Europa''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch |- |'''Kaamerikahan''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini |- |'''Karinbe''' | * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Peña |} == Mga Challenge Event == === Hamong Head-to-Head === Opisyal na itinalaga ang mga kalahok sa kani-kanilang grupo para sa hamong ''Head-to-Head'' na ipinalabas sa ''Miss World [[YouTube]] Channel'' noong ika-24 ng Nobyembre 2021. Ang mga nagwagi sa bawat grupo ay kumalahok sa ikalawang round ng hamon na ginanap noong ika-9 ng Disyembre 2021 sa Capitol of Puerto Rico.<ref>{{Cite web |date=9 Disyembre 2021 |title=Tracy Perez is group winner of Miss World 2021 head-to-head challenge |url=https://news.abs-cbn.com/life/12/09/21/ph-is-group-winner-of-miss-world-head-to-head-challenge |access-date=1 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]]}}</ref><ref>{{Cite web |last=Nsabimana |first=Eddie |date=10 Disyembre 2021 |title=Miss World: Ingabire loses Head to Head Challenge |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/miss-world-ingabire-loses-head-head-challenge |access-date=1 Agosto 2022 |website=The New Times |language=en}}</ref> Ang walong kandidatang nagwagi sa ikalawang round ay mapapabilang na sa Top 40.<ref>{{Cite web |last=Tuazon |first=Nikki |date=10 Disyembre 2021 |title=Tracy Maureen Perez secures Top 30 spot in Miss World 2021 |url=https://www.pep.ph/news/local/162548/tracy-maureen-perez-top-30-miss-world-2021-a721-20211210 |access-date=1 Agosto 2022 |website=PEP.ph |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Bracamonte |first=Earl D. C. |date=14 Disyembre 2021 |title=Philippines' Tracy Maureen Perez secures Miss World 2021 Top 30 spot, stuns in goddess national costume |url=https://www.philstar.com/lifestyle/fashion-and-beauty/2021/12/14/2147929/philippines-tracy-maureen-perez-secures-miss-world-2021-top-30-spot-stuns-goddess-national-costume |access-date=3 Agosto 2022 |website=[[Philippine Star]] |language=en}}</ref> ==== Unang round ==== * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa ikalawang ''round'' ng Hamong Head-to-Head. * {{Color box|lightgreen|border=darkgray}} Nakapasok sa ikalawang ''round'' ng Hamong Head-to-Head, ngunit nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng ''judges' choice'' o sa iba pang mga ''challenge event.'' * {{Color box|silver|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng iba pang mga ''challenge event''. * {{Color box|#cc9966|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng ''judges' choice.'' {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Grupo ! width="180" |Unang Bansa ! width="180" |Ikalawang Bansa ! width="180" |Ikatlong Bansa ! width="180" |Ikaapat na Bansa ! width="180" |Ikalimang Bansa ! width="180" |Ikaanim na Bansa |- !1 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagcountry|Bahamas}}''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' |{{flagicon|PER}} [[Peru]] |{{flagicon|POR}} [[Portugal]] |- !2 |{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] |{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' |{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]] | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |- !3 |{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]] |{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]] |{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] |- !4 |{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] |{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |{{flagicon|SRB}} [[Serbia|Serbiya]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' |- !5 |{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]] |{{flagicon|JPN}} [[Hapon]] |{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]] |{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]] |- !6 |{{flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]] |{{flagicon|Guadeloupe|local}} [[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]] | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' |{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]] |- !7 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' |{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]] |{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |- !8 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |{{Flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]] |{{flagicon|ITA}} [[Italya]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |{{flagicon|LCA}} [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]] |{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]] |- !9 | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' |{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]] |{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] |{{flagicon|MDA}} [[Moldova|Móldoba]] |- !10 | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |{{flagicon|LUX}} [[Luxembourg|Luksemburgo]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |- !11 |{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]] |{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]] |{{flagicon|MAC}} [[Macau|Makáw]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |- !12 |{{flagicon|SPA}} [[Espanya]] |{{flagicon|MLT}} [[Malta]] | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]] |{{flagicon|PAN}} [[Panama]] |{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]] |- !13 |{{flagicon|BEL}} [[Belhika]] |{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]] |{{flagicon|RWA}} [[Rwanda]] |- !14 | bgcolor="lightgreen" |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' | bgcolor="silver" |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' |{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' |- !15 |{{flagicon|ARM}} [[Armenya]] |{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]] |{{flagicon|Iraq}} [[Iraq|Irak]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]]''' | bgcolor="#cc9966" |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |- !16 |{{flagicon|GHA}} [[Ghana|Gana]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]] |{{flagicon|SEN}} [[Senegal|Sénegal]] |'''{{flagicon|SXM}} [[Sint Maarten]]''' |{{flagicon|UGA}} [[Uganda]] |} ==== Pangalawang round ==== * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Head-to-Head. {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Grupo ! width="180" |Unang Bansa ! width="180" |Ikalawang Bansa |- !1 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' |{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]] |- !2 | bgcolor="gold" |'''{{flagcountry|Paraguay}}''' |{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]] |- !3 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]] |- !4 |{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |- !5 |{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |- !6 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]] |- !7 |{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]] | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' |- !8 | bgcolor="gold" |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |{{flagicon|HTI}} [[Hayti]] |} === Hamon sa talento === Ginanap ang ''finals'' ng hamon ng Talento noong ika-4 ng Disyembre 2021, at inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Ang kandidatang nagwagi sa hamon ay mapapabilang na sa Top 40 at magtatanghal sa ''finale'' sa ika-16 ng Marso 2022.<ref name=":6">{{Cite web |last=Reiher |first=Andrea |date=14 Disyembre 2021 |title=Miss World 2021 Results: Head to Head, Sports, Talent, & More |url=https://heavy.com/entertainment/miss-world-top-30-head-to-head-sports-talent-2021-results/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Heavy.com |language=en-US}}</ref> Nagwagi si Burte-Ujin Anu ng [[Mongolia|Monggolya]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5">{{Cite web |last=Plaza |first=Marane A. |date=17 Marso 2022 |title=Poland wins Miss World 2021; full list of winners |url=https://www.philstar.com/entertainment/2022/03/17/2167906/poland-wins-miss-world-2021-full-list-winners |access-date=2 Agosto 2022 |website=[[Philippine Star]] |language=en}}</ref> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamon sa Talento. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakaklagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' – '''Burte-Ujin Anu''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' – Amine Storrød |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' – Tamaki Hoshi |- |'''3rd Runner-up''' | * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic |- |'''4th Runner-up''' | * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch |- |'''Top 27''' | * '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' – Amela Agastra * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' – Eva Dobreva * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Claudia Todd * '''{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]]''' – Maja Colic * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – Khalia Hall * '''{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]]''' – Janice Sampere * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' – Angélique Sanson * '''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' – Khai Ling Ho * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – Tara Hong * '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' – Amani Layouni * '''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' – Valentina Camejo |} === Hamong Top Model === Ginanap ang ''finals'' ng hamong Top Model noong ika-6 ng Disyembre 2021, kung saan nirampa ng mga kandidata ang kanilang mga pambansang kasuotan, kasuotang gawa ng mga lokal na ''fashion designer'' mula sa kanilang mga bansang pinagmulan, at kasuotang gawa ng mga lokal na ''fashion designer'' mula sa [[Puerto Rico|Porto Riko]].<ref name=":6" /><ref>{{Cite web |last=VietnamPlus |date=7 Disyembre 2021 |title=Miss Vietnam among 13 finalists in Top Model competition for Miss World |url=https://en.vietnamplus.vn/miss-vietnam-among-13-finalists-in-top-model-competition-for-miss-world/216772.vnp |access-date=2 Agosto 2022 |website=VietnamPlus |language=en}}</ref> Inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Nagwagi si Olivia Yacé ng [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5" /> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Top Model. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – '''Olivia Yacé''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' – Aryam Díaz |- |'''Top 13''' | * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' – Karolina Bielawska * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – April Benayoum * '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' – Emmy Pena * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová |} ==== Best Designer Dress ==== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref name=":5" /> !Kandidata |- |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – '''Tara Hong''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – Olivia Yacé |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|Iraq}} [[Iraq|Irak]]''' – Maria Farhad |} === Hamon sa palakasan === Ginanap ang ''finals'' ng hamon sa palakasan noong ika-10 ng Disyembre 2021, kung saan naglaban-laban ang bawat pangkat sa mga kompetisyong pampalakasan.<ref name=":6" /> Inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Nagwagi si Karolina Vidales ng [[Mehiko]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5" /> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamon sa Palakasan. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * {{Flagicon|MEX}} '''[[Mehiko]]''' – '''Karolina Vidales''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' – Itchacénia Da Costa * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba |} ==== Mga pangkat ==== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pangkat !Kandidata |- |'''Pangkat Bughaw''' | * '''{{flagicon|GBS}} [[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' – Itchacénia Da Costa * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Anna Leitch * '''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' – Naomi Dingli * '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' – Angélique Sanson * '''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' – Oluchi Madubuike * '''{{flagicon|SRB}} [[Serbia|Serbiya]]''' – Andrijana Savic * '''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' – Gabriella Lomm Mann * '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' – Amani Layouni |- |'''Pangkat Luntian''' | * '''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' – Mirna Bzdigian * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|GIB}} [[Gibraltar|Hibraltar]]''' – Janice Sampere * '''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' – Claudia Motta * '''{{flagicon|LUX}} [[Luxembourg|Luksemburgo]]''' – Emilie Boland * '''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' – Hugrún Birta Egilsdóttir * '''{{Flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – '''Karolina Vidales''' * '''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' – Paula Montes |- |'''Pangkat Pula''' | * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Claudia Todd * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – Khalia Hall * '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' – Tamaki Hoshi * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' – Amine Storrød * '''{{flagicon|SXM}} [[Sint Maarten]]''' – Lara Mateo * '''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' – Tara Hong |- |'''Pangkat Dilaw''' | * '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' – Amira Hidalgo * '''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' – Leona Novoberdaliu * '''{{flagicon|SLO}} [[Eslobenya]]''' – Maja Colic * '''{{Flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' – Karolin Kippasto * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' – Emilia Lepomäki * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} === Hamong Multimedia === Inanunsyo ang nagwagi sa hamon noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Nagwagi si Olivia Yacé ng [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]] sa hamong ito at mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5" /> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Hamong Multimedia. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Nagwagi''' | * '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' – '''Olivia Yacé''' |- |'''Top 10''' | * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' – Palesa Molefe * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Mariama Saran Bah * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Nabila Monkam * '''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' – Andrea Aguilera * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida |} === Beauty With a Purpose === Inanunsyo ang mga pinalista noong ika-13 ng Disyembre 2021 sa pamamagitan ng ''Miss World [[Facebook]] Page''. Ang anim na pinalistang nagwagi ay mapapabilang na sa Top 40.<ref name=":5" /> Bukod pa riyan, ang Beauty With a Purpose Ambassador Award ay iginawad sa isang kandidata na makakasama ng bagong Miss World sa kanyang panunungkulan.<ref>{{Cite web |last=Dharni |first=Aishwarya |date=17 Marso 2022 |title=Here's Shree Saini's Inspiring Story Of Success, The Indian-American Miss World Runner-up |url=https://www.indiatimes.com/trending/social-relevance/miss-world-2021-shree-saini-first-runner-up-564728.html |access-date=5 Agosto 2022 |website=India Times |language=en-IN}}</ref> * {{Color box|gold|border=darkgray}} Nakapasok sa Top 40 sa pamamagitan ng Beauty With a Purpose. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay<ref>{{Cite web |last=Licsi |first=Ayie |date=14 Disyembre 2021 |title=TRANSCRIPT: Miss World PH Tracy Maureen Perez advocates for single mothers in her Beauty with a Purpose project |url=https://philstarlife.com/style/479020-transcript-miss-world-tracy-maureen-perez-beauty-with-a-purpose?page=2 |access-date=4 Agosto 2022 |website=[[The Philippine Star]]}}</ref> !Kandidata |- style="background:gold;" |'''Mga Nagwagi''' | * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Shree Saini '''§''' * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Manasa Varanasi * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Rehema Muthamia * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Sharon Obara * '''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' – Tracy Perez * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Shudufhadzo Musida |- |'''Top 10''' | * '''{{flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' – Nellie Anjaratiana * '''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' – Namrata Shrestha * '''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' – Karolína Kopíncová * '''{{flagicon|SRI}} [[Sri Lanka]]''' – Sadé Greenwood |- |'''Top 28''' | * '''{{flag|Bahamas}}''' – Sienna Evans * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Alejandra Conde * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Đỗ Thị Hà * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Caroline Teixeira * '''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' – Ámar Pacheco * '''{{flagicon|GUI}} [[Guinea|Guniya]]''' – Nene Bah * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Pricilia Carla Yules * '''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' – Pamela Uba * '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' – Audrey Monkam * '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' – Svetlana Mamaeva * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Lavanya Sivaji * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Karolina Vidales * '''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' – Sheynnis Palacios * '''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' – Bethania Borba * '''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' – Jeanine Brandt * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Carol Drpic * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Jiang Siqi * '''{{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]]''' – Lili Tótpeti |} <small>'''§''' Beauty With a Purpose Ambassador</small> == Mga Kalahok == 97 kandidata ang kumalahok para sa titulo.<ref>{{Cite web |date=13 Disyembre 2021 |title=Miss Mundo 2021: ¿cuándo y dónde ver en vivo el certamen de belleza? |url=https://www.eluniverso.com/larevista/sociedad/miss-mundo-2021-cuando-y-donde-ver-en-vivo-el-certamen-de-belleza-nota/ |access-date=4 Agosto 2022 |website=El Universo |language=es}}</ref> {|class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Amela Agastra | 18 | [[Tirana]] |- | '''{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]]''' | Ruth Carlos<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=13 Oktubre 2021 |title=Miss Monde : plus belle femme d'Angola, Ruth Carlos succède à Brezana Da Costa |url=https://www.afrik.com/miss-monde-plus-belle-femme-d-angola-ruth-carlos-succede-a-brezana-da-costa |access-date=3 Agosto 2022 |website=Afrik |language=fr-FR}}</ref> | 24 | [[Huambo]] |- | '''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' | Amira Hidalgo<ref>{{Cite web |last=Cannataro |first=Micaela |date=16 Disyembre 2021 |title=Así es Amira Hidalgo, la candidata de Argentina a Miss Mundo 2021 |url=https://argentina.as.com/argentina/2021/12/16/actualidad/1639672415_400570.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Diario AS |language=es-ar}}</ref> | 23 | [[Buenos Aires]] |- | '''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' | Mirna Bzdigian<ref>{{Cite web |date=23 Setyembre 2021 |title=Election of Miss Armenia 2021 |url=https://www.ccifrance-armenie.com/en/actualities/news-detail/news/election-of-miss-armenia-2021.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=CCI France Arménie |language=en}}</ref> | 19 | [[Yerevan]] |- | '''{{BHS}}''' | Sienna Evans<ref>{{Cite web |last=Moss |first=Shavaughn |date=4 Pebrero 2022 |title=Sienna Evans named one of 40 Miss World semifinalists |url=https://thenassauguardian.com/sienna-evans-named-one-of-40-miss-world-semifinalists/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Nassau Guardian |language=en-US}}</ref> | 24 | [[Nassau]] |- | '''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' | Olivia Yacé<ref>{{Cite web |last=Richard |first=Florence |date=16 Marso 2022 |title=Côte d’Ivoire – Olivia Yacé : concours Miss Monde, paillettes et politique – Jeune Afrique |url=https://www.jeuneafrique.com/1329893/politique/cote-divoire-miss-monde-paillettes-et-politique/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Jeune Afrique |language=fr-FR}}</ref> | 23 | [[Yamoussoukro]] |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Céline Van Ouytsel<ref>{{Cite web |last=Boeckx |first=Jolien |date=11 Enero 2020 |title=Celine Van Ouytsel (23) nieuwe Miss België ondanks val tijdens defilé |url=https://myprivacy.dpgmedia.be/consent?siteKey=Uqxf9TXhjmaG4pbQ&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.hln.be%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Fshowbizz%252Fceline-van-ouytsel-23-nieuwe-miss-belgie-ondanks-val-tijdens-defile~a054879e%252F |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Het Laatste Nieuws |language=nl}}</ref> | 25 | Herentals |- | '''{{flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]]''' | Markeisha Young<ref>{{Cite web |date=22 Setyembre 2021 |title=Markeisha Young is Miss World Belize 2021 |url=https://edition.channel5belize.com/archives/224257 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Great Belize Television |language=en-US}}</ref> | 21 | Santa Elena |- |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Alejandra Conde<ref>{{Cite web |last=Perdomo |first=Williams |date=21 Nobyembre 2021 |title=Alejandra Conde: “Ninguna corona tiene valor sin un propósito” |url=https://www.elnacional.com/entretenimiento/alejandra-conde-miss-venezuela-mundo-ninguna-corona-tiene-valor-sin-un-proposito/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Nacional |language=es}}</ref> |24 |Villa de Cura |- |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |Đỗ Thị Hà<ref>{{Cite web |last= |date=20 Nobyembre 2020 |title=Tường thuật chung kết Hoa hậu Việt Nam 2020 |url=https://vnexpress.net/chung-ket-hoa-hau-viet-nam-2020-4194523-tong-thuat.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> |20 |Thanh Hóa |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' | Adna Biber<ref>{{Cite web |date=8 Disyembre 2021 |title=Adna Biber se predstavlja u prekrasnoj haljini svjetski priznate bh dizajnerice Gordane Zucić na izboru Miss svijeta u Puerto Rico |url=https://www.vecernji.ba/vijesti/adna-biber-se-predstavlja-u-prekrasnoj-haljini-svjetski-priznate-bh-dizajnerice-gordane-zucic-na-izboru-miss-svijeta-u-puerto-rico-1545779 |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Večernji list |language=hr}}</ref> | 19 | [[Sarajevo]] |- | '''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' | Palesa Molefe<ref>{{Cite web |last=Maswabi |first=Boitumelo |date=14 Disyembre 2021 |title=A Nation’s Pride: Miss Botswana 2021, Palesa Molefe |url=https://news.thevoicebw.com/a-nations-pride-miss-botswana-2021-palesa-molefe/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=The Voice Botswana |language=en-US}}</ref> | 22 | [[Gaborone]] |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Caroline Teixeira<ref>{{Cite web |date=20 Agosto 2021 |title=Candidata do DF vence concurso Miss Brasil Mundo |url=https://g1.globo.com/df/distrito-federal/noticia/2021/08/20/candidata-do-df-vence-concurso-miss-brasil-mundo.ghtml |access-date=31 Hulyo 2022 |website=G1 |language=pt-br}}</ref> | 23 | [[Brasilia]] |- | '''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' | Eva Dobreva<ref>{{Cite web |last= |date=29 Oktubre 2021 |title=Người mẫu 21 tuổi đăng quang Miss Universe Bulgaria |url=https://vnexpress.net/nguoi-mau-21-tuoi-dang-quang-miss-universe-bulgaria-4378451.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Vama |- | '''{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]]''' | Alondra Mercado<ref>{{Cite web |last= |date=17 Nobyembre 2021 |title=Alondra Mercado: “Dios bendiga al Beni y su gente” |url=https://www.eldiario.net/portal/2021/11/17/alondra-mercado-dios-bendiga-al-beni-y-su-gente/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Diario |language=es}}</ref> | 19 | Trinidad |- | '''{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]]''' | Alvinette Soliana<ref>{{Cite web |last=Troeman |first=Shaina |date=1 Nobyembre 2021 |title=Alvinette Soliana a keda koroná komo ‘Miss World Curaçao 2021’ |url=https://extra.cw/alvinette-soliana-a-keda-korona-komo-miss-world-curacao-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Extra.cw |language=en-US}}</ref> | 20 | Willemstad |- |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' |Ámar Pacheco<ref>{{Cite web |date=2 Setyembre 2020 |title=Ganadoras del certamen de belleza Miss World fueron coronadas en programa |url=https://www.eluniverso.com/entretenimiento/2020/09/01/nota/7963210/miss-world-ecuador-amar-pacheco |access-date=31 Hulyo 2022 |website=El Universo |language=es}}</ref> |24 |Guayaquil |- |'''{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]]''' |Nicole Álvarez<ref>{{Cite web |last=Menéndez |first=Nicolle |date=27 Nobyembre 2021 |title=Nicole Álvarez, Miss World El Salvador, comienza a conquistar Puerto Rico |url=https://diarioelsalvador.com/nicole-alvarez-miss-world-el-salvador-comienza-a-conquistar-puerto-rico/162480/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Diario El Salvador |language=es}}</ref> |27 |[[San Salvador]] |- |{{flagicon|SCO}} '''[[Scotland|Eskosya]]''' |Claudia Todd<ref>{{cite web |last=Greenan |first=Leona |date=1 Setyembre 2021 |title=Bothwell beauty is crowned Miss Scotland 2021 |url=https://www.dailyrecord.co.uk/in-your-area/lanarkshire/bothwell-beauty-crowned-miss-scotland-24874730 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Daily Record |language=en}}</ref> |25 |Bothwell |- |'''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' |Leona Novoberdaliu<ref>{{Cite web |last= |date=4 Disyembre 2021 |title=Krásna Leona reprezentuje Slovensko na MISS WORLD: Tradičný kroj z Očovej vyniká aj v Portoriku! |url=https://www.cas.sk/clanok/2615727/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Nový Čas |language=sk}}</ref> |25 |[[Bratislava]] |- |{{flagicon|SLO}} '''[[Eslobenya]]''' |Maja Colic<ref>{{Cite web |last=Robnik |first=Spela |date=30 Hunyo 2021 |title=Miss Slovenije Maja Čolić odkrito o izboru: Želimo razbiti predsodke |url=https://www.slovenskenovice.si/bulvar/domaci-traci/miss-slovenije-maja-colic-odkrito-o-izboru-zelimo-razbiti-predsodke/ |access-date=21 Hulyo 2022 |website=Slovenske novice |language=sl-si}}</ref> |21 |Ribnica |- |'''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' |Ana García<ref>{{cite web |last=Marrón |first=Mireya |date=27 Hulyo 2020 |title=Ana García Segundo, la Miss feminista elegida "mujer más guapa de España" |url=https://www.niusdiario.es/vida/visto-oido/todo-sobre-ana-garcia-segundo-miss-world-spain-2020-almeria_18_2985420193.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Niusdiario.es |language=es}}</ref> |23 |Almería |- |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' |Shree Saini<ref>{{Cite web |last=Duttagupta |first=Ishani |date=6 Oktubre 2021 |title=Indian-American Shree Saini crowned Miss World America |url=https://timesofindia.indiatimes.com/world/us/indian-american-shree-saini-crowned-miss-world-america/articleshow/86808209.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Times of India |language=en}}</ref> |25 |[[Seattle]] |- |{{Flagicon|EST}} '''[[Estonia|Estonya]]''' |Karolin Kippasto<ref>{{Cite web |last=Urbala |first=Mondela |date=16 Disyembre 2021 |title=EESTI ÜLE AASTATE ESINDATUD! Miss Worldil osalev Karolin peab näitama end parimast küljest: juba hommikusöögilauda tuleb saabuda meigitult ja kontsades |url=https://elu.ohtuleht.ee/1051140/eesti-ule-aastate-esindatud-miss-worldil-osalev-karolin-peab-naitama-end-parimast-kuljest-juba-hommikusoogilauda-tuleb-saabuda-meigitult-ja-kontsades |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Õhtuleht |language=et}}</ref> |24 |Tartu |- |{{flagicon|WAL}} '''[[Wales|Gales]]''' |Olivia Harris<ref>{{Cite web |date=6 Enero 2022 |title=Puerto Rico trapped Miss Wales thanks all for messages |url=https://www.abergavennychronicle.com/news/health/puerto-rico-trapped-miss-wales-thanks-all-for-messages-503729 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Abergavenny Chronicle |language=en}}</ref> |18 |Magor |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Monique Mawulawe<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=24 Agosto 2020 |title=Monique Mawulawe Agbedekpui couronnée Miss Ghana 2020 |url=https://www.afrik.com/monique-mawulawe-agbedekpui-couronnee-miss-ghana-2020 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> |20 |[[Accra]] |- |'''{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]]''' |Lucila Benita<ref>{{cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=5 Setyembre 2021 |title=Originaire de Malabo, Lucila Benita sacrée Miss Monde Guinée Equatoriale |url=https://www.afrik.com/originaire-de-malabo-lucila-benita-sacree-miss-monde-guinee-equatoriale |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Afrik.com |language=fr}}</ref> |21 |Malabo |- |{{flagicon|Guadeloupe|local}} '''[[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]]''' |Prescilla Larose<ref>{{Cite web |date=16 Hulyo 2020 |title=La Guadeloupe participe au 70e concours de Miss Monde en Thaïlande |url=https://www.guadeloupe.franceantilles.fr/actualite/societe/la-guadeloupe-participe-au-70e-concours-de-miss-monde-en-thailande-570766.php |access-date=2 Agosto 2022 |website=France-Antilles Guadeloupe |language=fr}}</ref> |22 |Le Moule |- |{{flagicon|GUI}} '''[[Guinea|Guniya]]''' |Nene Bah<ref>{{Cite web |last=Coulibaly |first=Justin |date=20 Nobyembre 2021 |title=Miss Monde : MHD apporte son soutien à Saran Bah, Dalein Diallo aussi |url=https://www.afrik.com/miss-monde-mhd-apporte-son-soutien-a-saran-bah-dalein-diallo-aussi |access-date=2 Agosto 2022 |website=Afrik.com |language=fr-FR}}</ref> |24 |[[Conakry]] |- |{{flagicon|GBS}} '''[[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' |Itchacénia Da Costa<ref>{{Cite web |last=Fortes |first=Véronique |date=30 Nobyembre 2021 |title=Miss World 2021 : qui sont ces candidates qui représentent l'Afrique de l'Ouest ? |url=https://www.ivoiresoir.net/miss-world-2021-qui-sont-ces-candidates-qui-representent-lafrique-de-louest/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Yeclo.ci |language=fr-FR}}</ref> |21 |[[Bissau]] |- |'''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' |Khalia Hall<ref>{{cite web |date=9 Oktubre 2021 |title=Khalia Hall wins Miss Jamaica World 2021 |url=https://jamaica-gleaner.com/article/entertainment/20211009/khalia-hall-wins-miss-jamaica-world-2021 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Gleaner |language=en}}</ref> |25 |Saint Ann |- |'''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' |Tamaki Hoshi |20 |[[Tokyo]] |- |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |Erlande Berger<ref>{{Cite web |last=Nicolas |first=Eberline |date=4 Oktubre 2021 |title=Erlande Berger, Miss World Haïti 2021 |url=https://haiti.loopnews.com/content/erlande-berger-miss-world-haiti-2021 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Loop News |language=en}}</ref> |24 |[[Port-au-Prince]] |- |{{flagicon|GIB}} '''[[Gibraltar|Hibraltar]]''' |Janice Sampere<ref>{{cite web |last=Gomez |first=Eyleen |date=8 Hulyo 2021 |title=Janice Sampere is crowned Miss Gibraltar 2021 |url=https://www.chronicle.gi/janice-sampere-is-crowned-miss-gibraltar-2021/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Gibraltar Chronicle |language=en}}</ref> |23 |Gibraltar |- |{{flagicon|NIR}} '''[[Hilagang Irlanda]]''' |Anna Leitch<ref>{{cite news |last=McGovern |first=Eimear |date=7 Setyembre 2021 |title=Miss Northern Ireland 2021: Cookstown's Anna Leitch crowned |language=en-GB |work=Belfast Telegraph |url=https://www.belfasttelegraph.co.uk/news/northern-ireland/miss-northern-ireland-2021-cookstowns-anna-leitch-crowned-40825835.html |access-date=30 Hulyo 2022}}</ref> |27 |Cookstown |- |'''{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]]''' |Dayana Bordas<ref>{{Cite web |date=30 Agosto 2021 |title=Dayana Bordas, la primera miskita en convertirse en Miss Honduras Mundo |url=https://www.elheraldo.hn/fotogalerias/entretenimiento/dayana-bordas-miss-honduras-mundo-la-mosquitia-2021-NREH1488995 |access-date=2 Agosto 2022 |website=El Heraldo |language=es-HN}}</ref> |24 |Ahuas |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Manasa Varanasi<ref>{{cite web |date=11 Pebrero 2021 |title=Who is Manasa Varanasi? All You Need to Know About Miss India World 2020 |url=https://www.news18.com/news/lifestyle/who-is-manasa-varanasi-all-you-need-to-know-about-miss-india-world-2020-3420266.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=News18 India |language=en}}</ref> |24 |[[Hyderabad, India|Hyderabad]] |- |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' |Pricilia Carla Yules<ref name="Miss Indonesia 2020 (2)">{{cite web |date=27 Pebrero 2020 |title=Pricilia Carla Yules crowned Miss Indonesia 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/pricilia-carla-yules-crowned-miss-indonesia-2020/eventshow/74335375.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Times of India |language=en}}</ref> |25 |Surabaya |- |{{flagicon|ENG}} '''[[Inglatera]]''' |Rehema Muthamia<ref>{{Cite web |last=Syed |first=Armani |date=5 Nobyembre 2021 |title=Miss England winner Rehema Muthamia says she expected to face racism after winning the pageant |url=https://www.insider.com/miss-england-winner-rehema-muthamia-says-received-racist-remarks-2021-11 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Insider |language=en-US}}</ref> |25 |Mill Hill |- |{{flagicon|Iraq}} '''[[Iraq|Irak]]''' |Maria Farhad<ref>{{cite web |last=Darwish |first=Riham |date=2 Agosto 2021 |title=Christian Survivor of ISIS Crowned as Miss Iraq 2021 |url=https://www.albawaba.com/node/christian-survivor-isis-crowned-miss-iraq-2021-1440788 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Al Bawaba |language=en}}</ref> |20 |Mosul |- |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' |Pamela Uba<ref>{{Cite web |last=Blackett |first=L'Oréal |date=17 Setyembre 2021 |title=Pamela Uba’s Historic Win Is Only The First Step For Miss Ireland |url=https://www.bustle.com/entertainment/who-is-pamela-uba-miss-ireland-2021 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Bustle |language=en}}</ref> |25 |Galway |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Claudia Motta<ref>{{Cite web |date=29 Setyembre 2021 |title=Chi è Claudia Motta, Miss Mondo Italia che vuole diventare magistrato |url=https://www.today.it/donna/miss-mondo-italia-chi-e-claudia-motta.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Today |language=it}}</ref> |21 |Velletri |- | '''{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]]''' | Phum Sophorn<ref>{{Cite web |date=19 Oktubre 2021 |title=Lộ diện dàn mỹ nhân Châu Á tham dự Hoa hậu Thế giới 2021 |url=https://www.congluan.vn/lo-dien-dan-my-nhan-chau-a-tham-du-hoa-hau-the-gioi-2021-post162182.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Nhà báo & Công luận |language=vi}}</ref> | 19 | [[Nom Pen]] |- | '''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' | Audrey Monkam<ref>{{Cite web |last=Funwie |first=Bruno Ndonwie |date=31 Disyembre 2019 |title=Audrey Nabila Monkam wins Miss Cameroon 2020 |url=https://www.crtv.cm/2019/12/audrey-nabila-monkam-wins-miss-cameroon-2020/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Cameroon Radio Television |language=fr-FR}}</ref> | 24 | Bali Nyonga |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Svetlana Mamaeva<ref>{{Cite web |date=9 Nobyembre 2020 |title=Svetlana Mamaeva chosen as Miss World Canada 2020 |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/svetlana-mamaeva-chosen-as-miss-world-canada-2020/articleshow/79128064.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> | 21 | Maple |- | '''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' | Rashana Hydes<ref>{{Cite web |last=Wheaton |first=Vicki |date=30 Mayo 2021 |title=Rashana Hydes crowned Miss World Cayman Islands 2021 |url=https://www.caymancompass.com/2021/05/30/rashana-hydes-crowned-miss-world-cayman-islands-2021/ |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Cayman Compass |language=en-GB}}</ref> | 24 | West Bay |- |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |Sharon Obara<ref>{{cite web |last=Matiko |first=Thomas |date=29 Agosto 2021 |title=Kenya: Sharon Obara Crowned Miss World Kenya 2021 |url=https://allafrica.com/stories/202108290078.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=AllAfrica}}</ref> |19 |[[Nairobi]] |- |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |Andrea Aguilera<ref>{{Cite web |last=Valencia |first=Daniel |date=23 Nobyembre 2021 |title=¿Quién es Andrea Aguilera? Representante de Colombia en Miss Mundo |url=https://colombia.as.com/colombia/2021/11/24/tikitakas/1637721467_105411.html |access-date=2 Agosto 2022 |website=Diario AS |language=es-co}}</ref> |23 |[[Talaan ng mga lungsod sa Colombia|Medellin]] |- |'''{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]]''' |Tamara Del Maso<ref>{{Cite web |date=17 Hunyo 2021 |title=Tamara Dal Maso selected as Miss Puntarenas 2021 |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/tamara-dal-maso-selected-as-miss-puntarenas-2021/articleshow/83603970.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |23 |Puntarenas |- |{{flagicon|LUX}} '''[[Luxembourg|Luksemburgo]]''' |Emilie Boland<ref>{{Cite web |date=1 Disyembre 2021 |title=Emilie Boland greift nach der Krone |url=https://www.wort.lu/de/panorama/emilie-boland-greift-nach-der-krone-61a74b23de135b9236fa6b10 |access-date=2 Agosto 2022 |website=Luxemburger Wort |language=de}}</ref> |25 |Sandweiler |- |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |Hugrún Birta Egilsdóttir<ref>{{Cite web |last=Sigfúsdóttir |first=Sylvía Rut |date=15 Nobyembre 2021 |title=Hugrún Birta verður fulltrúi Íslands í Miss World í desember |url=https://www.visir.is/g/20212183220d |access-date=3 Agosto 2022 |website=Vísir.is |language=is}}</ref> |22 |[[Reikiavik]] |- |{{flagicon|MAD}} '''[[Madagascar|Madagaskar]]''' |Nellie Anjaratiana<ref>{{cite web |date=20 Agosto 2020 |title=Nellie Anjaratiana crowned Miss World Madagascar 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/nellie-anjaratiana-crowned-miss-world-madagascar-2020/articleshow/77654409.cms |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |24 |[[Antananarivo]] |- |{{flagicon|MAC}} '''[[Macau|Makáw]]''' |Jia Ni Yuan<ref>{{Cite web |date=25 Oktubre 2021 |title="上热点"热烈祝贺"第70届世界小姐大赛澳门总决赛"圆满落幕_佳丽 |url=https://www.sohu.com/a/497072748_121119332 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Sohu |language=zh}}</ref> |28 |Makaw |- |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' |Lavanya Sivaji<ref>{{Cite web |last=Jayatilaka |first=Tania |date=22 Oktubre 2021 |title=Here's What You Didn't Know About Miss World Malaysia 2021 Winner Lavanya Sivaji |url=https://www.tatlerasia.com/culture/arts/what-you-didnt-know-about-miss-world-malaysia-2021-lavanya-sivaji |access-date=3 Agosto 2022 |website=Tatler Asia |language=en}}</ref> |26 |Batu Caves |- |'''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' |Naomi Dingli<ref>{{Cite web |date=17 Nobyembre 2021 |title=Naomi Dingli goes to Puerto Rico for 70th edition of Miss World |url=https://timesofmalta.com/articles/view/naomi-dingli-goes-to-puerto-rico-for-the-70th-edition-of-miss-world.915525 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Times of Malta |language=en-gb}}</ref> |26 |[[Valletta]] |- |'''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Angélique Sanson<ref>{{cite web |last=Seetamonee |first=Rajmeela |date=5 Oktubre 2019 |title=Miss Mauritius 2019-2020 : Angélique Sanson remporte la couronne |url=https://defimedia.info/miss-mauritius-2019-2020-angelique-sanson-remporte-la-couronne |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Le Défi Media Group |language=fr}}</ref> |25 |Curepipe |- |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |Karolina Vidales<ref>{{cite web |last=Ochoa |first=Rafael |date=2 Hulyo 2021 |title=Michoacán gana Miss México 2021 |url=https://www.elheraldodechihuahua.com.mx/gossip/michoacan-gana-certamen-miss-mexico-2021-miss-world-miss-grand-internacional-karolina-vidales-6914620.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=El Heraldo de Chihuahua |language=es}}</ref> |24 |Jiquilpan |- |{{flagicon|MDA}} '''[[Moldova|Móldoba]]''' |Tatiana Ovcinicova |23 |[[Chișinău]] |- |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |Burte-Ujin Anu<ref>{{Cite web |last=Tseesuren |first=A. |date=21 Oktubre 2021 |title="Дэлхийн мисс"-т өрсөлдөх УРАН НУГАРААЧ |url=https://news.mn/r/2487736/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=News.MN |language=mn}}</ref> |23 |[[Ulan Bator]] |- |'''{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]]''' |Annerie Mare<ref>{{Cite web |last=Mouton |first=Rinelda |date=12 Hulyo 2021 |title=Namibian beauties to strut their stuff overseas |url=https://www.namibian.com.na/103397/read/Namibian-beauties-to-strut-their-stuff-overseas |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Namibian |language=en}}</ref> |26 |Kamanjab |- |'''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' |Namrata Shrestha<ref>{{Cite news |date=5 Disyembre 2020 |title=Namrata Shrestha wins Miss Nepal World 2020 |language=en |website=The Kathmandu Post |url=https://kathmandupost.com/art-culture/2020/12/05/namrata-shrestha-wins-miss-nepal-world-2020 |access-date=30 Hulyo 2022}}</ref> |24 |[[Katmandu|Kathmandu]] |- |'''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' |Oluchi Madubuike<ref>{{Cite web |last=Awodipe |first=Tobi |date=25 Setyembre 2021 |title=2021 MBGN: Miss Nigeria for world beauty pageant in Puerto Rico |url=https://editor.guardian.ng/saturday-magazine/fashion/2021-mbgn-miss-nigeria-for-world-beauty-pageant-in-puerto-rico/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Guardian Nigeria |language=en-US}}</ref> |25 |[[Abuja]] |- |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |Sheynnis Palacios<ref>{{Cite web |date=20 Pebrero 2020 |title=Sheynnis Palacios crowned Miss Mundo Nicaragua 2020 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/others/Sheynnis-Palacios-crowned-Miss-Mundo-Nicaragua-2020/eventshow/74223799.cms |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |21 |[[Managua]] |- |'''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |Amine Storrød<ref>{{Cite web |last=DeNiazi |first=Daniel |date=24 Oktubre 2021 |title=Amine Storrød deltar i Miss World |url=https://www.extraavisen.no/amine-storrod-deltar-i-miss-world/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Extraavisen |language=nb-NO}}</ref> |21 |Hvaler |- |'''{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]]''' |Lizzy Dobbe<ref name=":1" /> |21 |Den Helder |- |'''{{flagicon|PAN}} [[Panama]]''' |Krysthelle Barretto<ref>{{cite web |date=9 Oktubre 2020 |title=Krysthelle Barreto, la nueva Miss Mundo Panamá |url=https://www.diaadia.com.pa/fama/krysthelle-barreto-la-nueva-miss-mundo-panama-371189 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Día a Día |language=es}}</ref> |25 |[[Lungsod ng Panama]] |- |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' |Bethania Borba<ref>{{Cite web |date=29 Setyembre 2021 |title=Presentan a la nueva Miss Mundo Paraguay |url=https://www.ultimahora.com/breves-n2963809.html |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Ultima Hora |language=es}}</ref> |20 |Presidente Franco |- |'''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' |Paula Montes<ref>{{cite web |last=Villegas |first=Luciana |date=5 Setyembre 2021 |title=Paula Montes, la modelo que creció en Arequipa y representará al Perú en el Miss World 2021 |url=https://elcomercio.pe/viu/actitud-viu/miss-world-2021-paula-montes-la-modelo-que-crecio-en-arequipa-y-representara-al-peru-en-el-miss-world-2021-historias-ec-modelo-talento-peruano-noticia/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=El Comercio Perú |language=es}}</ref> |25 |[[Lungsod ng Lima|Lima]] |- |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |Tracy Perez<ref>{{Cite web |date=4 Oktubre 2021 |title=Tracy Maureen Perez takes Miss World Philippines crown |url=https://cnnphilippines.com/entertainment/2021/10/4/Miss-World-Philippines-2021-Tracy-Maureen-Perez.html |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=[[CNN Philippines]] |language=en}}</ref> |28 |[[Lungsod ng Cebu]] |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |Emilia Lepomäki<ref>{{Cite web |last1=Mettänen |first1=Heli |last2=Puljujärvi |first2=Ismo |date=18 Setyembre 2021 |title=Essi Unkuri on uusi Miss Suomi |url=https://www.iltalehti.fi/viihdeuutiset/a/2200d81c-848e-462f-bb7d-52fd6197a58f |url-status=live |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Iltalehti |language=fi}}</ref> |23 |Vantaa |- |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |'''Karolina Bielawska'''<ref>{{Cite web |last=Królak |first=Sergiusz |date=26 Nobyembre 2019 |title=Karolina Bielawska została Miss Polonia 2019. Kim jest nowo wybrana "najpiękniejsza Polka"? |url=https://plejada.pl/newsy/karolina-bielawska-kim-jest-miss-polonia-2019-wiek-wzrost-ma-chlopaka/qglpq52 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Onet.pl |language=pl}}</ref> |22 |Łódź |- |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Aryam Díaz<ref>{{cite web |date=24 Abril 2021 |title=Candidata de Naranjito se corona Miss Mundo de Puerto Rico 2021! |url=https://www.metro.pr/pr/entretenimiento/2021/04/24/candidata-naranjito-se-corona-miss-mundo-puerto-rico-2021.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Metro International |language=es}}</ref> |23 |Naranjito |- |'''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' |Lidy Alves<ref>{{Cite web |last=Ribeiro |first=Mariana |date=23 Setyembre 2021 |title=Barrosã Lidy Alves conquista o título de Miss Portuguesa 2021 |url=https://www.avozdetrasosmontes.pt/barrosa-lidy-alves-conquista-o-titulo-de-miss-portuguesa-2021/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=A Voz de Trás-os-Montes |language=pt-PT}}</ref> |25 |Vila Real |- |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |April Benayoum<ref>{{Cite web |last=Tesoriere |first=Ronan |date=23 Oktubre 2021 |title=April Benayoum sera la candidate de la France au concours Miss Monde |url=https://www.leparisien.fr/culture-loisirs/april-benayoum-sera-la-candidate-de-la-france-au-concours-miss-monde-23-10-2021-RMKI4ZAY3VANPLJQSAAZBZHRPI.php |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Le Parisien |language=fr}}</ref> |22 |Éguilles |- |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |Emmy Peña<ref>{{cite web |date=5 Setyembre 2021 |title=Emmy Peña es la nueva Miss Mundo Dominicana 2021 |url=https://www.diariolibre.com/revista/cultura/emmy-pena-es-la-nueva-miss-mundo-dominicana-2021-DH28588830 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Diario Libre |language=es}}</ref> |24 |Duarte |- |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |Karolína Kopíncová<ref>{{Cite web |last= |date=24 Hulyo 2020 |title=Novou královnou krásy se stala Karolína Kopíncová (22)! Pomohla jí k vítězství plastika? |url=https://www.blesk.cz/clanek/celebrity-ceske-celebrity/650625/novou-kralovnou-krasy-se-stala-karolina-kopincova-22-pomohla-ji-k-vitezstvi-plastika.html |access-date=31 Hulyo 2022 |website=Blesk |language=cs}}</ref> |22 |Brno |- |{{flagicon|RWA}} '''[[Rwanda]]''' |Grace Ingabire<ref name=":2" /> |22 |[[Kigali]] |- |'''{{flagicon|LCA}} [[Santa Lucia (bansa)|Santa Lucia]]''' |Tyler Theophane<ref>{{cite web |date=28 Mayo 2021 |title=Tyler Theophane Is Off to Puerto Rico |url=https://thevoiceslu.com/2021/05/tyler-is-off-to-puerto-rico/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=The Voice St. Lucia}}</ref> |23 |Choiseul |- |{{flagicon|SEN}} '''[[Senegal|Sénegal]]''' |Penda Sy<ref name=":3" /> |24 |Tambacounda |- |{{flagicon|SRB}} '''[[Serbia|Serbiya]]''' |Andrijana Savic<ref>{{Cite web |date=4 Hunyo 2021 |title=Najlepša među nama: Mis Srbije Andrijana Savić je nova zvezda "Telegraf editorijala" |url=https://www.telegraf.rs/zivot-i-stil/moda/3346661-najlepsa-medju-nama-mis-srbije-andrijana-savic-je-nova-zvezda-telegraf-editorijala |access-date=3 Agosto 2022 |website=Telegraf.rs |language=sr}}</ref> |21 |[[Belgrado]] |- |'''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' |Khai Ling Ho<ref>{{Cite web |date=18 Oktubre 2021 |title=18-year-old Khailing Ho Crowned Miss World Singapore 2021 |url=https://finance.yahoo.com/news/18-old-khailing-ho-crowned-100700456.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Yahoo! Finance |language=en-US}}</ref> |18 |Singapore |- |{{flagicon|SXM}} '''[[Sint Maarten]]''' |Lara Mateo<ref name=":7" /> |24 |Philipsburg |- |{{flagicon|SOM}} '''[[Somalia|Somalya]]''' |Khadija Omar<ref>{{Cite web |last= |date=19 Marso 2022 |title=Meet Somalia’s Khadija Omar, the First Hijabi Beauty Queen in History to make Top 13 |url=https://www.bellanaija.com/2022/03/miss-world-somalia-khadija-omar/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=BellaNaija |language=en-US}}</ref> |20 |[[Mogadishu]] |- |{{flagicon|SRI}} '''[[Sri Lanka]]''' |Sadé Greenwood<ref>{{Cite web |last=Wickramasinghe |first=Kamanthi |date=12 Nobyembre 2021 |title=Sadé Greenwood takes her first walk as Siyatha Miss World Sri Lanka 2021 |url=https://www.dailymirror.lk/life/Sadé-Greenwood-takes-her-first-walk-as-Siyatha-Miss-World-Sri-Lanka-2021/243-224598 |access-date=3 Agosto 2022 |website=Daily Mirror |language=en}}</ref> |18 |[[Colombo]] |- |'''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' |Gabriella Lomm Mann<ref>{{Cite web |last=Blomberg |first=Linnea |date=24 Oktubre 2021 |title=Gabriella, 26, representerar Sverige i Miss World: ”Handlar inte bara om skönhet” |url=https://www.expressen.se/noje/gabriella-representerar-sverige-i-miss-world-2021-/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=Expressen |language=sv}}</ref> |26 |[[Estokolmo]] |- |'''{{flagicon|TZA}} [[Tanzania|Tansaniya]]''' |Julianna Rugumisa<ref>{{Cite web |last=Wambura |first=Bethsheba |date=15 Hulyo 2021 |title=Confusion at Miss Tanzania as winner is ruled unfit to represent the country at Miss World |url=https://www.thecitizen.co.tz/tanzania/news/entertainment/confusion-at-miss-tanzania-as-winner-is-ruled-unfit-to-represent-the-country-at-miss-world-3474240 |access-date=3 Agosto 2022 |website=The Citizen |language=en}}</ref> |23 |[[Kilimanjaro]] |- |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |Shudufhadzo Musida<ref>{{Cite web |last=Morkel |first=Graye |date=10 Disyembre 2020 |title=Shudufhadzo Musida to represent SA at Miss World |url=https://www.news24.com/channel/the-juice/news/pageant/miss-sa-shudufhadzo-musida-to-represent-sa-at-miss-world-20201210 |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Channel 24 |language=en}}</ref> |25 |Limpopo |- |'''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' |Tara Hong<ref>{{Cite web |last= |date=19 Oktubre 2021 |title=Cô gái 21 tuổi đoạt Hoa hậu Thế giới Hàn Quốc |url=https://vnexpress.net/co-gai-21-tuoi-doat-hoa-hau-the-gioi-han-quoc-4373858.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> |21 |[[Seoul]] |- |{{flagicon|TTO}} '''[[Trinidad at Tobago]]''' |Jeanine Brandt<ref>{{cite web |last=Webb |first=Yvonne |date=1 Pebrero 2021 |title=Jeanine Brandt is the new Miss World TT |url=https://newsday.co.tt/2021/02/01/jeanine-brandt-is-the-new-miss-world-tt/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Trinidad and Tobago Newsday |language=en}}</ref> |25 |San Fernando |- |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |Carol Drpic<ref>{{Cite web |last= |date=28 Hulyo 2021 |title=[FOTOS] Conoce a Carol Drpic: La magallánica que se convirtió en la Miss Mundo Chile 2021 |url=https://www.meganoticias.cl/tendencias/345655-miss-mundo-chile-carol-drpic-quien-es-28-07-2021.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Mega |language=es-cl}}</ref> |21 |Punta Arenas |- |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |Jiang Siqi |21 |[[Beijing]] |- |{{flagicon|TUN}} '''[[Tunisya]]''' |Amani Layouni<ref>{{Cite web |last=Dejoui |first=Nadia |date=13 Oktubre 2021 |title=Amani Layouni, Miss Sousse candidate à Miss Monde 2021 |url=https://www.leconomistemaghrebin.com/2021/10/13/amani-layouni-miss-sousse-candidate-a-miss-monde-2021/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=L'Economiste Maghrébin |language=fr-FR}}</ref> |22 |Mahdia |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |Dílara Korkmaz<ref>{{Cite web |date=9 Setyembre 2021 |title=Miss Turkey 2021'in birincisi Dilara Korkmaz seçildi |url=https://www.cumhuriyet.com.tr/galeri/miss-turkey-2021in-birincisi-dilara-korkmaz-secildi-1867316 |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Cumhuriyet |language=tr}}</ref> |23 |[[Ankara]] |- |{{flagicon|UGA}} '''[[Uganda]]''' |Elizabeth Bagaya<ref>{{Cite web |last=Odeke |first=Steven |date=24 Nobyembre 2021 |title=Miss Uganda could miss Miss World due to delayed visa |url=https://www.newvision.co.ug/articledetails/120654 |access-date=3 Agosto 2022 |website=New Vision |language=en}}</ref> |26 |Bombo |- |'''{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]]''' |Aleksandra Yaremchuk<ref>{{Cite web |last=Ponomarenko |first=Anna |date=21 Oktubre 2021 |title=Олександра Яремчук - нова "Міс Україна". Вона поїде на Miss World в Пуерто-Ріко |url=https://stars.segodnya.ua/ua/stars/ukrainian/titul-miss-ukraina-2021-zavoevala-1580529.html |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Segodnya |language=uk}}</ref> |22 |Vinnytsia |- |{{flagicon|HUN}} '''[[Hungary|Unggarya]]''' |Lili Tótpeti<ref>{{Cite web |last=Kovacs |first=Ferenc |date=29 Oktubre 2021 |title=Nagykanizsai lány a Miss World Hungary győztese |url=https://index.hu/belfold/2021/10/29/totpeti-lili-miss-world-hungary-nagykanizsa-szepsegverseny/ |access-date=30 Hulyo 2022 |website=Index |language=hu}}</ref> |20 |Nagykanizsa |- |'''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' |Valentina Camejo<ref>{{Cite web |last=Colman |first=Carla |date=29 Mayo 2021 |title=Los certámenes de belleza, ¿un lugar de opresión o una plataforma para alzar la voz? |url=https://www.elobservador.com.uy/nota/los-certamenes-de-belleza-un-lugar-de-opresion-o-una-plataforma-para-alzar-la-voz--202152719460 |access-date=3 Agosto 2022 |website=El Observador |language=es}}</ref> |24 |[[Montevideo]] |} ==Mga sanggunian== {{Reflist}}{{Miss World}} oa6v8tyde5gnhwr19nq2e4tzfnc9o2l 0 314395 1960558 1960006 2022-08-05T01:07:41Z 49.149.133.88 wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Universe Philippines 2022''' ay ang ika-3 edisyon ng [[:en:Miss Universe Philippines|Miss Universe Philippines]]. Ang mananalo ang magiging kinatawan ng Pilipinas sa [[Miss Universe 2022]].<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/100044223319649/posts/490873315730108/?app=fbl|title=Miss Universe Philippines 2022, this coming April|website=Facebook|language=en|date=Enero 3, 2022|access-date=Enero 3, 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2022/2/1/Miss-Universe-Philippines-2022-coronation.html|title=Miss Universe Philippines 2022 coronation night set on April 30|website=CNN Philippines|language=en|date=1 February 2022}}</ref> {{Infobox beauty pageant | name = Miss Universe Philippines 2022 | image = File:Ms. Pasay Celeste Cortesi in Ilocos Sur.jpg | image size = | image alt = | caption = [[Celeste Cortesi]], Miss Universe Philippines 2022 | date = Abril 30, 2022 | presenters = {{Hlist|[[Pia Wurtzbach]]|[[:en:Iris Mittenaere|Iris Mittenaere]]|[[:en:Demi-Leigh Tebow|Demi-Leigh Tebow]]}} | entertainment = {{Hlist|[[Bamboo (banda)|Bamboo Mañalac]]|[[Sam Concepcion]]|Yheen & Yuki|Ez Mil|Francisco Martin|Morissette|JM Bales|Arthur Nery}} | theme = Uniquely Beautiful | venue = [[Mall of Asia Arena]], [[Pasay City]] | broadcaster = {{Hlist|[[ABS-CBN]]|[[GMA Network]]}} | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = 32{{efn|[[Benguet]] withdraw from the Competition}} | placements = 16 | debuts = | withdrawals = {{Hlist|[[Benguet]]}} | returns = | winner = '''[[Celeste Cortesi]] <br> [[File:Pasay City Flag.gif|25px]] [[Pasay]]''' | represented = | congeniality = Jewel Alexandria Palacat <br> [[File:PH-ILS Flag.png|25px]] [[Ilocos Sur]] | personality = | best national costume = Julia Calleja Saubier<br> [[File:Albay Flag.png|25px]] [[Albay]] | best state costume = | photogenic = [[Celeste Cortesi]] <br> [[File:Pasay City Flag.gif|25px]] [[Pasay]] | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = The Universe <br> [[Bamboo (banda)|Bamboo]] | before = [[:en:Miss Universe Philippines 2021|2021]] | next = 2023 }} ==Resulta== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Huling Resulta ! Kalahok ! Int'l na Panlalagay |- | '''Miss Universe Philippines 2022''' | * [[Pasay]] - [[Celeste Cortesi]] | TBA - [[Miss Universe 2022]] |- | Miss Universe Philippines Tourism 2022 | * [[Makati]] - Michelle Dee |- | Miss Universe Philippines Charity 2022 | * [[Bohol]] - Pauline Amelinckx |- | 1st Runner-up | * [[Misamis Oriental]] - Annabelle Mae McDonnell |- | 2nd Runner-up | * [[Taguig]] - Maria Katrina Llegado |- | Top 10 | * [[Albay]] - Julia Saubier * [[Baguio]] - Ghenesis Latugat * [[Cebu City]] - Chantal Elise Schmidt * [[Cebu|Cebu Province]] - Lou Dominique Piczon * [[Iloilo|Iloilo Province]] - Vanessa Caro |- | Top 16 | * [[Aklan]] - Jona Sweett * [[Ilocos Sur]] - Jewel Alexandria Palacat * [[Iloilo City]] - Dorothy Mae Gemillan * [[Laguna]] - Sonja Jeyn Tanyag * [[Nueva Vizcaya]] - Gillian Katherine De Mesa § * [[Palawan]] - Angelica Lopez |} §- Nanalo ng Lazada Fan Vote ===Pangunahing Parangal=== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Parangal ! Kalahok |- | Best National Costume | * [[Albay]] - Julia Eugénie Augustias Saubier |- | Miss Friendship | * [[Ilocos Sur]] - Jewel Alexandria Palacat |- |Miss Photogenic | rowspan="2" | *[[Pasay]] – [[Celeste Cortesi]] |- |Best in Swimsuit |- | Best in Evening Gown | * [[Makati]] - Michelle Daniela Dee |} ===Espesyal na Parangal=== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Parangal ! Kalahok |- |Frontrow Catwalk Queen | rowspan="7" | *[[Makati]] – Michelle Dee |- |Miss Kumuniverse |- |Face of Essentials by Belo |- |Miss Creamsilk |- |Miss Jojo Bragais |- |Miss SavePoint |- |Miss The Medical City |- |Frontrow Best Arrival Look (Press' Choice) | rowspan="4" | *[[Pasay]] – [[Celeste Cortesi]] |- |Miss Avana |- |Miss Aqua Boracay |- |Miss Sendwave |- |Frontrow Best Arrival Look (Netizens' Choice) 1 | rowspan="3" | *[[Taguig]] – Maria Katrina Llegado |- |Miss Philippine Airlines |- |Miss CAD |- |Frontrow Choice Queen | rowspan="2" | *[[Bohol]] – Pauline Amelinckx |- |Miss MG Cars |- |Frontrow Multi-Level Beauty | *[[Misamis Oriental]] – Annabelle McDonnell |- |Frontrow Best Arrival Look (Netizens' Choice) 2 | *[[Victorias]] – Shanelyn Bayson |- |Luxxe Slim Fitness Queen | *[[Pangasinan]] – Ivylou Borbon |- |Luxxe ImmunPlus Queen Majestic | *[[Palawan]] – Angelica Lopez |- |Miss Coins.ph | *[[San Juan]] – Danielle Arielle Camcam |- |Miss Jewelmer | *[[Mandaue]] – Isabel Luche |- |Miss Smilee | *[[Nueva Vizcaya]] – Gillian Katherine De Mesa |- |Miss Cavaso | *[[Cebu City]] – Chantal Elise Schmidt |- |Miss Okada Manila | *[[Cebu|Cebu Province]] – Lou Dominique Piczon |- |} ==Mga Kalahok== 32 na mga kalahok ang ang maglalaban para sa titilo: {|class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Lungsod/Probinsya ! Kandidata ! Edad{{efn|Ages at the time of the Pageant}} ! ! Paglalagay |- | [[Aklan]] | Jona Lli Sweett | 26 | | Top 16 |- | [[Albay]] | Julia Calleja Saubier | 27 | | Top 10 |- | [[Baguio]] | Ghenesis Latugat | 22 | | Top 10 |- | [[Batanes]] | Elsa Schumacher | 25 | | |- | [[Benguet]] | Shawntel Cruz{{efn|Umatras sa Kompetisyon dahil nagka [[Dengue|Dengue Fever]]}} | 25 | | |- | [[Bohol]] | Pauline Amelinckx | 26 | | Miss Universe Philippines Charity 2022 |- | [[Bulacan]] | Aidyl Mhay Sanchez | 24 | | |- | [[Cebu City]] | Chantal Schmidt | 20 | | Top 10 |- | [[Cebu|Cebu Province]] | Lou Dominique Piczon | 26 | | Top 10 |- | [[Davao del Norte]] | Jeanne Nicci Orcena | 21 | | |- | [[Davao del Sur]] | Jedidah Korinihona | 25 | | |- | [[Ilocos Sur]] | Jewel Alexandria Palacat | 22 | | Top 16 |- | [[Iloilo City]] | Dorothy Gemillan | 21 | | Top 16 |- | [[Iloilo|Iloilo Province]] | Vanessa Caro | 25 | | Top 10 |- | [[Laguna]] | Sonja Jeyn Tanyag | 23 | | Top 16 |- | [[Lapu-Lapu City|Lapu-Lapu]] | Sashi Chiesa | 26 | | |- | [[Las Piñas]] | Isabelle Kristine Braza | 25 | | |- | [[Lucena]] | Anjeanette Japor | 26 | | |- | [[Makati]] | [[:en:Michelle Dee|Michelle Marquez Dee]] | 27 | | Miss Universe Philippines Tourism 2022 |- | [[Mandaue]] | Isabel Dalag Luche | 22 | | |- | [[Misamis Oriental]] | Annabelle McDonnell | 21 | | 1st Runner Up |- | [[Negros Oriental]] | Marilit Katipunan Iligan | 21 | | |- | [[Nueva Vizcaya]] | Gillian Katherine De Mesa | 25 | | Top 16{{efn|Nanalo sa Lazada Fan Voting kaya nakapasok sa Top 16}} |- | [[Palawan]] | Angelica Lopez | 21 | | Top 16 |- | [[Pampanga]] | Alyssa Georgia Felix | 27 | | |- | [[Pangasinan]] | Ivylou Borbon | 22 | | |- | '''[[Pasay]]''' | '''[[Celeste Cortesi]]''' | '''24''' | | '''Miss Universe Philippines 2022''' |- | [[Quezon|Quezon Province]] | Gracelle Nicole Distura | 22 | | |- | [[Roxas City|Roxas]] | Francheska Dadivas | 22 | | |- | [[San Juan]] | Danielle Arielle Camcam | 24 | | |- | [[Taguig]] | Ma. Katrina Llegado | 24 | | 2nd Runner Up |- | [[Victorias]] | Shanelyn Bayson | 22 | | |- |} ===Iba Pang Kandidata=== {|class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Lungsod/Probinsya ! Kandidata ! Edad ! Eliminated |- | [[Arayat, Pampanga]] | Marinel Tungol | 27 | Top 50 |- | [[Bataan]] | Kevin Allesandrea Mateo | 26 | Top 50 |- | [[Batangas]] | Bianca Mae Awatin | 25 | Top 50 |- | [[Bukidnon]] | Meriam Campong | 21 | Top 50 |- | [[Bulacan|Bulacan Province]] | Nyca Mae Bernardo | 22 | Top 50 |- | [[Cavite]] | Jennika Casin | 26 | Top 50 |- | [[Davao City]] | Myrell Martinez | 25 | Top 50 (''withdrew'') |- | [[Ilocos Norte]] | Lyza Katrina Samalio | 19 | Top 50 |- | [[Isabela]] | Zeneth Khan | 23 | Top 50 |- | [[La Union]] | Louise Nicole Dabu | 25 | Top 50 |- | [[Lemery, Batangas]] | Sharifah Malabanan | 24 | Top 50 |- | [[Malolos, Bulacan]] | Abigail Maclang | 24 | Top 50 |- | [[Mariveles, Bataan]] | Seychelle Jaochico | 25 | Top 50 (''withdrew'') |- | [[Negros Occidental]] | Ma. Cristel Antibo | 21 | Top 50 |- | [[Northern Samar]] | Nicole Mendiola | 21 | Top 50 |- | [[Rizal]] | Sophia Veronica Torres | 18 | Top 50 |- | [[San Pablo, Laguna]] | Shaira Aliyah Diaz | 21 | Top 50 |- | [[Sorsogon]] | Carmela Diane Doma | 27 | Top 50 |- | [[Sultan Kudarat]] | Mary Dawn Abiera | 25 | Top 50 |- |} ==Mga Tala== {{notelist}} ==Sanggunian== bb5yyqs4360o4zev016v273bfskjiqm 1960559 1960558 2022-08-05T01:20:40Z 49.149.133.88 wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Universe Philippines 2022''' ay ang ika-3 edisyon ng [[:en:Miss Universe Philippines|Miss Universe Philippines]]. Ang mananalo ang magiging kinatawan ng Pilipinas sa [[Miss Universe 2022]].<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/100044223319649/posts/490873315730108/?app=fbl|title=Miss Universe Philippines 2022, this coming April|website=Facebook|language=en|date=Enero 3, 2022|access-date=Enero 3, 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2022/2/1/Miss-Universe-Philippines-2022-coronation.html|title=Miss Universe Philippines 2022 coronation night set on April 30|website=CNN Philippines|language=en|date=1 February 2022}}</ref> {{Infobox beauty pageant | name = Miss Universe Philippines 2022 | image = File:Ms. Pasay Celeste Cortesi in Ilocos Sur.jpg | image size = | image alt = | caption = [[Celeste Cortesi]], Miss Universe Philippines 2022 | date = Abril 30, 2022 | presenters = {{Hlist|[[Pia Wurtzbach]]|[[:en:Iris Mittenaere|Iris Mittenaere]]|[[:en:Demi-Leigh Tebow|Demi-Leigh Tebow]]}} | entertainment = {{Hlist|[[Bamboo (banda)|Bamboo Mañalac]]|[[Sam Concepcion]]|Yheen & Yuki|Ez Mil|Francisco Martin|Morissette|JM Bales|Arthur Nery}} | theme = Uniquely Beautiful | venue = [[Mall of Asia Arena]], [[Pasay City]] | broadcaster = {{Hlist|[[ABS-CBN]]|[[GMA Network]]}} | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = 32{{efn|[[Benguet]] withdraw from the Competition}} | placements = 16 | debuts = | withdrawals = {{Hlist|[[Benguet]]}} | returns = | winner = '''[[Celeste Cortesi]] <br> [[File:Pasay City Flag.gif|25px]] [[Pasay]]''' | represented = | congeniality = Jewel Alexandria Palacat <br> [[File:PH-ILS Flag.png|25px]] [[Ilocos Sur]] | personality = | best national costume = Julia Calleja Saubier<br> [[File:Albay Flag.png|25px]] [[Albay]] | best state costume = | photogenic = [[Celeste Cortesi]] <br> [[File:Pasay City Flag.gif|25px]] [[Pasay]] | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = The Universe <br> [[Bamboo (banda)|Bamboo]] | before = [[:en:Miss Universe Philippines 2021|2021]] | next = 2023 }} ==Resulta== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Huling Resulta ! Kalahok ! Int'l na Panlalagay |- | '''Miss Universe Philippines 2022''' | * [[Pasay]] - [[Celeste Cortesi]] | TBA - [[Miss Universe 2022]] |- | Miss Universe Philippines Tourism 2022 | * [[Makati]] - Michelle Dee |- | Miss Universe Philippines Charity 2022 | * [[Bohol]] - Pauline Amelinckx |- | 1st Runner-up | * [[Misamis Oriental]] - Annabelle Mae McDonnell |- | 2nd Runner-up | * [[Taguig]] - Maria Katrina Llegado |- | Top 10 | * [[Albay]] - Julia Saubier * [[Baguio]] - Ghenesis Latugat * [[Cebu City]] - Chantal Elise Schmidt * [[Cebu|Cebu Province]] - Lou Dominique Piczon * [[Iloilo|Iloilo Province]] - Vanessa Caro |- | Top 16 | * [[Aklan]] - Jona Sweett * [[Ilocos Sur]] - Jewel Alexandria Palacat * [[Iloilo City]] - Dorothy Mae Gemillan * [[Laguna]] - Sonja Jeyn Tanyag * [[Nueva Vizcaya]] - Gillian Katherine De Mesa § * [[Palawan]] - Angelica Lopez |} §- Nanalo ng Lazada Fan Vote ===Pangunahing Parangal=== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Parangal ! Kalahok |- | Best National Costume | * [[Albay]] - Julia Eugénie Augustias Saubier |- | Miss Friendship | * [[Ilocos Sur]] - Jewel Alexandria Palacat |- |Miss Photogenic | rowspan="2" | *[[Pasay]] – [[Celeste Cortesi]] |- |Best in Swimsuit |- | Best in Evening Gown | * [[Makati]] - Michelle Daniela Dee |} ===Espesyal na Parangal=== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Parangal ! Kalahok |- |Frontrow Catwalk Queen | rowspan="7" | *[[Makati]] – Michelle Dee |- |Miss Kumuniverse |- |Face of Essentials by Belo |- |Miss Creamsilk |- |Miss Jojo Bragais |- |Miss SavePoint |- |Miss The Medical City |- |Frontrow Best Arrival Look (Press' Choice) | rowspan="4" | *[[Pasay]] – [[Celeste Cortesi]] |- |Miss Avana |- |Miss Aqua Boracay |- |Miss Sendwave |- |Frontrow Best Arrival Look (Netizens' Choice) 1 | rowspan="3" | *[[Taguig]] – Maria Katrina Llegado |- |Miss Philippine Airlines |- |Miss CAD |- |Frontrow Choice Queen | rowspan="2" | *[[Bohol]] – Pauline Amelinckx |- |Miss MG Cars |- |Frontrow Multi-Level Beauty | *[[Misamis Oriental]] – Annabelle McDonnell |- |Frontrow Best Arrival Look (Netizens' Choice) 2 | *[[Victorias]] – Shanelyn Bayson |- |Luxxe Slim Fitness Queen | *[[Pangasinan]] – Ivylou Borbon |- |Luxxe ImmunPlus Queen Majestic | *[[Palawan]] – Angelica Lopez |- |Miss Coins.ph | *[[San Juan]] – Danielle Arielle Camcam |- |Miss Jewelmer | *[[Mandaue]] – Isabel Luche |- |Miss Smilee | *[[Nueva Vizcaya]] – Gillian Katherine De Mesa |- |Miss Cavaso | *[[Cebu City]] – Chantal Elise Schmidt |- |Miss Okada Manila | *[[Cebu|Cebu Province]] – Lou Dominique Piczon |- |} ==Mga Kalahok== 32 na mga kalahok ang ang maglalaban para sa titilo: {|class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Lungsod/Probinsya ! Kandidata ! Edad{{efn|Ages at the time of the Pageant}} !Group ! Paglalagay |- | [[Aklan]] | Jona Lli Sweett | 26 |[[Visayas]] | Top 16 |- | [[Albay]] | Julia Calleja Saubier | 27 |[[Luzon]] | Top 10 |- | [[Baguio]] | Ghenesis Latugat | 22 |Luzon | Top 10 |- | [[Batanes]] | Elsa Schumacher | 25 |Luzon | |- | [[Benguet]] | Shawntel Cruz{{efn|Umatras sa Kompetisyon dahil nagka [[Dengue|Dengue Fever]]}} | 25 |Luzon | |- | [[Bohol]] | Pauline Amelinckx | 26 |Visayas | Miss Universe Philippines Charity 2022 |- | [[Bulacan]] | Aidyl Mhay Sanchez | 24 |Luzon | |- | [[Cebu City]] | Chantal Schmidt | 20 |Visayas | Top 10 |- | [[Cebu|Cebu Province]] | Lou Dominique Piczon | 26 |Visayas | Top 10 |- | [[Davao del Norte]] | Jeanne Nicci Orcena | 21 |[[Mindanao]] | |- | [[Davao del Sur]] | Jedidah Korinihona | 25 |Mindanao | |- | [[Ilocos Sur]] | Jewel Alexandria Palacat | 22 |Luzon | Top 16 |- | [[Iloilo City]] | Dorothy Gemillan | 21 |Visayas | Top 16 |- | [[Iloilo|Iloilo Province]] | Vanessa Caro | 25 |Visayas | Top 10 |- | [[Laguna]] | Sonja Jeyn Tanyag | 23 |Luzon | Top 16 |- | [[Lapu-Lapu City|Lapu-Lapu]] | Sashi Chiesa | 26 |Visayas | |- | [[Las Piñas]] | Isabelle Kristine Braza | 25 |[[Kalakhang Maynila|National Capital Region]] | |- | [[Lucena]] | Anjeanette Japor | 26 |Luzon | |- | [[Makati]] | [[:en:Michelle Dee|Michelle Marquez Dee]] | 27 |National Capital Region | Miss Universe Philippines Tourism 2022 |- | [[Mandaue]] | Isabel Dalag Luche | 22 |Visayas | |- | [[Misamis Oriental]] | Annabelle McDonnell | 21 |Mindanao | 1st Runner Up |- | [[Negros Oriental]] | Marilit Katipunan Iligan | 21 |Visayas | |- | [[Nueva Vizcaya]] | Gillian Katherine De Mesa | 25 |Luzon | Top 16{{efn|Nanalo sa Lazada Fan Voting kaya nakapasok sa Top 16}} |- | [[Palawan]] | Angelica Lopez | 21 |Luzon | Top 16 |- | [[Pampanga]] | Alyssa Georgia Felix | 27 |Luzon | |- | [[Pangasinan]] | Ivylou Borbon | 22 |Luzon | |- | '''[[Pasay]]''' | '''[[Celeste Cortesi]]''' | '''24''' |National Capital Region | '''Miss Universe Philippines 2022''' |- | [[Quezon|Quezon Province]] | Gracelle Nicole Distura | 22 |Luzon | |- | [[Roxas City|Roxas]] | Francheska Dadivas | 22 |Visayas | |- | [[San Juan]] | Danielle Arielle Camcam | 24 |National Capital Region | |- | [[Taguig]] | Ma. Katrina Llegado | 24 |National Capital Region | 2nd Runner Up |- | [[Victorias]] | Shanelyn Bayson | 22 |Visayas | |- |} ===Iba Pang Kandidata=== {|class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Lungsod/Probinsya ! Kandidata ! Edad ! Eliminated |- | [[Arayat, Pampanga]] | Marinel Tungol | 27 | Top 50 |- | [[Bataan]] | Kevin Allesandrea Mateo | 26 | Top 50 |- | [[Batangas]] | Bianca Mae Awatin | 25 | Top 50 |- | [[Bukidnon]] | Meriam Campong | 21 | Top 50 |- | [[Bulacan|Bulacan Province]] | Nyca Mae Bernardo | 22 | Top 50 |- | [[Cavite]] | Jennika Casin | 26 | Top 50 |- | [[Davao City]] | Myrell Martinez | 25 | Top 50 (''withdrew'') |- | [[Ilocos Norte]] | Lyza Katrina Samalio | 19 | Top 50 |- | [[Isabela]] | Zeneth Khan | 23 | Top 50 |- | [[La Union]] | Louise Nicole Dabu | 25 | Top 50 |- | [[Lemery, Batangas]] | Sharifah Malabanan | 24 | Top 50 |- | [[Malolos, Bulacan]] | Abigail Maclang | 24 | Top 50 |- | [[Mariveles, Bataan]] | Seychelle Jaochico | 25 | Top 50 (''withdrew'') |- | [[Negros Occidental]] | Ma. Cristel Antibo | 21 | Top 50 |- | [[Northern Samar]] | Nicole Mendiola | 21 | Top 50 |- | [[Rizal]] | Sophia Veronica Torres | 18 | Top 50 |- | [[San Pablo, Laguna]] | Shaira Aliyah Diaz | 21 | Top 50 |- | [[Sorsogon]] | Carmela Diane Doma | 27 | Top 50 |- | [[Sultan Kudarat]] | Mary Dawn Abiera | 25 | Top 50 |- |} ==Mga Tala== {{notelist}} ==Sanggunian== c7kfroifew7rdyj3p6dplj57l6f2drg 0 315780 1960392 1960331 2022-08-04T14:55:19Z Allyriana000 119761 Kailangan buo ang pangalan wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Grand International 2022''' ay ang ika-10 edisyon ng [[Miss Grand International]] pageant. Ito ay gaganapin sa [[Kanlurang Java]], [[Indonesia|Indonesya]] sa Oktubre 25, 2022. Si Nguyen Thuc Thuy Tien ng [[Vietnam|Biyetnam]] ang magpuputong sa kanyang kahalili sa pagtatapos ng kaganapan.<ref>{{Cite web|url=https://www.jakartadaily.id/hospitality/pr-1622074369/indonesia-to-host-miss-grand-international-2022|title=Indonesia to Host Miss Grand International 2022|website=Jakarta Daily|language=en|date=2021-12-08|access-date=2022-07-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.idntimes.com/men/ladies/berkat-prima/sicc-sentul-jadi-venue-malam-final-miss-grand-international-2022-c1c2-1|title=SICC Sentul Jadi Venue Malam Final Miss Grand International 2022|website=IDN Times|language=id|date=2022-05-28|access-date=2022-07-18}}</ref> {{Infobox beauty pageant | name = Miss Grand International 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = | presenters = Matthew Deane | entertainment = | theme = | venue = [[:en:Sentul International Convention Center|Sentul International Convention Center]], [[Kanlurang Java]], [[Indonesia|Indonesya]] | broadcaster = {{hlist|[[YouTube|Youtube Grand TV]]|[[Facebook|Facebook Live]]}} | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = {{Hlist|[[Demokratikong Republika ng Congo|Demokratikong Republika ng Konggo]]| [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]}} | withdrawals = [[Hilagang Irlanda]] | returns = {{Hlist|[[Albanya]]|[[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]|[[Ghana|Gana]]|[[Jamaica|Hamayka]]|[[Kosovo|Kosobo]]|[[United Kingdom|Nagkakaisang Kaharian]]|[[Singapore|Singapur]]|[[Turkey|Turkiya]]|[[Uganda]]}} | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = 2021 | next = 2023 }} == Kalahok == Sa kasalukuyan, mayroon ng 38 na kalahok ang kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan/Tirahan |- | {{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]] | Amber Sidney<ref>{{Cite web|url=https://www.globalbeauties.com/news/2022/7/17/miss-grand-australia-2022|title=Miss Grand Australia 2022|website=Global Beauties|language=en|date=2022-07-17|access-date=2022-07-18}}</ref> | 25 | [[Melbourne]] |- | {{flagicon|BEL}} [[Belhika]] | Alyssa Gilliaert<ref>{{Cite web|url=https://www.angelopedia.com/news/Miss-Grand-Belgium-2022-Winner-Alyssa-Gilliaert-Finals-Delegates-Miss-Grand-International-2022/55406|title=Alyssa Gilliaert crowned Miss Grand Belgium 2022|website=Angelopedia|language=en|date=2022-07-12|access-date=2022-07-18}}</ref> | 19 | Bruges |- | {{flagicon|BOL}} [[Bolivia|Bulibya]] | Alondra Mercado<ref>{{Cite web|url=https://topvzla.com/2022/07/17/que-buena-sorpresa-alondra-mercado-campos-ahora-sera-miss-grand-bolivia-2022/|title=QUE BUENA SORPRESA- Alondra Mercado Campos ahora será Miss Grand Bolivia 2022|website=Top Vzla|language=es|date=2022-07-17|access-date=2022-07-18}}</ref> | 21 | Trinidad |- | {{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]] | Isabella Menin | 25 | Marília |- | {{flagicon|COD}} [[Demokratikong Republika ng Congo|Demokratikong Republika ng Konggo]] | Caroline Konde<ref>{{Cite web|url=https://topvzla.com/2022/07/07/llega-un-nuevo-pais-ella-es-caroline-konde-miss-grand-republica-democratica-del-congo-2022/|title=LLEGA UN NUEVO PAÍS- Ella es Caroline Kondé, Miss Grand República Democrática del Congo 2022|website=Top Vzla|language=es|date=2022-07-07|access-date=2022-07-18}}</ref> | 25 | [[Kinshasa]] |- | {{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]] | Lisseth Naranjo<ref>{{Cite web|url=https://topvzla.com/2022/07/25/tras-su-renuncia-lisseth-naranjo-goya-reemplaza-a-emilia-vasquez-larrea-como-la-nueva-miss-grand-ecuador-2022-conoce-los-detalles/|title=TRAS SU RENUNCIA- Lisseth Naranjo Goya reemplaza a Emilia Vásquez Larrea como la nueva Miss Grand Ecuador 2022, conoce los detalles|website=Top Vzla|language=en|date=25 Hulyo 2022|access-date=1 Agosto 2022}}</ref> | 24 | Guayaquil |- | {{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]] | Noor Mohamed<ref>{{Cite web|url=https://www.idntimes.com/men/ladies/berkat-prima/potret-noor-mohamed-miss-grand-el-salvador-2022-c1c2|title=9 Potret Noor Mohamed, Miss Grand El Salvador 2022 yang Memikat Hati|website=IDN Times|language=id|date=2022-06-05|access-date=2022-07-18}}</ref> | 21 | [[San Salvador]] |- | {{flagicon|ESP}} [[Espanya]] | Hirisley Jimenez<ref>{{Cite web|url=https://www.canarias7.es/revista-c7/hirisley-jimenez-elegida-20220503131628-nt.html|title=Hirisley Jiménez, elegida nueva Miss Grand Spain|website=Canarias 7|language=es|date=2022-05-03|access-date=2022-07-18}}</ref> | 20 | Caibarién |- | {{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]] | Emily Rose DeMure<ref>{{Cite web|url=https://www.angelopedia.com/news/Miss-Grand-United-States-Emily-Rose-DeMure-Colorado-Winner-Crowned-Representative-Result-Details-Miss-Grand-International/55335|title=Emily Rose DeMure crowned Miss Grand United States 2022|website=Angelopedia|language=en|date=2022-06-24|access-date=2022-07-17}}</ref> | 24 | Boulder |- | {{flagicon|GHA}} [[Ghana|Gana]] | Zahara-Imani Bossman<ref>{{Cite web|url=https://topvzla.com/2022/07/09/de-manos-de-abena-appiah-fue-coronda-priscilla-bossman-pinkrah-como-miss-grand-ghana-2022/|title=DE MANOS DE ABENA APPIAH- Fue coronda Priscilla Bossman-Pinkrah como Miss Grand Ghana 2022|website=Top Vzla|language=es|date=2022-07-09|access-date=2022-07-17}}</ref> | 20 | [[Accra]] |- | {{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]] | Andrea Radford<ref>{{Cite web|url=https://www.angelopedia.com/news/Miss-Grand-Guatemala-2022-Andrea-Radford-Appointment-Delegate-Representative-Details/54929|title=Andrea Radford appointed Miss Grand Guatemala 2022|website=Angelopedia|language=en|date=2022-04-11|access-date=2022-07-18}}</ref> | 27 | [[Lungsod ng Guatemala|Lungsod ng Guwatemala]] |- | {{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] | Kim-Marie Spence<ref>{{Cite web|url=https://www.angelopedia.com/news/Miss-Grand-Jamaica-2022-Kim-Marie-Spence-Winner-Delegate-Miss-Grand-International-2022/55233|title=Kim-Marie Spence crowned Miss Grand Jamaica 2022|website=Angelopedia|language=en|date=2022-06-07|access-date=2022-07-18}}</ref> | 20 | Saint Elizabeth |- | {{flagicon|HND}} [[Honduras]] | Saira Cacho<ref>{{Cite web|url=https://www.elpais.hn/2022/07/11/saira-cacho-bella-catracha-miss-grand-honduras-2022/|title=Saira Cacho, la bella catracha que se convirtió en Miss Grand Honduras 2022|website=El Pais|language=en|date=2022-07-11|access-date=2022-07-18}}</ref> | 21 | [[Tegucigalpa]] |- | {{flagicon|INA}} [[Indonesia|Indonesya]] | Andina Julie<ref>{{Cite web|url=https://kabarbanten.pikiran-rakyat.com/hiburan/pr-593372576/profil-dan-biodata-andina-julie-miss-grand-indonesia-2022-lengkap-dengan-zodiak-pendidikan-hingga-profesi|title=Profil dan Biodata Andina Julie Miss Grand Indonesia 2022 Lengkap dengan Zodiak, Pendidikan hingga Profesi|website=Kabar Banten|language=id|date=2022-01-01|access-date=2022-07-18}}</ref> | 20 | Muara Enim |- | {{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]] | Mildred Rincon<ref>{{Cite web|url=https://www.afrik.com/rachel-arhin-est-miss-intercontinental-canada-2021|title=Rachel Arhin est Miss Intercontinental Canada 2021|website=Afrik.com|language=fr|date=2021-10-08|access-date=2022-07-22}}</ref> | 26 | [[Calgary]] |- | {{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] | Jamilya Jyrgalbekova<ref>{{Cite web|url=https://kabar.kg/news/nazvany-piat-pobeditel-nitc-konkursa-miss-kyrgyzstan-2021/|title=Названы пять победительниц конкурса «Мисс Кыргызстан – 2021»|website=Kabar|language=ky|date=2021-11-22|access-date=2022-07-22}}</ref> | 20 | Chuy |- | {{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombya]] | Priscilla Londoño<ref>{{Cite web|url=https://topvzla.com/2022/06/25/fuerte-rival-priscilla-londono-se-lleva-la-corona-del-miss-grand-colombia-2022/|title=FUERTE RIVAL- Priscilla Londoño se lleva la corona del Miss Grand Colombia 2022|website=Top Vzla|language=es|date=2022-06-25|access-date=2022-07-19}}</ref> | 28 | [[Houston]] |- | {{flagicon|KOS}} [[Kosovo|Kosobo]] | Edona Aliu<ref>{{Cite web|url=https://www.vizionplus.tv/kurorezohen-dy-me-te-bukurat-deta-kokomani-dhe-roksana-ibrahimi-triumfojne-ne-miss-universe-albania-kosovo-2022/|title=Kurorezohen dy me te bukurat. Deta Kokomani dhe Roksana Ibrahimi triumfojne ne “Miss Universe Albania & Kosovo 2022”|website=Vizion Plus|language=sq|date=2022-06-11|access-date=2022-07-22|archive-date=2022-06-11|archive-url=https://archive.today/20220611192559/https://www.vizionplus.tv/kurorezohen-dy-me-te-bukurat-deta-kokomani-dhe-roksana-ibrahimi-triumfojne-ne-miss-universe-albania-kosovo-2022/|url-status=bot: unknown}}</ref> | 25 | [[Zurich]] |- | {{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | Brenda Muñoz<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CfwLnlaLYSb/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Grand Costa Rica Oficial sa Instagram: Felicidades a Brenda Muñoz por este merecido triunfo|website=Instagram|language=es|date=2022-07-08|access-date=2022-07-19}}</ref> | 28 | Guanacaste |- | {{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]] | Daniela Espinosa<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CfCA1QKr8rL/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss y Mister Cuba Oficial sa Instagram: ¡Cuba ya tiene a su Reina! Daniela Espinosa es nuestra Miss Grand Cuba 2022 quien nos representará en la 10ma Edición del Miss Grand International en Indonesia|website=Instagram|language=es|date=2022-06-20|access-date=2022-07-19}}</ref> | 26 | Varadero |- | {{flagicon|MUS}} [[Mauritius|Mawrisyo]] | Yuvna Rinishta<ref>{{Cite web|url=https://mauritiushindinews.com/defimedia/yuvna-rinishta-gookool-miss-model/|title=Yuvna Rinishta Gookool: Miss Model|website=Mauritius News|language=en|date=10 Hunyo 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 22 | Grand Port |- | {{flagicon|MMR}} [[Myanmar|Miyanmar]] | Ei Ei Aung Htunt<ref>{{Cite web|url=https://siamstyle.net/mm-kly-sda-di-rb-taeng-tng-hi-darng-ta-haenng-miss-grand-myanmar-2022.siam|title="มีมี กัลย์สุดา" ได้รับแต่งตั้ง ให้ดำรงตำแหน่ง Miss Grand Myanmar 2022|website=Siam Style|language=th|date=7 Mayo 2022|access-date=19 Hunyo 2022}}</ref> | 24 | Tak |- | {{flagicon|GBR}} [[United Kingdom|Nagkakaisang Kaharian]] | Sofia Mayers<ref>{{Cite web|url=https://m.afamily.vn/nhan-sac-ca-tinh-nong-bong-cua-nguoi-dep-toc-xu-vua-dang-quang-hoa-hau-hoa-binh-anh-2022-20220718154858999.chn|title=Nhan sắc cá tính, nóng bỏng của người đẹp tóc xù vừa đăng quang Hoa hậu Hòa bình Anh 2022|website=afamily|language=vi|date=18 Hulyo 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 22 | Kent |- | {{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]] | Maycrin Jáenz<ref>{{Cite web|url=https://www.vostv.com.ni/farandula/22372-conozca-a-la-nueva-soberana-de-miss-grand-nicaragu/|title=Conozca a la nueva soberana de Miss Grand Nicaragua 2022|website=VosTV|language=es|date=18 Pebrero 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 23 | Granada |- | {{flagicon|NLD}} [[Netherlands|Olanda]] | Marit Beets<ref>{{Cite web|url=https://m.photos.timesofindia.com/beauty-pageants/world-pageants/marit-beets-wins-miss-grand-netherlands-2022-crown/articleshow/91146905.cms|title=Marit Beets wins Miss Grand Netherlands 2022 crown|website=Times of India|language=en|date=28 Abril 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 22 | Volendam |- | {{flagicon|PAK}} [[Pakistan]] | Aneesa Sheikh<ref>{{Cite web|url=https://tienphong.vn/nu-nghe-si-truot-bang-nghe-thuat-xinh-dep-dang-quang-hoa-hau-hoa-binh-pakistan-2022-post1446024.tpo|title=Nữ nghệ sĩ trượt băng nghệ thuật xinh đẹp đăng quang Hoa hậu Hòa bình Pakistan 2022|website=Tien Phong|language=vi|date=14 Hunyo 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 19 | [[Michigan]] |- | {{flagicon|PAN}} [[Panama]] | Katheryn Yejas<ref>{{Cite web|url=https://www.idntimes.com/men/ladies/berkat-prima/potret-miss-grand-panama-2022-katheryn-yejas-c1c2|title=10 Potret Miss Grand Panama 2022 Katheryn Yejas, Pesonanya Manis!|website=IDN Times|language=id|date=14 Enero 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 20 | Taboga |- | {{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]] | Agatha Leon<ref>{{Cite web|url=https://m.photos.timesofindia.com/beauty-pageants/world-pageants/agatha-len-wins-miss-grand-paraguay-2022-crown/articleshow/91463509.cms|title=Agatha León wins Miss Grand Paraguay 2022 crown|website=Times of India|language=en|date=10 Mayo 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 21 | Ciudad Del Este |- | {{flagicon|PER}} [[Peru]] | Janet Leyva<ref>{{Cite web|url=https://www.angelopedia.com/news/Miss-Grand-Peru-2022-Janet-Leyva-Delegate-Representative-Miss-Grand-International-2022/54840|title=Janet Leyva crowned Miss Grand Perú 2022|website=Angelopedia|language=en|date=24 Marso 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 25 | Callao |- | {{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]] | Roberta Tamondong<ref>{{Cite web|url=https://mb.com.ph/2022/08/01/in-pictures-the-winners-of-2022-bb-pilipinas-beauty-pageant/|title=Roberta Tamondong – Bb. Pilipinas Grand International 2022|website=[[Manila Bulletin]]|language=en|date=1 Agosto 2022|access-date=1 Agosto 2022}}</ref> | 19 | [[San Pablo, Laguna|San Pablo]] |- | {{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]] | Oxana Rivera<ref>{{Cite web|url=https://www.globalbeauties.com/news/2022/6/14/nuestra-belleza-puerto-rico-2022|title=Nuestra Belleza Puerto Rico 2022|website=Global Beauties|language=en|date=14 Hunyo 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 27 | Dorado |- | {{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]] | Jearmanda Ramos<ref>{{Cite web|url=https://worldbeauties.org/miss-grand-international/jearmanda-ramos-miss-grand-dominican-republic-2022/|title=Jearmanda Ramos đại diện Cộng hòa Dominica đến Miss Grand International 2022|website=Worldbeauties.org|language=vi|date=21 Enero 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 20 | Puerto Plata |- | {{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]] | Mariana Bečková<ref>{{Cite web|url=https://www.pageantcircle.com/2022/05/miss-czech-republic-2022-meet-the-newly-crowned-winners.html?m=1|title=Miss Czech Republic 2022: Meet the newly crowned winners|website=Pageant Circle|language=en|date=8 Mayo 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 23 | [[Prague]] |- | {{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]] | Engfa Waraha<ref>{{Cite web|url=https://thestandard.co/miss-grand-thailand-2022-3/|title=อิงฟ้า วราหะ คว้ามงทอง ครองตำแหน่ง Miss Grand Thailand 2022|website=The Standard|language=th|date=2022-05-01|access-date=2022-07-18}}</ref> | 27 | [[Bangkok]] |- | {{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]] | LuJuan Mzyk<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Cf32mcsKCtn/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Grand South Africa sa Instagram: Good morning South Africa!! It is with great pleasure to announce our Miss Grand South Africa 2022, @lujuanmzyk|website=Instagram|language=en|date=2022-07-11|access-date=2022-07-19}}</ref> | 22 | [[Pretoria]] |- | {{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]] | Karina Perez Gres<ref>{{Cite web|url=https://topvzla.com/2022/05/29/nuestra-maxima-se-llevo-la-corona-karina-perez-gres-se-convierte-en-miss-grand-chile-2022-conocela/|title=NUESTRA MÁXIMA SE LLEVÓ LA CORONA- Karina Pérez Gres se convierte en Miss Grand Chile 2022 ¡CONÓCELA!|website=Top Vzla|language=es|date=29 Mayo 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 24 | [[Santiago, Tsile|Santiago]] |- | {{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkiya]] | Derya Koc<ref>{{Cite web|url=https://www.angelopedia.com/news/Miss-Grand-Turkey-2022-Winner-Deria-Koc-Delegates-Miss-Grand-International-2022/55400|title=Deria Koc is Miss Grand Türkiye 2022|website=Angelopedia|language=en|date=11 Hulyo 2022|access-date=19 Hulyo 2022}}</ref> | 28 | Schwabach |- |{{flag|Uganda}}||Oliver Nakakande||27||Bombo |} == Mga paparating na kompetisyong pambansa == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Petsa |- | {{flagicon|JPN}} [[Hapon]] | 6 Agosto 2022 |- | {{flagicon|SIN}} [[Singapore|Singapur]] | 9 Agosto 2022 |- | {{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]] | 13 Agosto 2022 |- | {{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]] | 20 Agosto 2022 |- | {{flagicon|DEU}} [[Alemanya]] | 27 Agosto 2022 |- | {{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]] | 27 Agosto 2022 |- | {{flagicon|LAO}} [[Laos]] | 27 Agosto 2022 |- | {{flagicon|MYS}} [[Malaysia]] | 27 Agosto 2022 |- | {{flagicon|DNK|size=23px}} [[Dinamarka]] | 28 Agosto 2022 |- | {{flagicon|FRA}} [[Pransiya]] | 3 Setyembre 2022 |- | {{flagicon|ITA}} [[Italya]] | 18 Setyembre 2022 |- | {{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]] | 25 Setyembre 2022 |- | {{flagicon|KOR}} [[Timog Korea|Korea]] | 2022 |- | {{flagicon|MEX}} [[Mehiko]] | 2022 |} == Mga Tala == === Bagong Sali === *{{flagicon|COD}} [[Demokratikong Republika ng Congo|Demokratikong Republika ng Konggo]] *{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] === Bumalik === Huling sumabak noong 2014: *{{flagicon|GBR}} [[United Kingdom|Nagkakaisang Kaharian]] Huling sumabak noong 2016: *{{flagicon|SIN}} [[Singapore|Singapur]] *{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkiya]] Huling sumabak noong 2018: *{{flagicon|GHA}} [[Ghana|Gana]] Huling sumabak noong 2020: *{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] *{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] *{{flagicon|KOS}} [[Kosovo|Kosobo]] == Mga Sanggunian == {{reflist}} [[Kategorya: Miss Grand International]] ic6fqxnwwneif9ys3nxnsvlya5dsf6d 0 317272 1960459 1954462 2022-08-04T21:03:10Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[File:Polar bear (Ursus maritimus) with its prey.jpg|thumb|upright=1.5|Solitaryong predator: Isang [[polar bear]] na kumakain ng [[bearded seal]] na pinatay nito.]] [[File:Ants eating cicada, jjron 22.11.2009.jpg|thumb|upright=1.5|[[Social predator]]s: Ang mga [[langgam na meat]] ay natutulungan upang kainin ang isang [[cicada]] na mas malaki sa kanila.]] {{multiple image |align = left |image1 = Drosera capensis bend.JPG |width1 = 110 |alt1 = |caption1 = [[Halamang karniboroso]]: Ang [[sundew]] na kumakain ng insekto |image2 = Mouse eating seeds.jpg |width2 = 177 |alt2 = |caption2 = Pandaragit ng binhi: Isang[Aprikanong maliit na dagang pygmy na kumakain ng mga buto |footer = }} Ang '''pandaragit''' o '''predasyon'''(Ingles:Predation) ay isang interaksiyon sa [[biyolohiya]] kung saan ang isang organismo na tinatawag na '''predator''(''mandaragit'') ay pumapatay at kumakain ng isa pang organismo na tinatawag na '''prey''' (''nasila'' o ''biktima'') Ito ang isa sa pamilya ng karaniwang mga pag-aasal sa pagkain ng ga hayop na kinabibilangan ng [[parasitismo]] at [[mikropredasyon]] (na hindi karaniwang pumapatay sa hosto nito at [[parasitodismo]] na palaging pumapatay sa hosto nito). Ang pandaragit ay iba sa mga [[carroñero]] (scavenger) na kumakain ng mga patay na hayop bagaman ang karamihan ng mga predator ay mga carroñero rin. Ito ay kasama sa [[herbiborya]] sa ang mga predator ng binhi at mga mapangwasak na mga [[frugivora]] ay mga predator. Karamihan sa mga predator ay aktibong naghahanap ng prey o biktima at nagtatago upang hindi mapansin. Kapag nakita na ang prey, tinatanto ng predator kung dapat itong salakayin. Ito ay kinasasangkutan ng pananambang o pagpupursiging pandaragit at binsan ay sinusundan ito. Kung matagumpay ang predator sa pagpatay ng prey, inaalis nito ang mga hindi makakain na bahagi ng katawan nito gaya ng shell at pagkatapos ay kakainin na ang biktima. Ang mga predator ay umangkop sa kapaligiran at nag-ebolb ng mga pandama gaya ng matalas na paningin, pandinig, pang-amoy. Ang karamihan ng mga hayop na predatoryo na parehong [[bertebrado]] at [[imbertebrado]] ay may mga matutulis na kalawit o panga at ngipin upang pumatay at lapain ang kanilang prey. Ang pandaragit ay may makapangyarihang [[epektibong selektibo]] at ang mga prey o biktima ay karaniwang nag-eebolb ng mga pag-aangkop na lalaban sa mga predator gaya ng mga kulay ng pagbabanta, mga pagtawag ng tulong at ibang mga senyas, [[pagbabalatkayo]], [[mimikriya]] o pangongopya ng hitsura sa mga mahusay na nakakapatanggol sa sariling espesye gayundin ang mga pagtatanggol na espina at mga kemikal. Minsan, nalalaman ng mga predator at prey ang kanilang sarili sa [[labanang pang-ebolusyon]] na isang siklong pag-aangkop at kontra-pag-aangkop. Ang pandaragit ay isang pangunahing tagapagtulak ng proseso ng [[ebolusyon]] mula sa panahong [[Cambriano]]. [[File:Journal.pone.0112884.g001 a.png|thumb|upright=2.3|center|mga [[Lobo]] na mga [[sosyal na predator]] ay nagtutulungan upang hantingin at patayin ang isang isang [[bison]].]] [[File:Predation's Boundaries.svg|thumb|upright=1.5|Ugnayan ng pandaragit sa ibang mga stratehiya sa paghahanap ng pagkain]] ==Kapwa ebolusyon== [[File:Big-eared-townsend-fledermaus.jpg|thumb|left|Ginagamit ng mga [[paniki]] ang [[ekolokasyon]] upang hantingin ang mga prey nitong mga moth sa gabi.]] Ang mga predator at prey ay mga natural na magkaaway at karamihan sa kanilang [[ebolusyon]] at pag-aangkop ay upang salungatin ang bawat isa. Halimbawa, ang mga [[paniki]] ay nag-ebolb ng sopistikadong mga sistemang [[ekolokasyon]] upang matuntunan kung saan matutuklasan ang mga prey nito. Ang ilang mga insekto ay nag-ebolb ng iba't ibang mga paraan ng pagtatanggol sa sarili laban sa mga predator kabilang ang kakayahang marinig ang mga tawag na ekolokasyon..<ref>{{harvnb|Jacobs|Bastian|2017|page=4}}</ref><ref>{{cite book |last1=Barbosa |first1=Pedro |last2=Castellanos |first2=Ignacio |title=Ecology of predator-prey interactions |date=2005 |publisher=Oxford University Press |isbn=9780199874545|url=https://archive.org/details/ecologypredatorp00barb|url-access=limited |page=[https://archive.org/details/ecologypredatorp00barb/page/n96 78]}}</ref> Many pursuit predators that run on land, such as wolves, have evolved long limbs in response to the increased speed of their prey.<ref name=Janis>{{cite journal | last1=Janis | first1=C. M. | last2=Wilhelm | first2=P. B. | year=1993 | title=Were there mammalian pursuit predators in the Tertiary? Dances with wolf avatars | journal=Journal of Mammalian Evolution | volume=1 | issue=2| pages=103–125 | doi=10.1007/bf01041590| s2cid=22739360 }}</ref> Ang kanilang pag-aangkop ay isang labanan sa kung sino ang magwawagi sa isang [[koebolusyon]] ng dalawang espesye.<ref name=DawKrebs>{{cite journal |author1=Dawkins, Richard |author1-link=Richard Dawkins |author2=Krebs, J. R. |author2-link=John Krebs, Baron Krebs |year=1979 |title=Arms races between and within species |journal=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences |volume=205 |issue=1161 |pages=489–511|doi=10.1098/rspb.1979.0081 |pmid=42057 |bibcode=1979RSPSB.205..489D |s2cid=9695900 }}</ref> Sa pananaw ng [[ebolusyon]] na nakasentro sa [[gene]], ang mga gene ng mga predator ay nagtutunggali para sa katawan ng prey.<ref name=DawKrebs/> Gayunpaman, ang prinsipyong "buhay-pagkain sa gabi" ni [[Richard Dawkins]] at [[Krebs]] at humuhula na ang labanang ito ay hindi pantay. Kapag nabigo ang predator na mabihag ang prey nito, mawawalan ito ng pagkain. Ngunit kung magwai, ang prey ay mamamatay.<ref name=DawKrebs/> [[File:Micrurus fulviusHolbrookV3P10AA.jpg|thumb|upright=0.7|Ang [[Micrurus fulvius|Eastern coral snake]] na isa ring predator ay labis na makamandag upang mapatay ang mga predator na sasalakay dito kaya kapag naiiwasan nila ito, ang pag-aasal ay dapat namana at hindi natutunan.]] Ang metaphor sa labanan ng pagwawagi ay nagpapahiwatig ng papataas na pagsulong sa pagsalakay at pagtatanggol. Gayunpaman, ang mga pag-aangkop na ito ay may gastos. Halimbawa, ang pagkakaroon ng mahahabang mga hita ay nagpapataas ng panganib sa pagkabali nito<ref name=Abrams>{{cite journal |last1=Abrams |first1=Peter A. |title=Adaptive responses of predators to prey and prey to predators: The failure of the arms-race analogy |journal=Evolution |date=November 1986 |volume=40 |issue=6 |pages=1229–1247 |doi=10.1111/j.1558-5646.1986.tb05747.x|pmid=28563514 |s2cid=27317468 |doi-access=free }}</ref> samantalang ang espesyalisadong dila ng isang [[chameleon]] sa kakayahan nito na maging tulad ng [[projectile]] ay walang pakinabang sa pag-inom ng tubig kaya ang chameleon ay dapat makuha ito sa mga gulay.<ref name=Brodie>{{cite journal |last1=Brodie |first1=Edmund D. |title=Predator-Prey Arms Races |journal=BioScience |date=July 1999 |volume=49 |issue=7 |pages=557–568 |doi=10.2307/1313476|jstor=1313476 |doi-access=free }}</ref> Ang pagiging hindi patay ng [[natural na seleksiyon]] ay nakasalalay sa pagmamanan ng mga katangiang pag-aangkop. Gayundin, kapag nawalan ng pagkain ang predator, ito ay mamamatay rin. Sa kabilang dako, ang gastos ng pagiging angkop ng isang nawalang pagkain ay hindi mahuhulaan dahil mabilis na makakahanap ang isang predator ng mas mabuting prey. Sa karagdagan, ang karamihan ng mga predator ay mga heneralista na nagbabawas sa epekto ng isang pag-aangkop ng prey sa isang predator. Dahil ang espesyalisasyon ay sanhi ng kopwa ebolusyon ng predator at prey, ang pagiging bihira ng mga espesyalista ay nagpapahiwatig na ang labanan sa pagwawagi ng predator at prey ay bihira. <ref name=Brodie/> Mahirap na mtukoy kung ang ibinigay na pag-aangkop ay tunay na resulta ng kapwa ebolusyon kung saan ang pag-aangkop ng prey ay nagpapalitaw sa pag-aangkop ng predator na sinasalungat ng karagdagang pag-aangkop ng prey. Ang alternatibong paliwanag ang ''eskalasyon'' kung saan ang mga predator ay umaakop sa mga katunggali nito na kanilang mga mismong predator o mapanganib na prey.<ref>{{cite journal |last1=Vermeij |first1=G J |title=The Evolutionary Interaction Among Species: Selection, Escalation, and Coevolution |journal=Annual Review of Ecology and Systematics |date=November 1994 |volume=25 |issue=1 |pages=219–236 |doi=10.1146/annurev.es.25.110194.001251}}</ref> Ang maliwanag na mga pag-aangkop sa pandaragit ay maaaring lumitaw mula sa ibang mga dahilan at kapwa napili sa pagsalakay o pagtatanggol. Sa ilang mga insektong prey ng mga paniki, ang mga prey na ito ay nag-ebol bago lumitaw ang mga paniki at ginamit ang mga ito upang marinig ang mga senyas na ginagamit sa pagtatanggol ng teritoryo at pakikipagtalik.<ref>{{harvnb|Jacobs|Bastian|2017|page=8}}</ref> Ang kanilang pandinig ay nag-ebolb bilang tugon sa pandaragit ng paniki ngunit ang tanging maliwanag na halimbawa ng resiprokal na pag-aangkop sa mga paniki ang nakatagong ekolokasyon.<ref>{{harvnb|Jacobs|Bastian|2017|page=107}}</ref> Ang isang mas pantay na labanan sa pagwawagi ay nangyayari kapag ang prey ay mapanganib, may mga matutulis na espina, mga [[kamandag]] na magpapahamak sa predator nito. Ang predator ay tutugon sa pamamagitan ng pag-iwas na magtutulak naman sa ebolusyon ng mimikriya o pagkokopya ng hitsura. Ang pag-iwas ay hindi kinakailangang isang tugong pang-ebolusyonaryo dahil ito ay pangkahalatang natutunan mula sa mga malaing karanasan sa prey nito. Gayunpaman, kung may kakayahan ang prey na pumatay ng predator nito gaya ng [[ahas na koral]] dahil sa kamandag nito, may oportunidad sa pagkatuto at ang pag-iiwas ay dapat mamanahin. Ang mga predator ay tumutugon rin sa mga mapanganib na prey gamit ang mga kontra pag-aangkop. Ang halimbawa nito ang [[common garter snake]] na nag-ebolb ng resistensiya sa kamandag sa balat ng [[rough-skinned newt]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Tingnan din== *[[Ebolusyon]] *[[Karniboro]] [[Kategorya:Ebolusyon]] [[Kategorya:Biyolohiya]] nufcxrds29y56yfdsp1c7w6dv17s620 1960460 1960459 2022-08-04T21:03:33Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[File:Polar bear (Ursus maritimus) with its prey.jpg|thumb|upright=1.5|Solitaryong predator: Isang [[polar bear]] na kumakain ng [[bearded seal]] na pinatay nito.]] [[File:Ants eating cicada, jjron 22.11.2009.jpg|thumb|upright=1.5|[[Social predator]]s: Ang mga [[langgam na meat]] ay natutulungan upang kainin ang isang [[cicada]] na mas malaki sa kanila.]] {{multiple image |align = left |image1 = Drosera capensis bend.JPG |width1 = 110 |alt1 = |caption1 = [[Halamang karniboroso]]: Ang [[sundew]] na kumakain ng insekto |image2 = Mouse eating seeds.jpg |width2 = 177 |alt2 = |caption2 = Pandaragit ng binhi: Isang[Aprikanong maliit na dagang pygmy na kumakain ng mga buto |footer = }} Ang '''pandaragit''' o '''predasyon'''(Ingles:Predation) ay isang interaksiyon sa [[biyolohiya]] kung saan ang isang organismo na tinatawag na '''predator'''(''mandaragit'') ay pumapatay at kumakain ng isa pang organismo na tinatawag na '''prey''' (''nasila'' o ''biktima'') Ito ang isa sa pamilya ng karaniwang mga pag-aasal sa pagkain ng ga hayop na kinabibilangan ng [[parasitismo]] at [[mikropredasyon]] (na hindi karaniwang pumapatay sa hosto nito at [[parasitodismo]] na palaging pumapatay sa hosto nito). Ang pandaragit ay iba sa mga [[carroñero]] (scavenger) na kumakain ng mga patay na hayop bagaman ang karamihan ng mga predator ay mga carroñero rin. Ito ay kasama sa [[herbiborya]] sa ang mga predator ng binhi at mga mapangwasak na mga [[frugivora]] ay mga predator. Karamihan sa mga predator ay aktibong naghahanap ng prey o biktima at nagtatago upang hindi mapansin. Kapag nakita na ang prey, tinatanto ng predator kung dapat itong salakayin. Ito ay kinasasangkutan ng pananambang o pagpupursiging pandaragit at binsan ay sinusundan ito. Kung matagumpay ang predator sa pagpatay ng prey, inaalis nito ang mga hindi makakain na bahagi ng katawan nito gaya ng shell at pagkatapos ay kakainin na ang biktima. Ang mga predator ay umangkop sa kapaligiran at nag-ebolb ng mga pandama gaya ng matalas na paningin, pandinig, pang-amoy. Ang karamihan ng mga hayop na predatoryo na parehong [[bertebrado]] at [[imbertebrado]] ay may mga matutulis na kalawit o panga at ngipin upang pumatay at lapain ang kanilang prey. Ang pandaragit ay may makapangyarihang [[epektibong selektibo]] at ang mga prey o biktima ay karaniwang nag-eebolb ng mga pag-aangkop na lalaban sa mga predator gaya ng mga kulay ng pagbabanta, mga pagtawag ng tulong at ibang mga senyas, [[pagbabalatkayo]], [[mimikriya]] o pangongopya ng hitsura sa mga mahusay na nakakapatanggol sa sariling espesye gayundin ang mga pagtatanggol na espina at mga kemikal. Minsan, nalalaman ng mga predator at prey ang kanilang sarili sa [[labanang pang-ebolusyon]] na isang siklong pag-aangkop at kontra-pag-aangkop. Ang pandaragit ay isang pangunahing tagapagtulak ng proseso ng [[ebolusyon]] mula sa panahong [[Cambriano]]. [[File:Journal.pone.0112884.g001 a.png|thumb|upright=2.3|center|mga [[Lobo]] na mga [[sosyal na predator]] ay nagtutulungan upang hantingin at patayin ang isang isang [[bison]].]] [[File:Predation's Boundaries.svg|thumb|upright=1.5|Ugnayan ng pandaragit sa ibang mga stratehiya sa paghahanap ng pagkain]] ==Kapwa ebolusyon== [[File:Big-eared-townsend-fledermaus.jpg|thumb|left|Ginagamit ng mga [[paniki]] ang [[ekolokasyon]] upang hantingin ang mga prey nitong mga moth sa gabi.]] Ang mga predator at prey ay mga natural na magkaaway at karamihan sa kanilang [[ebolusyon]] at pag-aangkop ay upang salungatin ang bawat isa. Halimbawa, ang mga [[paniki]] ay nag-ebolb ng sopistikadong mga sistemang [[ekolokasyon]] upang matuntunan kung saan matutuklasan ang mga prey nito. Ang ilang mga insekto ay nag-ebolb ng iba't ibang mga paraan ng pagtatanggol sa sarili laban sa mga predator kabilang ang kakayahang marinig ang mga tawag na ekolokasyon..<ref>{{harvnb|Jacobs|Bastian|2017|page=4}}</ref><ref>{{cite book |last1=Barbosa |first1=Pedro |last2=Castellanos |first2=Ignacio |title=Ecology of predator-prey interactions |date=2005 |publisher=Oxford University Press |isbn=9780199874545|url=https://archive.org/details/ecologypredatorp00barb|url-access=limited |page=[https://archive.org/details/ecologypredatorp00barb/page/n96 78]}}</ref> Many pursuit predators that run on land, such as wolves, have evolved long limbs in response to the increased speed of their prey.<ref name=Janis>{{cite journal | last1=Janis | first1=C. M. | last2=Wilhelm | first2=P. B. | year=1993 | title=Were there mammalian pursuit predators in the Tertiary? Dances with wolf avatars | journal=Journal of Mammalian Evolution | volume=1 | issue=2| pages=103–125 | doi=10.1007/bf01041590| s2cid=22739360 }}</ref> Ang kanilang pag-aangkop ay isang labanan sa kung sino ang magwawagi sa isang [[koebolusyon]] ng dalawang espesye.<ref name=DawKrebs>{{cite journal |author1=Dawkins, Richard |author1-link=Richard Dawkins |author2=Krebs, J. R. |author2-link=John Krebs, Baron Krebs |year=1979 |title=Arms races between and within species |journal=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences |volume=205 |issue=1161 |pages=489–511|doi=10.1098/rspb.1979.0081 |pmid=42057 |bibcode=1979RSPSB.205..489D |s2cid=9695900 }}</ref> Sa pananaw ng [[ebolusyon]] na nakasentro sa [[gene]], ang mga gene ng mga predator ay nagtutunggali para sa katawan ng prey.<ref name=DawKrebs/> Gayunpaman, ang prinsipyong "buhay-pagkain sa gabi" ni [[Richard Dawkins]] at [[Krebs]] at humuhula na ang labanang ito ay hindi pantay. Kapag nabigo ang predator na mabihag ang prey nito, mawawalan ito ng pagkain. Ngunit kung magwai, ang prey ay mamamatay.<ref name=DawKrebs/> [[File:Micrurus fulviusHolbrookV3P10AA.jpg|thumb|upright=0.7|Ang [[Micrurus fulvius|Eastern coral snake]] na isa ring predator ay labis na makamandag upang mapatay ang mga predator na sasalakay dito kaya kapag naiiwasan nila ito, ang pag-aasal ay dapat namana at hindi natutunan.]] Ang metaphor sa labanan ng pagwawagi ay nagpapahiwatig ng papataas na pagsulong sa pagsalakay at pagtatanggol. Gayunpaman, ang mga pag-aangkop na ito ay may gastos. Halimbawa, ang pagkakaroon ng mahahabang mga hita ay nagpapataas ng panganib sa pagkabali nito<ref name=Abrams>{{cite journal |last1=Abrams |first1=Peter A. |title=Adaptive responses of predators to prey and prey to predators: The failure of the arms-race analogy |journal=Evolution |date=November 1986 |volume=40 |issue=6 |pages=1229–1247 |doi=10.1111/j.1558-5646.1986.tb05747.x|pmid=28563514 |s2cid=27317468 |doi-access=free }}</ref> samantalang ang espesyalisadong dila ng isang [[chameleon]] sa kakayahan nito na maging tulad ng [[projectile]] ay walang pakinabang sa pag-inom ng tubig kaya ang chameleon ay dapat makuha ito sa mga gulay.<ref name=Brodie>{{cite journal |last1=Brodie |first1=Edmund D. |title=Predator-Prey Arms Races |journal=BioScience |date=July 1999 |volume=49 |issue=7 |pages=557–568 |doi=10.2307/1313476|jstor=1313476 |doi-access=free }}</ref> Ang pagiging hindi patay ng [[natural na seleksiyon]] ay nakasalalay sa pagmamanan ng mga katangiang pag-aangkop. Gayundin, kapag nawalan ng pagkain ang predator, ito ay mamamatay rin. Sa kabilang dako, ang gastos ng pagiging angkop ng isang nawalang pagkain ay hindi mahuhulaan dahil mabilis na makakahanap ang isang predator ng mas mabuting prey. Sa karagdagan, ang karamihan ng mga predator ay mga heneralista na nagbabawas sa epekto ng isang pag-aangkop ng prey sa isang predator. Dahil ang espesyalisasyon ay sanhi ng kopwa ebolusyon ng predator at prey, ang pagiging bihira ng mga espesyalista ay nagpapahiwatig na ang labanan sa pagwawagi ng predator at prey ay bihira. <ref name=Brodie/> Mahirap na mtukoy kung ang ibinigay na pag-aangkop ay tunay na resulta ng kapwa ebolusyon kung saan ang pag-aangkop ng prey ay nagpapalitaw sa pag-aangkop ng predator na sinasalungat ng karagdagang pag-aangkop ng prey. Ang alternatibong paliwanag ang ''eskalasyon'' kung saan ang mga predator ay umaakop sa mga katunggali nito na kanilang mga mismong predator o mapanganib na prey.<ref>{{cite journal |last1=Vermeij |first1=G J |title=The Evolutionary Interaction Among Species: Selection, Escalation, and Coevolution |journal=Annual Review of Ecology and Systematics |date=November 1994 |volume=25 |issue=1 |pages=219–236 |doi=10.1146/annurev.es.25.110194.001251}}</ref> Ang maliwanag na mga pag-aangkop sa pandaragit ay maaaring lumitaw mula sa ibang mga dahilan at kapwa napili sa pagsalakay o pagtatanggol. Sa ilang mga insektong prey ng mga paniki, ang mga prey na ito ay nag-ebol bago lumitaw ang mga paniki at ginamit ang mga ito upang marinig ang mga senyas na ginagamit sa pagtatanggol ng teritoryo at pakikipagtalik.<ref>{{harvnb|Jacobs|Bastian|2017|page=8}}</ref> Ang kanilang pandinig ay nag-ebolb bilang tugon sa pandaragit ng paniki ngunit ang tanging maliwanag na halimbawa ng resiprokal na pag-aangkop sa mga paniki ang nakatagong ekolokasyon.<ref>{{harvnb|Jacobs|Bastian|2017|page=107}}</ref> Ang isang mas pantay na labanan sa pagwawagi ay nangyayari kapag ang prey ay mapanganib, may mga matutulis na espina, mga [[kamandag]] na magpapahamak sa predator nito. Ang predator ay tutugon sa pamamagitan ng pag-iwas na magtutulak naman sa ebolusyon ng mimikriya o pagkokopya ng hitsura. Ang pag-iwas ay hindi kinakailangang isang tugong pang-ebolusyonaryo dahil ito ay pangkahalatang natutunan mula sa mga malaing karanasan sa prey nito. Gayunpaman, kung may kakayahan ang prey na pumatay ng predator nito gaya ng [[ahas na koral]] dahil sa kamandag nito, may oportunidad sa pagkatuto at ang pag-iiwas ay dapat mamanahin. Ang mga predator ay tumutugon rin sa mga mapanganib na prey gamit ang mga kontra pag-aangkop. Ang halimbawa nito ang [[common garter snake]] na nag-ebolb ng resistensiya sa kamandag sa balat ng [[rough-skinned newt]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Tingnan din== *[[Ebolusyon]] *[[Karniboro]] [[Kategorya:Ebolusyon]] [[Kategorya:Biyolohiya]] cc6r5568ao1xdx5uc15c3od3mibub32 1960461 1960460 2022-08-04T21:05:10Z Xsqwiypb 120901 /* Kapwa ebolusyon */ wikitext text/x-wiki [[File:Polar bear (Ursus maritimus) with its prey.jpg|thumb|upright=1.5|Solitaryong predator: Isang [[polar bear]] na kumakain ng [[bearded seal]] na pinatay nito.]] [[File:Ants eating cicada, jjron 22.11.2009.jpg|thumb|upright=1.5|[[Social predator]]s: Ang mga [[langgam na meat]] ay natutulungan upang kainin ang isang [[cicada]] na mas malaki sa kanila.]] {{multiple image |align = left |image1 = Drosera capensis bend.JPG |width1 = 110 |alt1 = |caption1 = [[Halamang karniboroso]]: Ang [[sundew]] na kumakain ng insekto |image2 = Mouse eating seeds.jpg |width2 = 177 |alt2 = |caption2 = Pandaragit ng binhi: Isang[Aprikanong maliit na dagang pygmy na kumakain ng mga buto |footer = }} Ang '''pandaragit''' o '''predasyon'''(Ingles:Predation) ay isang interaksiyon sa [[biyolohiya]] kung saan ang isang organismo na tinatawag na '''predator'''(''mandaragit'') ay pumapatay at kumakain ng isa pang organismo na tinatawag na '''prey''' (''nasila'' o ''biktima'') Ito ang isa sa pamilya ng karaniwang mga pag-aasal sa pagkain ng ga hayop na kinabibilangan ng [[parasitismo]] at [[mikropredasyon]] (na hindi karaniwang pumapatay sa hosto nito at [[parasitodismo]] na palaging pumapatay sa hosto nito). Ang pandaragit ay iba sa mga [[carroñero]] (scavenger) na kumakain ng mga patay na hayop bagaman ang karamihan ng mga predator ay mga carroñero rin. Ito ay kasama sa [[herbiborya]] sa ang mga predator ng binhi at mga mapangwasak na mga [[frugivora]] ay mga predator. Karamihan sa mga predator ay aktibong naghahanap ng prey o biktima at nagtatago upang hindi mapansin. Kapag nakita na ang prey, tinatanto ng predator kung dapat itong salakayin. Ito ay kinasasangkutan ng pananambang o pagpupursiging pandaragit at binsan ay sinusundan ito. Kung matagumpay ang predator sa pagpatay ng prey, inaalis nito ang mga hindi makakain na bahagi ng katawan nito gaya ng shell at pagkatapos ay kakainin na ang biktima. Ang mga predator ay umangkop sa kapaligiran at nag-ebolb ng mga pandama gaya ng matalas na paningin, pandinig, pang-amoy. Ang karamihan ng mga hayop na predatoryo na parehong [[bertebrado]] at [[imbertebrado]] ay may mga matutulis na kalawit o panga at ngipin upang pumatay at lapain ang kanilang prey. Ang pandaragit ay may makapangyarihang [[epektibong selektibo]] at ang mga prey o biktima ay karaniwang nag-eebolb ng mga pag-aangkop na lalaban sa mga predator gaya ng mga kulay ng pagbabanta, mga pagtawag ng tulong at ibang mga senyas, [[pagbabalatkayo]], [[mimikriya]] o pangongopya ng hitsura sa mga mahusay na nakakapatanggol sa sariling espesye gayundin ang mga pagtatanggol na espina at mga kemikal. Minsan, nalalaman ng mga predator at prey ang kanilang sarili sa [[labanang pang-ebolusyon]] na isang siklong pag-aangkop at kontra-pag-aangkop. Ang pandaragit ay isang pangunahing tagapagtulak ng proseso ng [[ebolusyon]] mula sa panahong [[Cambriano]]. [[File:Journal.pone.0112884.g001 a.png|thumb|upright=2.3|center|mga [[Lobo]] na mga [[sosyal na predator]] ay nagtutulungan upang hantingin at patayin ang isang isang [[bison]].]] [[File:Predation's Boundaries.svg|thumb|upright=1.5|Ugnayan ng pandaragit sa ibang mga stratehiya sa paghahanap ng pagkain]] ==Kapwa ebolusyon== [[File:Big-eared-townsend-fledermaus.jpg|thumb|left|Ginagamit ng mga [[paniki]] ang [[ekolokasyon]] upang hantingin ang mga prey nitong mga moth sa gabi.]] Ang mga predator at prey ay mga natural na magkaaway at karamihan sa kanilang [[ebolusyon]] at pag-aangkop ay upang salungatin ang bawat isa. Halimbawa, ang mga [[paniki]] ay nag-ebolb ng sopistikadong mga sistemang [[ekolokasyon]] upang matuntunan kung saan matutuklasan ang mga prey nito. Ang ilang mga insekto ay nag-ebolb ng iba't ibang mga paraan ng pagtatanggol sa sarili laban sa mga predator kabilang ang kakayahang marinig ang mga tawag na ekolokasyon..<ref>{{harvnb|Jacobs|Bastian|2017|page=4}}</ref><ref>{{cite book |last1=Barbosa |first1=Pedro |last2=Castellanos |first2=Ignacio |title=Ecology of predator-prey interactions |date=2005 |publisher=Oxford University Press |isbn=9780199874545|url=https://archive.org/details/ecologypredatorp00barb|url-access=limited |page=[https://archive.org/details/ecologypredatorp00barb/page/n96 78]}}</ref> Marami sa mga predator sa lupain gaya ng mga [[lobo]] ay nag-ebolb ng mga mahahabang hita bilang tugon sa tumaas na bilis ng kanilang mga prey.<ref name=Janis>{{cite journal | last1=Janis | first1=C. M. | last2=Wilhelm | first2=P. B. | year=1993 | title=Were there mammalian pursuit predators in the Tertiary? Dances with wolf avatars | journal=Journal of Mammalian Evolution | volume=1 | issue=2| pages=103–125 | doi=10.1007/bf01041590| s2cid=22739360 }}</ref> Ang kanilang pag-aangkop ay isang labanan sa kung sino ang magwawagi sa isang [[koebolusyon]] ng dalawang espesye.<ref name=DawKrebs>{{cite journal |author1=Dawkins, Richard |author1-link=Richard Dawkins |author2=Krebs, J. R. |author2-link=John Krebs, Baron Krebs |year=1979 |title=Arms races between and within species |journal=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences |volume=205 |issue=1161 |pages=489–511|doi=10.1098/rspb.1979.0081 |pmid=42057 |bibcode=1979RSPSB.205..489D |s2cid=9695900 }}</ref> Sa pananaw ng [[ebolusyon]] na nakasentro sa [[gene]], ang mga gene ng mga predator ay nagtutunggali para sa katawan ng prey.<ref name=DawKrebs/> Gayunpaman, ang prinsipyong "buhay-pagkain sa gabi" ni [[Richard Dawkins]] at [[Krebs]] at humuhula na ang labanang ito ay hindi pantay. Kapag nabigo ang predator na mabihag ang prey nito, mawawalan ito ng pagkain. Ngunit kung magwai, ang prey ay mamamatay.<ref name=DawKrebs/> [[File:Micrurus fulviusHolbrookV3P10AA.jpg|thumb|upright=0.7|Ang [[Micrurus fulvius|Eastern coral snake]] na isa ring predator ay labis na makamandag upang mapatay ang mga predator na sasalakay dito kaya kapag naiiwasan nila ito, ang pag-aasal ay dapat namana at hindi natutunan.]] Ang metaphor sa labanan ng pagwawagi ay nagpapahiwatig ng papataas na pagsulong sa pagsalakay at pagtatanggol. Gayunpaman, ang mga pag-aangkop na ito ay may gastos. Halimbawa, ang pagkakaroon ng mahahabang mga hita ay nagpapataas ng panganib sa pagkabali nito<ref name=Abrams>{{cite journal |last1=Abrams |first1=Peter A. |title=Adaptive responses of predators to prey and prey to predators: The failure of the arms-race analogy |journal=Evolution |date=November 1986 |volume=40 |issue=6 |pages=1229–1247 |doi=10.1111/j.1558-5646.1986.tb05747.x|pmid=28563514 |s2cid=27317468 |doi-access=free }}</ref> samantalang ang espesyalisadong dila ng isang [[chameleon]] sa kakayahan nito na maging tulad ng [[projectile]] ay walang pakinabang sa pag-inom ng tubig kaya ang chameleon ay dapat makuha ito sa mga gulay.<ref name=Brodie>{{cite journal |last1=Brodie |first1=Edmund D. |title=Predator-Prey Arms Races |journal=BioScience |date=July 1999 |volume=49 |issue=7 |pages=557–568 |doi=10.2307/1313476|jstor=1313476 |doi-access=free }}</ref> Ang pagiging hindi patay ng [[natural na seleksiyon]] ay nakasalalay sa pagmamanan ng mga katangiang pag-aangkop. Gayundin, kapag nawalan ng pagkain ang predator, ito ay mamamatay rin. Sa kabilang dako, ang gastos ng pagiging angkop ng isang nawalang pagkain ay hindi mahuhulaan dahil mabilis na makakahanap ang isang predator ng mas mabuting prey. Sa karagdagan, ang karamihan ng mga predator ay mga heneralista na nagbabawas sa epekto ng isang pag-aangkop ng prey sa isang predator. Dahil ang espesyalisasyon ay sanhi ng kopwa ebolusyon ng predator at prey, ang pagiging bihira ng mga espesyalista ay nagpapahiwatig na ang labanan sa pagwawagi ng predator at prey ay bihira. <ref name=Brodie/> Mahirap na mtukoy kung ang ibinigay na pag-aangkop ay tunay na resulta ng kapwa ebolusyon kung saan ang pag-aangkop ng prey ay nagpapalitaw sa pag-aangkop ng predator na sinasalungat ng karagdagang pag-aangkop ng prey. Ang alternatibong paliwanag ang ''eskalasyon'' kung saan ang mga predator ay umaakop sa mga katunggali nito na kanilang mga mismong predator o mapanganib na prey.<ref>{{cite journal |last1=Vermeij |first1=G J |title=The Evolutionary Interaction Among Species: Selection, Escalation, and Coevolution |journal=Annual Review of Ecology and Systematics |date=November 1994 |volume=25 |issue=1 |pages=219–236 |doi=10.1146/annurev.es.25.110194.001251}}</ref> Ang maliwanag na mga pag-aangkop sa pandaragit ay maaaring lumitaw mula sa ibang mga dahilan at kapwa napili sa pagsalakay o pagtatanggol. Sa ilang mga insektong prey ng mga paniki, ang mga prey na ito ay nag-ebol bago lumitaw ang mga paniki at ginamit ang mga ito upang marinig ang mga senyas na ginagamit sa pagtatanggol ng teritoryo at pakikipagtalik.<ref>{{harvnb|Jacobs|Bastian|2017|page=8}}</ref> Ang kanilang pandinig ay nag-ebolb bilang tugon sa pandaragit ng paniki ngunit ang tanging maliwanag na halimbawa ng resiprokal na pag-aangkop sa mga paniki ang nakatagong ekolokasyon.<ref>{{harvnb|Jacobs|Bastian|2017|page=107}}</ref> Ang isang mas pantay na labanan sa pagwawagi ay nangyayari kapag ang prey ay mapanganib, may mga matutulis na espina, mga [[kamandag]] na magpapahamak sa predator nito. Ang predator ay tutugon sa pamamagitan ng pag-iwas na magtutulak naman sa ebolusyon ng mimikriya o pagkokopya ng hitsura. Ang pag-iwas ay hindi kinakailangang isang tugong pang-ebolusyonaryo dahil ito ay pangkahalatang natutunan mula sa mga malaing karanasan sa prey nito. Gayunpaman, kung may kakayahan ang prey na pumatay ng predator nito gaya ng [[ahas na koral]] dahil sa kamandag nito, may oportunidad sa pagkatuto at ang pag-iiwas ay dapat mamanahin. Ang mga predator ay tumutugon rin sa mga mapanganib na prey gamit ang mga kontra pag-aangkop. Ang halimbawa nito ang [[common garter snake]] na nag-ebolb ng resistensiya sa kamandag sa balat ng [[rough-skinned newt]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Tingnan din== *[[Ebolusyon]] *[[Karniboro]] [[Kategorya:Ebolusyon]] [[Kategorya:Biyolohiya]] 5r5ehakomzrn2ahq5ycplrdcrqpt9nc 0 318399 1960396 1960180 2022-08-04T15:54:59Z Elysant 118076 /* Mga Kalahok */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Intercontinental 2022''' ay ang ika-50 edisyon ng [[Miss Intercontinental]]. Ito ay gaganapin sa Sharm El-Sheik, Ehipto sa Oktubre 14, 2022. Si Cindy Obeñita ng [[Pilipinas]] ang magpuputong sa kanyang magiging kahalili pagkatapos ng kaganapan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2022/7/21/Miss-Intercontinental-2022-Egypt-.html|title=Miss Intercontinental returns to Egypt for 2022 pageant|website=[[CNN Philippines]]|language=en|date=Hulyo 21, 2022|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://news.abs-cbn.com/life/07/21/22/date-venue-for-miss-intercontinental-2022-announced|title=Final date, venue for Miss Intercontinental 2022 announced|website=[[ABS-CBN News and Current Affairs|ABS-CBN News]]|language=en|date=Hulyo 21, 2022|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref> {{Infobox beauty pageant | name = Miss Intercontinental 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = Oktubre 14, 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = Meraki Resort, Sharm El-Sheik,. Ehipto | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = [[Benin]], [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] | withdrawals = | returns = [[Australia|Australya]], [[Bahamas]], [[Curaçao]], [[Scotland |Eskosya]], [[Wales|Gales]], [[Inglatera]] | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = 2021 | next = }} ==Mga Kalahok == Sa kasalukuyan, mayroon nang 42 na kalahok: {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan/Tirahan |- | {{flagicon|DEU}} [[Alemanya]] | Susanne Seel Hessen{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Giessen |- | {{flagicon|ARG}} [[Arhentina]] | Fiona Tenuta Vanerio<ref>{{Cite web|last=Herlina|first=Ratna|date=12 Abril 2022|title=9 Pesona Memikat Fiona Tenuta, Miss Intercontinental Argentina 2022|url=https://www.idntimes.com/men/ladies/ratna-herlina/pesona-fiona-tenuta-miss-intercontinental-argentina-2022-c1c2-1|access-date=3 Agosto 2022|website=IDN Times|language=id}}</ref> | 26 | [[Buenos Aires]] |- | {{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]] | Courtney Tester{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | [[Perth]] |- | {{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]] | Sabina Chyst{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | [[Vienna]] |- | {{flagicon|NZL}} [[New Zealand|Bagong Selanda]] | Rovelyn Milford<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Ca4OOD8sM-q/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental sa Instagram: Let us introduce Rovelyn, the new MISS INTERCONTINENTAL NEW ZEALAND|website=Instagram|language=en|date=9 Marso 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Auckland |- | {{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]] | Emmy Carrero<ref>{{Cite web|url=https://www.elflowvenezuela.org.ve/el-miss-global-beauty-venezuela-2021-corono-a-su-grupo-de-reinas/|title=EL “MISS GLOBAL BEAUTY VENEZUELA 2021” CORONÓ A SU GRUPO DE REINAS|website=El Flow Venezuela|language=es|date=3 Disyembre 2021|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 27 | Mérida |- | {{flagicon|BEN}} [[Benin]] | Tissanta Todjihounde{{cn|date=Agosto 2022}} | 19 | Porto Novo |- | {{flagicon|BOE}} [[Bonaire]] | Imani Mercera{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | Kralendijk |- | {{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]] | Maria Cecília Almeida{{cn|date=Agosto 2022}} | 23 | Teresina |- | {{flagicon|CUW}} [[Curaçao]] | Stepheni Gregoria{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|SCO}} [[Eskosya]] | Melissa Douglas<ref name=micuk>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CWifuSjMkuF/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental UK sa Instagram: Proudly introducing your new Miss Intercontinental UK queens|website=Instagram|language=en|date=21 Nobyembre 2021|access-date=1 Agosto 2022}}</ref> | 24 | [[Edinburgh]] |- | {{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]] | Sylvia Šulíková{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Bratislava |- | {{flagicon|SVN}} [[Eslobenya]] | Eva Bergant{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Kranj |- | {{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]] | Michelle Thorlund{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Irvine |- | {{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] | Nadia King<ref name=micuk/> | 25 | Barnsley |- | {{flagicon|GRC}} [[Gresya]] | Chrysa Kavraki{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | |- | {{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] | Lauren Less{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | Falmouth |- | {{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]] | Ilirjana Saliu{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | Kumanovo |- | {{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]] | Dita Zzahra{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | Bandar Lampung |- | {{flagicon|ENG}} [[Inglatera]] | Brooke Nicola Smith<ref name=micuk/> | 23 | [[Norwich]] |- | {{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]] | Rachel Arhin{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | Oakville |- | {{flagicon|KEN}} [[Kenya]] | Eulene Vulegani{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | [[Nairobi]] |- | {{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | Dayanna Watson | 26 | [[San José, Costa Rica|San José]] |- | {{flagicon|HRV}} [[Croatia|Kroasya]] | Sara Matec{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Spilt |- | {{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]] | Lourdes Feliu{{cn|date=Agosto 2022}} | 20 | La Lisa |- | {{flagicon|LVA}} [[Latbiya]] | Klaudija Zauere{{cn|date=Agosto 2022}} | 23 | [[Riga]] |- | {{flagicon|MUS}} [[Mauritius|Mawrisyo]] | Zaki Yah<ref>{{Cite web|url=https://missmauritius.org/grand-final-2021/|title=Grand Final 2021 Miss Mauritius|website=Miss Mauritius|language=en|date=|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 20 | |- | {{flagicon|MEX}} [[Mehiko]] | Michelle Luna<ref>{{Cite web|url=https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid02nZYfMxE3yugdUW6JHbEQpQBCr7shYQisgty4dGkY5nUeXP4ef4ACF67KCvU9hzANl&id=114658250245302|title=Miss Intercontinental Mexico sa Facebook: Gracias a cada uno de los patrocinadores que se unieron al evento de coronación de Nuestra Reina Michelle Luna Miss Intercontinental México 2022!!|website=[[Facebook]]|language=es|date=21 Hunyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 22 | Tampico |- | {{flagicon|MCO}} [[Monaco|Monako]] | Mihaiela Bocancea{{cn|date=Agosto 2022}} | 26 | Lungsod ng Monako |- | {{flagicon|ARE}} [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] | Azarel Nazita{{cn|date=Agosto 2022}} | | [[Dubai]] |- | {{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]] | Joy Raimi{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|PHL}} [[Pilipinas]] | Gabrielle Basiano<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/161067400616853/posts/pfbid032W2fhYAiYNem3fBDeqFsDo9JBydnRPv1pBBHWeV7mR6SpEK3RPiibBRbDT3YQsL1l/?app=fbl|title=Binibining Pilipinas sa Facebook: The 2022 Binibining Pilipinas Miss Intercontinental, Gabrielle Basiano!|website=[[Facebook]]|language=en|date=1 Agosto 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 24 | [[Borongan]] |- | {{flagicon|FRA}} [[Pransiya]] | Pauline Thimon<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CeGQF41sx83/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental France sa Instagram: @paulinethimon Miss International France 2022 pour la 50ème édition de @missintercontinentalofficial|website=Instagram|language=fr|date=28 Mayo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 25 | [[Paris]] |- | {{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]] | María Felix{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | [[New York]] |- | {{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]] | Karolína Syrotuková{{cn|date=Agosto 2022}} | 20 | Chabařovice |- | {{flagicon|ROU}} [[Romania|Rumanya]] | Denisa Andreea Malacu{{cn|date=Agosto 2022}} | 19 | [[Bucharest]] |- | {{flagicon|SMR}} [[San Marino]] | Maria Zanotti{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | |- | {{flagicon|ZWE}} [[Zimbabwe|Simbabwe]] | Yollanda Chimbarami{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]] | Amanda Jensen<ref>{{Cite web|url=https://www.matichon.co.th/lifestyle/social-women/news_3467584|title=สุดปัง! มิสแกรนด์ฯ ส่ง ‘ไฮดี้ อมันดา’ ตัวแทนไทยประกวด ‘มิสอินเตอร์คอนฯ’ ที่อียิปต์|website=Matichon|language=th|date=22 Hulyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Phuket |- | {{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]] | Kelsey Kohler<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CgVt_0itbJC/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental Chile sa Instagram: Miss Intercontinental Chile 2022, Kelsey Kohler será Chile en la próxima edición 50 de Miss Intercontinental 2022|website=Instagram|language=es|date=23 Hulyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Chillán |- | {{flagicon|CYP}} [[Tsipre]] | Katerina Dimitriou{{cn|date=Agosto 2022}} | 26 | Paphos |- | {{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]] | Patrícia Perger{{cn|date=Agosto 2022}} | | |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|ARE}} [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] ==Mga paparating na kompetisyong pambansa== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Petsa |- | {{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]] | Agosto 20, 2022<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CgB49WxjEiR/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental South Africa sa Instagram: African Beauty International presents a night of pageantry to remember. Two shows that you will never forget. Mrs Universe Africa and Miss Intercontinental South Africa 2022|website=[[Instagram]]|language=en|date=|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref> |- | {{flagicon|JPN}} [[Hapon]] | Setyembre 27, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{reflist}} ==Panlabas na kawing== *{{Official website|https://www.missintercontinental.com}} ncohr4us5zzoapsaodjmb3226rg3scv 10 318448 1960399 1958397 2022-08-04T16:18:04Z GinawaSaHapon 102500 Consistency sa BCE counterpart. wikitext text/x-wiki {{if empty|{{{1|<noinclude>2022</noinclude>}}}|{{color|red|Kailangan po ng taon. ([[Padron:CE]])}}}}&nbsp;{{#ifeq:{{yesno|{{{link|}}}}}|yes|{{small|[[Karaniwang Panahon (kalendaryong Gregoryano)|KP]]}}|<span title="Karaniwang Panahon">{{small|KP}}</span>}}<noinclude> {{Documentation | content = Hango sa [[:en:Template:CE|kaparehong padron sa English Wikipedia]]. Isang padron para sa pagpapakita sa mga taon ng [[Karaniwang Panahon (kalendaryong Gregoryano)| Karaniwang Panahon]]. Nilalagyan nito ang mga taon ng "KP" pagkatapos ng taon, na sinusundan naman ng isang ''non-breaking space'' (&amp;nbsp;) bago ang nasabing taon. Pwedeng mai-link ang KP sa kaugnay na pahina nito, kung ang {{para|link}} nito ay "y", "yes", o "true" (default ay walang link). === Mga halimbawa === : <code><nowiki>{{CE|598}}</nowiki></code> ay {{CE|598}} : <code><nowiki>{{BCE|5189|link=y}}</nowiki></code> ay {{CE|5189|link=y}} : <code><nowiki>{{CE}}</nowiki></code> ay {{CE}} [[Category:Time, date and calendar templates]] }}<!--(end Documentation)--> </noinclude> bn7orrc0uw1z4s058xyg0iwxa3kfmj0 0 318620 1960545 1960085 2022-08-05T00:32:20Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki {{Infobox beauty pageant|date=|withdrawals={{Hlist|}}|returns={{Hlist|[[Australya]]|[[Dinamarka]]|[[Guyana]]|[[Kroasya]]|[[Libano]]|[[Liberya]]|[[Rusya]]|[[Sambia]]}}|before=[[Miss World 2021|2021]]|next=}} Ang '''Miss World 2022''' ay ang ika-71 na edisyon ng [[Miss World]]. Pagkatapos ng kompetisyon, kokoronahan ni Karolina Bielawska ng [[Polonya]] ang kanyang kahalili. == Mga Kalahok == Noong ika-1 ng Agosto 2022, 42 na mga kalahok ang kumpirmado: {| class="sortable wikitable" style="font-size:95%" !Bansa/Teritoryo !Kandidata !Edad !Bayan |- |'''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' |Angela Tanuzi<ref>{{Cite web |date=15 Hunyo 2022 |title=Angela Tanuzi wins Miss World Albania 2022 crown |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/angela-tanuzi-wins-miss-world-albania-2022-crown/articleshow/92225738.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |19 |Kruje |- |{{Flagicon|AUS}} '''[[Australia|Australya]]''' |Kristen Wright<ref>{{Cite web |date=28 Hulyo 2022 |title=Kristen is on top of the world |url=https://www.morningtonpeninsulamagazine.com.au/kristen-is-on-top-of-the-world/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Mornington Peninsula Magazine |language=en-US}}</ref> |23 |[[Melbourne]] |- |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' |Marlène-Kany Kouassi<ref>{{Cite web |last=S. |first=Nery |date=8 Hulyo 2022 |title=Qui est Marlène Kouassi, nouvelle Miss Côte d’Ivoire 2022 (Photos) |url=https://news365.fr/index.php/2022/07/08/mode-qui-est-marlene-kouassi-nouvelle-miss-cote-divoire-2022-photos/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=News365.fr |language=fr-FR}}</ref> |23 |Aboisso |- |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Ariagny Daboín<ref>{{Cite web |last=D. |first=Fabrizio S. |date=29 Oktubre 2021 |title=Ariagny Daboin: ¿Quién es la nueva Miss Venezuela Mundo? |url=https://eldiario.com/2021/10/28/ariagny-daboin-miss-venezuela-mundo/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=El Diario de Caracas |language=es}}</ref> |25 |Maracay |- |'''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' |Leticia Frota | | |- |'''{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]]''' |Fernanda Rivero<ref>{{Cite web |date=28 Agosto 2021 |title=Nahemi Uequin de Santa Cruz es la Miss Bolivia 2021 |url=https://correodelsur.com/cultura/20210828_nahemi-uequin-de-santa-cruz-es-la-miss-bolivia-2021.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Correo del Sur |language=es}}</ref> |20 |Santa Cruz |- |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' |Annie Zámbrano<ref>{{Cite web |date=1 Mayo 2022 |title=Concurso Nacional de la Belleza escogió a las soberanas que representarán a Ecuador este 2022 en Miss Mundo y Miss Supranational |url=https://www.eluniverso.com/entretenimiento/gente/concurso-nacional-de-la-belleza-escogio-a-las-soberanas-que-representaran-a-ecuador-este-2022-en-miss-mundo-y-miss-supranational-nota/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=El Universo |language=es}}</ref> |22 |Salinas |- |{{flagicon|SCO}} '''[[Scotland|Eskosya]]''' |Lucy Thomson |23 |[[Edinburgh]] |- |'''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' |Sophia Hrivnakova<ref>{{Cite web |title=Titul Miss Slovensko získala Sophia Hrivňáková. Spoznaj najkrajšiu Slovenku roka 2021 |url=https://refresher.sk/101709-Titul-Miss-Slovensko-ziskala-Sophia-Hrivnakova-Spoznaj-najkrajsiu-Slovenku-roka-2021 |website=Refresher.sk |language=sk}}</ref> |22 |Banska Stiavnica |- |'''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' |Paula Perez<ref>{{Cite web |date=18 June 2022 |title=Paula Pérez, representante de Castellón, coronada Miss World Spain 2022 |url=https://www.semana.es/corazon/paula-perez-representante-castellon-coronada-miss-world-spain-2022-20220619-002510253/}}</ref> |26 |Castellón |- |{{flagicon|WAL}} '''[[Wales|Gales]]''' |Darcey Corria<ref>{{Cite web |title=Congratulations Darcey Corria-the first woman of colour to be crowned Miss Wales! |url=https://www.instagram.com/p/CdUA2UXsGKV/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=Instagram}}</ref> |21 |Barry |- |{{flagicon|Guadeloupe|local}} '''[[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]]''' |Judith Brumant-Lachoua<ref>{{Cite web |title=La Guadeloupéenne Judith Lachoua, candidate au concours Miss World |url=https://www.rci.fm/guadeloupe/infos/People/La-Guadeloupeenne-Judith-Lachoua-candidate-au-concours-Miss-World}}</ref> |23 |Basse-Terre |- |{{flagicon|NIR}} '''[[Hilagang Irlanda]]''' |Daria Gapska<ref>{{Cite web |date=24 May 2022 |title=Miss Northern Ireland 2022: Daria Gapska crowned with title |url=https://www.belfastlive.co.uk/whats-on/be/miss-northern-ireland-2022-daria-24042770}}</ref> |20 |[[Belfast]] |- |'''{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]]''' |Yelsin Almendarez<ref>{{Cite web |title=Yelsin Almendarez, de Danlí, gana la corona del Miss Honduras Mundo 2022 |url=https://www.laprensa.hn/amp/sociales/yelsin-almendarez-de-danli-gana-la-corona-del-miss-honduras-mundo-2022-XL6094404 |website=laprensa.hn}}</ref> |23 |Danli |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Sini Sadanand Shetty<ref>{{Cite web |date=4 July 2022 |title=All you need to know about Miss India 2022 Sini Shetty |url=https://www.etvbharat.com/english/national/gallery/models/all-you-need-to-know-about-miss-india-2022-sini-shetty/na20220704094505163163612 |publisher=ETV Bharat |language=en}}</ref> |21 |[[Karnataka]] |- |{{flagicon|Iraq}} '''[[Iraq|Irak]]''' |Balsam Hussein<ref>{{Cite web |last=الرشيد |first=قناة |title=شاهد بالفيديو.. لحظة تتويج ملكة جمال العراق لعام 2022 "بلسم حسين" من بغداد الكرخ |url=https://www.youtube.com/watch?v=n5WqqkmV2ow |access-date=2022-07-28 |website=اخبار العراق الآن |language=ar}}</ref> |19 |[[Baghdad]] |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Rebecca Arnone<ref>{{Cite web |title=Miss Mondo Italia 2022 è la torinese Rebecca Arnone |url=https://www.lastampa.it/spettacoli/showbiz/2022/06/19/news/miss_mondo_italia_2022_e_la_torinese_rebecca_arnone-5420886/amp/}}</ref> |20 |[[Lungsod ng Turin|Turin]] |- |'''{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]]''' |Sovattey Sary<ref>{{Cite web |date=2021-10-15 |title=មើលសម្រស់និងឣាជីព ម្ចាស់មកុដ Miss World កម្ពុជា ឆ្នាំនេះ |url=https://www.khmerload.com/article/165567 |website=khmerload.com |language=km, vi}}</ref> |24 |Kratie |- |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |Julia Samantha Edima<ref>{{Cite web |title=Miss World Cameroon 2022 launches her Beauty with a Purpose project |url=https://www.missworld.com/#/news/2320 |website=missworld.com}}</ref> |26 |Ebolowa |- |'''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' |Jaime Vandenberg<ref>{{Cite web |last=Alejandra Pulido-Guzman |date=2021-10-12 |title=City woman wins Miss World Canada crown |url=https://lethbridgeherald.com/news/lethbridge-news/2021/10/12/city-woman-wins-miss-world-canada-crown/ |access-date=2022-04-04 |language=en}}</ref> |25 |[[Lethbridge, Alberta|Lethbridge]] |- |'''{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]]''' |Krisly Salas<ref>{{Cite web |date=24 February 2022 |title=Krisly Salas chosen as Miss World Costa Rica |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/krisly-salas-chosen-as-miss-world-costa-rica-2022/articleshow/89798929.cms?picid=89799011}}</ref> |24 |Alajuela |- |{{Flagicon|LBN}} '''[[Lebanon|Libano]]''' |Yasmina Zaytoun<ref>{{Cite web |title=Miss Lebanon 2022 |url=https://www.instagram.com/p/CgaKjagtOtA/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |19 |Kfarchouba |- |{{Flagicon|LBR}} '''[[Liberia|Liberya]]''' |Veralyn Vonleh<ref>{{Cite web |date= |title=MISS LIBERIA(WORLD) 2022 đ&#x;‡ąđ&#x;‡ˇ's (@veralynvonleh) profile on Instagram • 19 posts |url=https://www.instagram.com/veralynvonleh/ |access-date=2022-08-02 |publisher=Instagram.com}}</ref> |20 |[[Monrovia]] |- |{{flagicon|LUX}} '''[[Luxembourg|Luksemburgo]]''' |Léa Sevenig<ref>{{Cite web |title=Léa Sevenig, Jack Martins Braz Elected Miss & Mister Luxembourg 2021 |url=http://www.chronicle.lu/category/awards/37195-lea-sevenig-jack-martins-braz-elected-miss-mister-luxembourg-2021 |website=Chronicle.lu}}</ref> |22 |[[Lungsod ng Luksemburgo]] |- |{{flagicon|MAD}} '''[[Madagascar|Madagaskar]]''' |Antsaly Rajoelina<ref>{{Cite news |date=19 April 2022 |title=CONCOURS DE BEAUTE – Antsaly Ny Aina Rajoelina, Miss Analamanga, couronnée Miss Madagascar 2022 |publisher=2424.mg |url=https://2424.mg/concours-de-beaute-antsaly-ny-aina-rajoelina-miss-analamanga-couronnee-miss-madagascar-2022/ |access-date=30 June 2022}}</ref> |23 |Analamanga |- |'''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' |Natalia Galea<ref>{{Cite web |date=9 June 2022 |title=Natalia Galea tirbaħ Miss World Malta |url=https://newsbook.com.mt/natalia-galea-tirbah-miss-world-malta/}}</ref> |23 |[[Valletta]] |- |'''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Liza Gundowry<ref>{{Cite web |title=Liza Gundowry élue Miss Mauritius 2022 |url=http://defimedia.info/liza-gundowry-elue-miss-mauritius-2022 |website=defimedia.info}}</ref> |24 |[[Port Louis]] |- |'''{{NPL}}''' |Priyanka Rani Joshi<ref>{{Cite web |title=Priyanka Rani Joshi crowned Miss Nepal 2022 |url=https://english.khabarhub.com/2022/18/258281/}}</ref> |24 |[[Katmandu|Kathmandu]] |- |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |Mariela Cerros<ref>{{Cite web |title=Segoviana Mariela Cerros es Miss Mundo Nicaragua |url=http://www.radioabcstereo.com/nota/19519_segoviana-mariela-cerros-es-miss-mundo-nicaragua |website=Radio ABC Stereo Estelí-Nicaragua |language=es}}</ref> |22 |Ocotal |- |'''{{flagicon|PAN}} [[Panama]]''' |Kathleen Coffre<ref>{{Cite web |title=Kathleen Pérez Coffre, coronada Miss Mundo Panamá 2022 |url=https://www.telemetro.com/famosos/entretenimiento/kathleen-perez-coffre-coronada-miss-mundo-panama-2022-n5698198 |website=telemetro}}</ref> |22 |[[Lungsod ng Panama]] |- |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |Gwendolyne Fourniol<ref>{{Cite news |last=Pasajol |first=Anne |last2=Adina |first2=Armin |date=2022-06-06 |title=Miss World Philippines 2022 is Gwendolyne Fourniol of Negros Occidental |work=[[Philippine Daily Inquirer]] |url=https://entertainment.inquirer.net/451750/miss-world-philippines-2022-is-gwendolyne-fourniol-of-negros-occidental |access-date=2022-06-05}}</ref> |22 |[[Himamaylan]] |- |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |Natalia Gryglewska<ref>{{Cite web |last=Anna Pawelczyk |date=2021-03-08 |title=Finał Miss Polonia 2020: poznaliśmy najpiękniejszą Polkę. Kim jest Natalia Gryglewska? |url=https://plejada.pl/newsy/natalia-gryglewska-zostala-miss-polonia-2020-kim-jest-najpiekniejsza-polka/04r2bg7.amp |website=Plejada.pl |language=pl}}</ref> |23 |Częstochowa |- |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Elena Rivera<ref>{{Cite web |date=July 2022 |title=La representante de Toa Baja se corona como la nueva Miss Mundo de Puerto Rico 2022 |url=https://www.elnuevodia.com/entretenimiento/farandula/notas/la-representante-de-toa-baja-se-corona-como-la-nueva-miss-mundo-de-puerto-rico-2022/}}</ref> |18 |Toa Baja |- |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |Krystyna Pyszková<ref>{{Cite web |date=7 May 2022 |title=Miss Czech Republic 2022 je třiadvacetiletá studentka Krystyna Pyszková |url=https://www.idnes.cz/zpravy/revue/modelky/miss-czech-republic-2022-vitezka-makarenko-krystyna-pyszkova.A220505_131649_missamodelky_sub}}</ref> |23 |Třinec |- |{{Flagicon|RUS}} '''[[Rusya]]''' |Anna Linnikova |22 |[[Orenburg]] |- |{{flagicon|RWA}} '''[[Rwanda]]''' |Muheto Nshuti Divine<ref>{{Cite web |date=20 March 2022 |title=Divine Muheto crowned Miss Rwanda 2022 |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/divine-muheto-crowned-miss-rwanda-2022}}</ref> |19 |Kibuye |- |{{Flagicon|ZMB}} '''[[Zambia|Sambia]]''' |Natasha-Joan Mapulanga<ref>{{Cite web |date=17 June 2022 |title=Miss Zambia 2022 |url=https://www.instagram.com/p/Ce6P8vLon-O/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |25 |[[Lusaka]] |- |{{flagicon|SEN}} '''[[Senegal|Sénegal]]''' |Fatou L'eau<ref>{{Cite web |date=24 June 2022 |title=Miss Senegal 2021: Fatou L'eau |url=https://www.instagram.com/p/CfKXD-HDwpw/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |21 |[[Dakar]] |- |{{flagicon|SRB}} '''[[Serbia|Serbiya]]''' |Anja Radić<ref>{{Cite web |date=28 January 2022 |title=Miss Srbije 2021: Anja Radić |url=https://zajecarskahronika.rs/miss-srbije-2021-anja-radic/}}</ref> |20 |[[Belgrado|Beograd]] |- |'''{{flagicon|TZA}} [[Tanzania|Tansaniya]]''' |Halima Kopwe<ref>{{Cite web |title=Halima Kopwe aibuka Miss Tanzania 2022 |url=https://www.diramakini.co.tz/2022/05/halima-kopwe-aibuka-miss-tanzania-2022.html}}</ref> |23 |Mtwara |- |'''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' |Jin-hee Park<ref>{{Cite web |date=19 April 2022 |title=2023년 미스월드·미스유니버스 한국 대표 선발 국내 대회의 건 |url=http://missworldkorea.com/new/data/editor/2204/020e762bb839e647c3ed3b767de7b2f4_1650359133_96.jpg |access-date=2022-04-19 |website=missworldkorea.com |language=ko}}</ref><ref>{{Cite web |date=30 October 2021 |title=미스월드 세계 대회와 미스유니버스 세계 대회에 한국 대표로 출전 |url=http://missworldkorea.com/new/bbs/board.php?bo_table=notice&wr_id=45 |access-date=2021-10-30 |website=missworldkorea.com |language=ko}}</ref> |20 |[[Seoul]] |- |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |Ruan Yue<ref>{{Cite web |title=Wearing a dress with elements of the Miao ethnic group, this young lady won the championship of the "Miss World" China Division |url=https://inf.news/en/fashion/06df4ad92ab501123e2a16a1233e2388.html}}</ref> |25 |[[Hubei]] |- |{{flagicon|TUN}} '''[[Tunisya]]''' |Rahma Sellimi<ref>{{Cite web |date=20 February 2022 |title=La Capbonaise Nesrine Haffar sacrée Miss Tunisie 2021 |url=https://www.letemps.news/2022/02/20/la-capbonaise-nesrine-haffar-sacree-miss-tunisie-2021/}}</ref> |23 |Zaghouan |- |'''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' |Tatiana Luna<ref>{{Cite web |title=Coronada Miss Uruguay Mundo 2022 |url=https://mybeautyqueens.com/news/home/missworld/coronada-miss-uruguay-mundo-2022-r953/}}</ref> |22 |[[Montevideo]] |} == Mga paparating na kompetisyong pambansa == {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Bansa/Teritoryo !Petsa |- |{{flagicon|UGA}} '''[[Uganda]]''' |ika-6 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=2022-02-03 |title=Miss Uganda to return with a bang! |url=https://www.newvision.co.ug/articledetails/126086 |publisher=New Vision}}</ref> |- |'''{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]]''' |ika-12 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=MICHELLE MCLEAN NAMED MISS NAMIBIA BEAUTY PAGEANT PATRON |url=https://economist.com.na/72249/after-hours/michelle-mclean-named-miss-namibia-beauty-pageant-patron/}}</ref> |- |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |ika-12 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=The final night of Miss World Vietnam 2022 will take place in Vung Tau City |url=https://www.qdnd.vn/van-hoa/giai-tri/dem-chung-ket-cuoc-thi-miss-world-vietnam-2022-se-dien-ra-tai-tp-vung-tau-681181}}</ref> |- |'''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |ika-13 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=2022-03-03 |title=Semifinalister Miss Norway 2022 |url=https://www.missnorway.org/blogg/missublogg/entry/semifinalister-miss-norway-2022.html |access-date=2022-03-23 |website=missnorway,org |language=no}}</ref> |- |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |ika-13 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss South Africa on instagram: From the coast to South Africa's capital city |url=https://www.instagram.com/tv/CeleE98MVDi/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |ika-14 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss Ghana 2022 |url=https://www.instagram.com/p/CgNYKBQv0GK/?utm_source=ig_web_copy_link=}}</ref> |- |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |ika-20 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=9 July 2022 |title=Las reinas de visita en el Palacio Tayrona |url=https://www.hoydiariodelmagdalena.com.co/archivos/689588/las-reinas-de-visita-en-el-palacio-tayrona/}}</ref> |- |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' |ika-20 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=15 April 2022 |title=Reigning Miss Ireland launches search to find her successor |url=https://extra.ie/2022/04/15/entertainment/reigning-miss-ireland-pamela-uba-successor}}</ref> |- |{{Flagicon|Guyana}} '''[[Guyana]]''' |ika-21 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=13 May 2022 |title=Over $5.5M up for grabs in the Miss World Guyana 2022 Pageant |url=https://guyanachronicle.com/2022/05/13/over-5-5m-up-for-grabs-in-the-miss-world-guyana-2022-pageant/}}</ref> |- |{{flagicon|SOM}} '''[[Somalia|Somalya]]''' |ika-26 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Somalia confirm August 26 2022 |url=https://www.instagram.com/p/Cd-T--TMnzC/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' |ika-27 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Malaysia 2022 grand coronation night |url=https://www.instagram.com/p/Ce3tEWkPvxD/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' |ika-27 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Ariela Machado y Carsten Pfau presentan Miss Universo Paraguay 2022 |url=https://www.lanacion.com.py/lnpop/2022/06/09/ariela-machado-y-carsten-pfau-presentan-miss-universo-paraguay-2022/ |access-date=2022-06-12 |website=La Nacion |language=es}}</ref> |- |{{Flagicon|DEN}} '''[[Dinamarka]]''' |ika-28 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss Danmark 2022 Tilmelding |url=https://www.missdanmark.dk/nyheder/miss-danmark-2022-tilmelding-/}}</ref> |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |ika-7 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss Turkey Official on Instagram: #MissTurkey2022 başvuruları devam ediyor ✨ Başvurmak için profilimizdeki linke göz atmayı unutma. |url=https://www.instagram.com/p/Cfg_EvyuOeE/ |access-date=2022-07-03 |website=Instagram |language=tr}}</ref> |- |'''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' |ika-10 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Bulgaria |url=https://www.instagram.com/p/CeVY58YqCVT/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=Instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' |ika-10 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Our search for the next Miss World Singapore has now begun! |url=https://www.instagram.com/p/CgcG9tksAI9/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |- |'''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' |ika-17 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=On September 17 2022 a new queen will be crowned |url=https://www.instagram.com/p/CgrNgpfOCeV/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |ika-17 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=MISS SUOMI 2022 CASTING |url=https://misssuomi.fi/hae-mukaan/ |access-date=2022-05-03 |website=MISS SUOMI |language=fi}}</ref> |- |{{flagicon|GIB}} '''[[Gibraltar|Hibraltar]]''' |ika-17 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Recruitment for Miss Gibraltar 2022 underway |url=http://www.gibraltarpanorama.gi/178698}}</ref> |- |'''{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]]''' |ika-28 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Nederland 2022 grand finale |url=https://www.facebook.com/1235970553107957/posts/5445111478860489/ |website=[[Facebook]]}}</ref> |- |'''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' |Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Requisitos de Participação 2022 |url=https://missportuguesa.pt/termos/ |access-date=2022-01-05 |website=Miss Portuguesa |language=pt-PT}}</ref> |- |'''{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]]''' |ika-15 ng Oktubre 2022<ref>{{Cite web |title=Gala Miss Mundo Angola |url=https://www.facebook.com/pages/category/Health-beauty/Gala-Miss-Mundo-Angola-2058493904393168/posts/ |website=facebook}}</ref> |- |{{flagicon|ENG}} '''[[Inglatera]]''' |ika-17 ng Oktubre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss England 2022 Final |url=https://www.missengland.info/qualifiers/miss-england-2022-final/#tab-info}}</ref> |} == Mga Sanggunian == {{Reflist}}{{Miss World}} [[Kategorya:Miss World]] ibkro0b6dw14a2kjwhdcneqblutb7fn 1960548 1960545 2022-08-05T00:37:43Z Allyriana000 119761 Idinagdag si Leticia Frota ng Brasil. wikitext text/x-wiki {{Infobox beauty pageant|date=|withdrawals={{Hlist|}}|returns={{Hlist|[[Australya]]|[[Dinamarka]]|[[Guyana]]|[[Kroasya]]|[[Libano]]|[[Liberya]]|[[Rusya]]|[[Sambia]]}}|before=[[Miss World 2021|2021]]|next=}} Ang '''Miss World 2022''' ay ang ika-71 na edisyon ng [[Miss World]]. Pagkatapos ng kompetisyon, kokoronahan ni Karolina Bielawska ng [[Polonya]] ang kanyang kahalili. == Mga Kalahok == Noong ika-1 ng Agosto 2022, 42 na mga kalahok ang kumpirmado: {| class="sortable wikitable" style="font-size:95%" !Bansa/Teritoryo !Kandidata !Edad !Bayan |- |'''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' |Angela Tanuzi<ref>{{Cite web |date=15 Hunyo 2022 |title=Angela Tanuzi wins Miss World Albania 2022 crown |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/angela-tanuzi-wins-miss-world-albania-2022-crown/articleshow/92225738.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |19 |Kruje |- |{{Flagicon|AUS}} '''[[Australia|Australya]]''' |Kristen Wright<ref>{{Cite web |date=28 Hulyo 2022 |title=Kristen is on top of the world |url=https://www.morningtonpeninsulamagazine.com.au/kristen-is-on-top-of-the-world/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Mornington Peninsula Magazine |language=en-US}}</ref> |23 |[[Melbourne]] |- |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' |Marlène-Kany Kouassi<ref>{{Cite web |last=S. |first=Nery |date=8 Hulyo 2022 |title=Qui est Marlène Kouassi, nouvelle Miss Côte d’Ivoire 2022 (Photos) |url=https://news365.fr/index.php/2022/07/08/mode-qui-est-marlene-kouassi-nouvelle-miss-cote-divoire-2022-photos/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=News365.fr |language=fr-FR}}</ref> |23 |Aboisso |- |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Ariagny Daboín<ref>{{Cite web |last=D. |first=Fabrizio S. |date=29 Oktubre 2021 |title=Ariagny Daboin: ¿Quién es la nueva Miss Venezuela Mundo? |url=https://eldiario.com/2021/10/28/ariagny-daboin-miss-venezuela-mundo/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=El Diario de Caracas |language=es}}</ref> |25 |Maracay |- |'''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' |Letícia Frota<ref>{{Cite web |date=4 Agosto 2022 |title=Miss Brasil Mundo 2022: Amazonas vence primeira coroa do estado no concurso |url=https://f5.folha.uol.com.br/colunistas/de-faixa-a-coroa/2022/08/miss-brasil-mundo-2022-amazonas-vence-primeira-coroa-do-estado-no-concurso.shtml |access-date=5 Agosto 2022 |website=Folha de S.Paulo |language=pt-BR}}</ref> |20 |[[Manaus]] |- |'''{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]]''' |Fernanda Rivero<ref>{{Cite web |date=28 Agosto 2021 |title=Nahemi Uequin de Santa Cruz es la Miss Bolivia 2021 |url=https://correodelsur.com/cultura/20210828_nahemi-uequin-de-santa-cruz-es-la-miss-bolivia-2021.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Correo del Sur |language=es}}</ref> |20 |Santa Cruz |- |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' |Annie Zámbrano<ref>{{Cite web |date=1 Mayo 2022 |title=Concurso Nacional de la Belleza escogió a las soberanas que representarán a Ecuador este 2022 en Miss Mundo y Miss Supranational |url=https://www.eluniverso.com/entretenimiento/gente/concurso-nacional-de-la-belleza-escogio-a-las-soberanas-que-representaran-a-ecuador-este-2022-en-miss-mundo-y-miss-supranational-nota/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=El Universo |language=es}}</ref> |22 |Salinas |- |{{flagicon|SCO}} '''[[Scotland|Eskosya]]''' |Lucy Thomson |23 |[[Edinburgh]] |- |'''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' |Sophia Hrivnakova<ref>{{Cite web |title=Titul Miss Slovensko získala Sophia Hrivňáková. Spoznaj najkrajšiu Slovenku roka 2021 |url=https://refresher.sk/101709-Titul-Miss-Slovensko-ziskala-Sophia-Hrivnakova-Spoznaj-najkrajsiu-Slovenku-roka-2021 |website=Refresher.sk |language=sk}}</ref> |22 |Banska Stiavnica |- |'''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' |Paula Perez<ref>{{Cite web |date=18 June 2022 |title=Paula Pérez, representante de Castellón, coronada Miss World Spain 2022 |url=https://www.semana.es/corazon/paula-perez-representante-castellon-coronada-miss-world-spain-2022-20220619-002510253/}}</ref> |26 |Castellón |- |{{flagicon|WAL}} '''[[Wales|Gales]]''' |Darcey Corria<ref>{{Cite web |title=Congratulations Darcey Corria-the first woman of colour to be crowned Miss Wales! |url=https://www.instagram.com/p/CdUA2UXsGKV/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=Instagram}}</ref> |21 |Barry |- |{{flagicon|Guadeloupe|local}} '''[[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]]''' |Judith Brumant-Lachoua<ref>{{Cite web |title=La Guadeloupéenne Judith Lachoua, candidate au concours Miss World |url=https://www.rci.fm/guadeloupe/infos/People/La-Guadeloupeenne-Judith-Lachoua-candidate-au-concours-Miss-World}}</ref> |23 |Basse-Terre |- |{{flagicon|NIR}} '''[[Hilagang Irlanda]]''' |Daria Gapska<ref>{{Cite web |date=24 May 2022 |title=Miss Northern Ireland 2022: Daria Gapska crowned with title |url=https://www.belfastlive.co.uk/whats-on/be/miss-northern-ireland-2022-daria-24042770}}</ref> |20 |[[Belfast]] |- |'''{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]]''' |Yelsin Almendarez<ref>{{Cite web |title=Yelsin Almendarez, de Danlí, gana la corona del Miss Honduras Mundo 2022 |url=https://www.laprensa.hn/amp/sociales/yelsin-almendarez-de-danli-gana-la-corona-del-miss-honduras-mundo-2022-XL6094404 |website=laprensa.hn}}</ref> |23 |Danli |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Sini Sadanand Shetty<ref>{{Cite web |date=4 July 2022 |title=All you need to know about Miss India 2022 Sini Shetty |url=https://www.etvbharat.com/english/national/gallery/models/all-you-need-to-know-about-miss-india-2022-sini-shetty/na20220704094505163163612 |publisher=ETV Bharat |language=en}}</ref> |21 |[[Karnataka]] |- |{{flagicon|Iraq}} '''[[Iraq|Irak]]''' |Balsam Hussein<ref>{{Cite web |last=الرشيد |first=قناة |title=شاهد بالفيديو.. لحظة تتويج ملكة جمال العراق لعام 2022 "بلسم حسين" من بغداد الكرخ |url=https://www.youtube.com/watch?v=n5WqqkmV2ow |access-date=2022-07-28 |website=اخبار العراق الآن |language=ar}}</ref> |19 |[[Baghdad]] |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Rebecca Arnone<ref>{{Cite web |title=Miss Mondo Italia 2022 è la torinese Rebecca Arnone |url=https://www.lastampa.it/spettacoli/showbiz/2022/06/19/news/miss_mondo_italia_2022_e_la_torinese_rebecca_arnone-5420886/amp/}}</ref> |20 |[[Lungsod ng Turin|Turin]] |- |'''{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]]''' |Sovattey Sary<ref>{{Cite web |date=2021-10-15 |title=មើលសម្រស់និងឣាជីព ម្ចាស់មកុដ Miss World កម្ពុជា ឆ្នាំនេះ |url=https://www.khmerload.com/article/165567 |website=khmerload.com |language=km, vi}}</ref> |24 |Kratie |- |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |Julia Samantha Edima<ref>{{Cite web |title=Miss World Cameroon 2022 launches her Beauty with a Purpose project |url=https://www.missworld.com/#/news/2320 |website=missworld.com}}</ref> |26 |Ebolowa |- |'''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' |Jaime Vandenberg<ref>{{Cite web |last=Alejandra Pulido-Guzman |date=2021-10-12 |title=City woman wins Miss World Canada crown |url=https://lethbridgeherald.com/news/lethbridge-news/2021/10/12/city-woman-wins-miss-world-canada-crown/ |access-date=2022-04-04 |language=en}}</ref> |25 |[[Lethbridge, Alberta|Lethbridge]] |- |'''{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]]''' |Krisly Salas<ref>{{Cite web |date=24 February 2022 |title=Krisly Salas chosen as Miss World Costa Rica |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/krisly-salas-chosen-as-miss-world-costa-rica-2022/articleshow/89798929.cms?picid=89799011}}</ref> |24 |Alajuela |- |{{Flagicon|LBN}} '''[[Lebanon|Libano]]''' |Yasmina Zaytoun<ref>{{Cite web |title=Miss Lebanon 2022 |url=https://www.instagram.com/p/CgaKjagtOtA/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |19 |Kfarchouba |- |{{Flagicon|LBR}} '''[[Liberia|Liberya]]''' |Veralyn Vonleh<ref>{{Cite web |date= |title=MISS LIBERIA(WORLD) 2022 đ&#x;‡ąđ&#x;‡ˇ's (@veralynvonleh) profile on Instagram • 19 posts |url=https://www.instagram.com/veralynvonleh/ |access-date=2022-08-02 |publisher=Instagram.com}}</ref> |20 |[[Monrovia]] |- |{{flagicon|LUX}} '''[[Luxembourg|Luksemburgo]]''' |Léa Sevenig<ref>{{Cite web |title=Léa Sevenig, Jack Martins Braz Elected Miss & Mister Luxembourg 2021 |url=http://www.chronicle.lu/category/awards/37195-lea-sevenig-jack-martins-braz-elected-miss-mister-luxembourg-2021 |website=Chronicle.lu}}</ref> |22 |[[Lungsod ng Luksemburgo]] |- |{{flagicon|MAD}} '''[[Madagascar|Madagaskar]]''' |Antsaly Rajoelina<ref>{{Cite news |date=19 April 2022 |title=CONCOURS DE BEAUTE – Antsaly Ny Aina Rajoelina, Miss Analamanga, couronnée Miss Madagascar 2022 |publisher=2424.mg |url=https://2424.mg/concours-de-beaute-antsaly-ny-aina-rajoelina-miss-analamanga-couronnee-miss-madagascar-2022/ |access-date=30 June 2022}}</ref> |23 |Analamanga |- |'''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' |Natalia Galea<ref>{{Cite web |date=9 June 2022 |title=Natalia Galea tirbaħ Miss World Malta |url=https://newsbook.com.mt/natalia-galea-tirbah-miss-world-malta/}}</ref> |23 |[[Valletta]] |- |'''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Liza Gundowry<ref>{{Cite web |title=Liza Gundowry élue Miss Mauritius 2022 |url=http://defimedia.info/liza-gundowry-elue-miss-mauritius-2022 |website=defimedia.info}}</ref> |24 |[[Port Louis]] |- |'''{{NPL}}''' |Priyanka Rani Joshi<ref>{{Cite web |title=Priyanka Rani Joshi crowned Miss Nepal 2022 |url=https://english.khabarhub.com/2022/18/258281/}}</ref> |24 |[[Katmandu|Kathmandu]] |- |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |Mariela Cerros<ref>{{Cite web |title=Segoviana Mariela Cerros es Miss Mundo Nicaragua |url=http://www.radioabcstereo.com/nota/19519_segoviana-mariela-cerros-es-miss-mundo-nicaragua |website=Radio ABC Stereo Estelí-Nicaragua |language=es}}</ref> |22 |Ocotal |- |'''{{flagicon|PAN}} [[Panama]]''' |Kathleen Coffre<ref>{{Cite web |title=Kathleen Pérez Coffre, coronada Miss Mundo Panamá 2022 |url=https://www.telemetro.com/famosos/entretenimiento/kathleen-perez-coffre-coronada-miss-mundo-panama-2022-n5698198 |website=telemetro}}</ref> |22 |[[Lungsod ng Panama]] |- |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |Gwendolyne Fourniol<ref>{{Cite news |last=Pasajol |first=Anne |last2=Adina |first2=Armin |date=2022-06-06 |title=Miss World Philippines 2022 is Gwendolyne Fourniol of Negros Occidental |work=[[Philippine Daily Inquirer]] |url=https://entertainment.inquirer.net/451750/miss-world-philippines-2022-is-gwendolyne-fourniol-of-negros-occidental |access-date=2022-06-05}}</ref> |22 |[[Himamaylan]] |- |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |Natalia Gryglewska<ref>{{Cite web |last=Anna Pawelczyk |date=2021-03-08 |title=Finał Miss Polonia 2020: poznaliśmy najpiękniejszą Polkę. Kim jest Natalia Gryglewska? |url=https://plejada.pl/newsy/natalia-gryglewska-zostala-miss-polonia-2020-kim-jest-najpiekniejsza-polka/04r2bg7.amp |website=Plejada.pl |language=pl}}</ref> |23 |Częstochowa |- |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Elena Rivera<ref>{{Cite web |date=July 2022 |title=La representante de Toa Baja se corona como la nueva Miss Mundo de Puerto Rico 2022 |url=https://www.elnuevodia.com/entretenimiento/farandula/notas/la-representante-de-toa-baja-se-corona-como-la-nueva-miss-mundo-de-puerto-rico-2022/}}</ref> |18 |Toa Baja |- |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |Krystyna Pyszková<ref>{{Cite web |date=7 May 2022 |title=Miss Czech Republic 2022 je třiadvacetiletá studentka Krystyna Pyszková |url=https://www.idnes.cz/zpravy/revue/modelky/miss-czech-republic-2022-vitezka-makarenko-krystyna-pyszkova.A220505_131649_missamodelky_sub}}</ref> |23 |Třinec |- |{{Flagicon|RUS}} '''[[Rusya]]''' |Anna Linnikova |22 |[[Orenburg]] |- |{{flagicon|RWA}} '''[[Rwanda]]''' |Muheto Nshuti Divine<ref>{{Cite web |date=20 March 2022 |title=Divine Muheto crowned Miss Rwanda 2022 |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/divine-muheto-crowned-miss-rwanda-2022}}</ref> |19 |Kibuye |- |{{Flagicon|ZMB}} '''[[Zambia|Sambia]]''' |Natasha-Joan Mapulanga<ref>{{Cite web |date=17 June 2022 |title=Miss Zambia 2022 |url=https://www.instagram.com/p/Ce6P8vLon-O/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |25 |[[Lusaka]] |- |{{flagicon|SEN}} '''[[Senegal|Sénegal]]''' |Fatou L'eau<ref>{{Cite web |date=24 June 2022 |title=Miss Senegal 2021: Fatou L'eau |url=https://www.instagram.com/p/CfKXD-HDwpw/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |21 |[[Dakar]] |- |{{flagicon|SRB}} '''[[Serbia|Serbiya]]''' |Anja Radić<ref>{{Cite web |date=28 January 2022 |title=Miss Srbije 2021: Anja Radić |url=https://zajecarskahronika.rs/miss-srbije-2021-anja-radic/}}</ref> |20 |[[Belgrado|Beograd]] |- |'''{{flagicon|TZA}} [[Tanzania|Tansaniya]]''' |Halima Kopwe<ref>{{Cite web |title=Halima Kopwe aibuka Miss Tanzania 2022 |url=https://www.diramakini.co.tz/2022/05/halima-kopwe-aibuka-miss-tanzania-2022.html}}</ref> |23 |Mtwara |- |'''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' |Jin-hee Park<ref>{{Cite web |date=19 April 2022 |title=2023년 미스월드·미스유니버스 한국 대표 선발 국내 대회의 건 |url=http://missworldkorea.com/new/data/editor/2204/020e762bb839e647c3ed3b767de7b2f4_1650359133_96.jpg |access-date=2022-04-19 |website=missworldkorea.com |language=ko}}</ref><ref>{{Cite web |date=30 October 2021 |title=미스월드 세계 대회와 미스유니버스 세계 대회에 한국 대표로 출전 |url=http://missworldkorea.com/new/bbs/board.php?bo_table=notice&wr_id=45 |access-date=2021-10-30 |website=missworldkorea.com |language=ko}}</ref> |20 |[[Seoul]] |- |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |Ruan Yue<ref>{{Cite web |title=Wearing a dress with elements of the Miao ethnic group, this young lady won the championship of the "Miss World" China Division |url=https://inf.news/en/fashion/06df4ad92ab501123e2a16a1233e2388.html}}</ref> |25 |[[Hubei]] |- |{{flagicon|TUN}} '''[[Tunisya]]''' |Rahma Sellimi<ref>{{Cite web |date=20 February 2022 |title=La Capbonaise Nesrine Haffar sacrée Miss Tunisie 2021 |url=https://www.letemps.news/2022/02/20/la-capbonaise-nesrine-haffar-sacree-miss-tunisie-2021/}}</ref> |23 |Zaghouan |- |'''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' |Tatiana Luna<ref>{{Cite web |title=Coronada Miss Uruguay Mundo 2022 |url=https://mybeautyqueens.com/news/home/missworld/coronada-miss-uruguay-mundo-2022-r953/}}</ref> |22 |[[Montevideo]] |} == Mga paparating na kompetisyong pambansa == {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Bansa/Teritoryo !Petsa |- |{{flagicon|UGA}} '''[[Uganda]]''' |ika-6 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=2022-02-03 |title=Miss Uganda to return with a bang! |url=https://www.newvision.co.ug/articledetails/126086 |publisher=New Vision}}</ref> |- |'''{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]]''' |ika-12 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=MICHELLE MCLEAN NAMED MISS NAMIBIA BEAUTY PAGEANT PATRON |url=https://economist.com.na/72249/after-hours/michelle-mclean-named-miss-namibia-beauty-pageant-patron/}}</ref> |- |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |ika-12 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=The final night of Miss World Vietnam 2022 will take place in Vung Tau City |url=https://www.qdnd.vn/van-hoa/giai-tri/dem-chung-ket-cuoc-thi-miss-world-vietnam-2022-se-dien-ra-tai-tp-vung-tau-681181}}</ref> |- |'''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |ika-13 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=2022-03-03 |title=Semifinalister Miss Norway 2022 |url=https://www.missnorway.org/blogg/missublogg/entry/semifinalister-miss-norway-2022.html |access-date=2022-03-23 |website=missnorway,org |language=no}}</ref> |- |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |ika-13 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss South Africa on instagram: From the coast to South Africa's capital city |url=https://www.instagram.com/tv/CeleE98MVDi/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |ika-14 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss Ghana 2022 |url=https://www.instagram.com/p/CgNYKBQv0GK/?utm_source=ig_web_copy_link=}}</ref> |- |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |ika-20 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=9 July 2022 |title=Las reinas de visita en el Palacio Tayrona |url=https://www.hoydiariodelmagdalena.com.co/archivos/689588/las-reinas-de-visita-en-el-palacio-tayrona/}}</ref> |- |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' |ika-20 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=15 April 2022 |title=Reigning Miss Ireland launches search to find her successor |url=https://extra.ie/2022/04/15/entertainment/reigning-miss-ireland-pamela-uba-successor}}</ref> |- |{{Flagicon|Guyana}} '''[[Guyana]]''' |ika-21 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=13 May 2022 |title=Over $5.5M up for grabs in the Miss World Guyana 2022 Pageant |url=https://guyanachronicle.com/2022/05/13/over-5-5m-up-for-grabs-in-the-miss-world-guyana-2022-pageant/}}</ref> |- |{{flagicon|SOM}} '''[[Somalia|Somalya]]''' |ika-26 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Somalia confirm August 26 2022 |url=https://www.instagram.com/p/Cd-T--TMnzC/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' |ika-27 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Malaysia 2022 grand coronation night |url=https://www.instagram.com/p/Ce3tEWkPvxD/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' |ika-27 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Ariela Machado y Carsten Pfau presentan Miss Universo Paraguay 2022 |url=https://www.lanacion.com.py/lnpop/2022/06/09/ariela-machado-y-carsten-pfau-presentan-miss-universo-paraguay-2022/ |access-date=2022-06-12 |website=La Nacion |language=es}}</ref> |- |{{Flagicon|DEN}} '''[[Dinamarka]]''' |ika-28 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss Danmark 2022 Tilmelding |url=https://www.missdanmark.dk/nyheder/miss-danmark-2022-tilmelding-/}}</ref> |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |ika-7 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss Turkey Official on Instagram: #MissTurkey2022 başvuruları devam ediyor ✨ Başvurmak için profilimizdeki linke göz atmayı unutma. |url=https://www.instagram.com/p/Cfg_EvyuOeE/ |access-date=2022-07-03 |website=Instagram |language=tr}}</ref> |- |'''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' |ika-10 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Bulgaria |url=https://www.instagram.com/p/CeVY58YqCVT/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=Instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' |ika-10 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Our search for the next Miss World Singapore has now begun! |url=https://www.instagram.com/p/CgcG9tksAI9/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |- |'''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' |ika-17 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=On September 17 2022 a new queen will be crowned |url=https://www.instagram.com/p/CgrNgpfOCeV/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |ika-17 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=MISS SUOMI 2022 CASTING |url=https://misssuomi.fi/hae-mukaan/ |access-date=2022-05-03 |website=MISS SUOMI |language=fi}}</ref> |- |{{flagicon|GIB}} '''[[Gibraltar|Hibraltar]]''' |ika-17 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Recruitment for Miss Gibraltar 2022 underway |url=http://www.gibraltarpanorama.gi/178698}}</ref> |- |'''{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]]''' |ika-28 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Nederland 2022 grand finale |url=https://www.facebook.com/1235970553107957/posts/5445111478860489/ |website=[[Facebook]]}}</ref> |- |'''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' |Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Requisitos de Participação 2022 |url=https://missportuguesa.pt/termos/ |access-date=2022-01-05 |website=Miss Portuguesa |language=pt-PT}}</ref> |- |'''{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]]''' |ika-15 ng Oktubre 2022<ref>{{Cite web |title=Gala Miss Mundo Angola |url=https://www.facebook.com/pages/category/Health-beauty/Gala-Miss-Mundo-Angola-2058493904393168/posts/ |website=facebook}}</ref> |- |{{flagicon|ENG}} '''[[Inglatera]]''' |ika-17 ng Oktubre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss England 2022 Final |url=https://www.missengland.info/qualifiers/miss-england-2022-final/#tab-info}}</ref> |} == Mga Sanggunian == {{Reflist}}{{Miss World}} [[Kategorya:Miss World]] ez3gcbnpbjh31iikbt11k05yg1sju00 1960550 1960548 2022-08-05T00:42:09Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki {{Infobox beauty pageant|date=|withdrawals={{Hlist|}}|returns={{Hlist|[[Australya]]|[[Dinamarka]]|[[Guyana]]|[[Kroasya]]|[[Libano]]|[[Liberya]]|[[Rusya]]|[[Sambia]]}}|before=[[Miss World 2021|2021]]|next=}} Ang '''Miss World 2022''' ay ang ika-71 na edisyon ng [[Miss World]]. Pagkatapos ng kompetisyon, kokoronahan ni Karolina Bielawska ng [[Polonya]] ang kanyang kahalili. == Mga Kalahok == Noong ika-1 ng Agosto 2022, 44 na mga kalahok ang kumpirmado: {| class="sortable wikitable" style="font-size:95%" !Bansa/Teritoryo !Kandidata !Edad !Bayan |- |'''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' |Angela Tanuzi<ref>{{Cite web |date=15 Hunyo 2022 |title=Angela Tanuzi wins Miss World Albania 2022 crown |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/angela-tanuzi-wins-miss-world-albania-2022-crown/articleshow/92225738.cms |access-date=2 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |19 |Kruje |- |{{Flagicon|AUS}} '''[[Australia|Australya]]''' |Kristen Wright<ref>{{Cite web |date=28 Hulyo 2022 |title=Kristen is on top of the world |url=https://www.morningtonpeninsulamagazine.com.au/kristen-is-on-top-of-the-world/ |access-date=2 Agosto 2022 |website=Mornington Peninsula Magazine |language=en-US}}</ref> |23 |[[Melbourne]] |- |'''{{flagicon|CIV}} [[Côte d'Ivoire|Baybaying Garing]]''' |Marlène-Kany Kouassi<ref>{{Cite web |last=S. |first=Nery |date=8 Hulyo 2022 |title=Qui est Marlène Kouassi, nouvelle Miss Côte d’Ivoire 2022 (Photos) |url=https://news365.fr/index.php/2022/07/08/mode-qui-est-marlene-kouassi-nouvelle-miss-cote-divoire-2022-photos/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=News365.fr |language=fr-FR}}</ref> |23 |Aboisso |- |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Ariagny Daboín<ref>{{Cite web |last=D. |first=Fabrizio S. |date=29 Oktubre 2021 |title=Ariagny Daboin: ¿Quién es la nueva Miss Venezuela Mundo? |url=https://eldiario.com/2021/10/28/ariagny-daboin-miss-venezuela-mundo/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=El Diario de Caracas |language=es}}</ref> |25 |Maracay |- |'''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' |Letícia Frota<ref>{{Cite web |date=4 Agosto 2022 |title=Miss Brasil Mundo 2022: Amazonas vence primeira coroa do estado no concurso |url=https://f5.folha.uol.com.br/colunistas/de-faixa-a-coroa/2022/08/miss-brasil-mundo-2022-amazonas-vence-primeira-coroa-do-estado-no-concurso.shtml |access-date=5 Agosto 2022 |website=Folha de S.Paulo |language=pt-BR}}</ref> |20 |[[Manaus]] |- |'''{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]]''' |Fernanda Rivero<ref>{{Cite web |date=28 Agosto 2021 |title=Nahemi Uequin de Santa Cruz es la Miss Bolivia 2021 |url=https://correodelsur.com/cultura/20210828_nahemi-uequin-de-santa-cruz-es-la-miss-bolivia-2021.html |access-date=3 Agosto 2022 |website=Correo del Sur |language=es}}</ref> |20 |Santa Cruz |- |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' |Annie Zámbrano<ref>{{Cite web |date=1 Mayo 2022 |title=Concurso Nacional de la Belleza escogió a las soberanas que representarán a Ecuador este 2022 en Miss Mundo y Miss Supranational |url=https://www.eluniverso.com/entretenimiento/gente/concurso-nacional-de-la-belleza-escogio-a-las-soberanas-que-representaran-a-ecuador-este-2022-en-miss-mundo-y-miss-supranational-nota/ |access-date=3 Agosto 2022 |website=El Universo |language=es}}</ref> |22 |Salinas |- |{{flagicon|SCO}} '''[[Scotland|Eskosya]]''' |Lucy Thomson |23 |[[Edinburgh]] |- |'''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' |Sophia Hrivnakova<ref>{{Cite web |title=Titul Miss Slovensko získala Sophia Hrivňáková. Spoznaj najkrajšiu Slovenku roka 2021 |url=https://refresher.sk/101709-Titul-Miss-Slovensko-ziskala-Sophia-Hrivnakova-Spoznaj-najkrajsiu-Slovenku-roka-2021 |website=Refresher.sk |language=sk}}</ref> |22 |Banska Stiavnica |- |'''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' |Paula Perez<ref>{{Cite web |date=18 June 2022 |title=Paula Pérez, representante de Castellón, coronada Miss World Spain 2022 |url=https://www.semana.es/corazon/paula-perez-representante-castellon-coronada-miss-world-spain-2022-20220619-002510253/}}</ref> |26 |Castellón |- |{{flagicon|WAL}} '''[[Wales|Gales]]''' |Darcey Corria<ref>{{Cite web |title=Congratulations Darcey Corria-the first woman of colour to be crowned Miss Wales! |url=https://www.instagram.com/p/CdUA2UXsGKV/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=Instagram}}</ref> |21 |Barry |- |{{flagicon|Guadeloupe|local}} '''[[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]]''' |Judith Brumant-Lachoua<ref>{{Cite web |title=La Guadeloupéenne Judith Lachoua, candidate au concours Miss World |url=https://www.rci.fm/guadeloupe/infos/People/La-Guadeloupeenne-Judith-Lachoua-candidate-au-concours-Miss-World}}</ref> |23 |Basse-Terre |- |{{flagicon|NIR}} '''[[Hilagang Irlanda]]''' |Daria Gapska<ref>{{Cite web |date=24 May 2022 |title=Miss Northern Ireland 2022: Daria Gapska crowned with title |url=https://www.belfastlive.co.uk/whats-on/be/miss-northern-ireland-2022-daria-24042770}}</ref> |20 |[[Belfast]] |- |'''{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]]''' |Yelsin Almendarez<ref>{{Cite web |title=Yelsin Almendarez, de Danlí, gana la corona del Miss Honduras Mundo 2022 |url=https://www.laprensa.hn/amp/sociales/yelsin-almendarez-de-danli-gana-la-corona-del-miss-honduras-mundo-2022-XL6094404 |website=laprensa.hn}}</ref> |23 |Danli |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Sini Sadanand Shetty<ref>{{Cite web |date=4 July 2022 |title=All you need to know about Miss India 2022 Sini Shetty |url=https://www.etvbharat.com/english/national/gallery/models/all-you-need-to-know-about-miss-india-2022-sini-shetty/na20220704094505163163612 |publisher=ETV Bharat |language=en}}</ref> |21 |[[Karnataka]] |- |{{flagicon|Iraq}} '''[[Iraq|Irak]]''' |Balsam Hussein<ref>{{Cite web |last=الرشيد |first=قناة |title=شاهد بالفيديو.. لحظة تتويج ملكة جمال العراق لعام 2022 "بلسم حسين" من بغداد الكرخ |url=https://www.youtube.com/watch?v=n5WqqkmV2ow |access-date=2022-07-28 |website=اخبار العراق الآن |language=ar}}</ref> |19 |[[Baghdad]] |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Rebecca Arnone<ref>{{Cite web |title=Miss Mondo Italia 2022 è la torinese Rebecca Arnone |url=https://www.lastampa.it/spettacoli/showbiz/2022/06/19/news/miss_mondo_italia_2022_e_la_torinese_rebecca_arnone-5420886/amp/}}</ref> |20 |[[Lungsod ng Turin|Turin]] |- |'''{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]]''' |Sovattey Sary<ref>{{Cite web |date=2021-10-15 |title=មើលសម្រស់និងឣាជីព ម្ចាស់មកុដ Miss World កម្ពុជា ឆ្នាំនេះ |url=https://www.khmerload.com/article/165567 |website=khmerload.com |language=km, vi}}</ref> |24 |Kratie |- |'''{{flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |Julia Samantha Edima<ref>{{Cite web |title=Miss World Cameroon 2022 launches her Beauty with a Purpose project |url=https://www.missworld.com/#/news/2320 |website=missworld.com}}</ref> |26 |Ebolowa |- |'''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' |Jaime Vandenberg<ref>{{Cite web |last=Alejandra Pulido-Guzman |date=2021-10-12 |title=City woman wins Miss World Canada crown |url=https://lethbridgeherald.com/news/lethbridge-news/2021/10/12/city-woman-wins-miss-world-canada-crown/ |access-date=2022-04-04 |language=en}}</ref> |25 |[[Lethbridge, Alberta|Lethbridge]] |- |'''{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]]''' |Krisly Salas<ref>{{Cite web |date=24 February 2022 |title=Krisly Salas chosen as Miss World Costa Rica |url=https://photogallery.indiatimes.com/beauty-pageants/miss-world/krisly-salas-chosen-as-miss-world-costa-rica-2022/articleshow/89798929.cms?picid=89799011}}</ref> |24 |Alajuela |- |{{Flagicon|LBN}} '''[[Lebanon|Libano]]''' |Yasmina Zaytoun<ref>{{Cite web |title=Miss Lebanon 2022 |url=https://www.instagram.com/p/CgaKjagtOtA/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |19 |Kfarchouba |- |{{Flagicon|LBR}} '''[[Liberia|Liberya]]''' |Veralyn Vonleh<ref>{{Cite web |date= |title=MISS LIBERIA(WORLD) 2022 đ&#x;‡ąđ&#x;‡ˇ's (@veralynvonleh) profile on Instagram • 19 posts |url=https://www.instagram.com/veralynvonleh/ |access-date=2022-08-02 |publisher=Instagram.com}}</ref> |20 |[[Monrovia]] |- |{{flagicon|LUX}} '''[[Luxembourg|Luksemburgo]]''' |Léa Sevenig<ref>{{Cite web |title=Léa Sevenig, Jack Martins Braz Elected Miss & Mister Luxembourg 2021 |url=http://www.chronicle.lu/category/awards/37195-lea-sevenig-jack-martins-braz-elected-miss-mister-luxembourg-2021 |website=Chronicle.lu}}</ref> |22 |[[Lungsod ng Luksemburgo]] |- |{{flagicon|MAD}} '''[[Madagascar|Madagaskar]]''' |Antsaly Rajoelina<ref>{{Cite news |date=19 April 2022 |title=CONCOURS DE BEAUTE – Antsaly Ny Aina Rajoelina, Miss Analamanga, couronnée Miss Madagascar 2022 |publisher=2424.mg |url=https://2424.mg/concours-de-beaute-antsaly-ny-aina-rajoelina-miss-analamanga-couronnee-miss-madagascar-2022/ |access-date=30 June 2022}}</ref> |23 |Analamanga |- |'''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' |Natalia Galea<ref>{{Cite web |date=9 June 2022 |title=Natalia Galea tirbaħ Miss World Malta |url=https://newsbook.com.mt/natalia-galea-tirbah-miss-world-malta/}}</ref> |23 |[[Valletta]] |- |'''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Liza Gundowry<ref>{{Cite web |title=Liza Gundowry élue Miss Mauritius 2022 |url=http://defimedia.info/liza-gundowry-elue-miss-mauritius-2022 |website=defimedia.info}}</ref> |24 |[[Port Louis]] |- |'''{{NPL}}''' |Priyanka Rani Joshi<ref>{{Cite web |title=Priyanka Rani Joshi crowned Miss Nepal 2022 |url=https://english.khabarhub.com/2022/18/258281/}}</ref> |24 |[[Katmandu|Kathmandu]] |- |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |Mariela Cerros<ref>{{Cite web |title=Segoviana Mariela Cerros es Miss Mundo Nicaragua |url=http://www.radioabcstereo.com/nota/19519_segoviana-mariela-cerros-es-miss-mundo-nicaragua |website=Radio ABC Stereo Estelí-Nicaragua |language=es}}</ref> |22 |Ocotal |- |'''{{flagicon|PAN}} [[Panama]]''' |Kathleen Coffre<ref>{{Cite web |title=Kathleen Pérez Coffre, coronada Miss Mundo Panamá 2022 |url=https://www.telemetro.com/famosos/entretenimiento/kathleen-perez-coffre-coronada-miss-mundo-panama-2022-n5698198 |website=telemetro}}</ref> |22 |[[Lungsod ng Panama]] |- |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |Gwendolyne Fourniol<ref>{{Cite news |last=Pasajol |first=Anne |last2=Adina |first2=Armin |date=2022-06-06 |title=Miss World Philippines 2022 is Gwendolyne Fourniol of Negros Occidental |work=[[Philippine Daily Inquirer]] |url=https://entertainment.inquirer.net/451750/miss-world-philippines-2022-is-gwendolyne-fourniol-of-negros-occidental |access-date=2022-06-05}}</ref> |22 |[[Himamaylan]] |- |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |Natalia Gryglewska<ref>{{Cite web |last=Anna Pawelczyk |date=2021-03-08 |title=Finał Miss Polonia 2020: poznaliśmy najpiękniejszą Polkę. Kim jest Natalia Gryglewska? |url=https://plejada.pl/newsy/natalia-gryglewska-zostala-miss-polonia-2020-kim-jest-najpiekniejsza-polka/04r2bg7.amp |website=Plejada.pl |language=pl}}</ref> |23 |Częstochowa |- |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Elena Rivera<ref>{{Cite web |date=July 2022 |title=La representante de Toa Baja se corona como la nueva Miss Mundo de Puerto Rico 2022 |url=https://www.elnuevodia.com/entretenimiento/farandula/notas/la-representante-de-toa-baja-se-corona-como-la-nueva-miss-mundo-de-puerto-rico-2022/}}</ref> |18 |Toa Baja |- |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |Krystyna Pyszková<ref>{{Cite web |date=7 May 2022 |title=Miss Czech Republic 2022 je třiadvacetiletá studentka Krystyna Pyszková |url=https://www.idnes.cz/zpravy/revue/modelky/miss-czech-republic-2022-vitezka-makarenko-krystyna-pyszkova.A220505_131649_missamodelky_sub}}</ref> |23 |Třinec |- |{{Flagicon|RUS}} '''[[Rusya]]''' |Anna Linnikova |22 |[[Orenburg]] |- |{{flagicon|RWA}} '''[[Rwanda]]''' |Muheto Nshuti Divine<ref>{{Cite web |date=20 March 2022 |title=Divine Muheto crowned Miss Rwanda 2022 |url=https://www.newtimes.co.rw/entertainment/divine-muheto-crowned-miss-rwanda-2022}}</ref> |19 |Kibuye |- |{{Flagicon|ZMB}} '''[[Zambia|Sambia]]''' |Natasha-Joan Mapulanga<ref>{{Cite web |date=17 June 2022 |title=Miss Zambia 2022 |url=https://www.instagram.com/p/Ce6P8vLon-O/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |25 |[[Lusaka]] |- |{{flagicon|SEN}} '''[[Senegal|Sénegal]]''' |Fatou L'eau<ref>{{Cite web |date=24 June 2022 |title=Miss Senegal 2021: Fatou L'eau |url=https://www.instagram.com/p/CfKXD-HDwpw/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |21 |[[Dakar]] |- |{{flagicon|SRB}} '''[[Serbia|Serbiya]]''' |Anja Radić<ref>{{Cite web |date=28 January 2022 |title=Miss Srbije 2021: Anja Radić |url=https://zajecarskahronika.rs/miss-srbije-2021-anja-radic/}}</ref> |20 |[[Belgrado|Beograd]] |- |'''{{flagicon|TZA}} [[Tanzania|Tansaniya]]''' |Halima Kopwe<ref>{{Cite web |title=Halima Kopwe aibuka Miss Tanzania 2022 |url=https://www.diramakini.co.tz/2022/05/halima-kopwe-aibuka-miss-tanzania-2022.html}}</ref> |23 |Mtwara |- |'''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' |Jin-hee Park<ref>{{Cite web |date=19 April 2022 |title=2023년 미스월드·미스유니버스 한국 대표 선발 국내 대회의 건 |url=http://missworldkorea.com/new/data/editor/2204/020e762bb839e647c3ed3b767de7b2f4_1650359133_96.jpg |access-date=2022-04-19 |website=missworldkorea.com |language=ko}}</ref><ref>{{Cite web |date=30 October 2021 |title=미스월드 세계 대회와 미스유니버스 세계 대회에 한국 대표로 출전 |url=http://missworldkorea.com/new/bbs/board.php?bo_table=notice&wr_id=45 |access-date=2021-10-30 |website=missworldkorea.com |language=ko}}</ref> |20 |[[Seoul]] |- |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |Ruan Yue<ref>{{Cite web |title=Wearing a dress with elements of the Miao ethnic group, this young lady won the championship of the "Miss World" China Division |url=https://inf.news/en/fashion/06df4ad92ab501123e2a16a1233e2388.html}}</ref> |25 |[[Hubei]] |- |{{flagicon|TUN}} '''[[Tunisya]]''' |Rahma Sellimi<ref>{{Cite web |date=20 February 2022 |title=La Capbonaise Nesrine Haffar sacrée Miss Tunisie 2021 |url=https://www.letemps.news/2022/02/20/la-capbonaise-nesrine-haffar-sacree-miss-tunisie-2021/}}</ref> |23 |Zaghouan |- |'''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' |Tatiana Luna<ref>{{Cite web |title=Coronada Miss Uruguay Mundo 2022 |url=https://mybeautyqueens.com/news/home/missworld/coronada-miss-uruguay-mundo-2022-r953/}}</ref> |22 |[[Montevideo]] |} == Mga paparating na kompetisyong pambansa == {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Bansa/Teritoryo !Petsa |- |{{flagicon|UGA}} '''[[Uganda]]''' |ika-6 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=2022-02-03 |title=Miss Uganda to return with a bang! |url=https://www.newvision.co.ug/articledetails/126086 |publisher=New Vision}}</ref> |- |'''{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]]''' |ika-12 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=MICHELLE MCLEAN NAMED MISS NAMIBIA BEAUTY PAGEANT PATRON |url=https://economist.com.na/72249/after-hours/michelle-mclean-named-miss-namibia-beauty-pageant-patron/}}</ref> |- |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |ika-12 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=The final night of Miss World Vietnam 2022 will take place in Vung Tau City |url=https://www.qdnd.vn/van-hoa/giai-tri/dem-chung-ket-cuoc-thi-miss-world-vietnam-2022-se-dien-ra-tai-tp-vung-tau-681181}}</ref> |- |'''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |ika-13 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=2022-03-03 |title=Semifinalister Miss Norway 2022 |url=https://www.missnorway.org/blogg/missublogg/entry/semifinalister-miss-norway-2022.html |access-date=2022-03-23 |website=missnorway,org |language=no}}</ref> |- |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |ika-13 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss South Africa on instagram: From the coast to South Africa's capital city |url=https://www.instagram.com/tv/CeleE98MVDi/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |ika-14 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss Ghana 2022 |url=https://www.instagram.com/p/CgNYKBQv0GK/?utm_source=ig_web_copy_link=}}</ref> |- |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |ika-20 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=9 July 2022 |title=Las reinas de visita en el Palacio Tayrona |url=https://www.hoydiariodelmagdalena.com.co/archivos/689588/las-reinas-de-visita-en-el-palacio-tayrona/}}</ref> |- |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' |ika-20 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=15 April 2022 |title=Reigning Miss Ireland launches search to find her successor |url=https://extra.ie/2022/04/15/entertainment/reigning-miss-ireland-pamela-uba-successor}}</ref> |- |{{Flagicon|Guyana}} '''[[Guyana]]''' |ika-21 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |date=13 May 2022 |title=Over $5.5M up for grabs in the Miss World Guyana 2022 Pageant |url=https://guyanachronicle.com/2022/05/13/over-5-5m-up-for-grabs-in-the-miss-world-guyana-2022-pageant/}}</ref> |- |{{flagicon|SOM}} '''[[Somalia|Somalya]]''' |ika-26 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Somalia confirm August 26 2022 |url=https://www.instagram.com/p/Cd-T--TMnzC/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' |ika-27 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Malaysia 2022 grand coronation night |url=https://www.instagram.com/p/Ce3tEWkPvxD/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' |ika-27 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Ariela Machado y Carsten Pfau presentan Miss Universo Paraguay 2022 |url=https://www.lanacion.com.py/lnpop/2022/06/09/ariela-machado-y-carsten-pfau-presentan-miss-universo-paraguay-2022/ |access-date=2022-06-12 |website=La Nacion |language=es}}</ref> |- |{{Flagicon|DEN}} '''[[Dinamarka]]''' |ika-28 ng Agosto 2022<ref>{{Cite web |title=Miss Danmark 2022 Tilmelding |url=https://www.missdanmark.dk/nyheder/miss-danmark-2022-tilmelding-/}}</ref> |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |ika-7 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss Turkey Official on Instagram: #MissTurkey2022 başvuruları devam ediyor ✨ Başvurmak için profilimizdeki linke göz atmayı unutma. |url=https://www.instagram.com/p/Cfg_EvyuOeE/ |access-date=2022-07-03 |website=Instagram |language=tr}}</ref> |- |'''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' |ika-10 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Bulgaria |url=https://www.instagram.com/p/CeVY58YqCVT/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=Instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' |ika-10 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Our search for the next Miss World Singapore has now begun! |url=https://www.instagram.com/p/CgcG9tksAI9/?igshid=YmMyMTA2M2Y=}}</ref> |- |'''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' |ika-17 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=On September 17 2022 a new queen will be crowned |url=https://www.instagram.com/p/CgrNgpfOCeV/?igshid=YmMyMTA2M2Y= |website=instagram}}</ref> |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |ika-17 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=MISS SUOMI 2022 CASTING |url=https://misssuomi.fi/hae-mukaan/ |access-date=2022-05-03 |website=MISS SUOMI |language=fi}}</ref> |- |{{flagicon|GIB}} '''[[Gibraltar|Hibraltar]]''' |ika-17 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Recruitment for Miss Gibraltar 2022 underway |url=http://www.gibraltarpanorama.gi/178698}}</ref> |- |'''{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]]''' |ika-28 ng Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss World Nederland 2022 grand finale |url=https://www.facebook.com/1235970553107957/posts/5445111478860489/ |website=[[Facebook]]}}</ref> |- |'''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' |Setyembre 2022<ref>{{Cite web |title=Requisitos de Participação 2022 |url=https://missportuguesa.pt/termos/ |access-date=2022-01-05 |website=Miss Portuguesa |language=pt-PT}}</ref> |- |'''{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]]''' |ika-15 ng Oktubre 2022<ref>{{Cite web |title=Gala Miss Mundo Angola |url=https://www.facebook.com/pages/category/Health-beauty/Gala-Miss-Mundo-Angola-2058493904393168/posts/ |website=facebook}}</ref> |- |{{flagicon|ENG}} '''[[Inglatera]]''' |ika-17 ng Oktubre 2022<ref>{{Cite web |title=Miss England 2022 Final |url=https://www.missengland.info/qualifiers/miss-england-2022-final/#tab-info}}</ref> |} == Mga Sanggunian == {{Reflist}}{{Miss World}} [[Kategorya:Miss World]] e253qa6m7f3nj2bqr4mwzi5vjjmmtkt 0 318622 1960604 1960096 2022-08-05T02:47:16Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki {{Infobox beauty pageant|name=Miss World 2019|date=ika-14 ng Disyembre 2019|venue=ExCeL London, [[Londres]], [[Nagkakaisang Kaharian]]|broadcaster={{Hlist||E!|London Live|Univision}}|entrants=11|placements=40|withdrawals={{Hlist|[[Austria]]|[[Belize]]|[[Cameroon]]|[[Cyprus]]|[[Egypt]]|[[Germany]]|[[Guam]]|[[Latvia]]|[[Lebanon]]|[[Lesotho]]|[[Madagascar]]|[[Martinique]]|[[Norway]]|[[Serbia]]|[[Zambia]]|[[Zimbabwe]]}}|returns={{Hlist|[[Antigua and Barbuda]]|[[Cambodia]]|[[Costa Rica]]|[[Kyrgyzstan]]|[[Macau]]|[[Samoa]]||[[Sweden]]|[[Tunisia]]|[[US Virgin Islands]]}}|before=2018|next=[[Miss World 2021|2021]]|image=File:Toni Ann-Singh Miss World 2019.jpg|caption=Toni-Ann Singh, Miss World 2019|presenters={{Hlist|[[Megan Young]]|Peter Andre|Fernando Allende|Stephanie Del Valle}}|entertainment={{hlist|Peter Andre|Lulu|Misunderstood|Kerry Ellis}}|winner='''Toni-Ann Singh'''|represented='''{{Flagicon|JAM}} [[Hamayka]]'''}}Ang '''Miss World 2019''' ay ang ika-69 na edisyon ng [[Miss World]] pageant, na ginanap sa ExCeL London sa [[Londres]], [[United Kingdom|Nagkakaisang Kaharian]] noong ika-14 ng Disyembre 2019.<ref>{{Cite web |last=Chavez |first=Nicole |date=15 Disyembre 2019 |title=Miss Jamaica crowned 2019 Miss World |url=https://www.cnn.com/2019/12/14/entertainment/miss-world-2019-winner/index.html |access-date=5 Agosto 2022 |website=[[CNN]] |language=en}}</ref> Pagkatapos ng kompetisyon, kinoronahan ni Vanessa Ponce ng [[Mehiko]] si Toni-Ann Singh ng [[Jamaica|Hamayka]] bilang Miss World 2019. Ito ang ika-apat na tagumpay ng Hamayka sa kasaysayan ng kompetisyon. Nagtapos bilang first runner-up si Ophély Mézino ng [[Pransiya]], samantalang nagtapos bilang second runner-up si Suman Rao ng [[Indiya]]. == Mga Resulta == === Mga pagkakalagay === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Pagkakalagay !Kandidata |- |'''Miss World 2019''' | * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – '''Toni-Ann Singh''' |- |'''1st Runner-Up''' | * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – Ophély Mézino |- |'''2nd Runner-Up''' | * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Suman Rao |- |'''Top 5''' | * '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' – Elis Miele * '''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' – Nyekachi Douglas |- |'''Top 12''' | * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Lương Thùy Linh * '''{{flagicon|COK}} [[Kapuluang Cook]]''' – Tajiya Eikura Sahay * '''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' – Maria Wavinya * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – Ashley Alvídrez * '''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' – Anushka Shrestha * '''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' – Michelle Dee * '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' – Alina Sanko |- |'''Top 40''' | * '''{{flagicon|ATG}} [[Antigua at Barbuda]]''' – Taqiyyah Francis * '''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' – Sarah Marschke * '''{{flagicon|NZL}} [[Bagong Silandiya]]''' – Lucy Brock * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Isabella Rodríguez * '''{{Flagicon|DEN}} [[Dinamarka]]''' – Natasja Kunde * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Keryn Matthew * '''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' – María del Mar Aguilera * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Emmy Cuvelier * '''{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]]''' – Gabriella Jukes * '''{{flagicon|GUY}} [[Guyana]]''' – Joylyn Conway * '''{{flagicon|HKG}} [[Hong Kong]]''' – Lila Lam * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Princess Megonondo * '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' – Bhasha Mukherjee * '''{{flagicon|VGB}} [[Kapuluang Birheng Britaniko]]''' – Rikkiya Brathwaite * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Alexis Sue-Ann Seow * '''{{flagicon|MDA}} [[Moldova|Móldoba]]''' – Elizaveta Kuznitova * '''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' – Tsevelmaa Mandakh * '''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' – Araceli Bobadilla * '''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' – Milena Sadowska * '''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' – Daniella Rodríguez * '''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' – Inês Brusselmans * '''{{flagicon|THA}}''' [[Thailand|'''Taylandiya''']] – Narintorn Chadapattarawalrachoat * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Sasha-Lee Olivier * '''{{flagicon|TTO}} [[Trinidad at Tobago]]''' – Tya Janè Ramey * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Li Peishan * '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' – Sabrine Mansour * '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' – Oliver Nakakande * '''{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]]''' – Marharyta Pasha |} == Mga Kandidata == 111 kandidata ang kumalahok para sa titulo. {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Bansa/Teritoryo !Kandidata !Edad !Bayan |- |'''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' |Atalanta Kercyku<ref>{{Cite web |last=Himaj |first=Enida |date=18 Enero 2020 |title=Atalanta Kërçyku rikthehet nga “Miss World”: Shqipëria që njihnin anglezët nuk ishte ajo e krimit |url=https://www.balkanweb.com/atalanta-kercyku-rikthehet-nga-miss-world-shqiperia-qe-njihnin-anglezet-nuk-ishte-ajo-e-krimit/ |access-date=5 Agosto 2022 |website=Balkanweb |language=sq}}</ref> |20 |[[Tirana]] |- |'''{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]]''' |Brezana Da Costa<ref>{{Cite web |date=13 Oktubre 2019 |title=Bresania da Costa eleita Miss Angola Mundo |url=https://www.jornaldeangola.ao/ao/noticias/bresania-da-costa-eleita-miss-angola-mundo/ |access-date=5 Agosto 2022 |website=Jornal de Angola |language=pt}}</ref> |24 |[[Luanda]] |- |'''{{flagicon|ATG}} [[Antigua at Barbuda]]''' |Taqiyyah Francis<ref>{{Cite web |date=6 Nobyembre 2019 |title=Taqiyyah Francis crowned Miss World Antigua & Barbuda 2019 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/Taqiyyah-Francis-crowned-Miss-World-Antigua-Barbuda-2019/eventshow/71940318.cms |access-date=5 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |26 |[[San Juan, Antigua at Barbuda|St. John's]] |- |'''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' |Judit Grnja<ref>{{Cite web |date=28 Setyembre 2019 |title=La chaqueña Judit Grnja es la nueva Miss Mundo Argentina 2019 |url=https://www.diarionorte.com/183912-la-chaquena-judit-grnja-es-la-nueva-miss-mundo-argentina-2019 |access-date=5 Agosto 2022 |website=Diario Norte |language=es-AR}}</ref> |18 |Villa Ángela |- |'''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' |Liana Voskerchyan<ref>{{Cite web |date=17 Hulyo 2019 |title=Liana Voskerchyan crowned Miss World Armenia 2019 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/Liana-Voskerchyan-crowned-Miss-World-Armenia-2019/eventshow/70260217.cms |access-date=5 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |20 |[[Ereban|Yerevan]] |- |'''{{Flagicon|ARU}} [[Aruba]]''' |Ghislaine Mejia<ref>{{Cite web |date=14 Agosto 2019 |title=Ghislaine Mejia crowned Miss World Aruba 2019 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/Ghislaine-Mejia-crowned-Miss-World-Aruba-2019/eventshow/70675172.cms |access-date=5 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |26 |Oranjestad |- |'''{{Flagicon|AUS}} [[Australya]]''' |Sarah Marschke<ref>{{Cite web |last=Cockburn |first=Gerard |date=26 Hulyo 2019 |title=Our Miss World gives stereotype the boot |url=https://thewest.com.au/entertainment/celebrity-gossip/miss-world-australia-sarah-marschke-a-rugby-league-pioneer-ng-de2fb4e1501c228cfa3c28facd0fad0a |access-date=5 Agosto 2022 |website=The West Australian |language=en}}</ref> |20 |[[Sydney]] |- |'''{{Flagicon|NZL}} [[New Zealand|Bagong Silandiya]]''' |Lucy Brock<ref>{{Cite web |date=28 Mayo 2019 |title=Lucy Brock crowned Miss World New Zealand 2019 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/Lucy-Brock-crowned-Miss-World-New-Zealand-2019/eventshow/69539643.cms |access-date=5 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |24 |Auckland |- |'''{{Flagicon|BAH}} [[Bahamas]]''' |Nyah Bandelier<ref>{{Cite web |date=29 Mayo 2019 |title=Nyah Bandelier crowned Miss World Bahamas 2019 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/Nyah-Bandelier-crowned-Miss-World-Bahamas-2019/eventshow/69554972.cms |access-date=5 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |19 |[[Eleuthera]] |- |'''{{Flagicon|BAN}} [[Bangladesh|Bangglades]]''' |Rafah Nanjeba Torsa<ref>{{Cite web |date=14 Oktubre 2019 |title=Rafah Nanjeba Torsa crowned Miss World Bangladesh 2019 |url=https://beautypageants.indiatimes.com/miss-world/Rafah-Nanjeba-Torsa-crowned-Miss-World-Bangladesh-2019/eventshow/71578304.cms |access-date=5 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |21 |[[Chittagong]] |- |'''{{Flagicon|BAR}} [[Barbados]]''' |Che Amor Greenidge<ref>{{Cite web |last=Greaves |first=Tre |date=7 Disyembre 2019 |title=Vote for Miss World Barbados |url=https://www.nationnews.com/2019/12/07/vote-for-miss-world-barbados/ |access-date=5 Agosto 2022 |website=The Daily Nation |language=en-US}}</ref> |26 |[[Bridgetown]] |- |'''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' |Elena Castro Suarez<ref>{{Cite web |date=12 Enero 2019 |title=Elena Castro Suarez is Miss België 2019: “Mijn studies zet ik nu even aan de kant” |url=https://myprivacy.dpgmedia.be/consent?siteKey=Uqxf9TXhjmaG4pbQ&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.hln.be%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Fshowbizz%252Felena-castro-suarez-is-miss-belgie-2019-mijn-studies-zet-ik-nu-even-aan-de-kant~a18fd25a%252F |access-date=5 Agosto 2022 |website=Het Laatste Nieuws |language=nl}}</ref> |19 |[[Amberes|Antwerp]] |- |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Isabella Rodríguez<ref>{{Cite web |title=Isabella Rodríguez crowned as Miss Venezuela 2018 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2018/12/16/isabella-rodriguez-crowned-as-miss-venezuela-2018/ |access-date=16 December 2018 |website=thegreatpageantcommunity.com}}</ref> |26 |Petare |- |'''{{Flagicon|BLR}} [[Belarus|Biyelorusya]]''' |Anastasia Laurynchuk |19 |[[Minsk]] |- |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |Lương Thùy Linh |19 |Cao Bằng |- |'''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' |Ivana Ladan |21 |Jajce |- |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |Oweditse Phirinyane Gofaone<ref>{{Cite web |title=Meet your new Miss Botswana 2019, Oweditse Phirinyane |url=http://botswanaunplugged.com/14475/meet-your-new-miss-botswana-2019-oweditse-phiriyane/ |access-date=25 September 2019 |website=botswanaunplugged.com}}</ref> |25 |[[Gaborone]] |- |'''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' |Elís Miele Coelho |20 |Serra |- |'''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' |Margo Cooper |26 |[[Sopiya|Sofia]] |- |'''{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]]''' |Iciar Díaz Camacho<ref>{{Cite web |title=Miss Bolivia Mundo 2019 is 20-year-old Iciar Diaz |url=https://pageantcircle.com/miss-bolivia-2019/ |access-date=1 July 2019 |website=pageantcircle.com}}</ref> |23 |Santa Cruz |- |'''{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]]''' |Sharon Meyer |24 |Willemstad |- |'''{{Flagicon|DEN}} [[Dinamarka]]''' |Natasja Kunde<ref>{{Cite web |title=Miss World 2019: Denmark |url=https://missworld.com/#/contestants/5618 |access-date=11 November 2019 |website=missworld.com}}</ref> |18 |[[Copenhague|Copenhagen]] |- |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' |María Auxiliadora Idrovo |18 |Guayaquil |- |'''{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]]''' |Fatima Mangandi |27 |Santa Tecla |- |{{flagicon|SCO}} '''[[Scotland|Eskosya]]''' |Keryn Matthew |24 |[[Edinburgh]] |- |'''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' |Frederika Kurtulíková |25 |[[Bratislava]] |- |{{flagicon|SLO}} '''[[Eslobenya]]''' |Špela Alič |22 |[[Liubliana|Ljubljana]] |- |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' |Emmy Cuvelier<ref>{{Cite web |title=Emmy Rose Cuvelier From South Dakota Wins Miss World America 2019 |url=https://tkop.org/2019/10/13/emmy-rose-cuvelier-crowned-miss-world-america-2019/ |access-date=13 October 2019 |website=tkop.org}}</ref> |23 |[[Pierre, South Dakota|Pierre]] |- |'''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' |María del Mar Aguilera |21 |Córdoba |- |'''{{Flagicon|ETH}} [[Ethiopia|Etiyopiya]]''' |Feven Gebreslassie |22 |[[Adis Abeba|Addis Ababa]] |- |{{flagicon|WAL}} '''[[Wales|Gales]]''' |Gabriella Jukes |23 |Port Talbot |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Rebecca Kwabi |26 |[[Accra]] |- |'''{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]]''' |Janet Ortiz Oyono |20 |[[Malabo]] |- |'''{{Flagicon|GRE}} [[Gresya]]''' |Rafaela Plastira<ref>{{Cite web |title=Rafaela Plastira has won the Greek beauty pageant title "Star Hellas" 2019 |url=http://en.protothema.gr/meet-the-winner-of-the-2019-star-hellas-beauty-pageant-photos/ |access-date=17 October 2019 |website=en.protothema.gr}}</ref> |20 |Trikala |- |{{flagicon|Guadeloupe|local}} '''[[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]]''' |Anaïs Lacalmontie<ref>{{Cite web |title=Anais Lacalmontie représentera la Guadeloupe à Miss World |url=https://www.rci.fm/guadeloupe/infos/Culture/Anais-Lacalmontie-representera-la-Guadeloupe-Miss-World |access-date=12 August 2019 |website=rci.fm |language=fr}}</ref> |22 |Basse-Terre |- |{{flagicon|GBS}} '''[[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' |Leila Samati<ref>{{Cite web |title=Miss World 2019: Guinea-Bissau |url=https://missworld.com/#/contestants/5636 |access-date=12 November 2019 |website=missworld.com}}</ref> |21 |[[Bissau]] |- |'''{{Flagicon|GUA}} [[Guwatemala]]''' |Dulce María Ramos García<ref>{{Cite web |title=Miss World 2019: Guatemala |url=https://missworld.com/#/contestants/5635 |access-date=15 November 2019 |website=missworld.com}}</ref> |22 |Cuilapa |- |'''{{Flagicon|GUY}} [[Guyana]]''' |Joylyn Conway |20 |[[Georgetown]] |- |'''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' |'''Toni-Ann Singh''' |23 |Saint Thomas |- |'''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' |Marika Sera<ref>{{Cite web |title=World's largest mistake contest Miss World Japan 2019 Japan national team decided! Japan's youngest national team in history! Marika Sera (16 years old) |url=https://re-how.net/application/124323/ |access-date=27 August 2019 |website=re-how.net}}</ref> |16 |[[Prepektura ng Kanagawa|Kanagawa]] |- |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |Alysha Morency |25 |[[Port-au-Prince]] |- |'''{{Flagicon|GEO}} [[Georgia (bansa)|Heyorhiya]]''' |Nini Gogichaishvili |25 |[[Tbilisi]] |- |{{flagicon|GIB}} '''[[Gibraltar|Hibraltar]]''' |Celine Bolaños |22 |Gibraltar |- |{{flagicon|NIR}} '''[[Hilagang Irlanda]]''' |Lauren Eve Leckey |20 |Stoneyford |- |'''{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]]''' |Ana Grisel Romero |21 |Olanchito |- |'''{{Flagicon|HKG}} [[Hong Kong]]''' |Lila Lam<ref>{{Cite web |title=Miss World 2019: Hong Kong |url=http://www.missworld.com/#/contestants/5640 |access-date=12 November 2019 |website=missworld.com}}</ref> |27 |Hong Kong |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Suman Rao |20 |Udaipur |- |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' |Princess Megonondo |19 |Jambi |- |{{flagicon|ENG}} '''[[Inglatera]]''' |Bhasha Mukherjee |23 |[[Derby]] |- |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' |Chelsea Farrell<ref>{{Cite web |title=Louth's Chelsea Farrell crowned as Miss Ireland 2019 after star studded event |url=http://www.rsvplive.ie/news/celebs/miss-ireland-2019-chelsea-farrell-20065244 |access-date=14 September 2019 |website=rsvplive.ie}}</ref> |19 |County Louth |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Adele Sammartino |24 |[[Pompei]] |- |'''{{flagicon|KHM}} [[Cambodia|Kambodya]]''' |Vy Sreyvin |20 |[[Nom Pen]] |- |'''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' |Naomi Colford |19 |Sydney |- |'''{{Flagicon|IVB}} [[Kapuluang Birheng Britaniko]]''' |Rikkiya Brathwaite<ref>{{Cite web |title=22yo Rikkiya Braithwaite the new Miss BVI World |url=https://bvinews.com/22yo-rikkiya-braithwaite-the-new-miss-bvi-world/ |access-date=2 September 2019 |website=bvinews.com}}</ref> |22 |Tortola |- |'''{{Flagicon|ISV}} [[US Virgin Islands|Kapuluang Birhen ng Estados Unidos]]''' |A'yana Keshelle Phillips<ref>{{Cite web |title=Former Miss BVI A'yana Phillips crowned Miss World USVI |url=https://bvinews.com/former-miss-bvi-ayana-phillips-crowned-miss-world-usvi/ |access-date=7 October 2019 |website=bvinews.com}}</ref> |24 |Saint Thomas |- |'''{{Flagicon|COK}} [[Kapuluang Cook]]''' |Tajiya Eikura Sahay |26 |Avarua |- |'''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' |Jaci Patrick |24 |West Bay |- |'''{{Flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' |Madina Batyk |20 |Pavlodar |- |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |Maria Wavinya |19 |Nyandarua |- |'''{{Flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]''' |Ekaterina Zabolotnova<ref>{{Cite web |title=Miss World 2019: Kyrgyzstan |url=https://missworld.com/#/contestants/5721 |access-date=15 November 2019 |website=missworld.com}}</ref> |24 |[[Biskek|Bishkek]] |- |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |Sara Arteaga Franco |26 |[[Medellín]] |- |'''{{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]]''' |Jessica Jiménez |26 |[[San José, Costa Rica|San José]] |- |'''{{Flagicon|CRO}} [[Croatia|Kroasya]]''' |Katarina Mamić |23 |Lika-Senj |- |'''{{Flagicon|LAO}} [[Laos]]''' |Nelamith Xaypannha  |19 |[[Vientiane]] |- |{{flagicon|LUX}} '''[[Luxembourg|Luksemburgo]]''' |Melanie Heynsbroek |19 |[[Lungsod ng Luksemburgo]] |- |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |Kolfinna Mist Austfjörð<ref>{{Cite web |title=Kolfinna Mist Austfjörð er Miss World Iceland 2019 |url=https://viljinn.is/islendingar/kolfinna-mist-austfjord-er-miss-world-iceland-2019%E2%80%A8/ |access-date=8 October 2019 |website=viljinn.is |language=is}}</ref> |22 |[[Reikiavik]] |- |{{flagicon|MAC}} '''[[Macau|Makáw]]''' |Yu Yanan<ref>{{Cite web |title=Ms Yu Yanan has been crowned as the 69th Miss World Macau |url=https://www.facebook.com/newsilkroadchina/posts/2304775482961898/ |access-date=24 October 2019 |website=newsilkroadchina}}</ref> |26 |Makáw |- |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' |Alexis Sue-Ann Seow |24 |Selangor |- |'''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' |Nicole Vella |20 |[[Valletta]] |- |'''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Urvashi Gooriah |20 |[[Port Louis]] |- |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |Ashley Alvídrez |20 |[[Ciudad Juárez]] |- |'''{{Flagicon|MYA}} [[Myanmar|Miyanmar]]''' |Khit Lin Latt Yoon<ref>{{Cite web |title=Miss World 2019: Myanmar |url=https://missworld.com/#/contestants/5667 |access-date=15 November 2019 |website=missworld.com}}</ref> |22 |[[Yangon]] |- |{{flagicon|MDA}} '''[[Moldova|Móldoba]]''' |Elizaveta Kuznitova |19 |Tiraspol |- |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |Tsevelmaa Mandakh<ref>{{Cite web |title=2019 MW Mongolia Mandakh Tsevelmaa |url=http://vnbeauties.forumotion.com/t83404-topic |access-date=16 September 2019 |website=vnbeauties.forumotion.com}}</ref> |22 |[[Ulan Bator|Ulaanbaatar]] |- |'''{{Flagicon|MNE}} [[Montenegro]]''' |Mirjana Muratović |19 |[[Podgorica]] |- |'''{{NPL}}''' |Anushka Shrestha |23 |[[Katmandu|Kathmandu]] |- |'''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' |Nyekachi Douglas |21 |Calabar |- |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |María Teresa Cortéz |19 |Carazo |- |'''{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]]''' |Brenda Felicia Muste |23 |Arnhem |- |'''{{Flagicon|PAN}} [[Panama]]''' |Agustina Ruiz Arrechea |25 |Chitré |- |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' |Araceli Bobadilla |20 |[[Asuncion|Asunción]] |- |'''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' |Angella Escudero |23 |Sullana |- |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |Michelle Dee |24 |[[Makati]] |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |Dana Mononen |19 |[[Helsinki]] |- |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |Milena Sadowska |20 |Oświęcim |- |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Daniella Rodríguez |21 |Bayamón |- |'''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' |Inês Brusselmans |24 |Oeiras |- |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |Ophély Mézino |20 |Morne-à-l'Eau |- |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |Alba Marie Blair |21 |Jarabacoa |- |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |Denisa Spergerová |19 |České Budějovice |- |'''{{Flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' |Alina Sanko |20 |[[Azov]] |- |'''{{Flagicon|RWA}} [[Rwanda]]''' |Meghan Nimwiza |21 |[[Kigali]] |- |'''{{Flagicon|SAM}} [[Samoa]]''' |Alalamalae Lata<ref>{{Cite web |title=Miss World 2019: Samoa |url=https://missworld.com/#/contestants/5718 |access-date=15 November 2019 |website=missworld.com}}</ref> |23 |[[Apia]] |- |'''{{Flagicon|SEN}} [[Senegal]]''' |Alberta Diatta<ref>{{Cite web |title=Alberta Diatta représentera le Sénégal à Miss Monde |url=https://sanslimitesn.com/03-photos-alberta-diatta-representera-le-senegal-a-miss-monde/ |access-date=15 May 2019 |website=sanslimitesn.com |language=fr}}</ref> |20 |Ziguinchor |- |'''{{Flagicon|SLE}} [[Sierra Leone]]''' |Enid Jones-Boston<ref>{{Cite web |title=Meet the new Miss World Sierra Leone 2019 – Enid Jones-Boston |url=http://www.switsalone.com/32501_meet-the-new-miss-world-sierra-leone-2019-enid-jones-boston/ |access-date=22 September 2019 |website=switsalone.com}}</ref> |24 |[[Freetown]] |- |'''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' |Sheen Cher |22 |[[Singapore]] |- |{{flagicon|SRI}} '''[[Sri Lanka]]''' |Dewmi Thathsarani |21 |Sri Jayawardenepura Kotte |- |'''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' |Daniella Lundqvist<ref>{{Cite web |title=Miss World 2019: Sweden |url=https://missworld.com/#/contestants/5720 |access-date=15 November 2019 |website=missworld.com}}</ref> |20 |Kalmar |- |'''{{flagicon|TZA}} [[Tanzania|Tansaniya]]''' |Sylvia Sebastian |19 |Mwanza |- |'''{{Flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' |Narintorn Chadapattarawalrachoat |22 |Pathum Thani |- |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |Sasha-Lee Olivier |26 |Alberton |- |'''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' |Lim Ji-yeon  |20 |[[Seoul]] |- |'''{{Flagicon|SSD}} [[Timog Sudan]]''' |Mariah Joseph Maget |22 |[[Juba]] |- |{{flagicon|TTO}} '''[[Trinidad at Tobago]]''' |Tya Janè Ramey |21 |[[Port of Spain]] |- |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |Ignacia Albornoz Olmedo |18 |[[Santiago, Tsile|Santiago]] |- |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |Li Peishan<ref>{{Cite web |title=Ms Lipeishan,our new Miss World China 2019 |url=https://www.facebook.com/newsilkroadchina/posts/2244189435687170 |access-date=22 September 2019 |website=newsilkroadchina}}</ref> |26 |[[Beijing]] |- |{{flagicon|TUN}} '''[[Tunisya]]''' |Sabrine Mansour |24 |Mahdia |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |Simay Rasimoğlu |22 |[[Istanbul]] |- |{{flagicon|UGA}} '''[[Uganda]]''' |Oliver Nakakande |25 |Bombo |- |'''{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]]''' |Marharyta Pasha |24 |Kharkiv |- |{{flagicon|HUN}} '''[[Hungary|Unggarya]]''' |Krisztina Nagypál |23 |[[Budapest]] |- |} == Mga sanggunian == {{Reflist}} [[Kategorya:Miss World]] {{Miss World}} 9xn0owoy96hqrzu9ysnrrdg03uq6ii2 0 318630 1960398 2022-08-04T16:14:16Z Allyriana000 119761 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1089518870|Miss World 2018]]" wikitext text/x-wiki Ang '''Miss World 2018''' ay ang ika-68 na edisyon ng [[Miss World]] pageant, na ginanap sa Sanya City Arena sa [[Sanya]], [[Tsina]] noong ika-8 ng Disyembre 2018. Pagkatapos ng kompetisyon, kinoronahan ni Manushi Chhillar ng [[Indiya]] si Vanessa Ponce ng [[Mehiko]] bilang Miss World 2018. Ito ang kauna-unahang tagumpay ng Mehiko sa kasaysayan ng kompetisyon. Nagtapos bilang runner-up si Nicolene Limsnukan ng [[Thailand|Taylandiya]]. Mga kandidata mula sa 118 mga bansa at teritoryo ang kumalahok sa kompetisyong ito. Pinangunahan nina Fernando Allende, Angela Chow, Megan Young, Stephanie Del Valle, Frankie Cena, at Barney Walsh ang kompetisyon. Nagtanghal sina Donel Mangena, Dimash Kudaibergen, at Sister Sledge sa edisyong ito. == Mga Resulta == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Final result !Contestant |- |'''Miss World 2018''' | * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – '''Vanessa Ponce''' |- |'''Runner-Up''' | * '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' – Nicolene Limsnukan |- |'''Top 5''' | * '''{{Flagicon|BLR}} [[Belarus|Biyelorusya]]''' – Maria Vasilevich * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – Kadijah Robinson * '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' – Quiin Abenakyo |- |'''Top 12''' | * '''{{Flagicon|NZL}} [[New Zealand|Bagong Silandiya]]''' – Jessica Tyson * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Linzi McLelland * '''{{flagicon|MTQ||variant=Ipséité}} [[Martinika]]''' – Larissa Segarel * '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' – Murielle Ravina * '''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' – Shrinkhala Khatiwada * '''{{Flagicon|PAN}} [[Panama]]''' – Solaris Barba * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – Maëva Coucke |- |'''Top 30''' | * '''{{Flagicon|BAN}} [[Bangladesh|Bangglades]]''' – Jannatul Ferdous * '''{{Flagicon|BAR}} [[Barbados]]''' – Ashley Lashley * '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' – Angeline Flor Pua * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Veruska Ljubisavljević * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Trần Tiểu Vy * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Marisa Butler * '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' – Kanako Date * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Katharine Walker * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Anukreethy Vas * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Alya Nurshabrina * '''{{Flagicon|COK}} [[Kapuluang Cook]]''' – Reihana Koteka-Wiki * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Larissa Ping * '''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' – Anita Ukah * '''{{Flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' – Natalya Stroeva * '''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' – Vanessa Peh * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Thulisa Keyi * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Anahi Hormazabal * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Mao Peirui |} == Mga Kandidata == {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Bansa/Teritoryo !Kandidata !Edad !Bayan |- |'''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' |Nikita Preka<ref>{{Cite web |last=Ravindranathan |first=Shreeja |date=10 Enero 2019 |title=From Dubai to Miss World: a beauty queen with a purpose |url=https://fridaymagazine.ae/life-culture/people-profiles/from-dubai-to-miss-world-a-beauty-queen-with-a-purpose-1.2300444 |access-date=4 Agosto 2022 |website=Friday Magazine |language=en}}</ref> |22 |Lezhë |- |'''{{Flagicon|GER}} [[Alemanya]]''' |Christine Keller |24 |[[Düsseldorf]] |- |'''{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]]''' |Nelma Ferreira |20 |[[Luanda]] |- |'''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' |Victoria Soto<ref>{{Cite web |date=3 Mayo 2018 |title=Victoria Soto wins Miss World Argentina 2018 |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/beauty-pageants/foreign-pageants/victoria-soto-wins-miss-world-argentina-2018/videoshow/64012508.cms |access-date=4 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |25 |Concepción del Uruguay |- |'''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' |Arena Zeynalyan |25 |[[Ereban|Yerevan]] |- |'''{{Flagicon|ARU}} [[Aruba]]''' |Nurianne Arias |24 |Oranjestad |- |'''{{Flagicon|AUS}} [[Australya]]''' |Taylah Cannon |23 |[[Melbourne]] |- |'''{{Flagicon|AUT}} [[Austria|Austrya]]''' |Izabela Ion |24 |Bregenz |- |'''{{Flagicon|NZL}} [[New Zealand|Bagong Silandiya]]''' |Jessica Tyson |25 |Auckland |- |'''{{Flagicon|BAH}} [[Bahamas]]''' |Brinique Gibson |22 |[[New Providence]] |- |'''{{Flagicon|BAN}} [[Bangladesh|Bangglades]]''' |Jannatul Ferdous Oishee |18 |Pirojpur |- |'''{{Flagicon|BAR}} [[Barbados]]''' |Ashley Lashley |19 |[[Bridgetown]] |- |'''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' |Angeline Flor Pua |23 |[[Amberes|Antwerp]] |- |'''{{Flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]]''' |Jalyssa Arthurs |18 |Santa Elena |- |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Veruska Ljubisavljević |27 |[[Caracas]] |- |'''{{Flagicon|BLR}} [[Belarus|Biyelorusya]]''' |Maria Vasilevich |21 |[[Minsk]] |- |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |Trần Tiểu Vy |18 |Quảng Nam |- |'''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' |Anđela Paleksić |20 |[[Sarajevo]] |- |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |Moitshepi Elias |24 |[[Gaborone]] |- |'''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' |Jéssica Carvalho |22 |Parnaíba |- |'''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' |Kalina Miteva |19 |[[Sopiya|Sofia]] |- |'''{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]]''' |Vanessa Vargas |22 |Cochabamba |- |'''{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]]''' |Nazira Colastica |18 |Willemstad |- |'''{{Flagicon|DEN}} [[Dinamarka]]''' |Tara Jensen{{Refn|DENMARK – Tara Jensen was crowned the new Miss Denmark 2018 by Lisa Lents, the national director of Miss Denmark pageant after the original winner Louise Sander Henriksen resigned due to personal reason. Jensen was crowned the 1st runner-up at the Miss Denmark 2018 pageant.}} |18 |Hvidovre |- |'''{{Flagicon|EGY}} [[Ehipto]]''' |Mony Helal<ref>{{Cite web |title=Miss World |url=https://www.missworld.com/#/contestants/5395 |access-date=20 November 2018 |website=www.missworld.com}}</ref><ref>{{Cite web |title=Miss Egypt |url=https://www.facebook.com/MissEgyptOfficial/ |access-date=20 November 2018 |website=www.facebook.com}}</ref>{{Refn|EGYPT – Mony Helal was appointed to represent Egypt by Youseff Sphai after he was reappointed the franchise holder for Miss World in Egypt.}} |26 |[[Cairo]] |- |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' |Nicol Ocles |21 |Pimampiro |- |'''{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]]''' |Metzi Solano{{Refn|EL SALVADOR – Metzi Solano was appointed as "Miss World El Salvador 2018" after Carlos Jimenez acquired the Miss World franchise in El Salvador. Metsi previously was Miss Supranational El Salvador 2013 and Miss Intercontinental El Salvador 2017.}} |27 |Santa Ana |- |{{flagicon|SCO}} '''[[Scotland|Eskosya]]''' |Linzi McLelland |24 |East Kilbride |- |'''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' |Dominika Grecová |20 |[[Bratislava]] |- |{{flagicon|SLO}} '''[[Eslobenya]]''' |Lara Kalanj |18 |[[Liubliana|Ljubljana]] |- |'''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' |Amaia Izar |21 |Agoitz |- |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' |Marisa Butler{{Refn|UNITED STATES – Marisa Butler was appointed to compete at Miss World 2018 pageant after a video interview selection process was organized by Michael Blakey, after he was appointed the new franchise holder for Miss World in the United States due time constraints in organizing a pageant.}} |24 |Standish |- |'''{{Flagicon|ETH}} [[Ethiopia|Etiyopiya]]''' |Soliyana Abayneh |22 |[[Adis Abeba|Addis Ababa]] |- |{{flagicon|WAL}} '''[[Wales|Gales]]''' |Bethany Harris |20 |[[Newport]] |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Nana Ama Benson |23 |[[Accra]] |- |'''{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]]''' |Silvia Adjomo Ndong |20 |[[Malabo]] |- |'''{{Flagicon|GRE}} [[Gresya]]''' |Maria Lepida |20 |Patras |- |{{flagicon|Guadeloupe|local}} '''[[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]]''' |Morgane Thérésine |22 |Le Gosier |- |'''{{Flagicon|GUM}} [[Guam]]''' |Gianna Sgambelluri |18 |Hagåtña |- |{{flagicon|GBS}} '''[[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' |Rubiato Nhamajo<ref>{{Cite web |title=Miss World |url=https://www.missworld.com/#/contestants/5486 |access-date=20 November 2018 |website=www.missworld.com}}</ref>{{Refn|GUINEA-BISSAU – Rubiato Nhamajo was appointed to represent Guinea-Bissau, she was previously Miss Guinea-Bissau 2014.}} |23 |Bafatá |- |'''{{Flagicon|GUA}} [[Guwatemala]]''' |Elizabeth Gramajo |22 |[[Lungsod ng Guatemala|Lungsod ng Guwatemala]] |- |'''{{Flagicon|GUY}} [[Guyana]]''' |Ambika Ramraj |19 |[[Georgetown]] |- |'''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' |Kadijah Robinson |23 |Saint Elizabeth |- |'''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' |Kanako Date |21 |[[Tokyo]] |- |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |Stephie Morency |26 |[[Port-au-Prince]] |- |'''{{Flagicon|GEO}} [[Georgia (bansa)|Heyorhiya]]''' |Nia Tsivtsivadze |24 |[[Tbilisi]] |- |{{flagicon|GIB}} '''[[Gibraltar|Hibraltar]]''' |Star Farrugia |22 |Hibraltar |- |{{flagicon|NIR}} '''[[Hilagang Irlanda]]''' |Katharine Walker |23 |[[Belfast]] |- |'''{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]]''' |Dayana Sabillón |23 |Siguatepeque |- |'''{{Flagicon|HKG}} [[Hong Kong]]''' |Wing Wong<ref>{{Cite web |title=Index of / |url=https://www.missworld.com/#/contestants/5488 |access-date=20 November 2018 |website=www.missworld.com}}</ref> |25 |Kowloon |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Anukreethy Vas |20 |Tiruchirappalli |- |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' |Alya Nurshabrina |22 |[[Bandung]] |- |{{flagicon|ENG}} '''[[Inglatera]]''' |Alisha Cowie |19 |[[Newcastle upon Tyne|Newcastle]] |- |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' |Aoife O'Sullivan |23 |Bandon |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Nunzia Amato |21 |[[Napoles|Naples]] |- |'''{{Flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |Aimee Caroline Nseke |22 |[[Yaoundé]] |- |'''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' |Hanna Begovic |19 |[[Toronto]] |- |'''{{Flagicon|IVB}} [[Kapuluang Birheng Britaniko]]''' |Yadali Thomas Santos |22 |Tortola |- |'''{{Flagicon|COK}} [[Kapuluang Cook]]''' |Reihana Koteka-Wiki |26 |Rarotonga |- |'''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' |Kelsie Woodman Bodden |22 |Grand Cayman |- |'''{{Flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' |Ekaterina Dvoretskaya<ref>{{Cite web |title=Miss World Kazakhstan 2018 |url=https://365info.kz/2018/09/na-miss-mira-2018-ot-kazahstana-poedet-ekaterina-dvoretskaya/ |access-date=30 September 2018 |website=365info.kz |language=kk}}</ref> |20 |Atyrau |- |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |Finali Galaiya |24 |[[Nairobi]] |- |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |Laura Osorio |22 |[[Medellín]] |- |'''{{Flagicon|CRO}} [[Croatia|Kroasya]]''' |Ivana Mudnić Dujmina |17 |Dubrovnik |- |'''{{Flagicon|LAO}} [[Laos]]''' |Kadoumphet Xaiyavong |21 |Oudomxay |- |'''{{Flagicon|LAT}} [[Latbiya]]''' |Daniela Gods-Romanovska<ref>{{Cite web |title=Miss World |url=https://www.missworld.com/#/contestants/5480 |access-date=20 November 2018 |website=www.missworld.com}}</ref>{{Refn|LATVIA – Daniela Gods-Romanovska was appointed to compete at the Miss World 2018 pageant by Julia Djadenko-Muggler and Kristina Djadenko, the national directors of Miss World in Latvia.}} |21 |[[Riga]] |- |'''{{Flagicon|LES}} [[Lesoto]]''' |Rethabile Thaathaa<ref>{{Cite web |title=Rethabile Thaathaa is Miss Lesotho 2018 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2017/12/26/rethabile-thaathaa-wins-miss-lesotho-2018/ |access-date=26 December 2017 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |21 |[[Maseru]] |- |'''{{Flagicon|LBN}} [[Libano|Líbano]]''' |Mira Al-Toufaily<ref>{{Cite web |title=Mira Al Toufaily was declared Lebanon's representative to Miss World 2018 |url=https://www.facebook.com/MissWorld/posts/introducinglebanongrand-finale-held-at-the-forum-de-beyrouth-in-beirut-mira-al-t/10156904433459974/ |access-date=1 October 2018 |website=Miss World}}</ref>{{Refn|LEBANON – Mira Al-Toufaily was appointed to represent Lebanon after finishing 1st runner-up as the Miss Lebanon 2018 pageant.}} |26 |[[Beirut]] |- |{{flagicon|LUX}} '''[[Luxembourg|Luksemburgo]]''' |Cassandra Lopes Monteiro{{Refn|LUXEMBOURG – Cassandra Lopes Monteiro was appointed to compete at Miss World 2018 pageant as a replacement to Kelly Nilles, Miss Luxembourg 2018 by Hervé Lancelin, the president of Miss Luxembourg pageant, because of scheduling conflicts between Miss World 2018 and Miss Luxembourg 2019 pageants. Monteiro was the 3rd runner up at the Miss Luxembourg 2018 pageant.}} |18 |[[Lungsod ng Luksemburgo]] |- |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |Erla Ólafsdóttir<ref>{{Cite web |title=Introduce Miss World Iceland 2018 Erla Alexandra Ólafsdóttir |url=https://www.instagram.com/p/Bosk38DFW0P/ |url-access=registration |archive-url=https://ghostarchive.org/iarchive/s/instagram/Bosk38DFW0P |archive-date=26 December 2021 |access-date=9 October 2018 |website=Miss World Iceland - Official}}</ref>{{Refn|ICELAND – Erla Ólafsdóttir was appointed to represent Iceland by Björn Leifsson, national director of Miss World in Iceland after no national pageant was held.}} |24 |[[Reikiavik]] |- |'''{{Flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' |Miantsa Randriambelonoro<ref>{{Cite web |title=Miantsa Randriambelonoro is Miss Madagascar 2018 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2017/12/22/miantsa-randriambelonoro-is-miss-madagascar-2018/ |access-date=22 December 2017 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |20 |[[Antananarivo]] |- |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' |Larissa Ping |19 |Lutong |- |'''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' |Maria Ellul<ref>{{Cite web |title=Marial Ellul wins Miss World Malta 2018 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2018/05/24/marial-ellul-wins-miss-world-malta-2018/ |access-date=24 May 2018 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |24 |[[Valletta]] |- |'''{{Flagicon|Martinique|snake}} [[Martinika]]''' |Larissa Segarel<ref>{{Cite web |title=Miss Territorial Martinique 2017 |url=http://www.timesofbeauty.com/2017/10/miss-territorial-martinique-2017.html |access-date=1 October 2017 |website=The Times Of Beauty}}</ref> |20 |Fort-de-France |- |'''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Murielle Ravina |22 |[[Port Louis]] |- |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |'''Vanessa Ponce''' |26 |[[Lungsod ng Mehiko]] |- |'''{{Flagicon|MYA}} [[Myanmar|Miyanmar]]''' |Han Thi |21 |[[Yangon]] |- |{{flagicon|MDA}} '''[[Moldova|Móldoba]]''' |Tamara Zareţcaia |21 |[[Chișinău]] |- |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |Erdenebaatar Enkhriimaa<ref>{{Cite web |title=Enkhriimaa Erdenebaatar took over the Miss World Mongolia reign |url=https://www.facebook.com/MissWorld/posts/10156911123769974?__tn__=-UC-R |access-date=17 September 2018 |website=Miss World}}</ref> |21 |[[Ulan Bator|Ulaanbaatar]] |- |'''{{Flagicon|MNE}} [[Montenegro]]''' |Natalija Glušcević |18 |[[Podgorica]] |- |'''{{Flagicon|NEP}} [[Nepal]]''' |Shrinkhala Khatiwada<ref>{{Cite web |title=Katarina Rodriguez crowned as Miss World Nepal 2018 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2018/04/12/shrinkhala-khatiwada-crowned-as-miss-world-nepal-2018/ |access-date=12 April 2018 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |26 |[[Katmandu|Kathmandu]] |- |'''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' |Anita Ukah |23 |Owerri |- |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |Yoselin Gómez Reyes |23 |Boaco |- |'''{{Flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |Madelen Michelsen |19 |[[Oslo]] |- |'''{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]]''' |Leonie Hesselink |26 |[[Amsterdam]] |- |'''{{Flagicon|PAN}} [[Panama]]''' |Solaris Barba |19 |[[Lungsod ng Panama]] |- |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' |Maquenna Gaiarín |22 |[[Asuncion|Asunción]] |- |'''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' |Clarisse Uribe{{Refn|PERU – Clarisse Uribe was crowned Miss World Peru 2018 by Tito Paz, the national director of the Miss World Peru contest, after the original winner Estefany Mauricci was dismissed for not having her accredited professional degree, which is one of the prerequisites to compete in the national contest. Uribe represented the department of Chincha and was the first finalist in the contest.}} |22 |Chincha Alta |- |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |[[Katarina Rodriguez]] |26 |[[Lungsod ng Dabaw]] |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |Jenny Lappalainen<ref>{{Cite web |title=Jenny Lappalainen is Miss World Finland 2018 |url=https://www.instagram.com/p/BoZboB6hRs0/ |access-date=1 October 2018 |website=Miss Suomi - Miss Finland}}</ref>{{Refn|FINLAND – Jenny Lappalainen was appointed as Miss World Finland 2018 by the national director of Miss Suomi pageant. Lappalainen was crowned the 2nd runner-up at the Miss Suomi 2018 pageant.}} |23 |[[Helsinki]] |- |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |Agata Biernat |29 |Zduńska Wola |- |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Dayanara Martínez |25 |Canóvanas |- |'''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' |Carla Rodrigues |25 |[[Lisboa|Lisbon]] |- |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |Maëva Coucke |24 |Ferques |- |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |Denise Romero |24 |Higüey |- |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |Kateřina Kasanová |19 |[[Praga|Prague]] |- |'''{{Flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' |Natalya Stroeva{{Refn|RUSSIA – [[Natalya Stroeva]] was appointed as Miss World Russia 2018 by Larisa Tikhonova the national director of Miss Russia pageant after the Miss Russia Organization took a collective decision to send [[Yulia Polyachikhina]] , the original winner of [[Miss Russia 2018]] pageant only to [[Miss Universe 2018]] so as to avoid scheduling conflicts. Stroeva represented the Republic of [[Sakha Republic|Yakutia]] at Miss Russia 2018 and was the 2nd runner-up at the pageant.<ref>{{cite web|url=https://www.instagram.com/p/BnTToIohtQy/ |archive-url=https://ghostarchive.org/iarchive/s/instagram/BnTToIohtQy |archive-date=26 December 2021 |url-access=registration|title=Miss Russia 2018|website=Instagram|language=ru|access-date=5 September 2018}}{{cbignore}}</ref>}} |19 |[[Yakutsk]] |- |'''{{Flagicon|RWA}} [[Rwanda]]''' |Liliane Iradukunda |19 |Western Province |- |'''{{Flagicon|ZAM}} [[Sambia|Sámbia]]''' |Musa Kalaluka<ref>{{Cite web |title=Musa Kalaluka is Miss Zambia 2017 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2017/12/22/musa-kalaluka-is-miss-zambia-2017/ |access-date=22 December 2017 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |20 |[[Lusaka]] |- |'''{{Flagicon|SEN}} [[Senegal]]''' |Aïssatou Filly |22 |[[Dakar]] |- |'''{{Flagicon|SRB}} [[Serbiya]]''' |Ivana Trišić<ref>{{Cite web |title=Ivana Trisic is Miss Serbia 2017 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2017/10/12/ivana-trisic-miss-serbia-2017/ |access-date=12 October 2017 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |24 |[[Belgrado|Belgrade]] |- |'''{{Flagicon|SLE}} [[Sierra Leone]]''' |Sarah Laura Tucker |24 |Bonthe |- |'''{{Flagicon|ZIM}} [[Simbabwe]]''' |Belinda Potts |21 |[[Harare]] |- |'''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' |Vanessa Peh |23 |Singapura |- |{{flagicon|SRI}} '''[[Sri Lanka]]''' |Nadia Gyi |18 |[[Colombo]] |- |'''{{flagicon|TZA}} [[Tanzania|Tansaniya]]''' |Queen Elizabeth Makune |22 |[[Dar es Salaam]] |- |'''{{Flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' |Nicolene Limsnukan |20 |[[Bangkok]] |- |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |Thulisa Keyi<ref>{{Cite web |title=Thulisa Keyi wins Miss World South Africa 2018 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2018/05/27/thulisa-keyi-wins-miss-world-south-africa-2018/ |access-date=27 May 2018 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |26 |East London |- |'''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' |Bo Ah Cho |25 |[[Seoul]] |- |'''{{Flagicon|SSD}} [[Timog Sudan]]''' |Florence Thompson<ref>{{Cite web |title=Florence Thompson crowned Miss World South Sudan 2018 |url=http://hotinjuba.com/florence-thompson-crowned-miss-world-south-sudan-2018/ |access-date=14 October 2018 |website=Hot in Juba}}</ref> |19 |[[Juba]] |- |{{flagicon|TTO}} '''[[Trinidad at Tobago]]''' |Ysabel Bisnath |26 |[[Port of Spain]] |- |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |Anahi Hormazabal |19 |[[Santiago, Tsile|Santiago]] |- |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |Mao Peirui<ref>{{Cite web |title=Miss World China 2018 |url=https://www.globalbeauties.com/news/2018/10/23/miss-world-china-2018 |access-date=23 October 2018 |website=Global Beauties}}</ref> |26 |[[Yinchuan]] |- |'''{{Flagicon|CYP}} [[Tsipre]]''' |Andriánna Fiakká |19<ref>{{Cite web |title=Index of / |url=https://www.missworld.com/#/contestants/5473 |access-date=20 November 2018 |website=www.missworld.com}}</ref> |[[Nicosia]] |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |Sevval Sahin |19 |[[Istanbul]] |- |{{flagicon|UGA}} '''[[Uganda]]''' |Quiin Abenakyo |22 |Mayuge |- |'''{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]]''' |Leonila Guz |19 |Kherson |- |{{flagicon|HUN}} '''[[Hungary|Unggarya]]''' |Andrea Szarvas |20 |Vésztő |- |} == Mga sanggunian == {{Reflist}} [[Kategorya:Miss World]] [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Ruso ng CS1 (ru)]] [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Albanes ng CS1 (sq)]] 1enss80wnihwq10p8zmm05hcm7s1bnd 1960400 1960398 2022-08-04T16:19:32Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki {{Infobox beauty pageant|name=Miss World 2018|date=ika-8 ng Disyembre 2018|venue=Sanya City Arena, Sanya, [[Tsina]]|broadcaster={{Hlist|Estrella TV|London Live|CCTV}}|entrants=118|placements=40|withdrawals={{Hlist|[[Cape Verde]]|[[Ivory Coast|Côte d'Ivoire]]|[[Fiji]]|[[Guinea]]|[[Israel]]|[[Liberia]]|[[Macau]]| [[Romania]] |[[Seychelles]]|[[Sweden]]|[[Tunisia]]|[[Uruguay]]}}|returns={{Hlist||[[Barbados]]|[[Belarus]]|[[Czech Republic]]|[[Guinea-Bissau]]|[[Haiti]]|[[Latvia]]|[[Luxembourg]]|[[Malaysia]]|[[Martinique]]|[[Puerto Rico]]|[[Sierra Leone]]|[[Uganda]]}}|before=2017|next=[[Miss World 2019|2019]]|image=Miss_Mexico,_Vanessa_Ponce_in_2018.jpg|caption=Vanessa Ponce, Miss World 2018|presenters={{Hlist|Fernando Allende|Angela Chow|Megan Young|Stephanie Del Valle|Frankie Cena|Barney Walsh}}|entertainment={{Hlist|Donel Mangena|Dimash Kudaibergen|Sister Sledge}}|winner='''Vanessa Ponce'''|represented='''{{Flagicon|MEX}} [[Mehiko]]'''}}Ang '''Miss World 2018''' ay ang ika-68 na edisyon ng [[Miss World]] pageant, na ginanap sa Sanya City Arena sa [[Sanya]], [[Tsina]] noong ika-8 ng Disyembre 2018. Pagkatapos ng kompetisyon, kinoronahan ni Manushi Chhillar ng [[Indiya]] si Vanessa Ponce ng [[Mehiko]] bilang Miss World 2018. Ito ang kauna-unahang tagumpay ng Mehiko sa kasaysayan ng kompetisyon. Nagtapos bilang runner-up si Nicolene Limsnukan ng [[Thailand|Taylandiya]]. Mga kandidata mula sa 118 mga bansa at teritoryo ang kumalahok sa kompetisyong ito. Pinangunahan nina Fernando Allende, Angela Chow, Megan Young, Stephanie Del Valle, Frankie Cena, at Barney Walsh ang kompetisyon. Nagtanghal sina Donel Mangena, Dimash Kudaibergen, at Sister Sledge sa edisyong ito. == Mga Resulta == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !Final result !Contestant |- |'''Miss World 2018''' | * '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' – '''Vanessa Ponce''' |- |'''Runner-Up''' | * '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' – Nicolene Limsnukan |- |'''Top 5''' | * '''{{Flagicon|BLR}} [[Belarus|Biyelorusya]]''' – Maria Vasilevich * '''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' – Kadijah Robinson * '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' – Quiin Abenakyo |- |'''Top 12''' | * '''{{Flagicon|NZL}} [[New Zealand|Bagong Silandiya]]''' – Jessica Tyson * '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' – Linzi McLelland * '''{{flagicon|MTQ||variant=Ipséité}} [[Martinika]]''' – Larissa Segarel * '''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' – Murielle Ravina * '''{{flagicon|NPL}} [[Nepal]]''' – Shrinkhala Khatiwada * '''{{Flagicon|PAN}} [[Panama]]''' – Solaris Barba * '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' – Maëva Coucke |- |'''Top 30''' | * '''{{Flagicon|BAN}} [[Bangladesh|Bangglades]]''' – Jannatul Ferdous * '''{{Flagicon|BAR}} [[Barbados]]''' – Ashley Lashley * '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' – Angeline Flor Pua * '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' – Veruska Ljubisavljević * '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' – Trần Tiểu Vy * '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' – Marisa Butler * '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' – Kanako Date * '''{{flagicon|NIR}} [[Hilagang Irlanda]]''' – Katharine Walker * '''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' – Anukreethy Vas * '''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' – Alya Nurshabrina * '''{{Flagicon|COK}} [[Kapuluang Cook]]''' – Reihana Koteka-Wiki * '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' – Larissa Ping * '''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' – Anita Ukah * '''{{Flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' – Natalya Stroeva * '''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' – Vanessa Peh * '''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' – Thulisa Keyi * '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' – Anahi Hormazabal * '''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' – Mao Peirui |} == Mga Kandidata == {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Bansa/Teritoryo !Kandidata !Edad !Bayan |- |'''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' |Nikita Preka<ref>{{Cite web |last=Ravindranathan |first=Shreeja |date=10 Enero 2019 |title=From Dubai to Miss World: a beauty queen with a purpose |url=https://fridaymagazine.ae/life-culture/people-profiles/from-dubai-to-miss-world-a-beauty-queen-with-a-purpose-1.2300444 |access-date=4 Agosto 2022 |website=Friday Magazine |language=en}}</ref> |22 |Lezhë |- |'''{{Flagicon|GER}} [[Alemanya]]''' |Christine Keller |24 |[[Düsseldorf]] |- |'''{{flagicon|ANG}} [[Angola|Anggola]]''' |Nelma Ferreira |20 |[[Luanda]] |- |'''{{flagicon|ARG}} [[Arhentina]]''' |Victoria Soto<ref>{{Cite web |date=3 Mayo 2018 |title=Victoria Soto wins Miss World Argentina 2018 |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/beauty-pageants/foreign-pageants/victoria-soto-wins-miss-world-argentina-2018/videoshow/64012508.cms |access-date=4 Agosto 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |25 |Concepción del Uruguay |- |'''{{flagicon|ARM}} [[Armenya]]''' |Arena Zeynalyan |25 |[[Ereban|Yerevan]] |- |'''{{Flagicon|ARU}} [[Aruba]]''' |Nurianne Arias |24 |Oranjestad |- |'''{{Flagicon|AUS}} [[Australya]]''' |Taylah Cannon |23 |[[Melbourne]] |- |'''{{Flagicon|AUT}} [[Austria|Austrya]]''' |Izabela Ion |24 |Bregenz |- |'''{{Flagicon|NZL}} [[New Zealand|Bagong Silandiya]]''' |Jessica Tyson |25 |Auckland |- |'''{{Flagicon|BAH}} [[Bahamas]]''' |Brinique Gibson |22 |[[New Providence]] |- |'''{{Flagicon|BAN}} [[Bangladesh|Bangglades]]''' |Jannatul Ferdous Oishee |18 |Pirojpur |- |'''{{Flagicon|BAR}} [[Barbados]]''' |Ashley Lashley |19 |[[Bridgetown]] |- |'''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' |Angeline Flor Pua |23 |[[Amberes|Antwerp]] |- |'''{{Flagicon|BLZ}} [[Belize|Belis]]''' |Jalyssa Arthurs |18 |Santa Elena |- |'''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Veruska Ljubisavljević |27 |[[Caracas]] |- |'''{{Flagicon|BLR}} [[Belarus|Biyelorusya]]''' |Maria Vasilevich |21 |[[Minsk]] |- |'''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' |Trần Tiểu Vy |18 |Quảng Nam |- |'''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' |Anđela Paleksić |20 |[[Sarajevo]] |- |'''{{flagicon|BOT}} [[Botswana]]''' |Moitshepi Elias |24 |[[Gaborone]] |- |'''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' |Jéssica Carvalho |22 |Parnaíba |- |'''{{flagicon|BUL}} [[Bulgarya]]''' |Kalina Miteva |19 |[[Sopiya|Sofia]] |- |'''{{flagicon|BOL}} [[Bulibya]]''' |Vanessa Vargas |22 |Cochabamba |- |'''{{flagicon|CUR}} [[Curaçao]]''' |Nazira Colastica |18 |Willemstad |- |'''{{Flagicon|DEN}} [[Dinamarka]]''' |Tara Jensen{{Refn|DENMARK – Tara Jensen was crowned the new Miss Denmark 2018 by Lisa Lents, the national director of Miss Denmark pageant after the original winner Louise Sander Henriksen resigned due to personal reason. Jensen was crowned the 1st runner-up at the Miss Denmark 2018 pageant.}} |18 |Hvidovre |- |'''{{Flagicon|EGY}} [[Ehipto]]''' |Mony Helal<ref>{{Cite web |title=Miss World |url=https://www.missworld.com/#/contestants/5395 |access-date=20 November 2018 |website=www.missworld.com}}</ref><ref>{{Cite web |title=Miss Egypt |url=https://www.facebook.com/MissEgyptOfficial/ |access-date=20 November 2018 |website=www.facebook.com}}</ref>{{Refn|EGYPT – Mony Helal was appointed to represent Egypt by Youseff Sphai after he was reappointed the franchise holder for Miss World in Egypt.}} |26 |[[Cairo]] |- |'''{{flagicon|ECU}} [[Ecuador|Ekwador]]''' |Nicol Ocles |21 |Pimampiro |- |'''{{flagicon|SLV}} [[El Salvador|El Salbador]]''' |Metzi Solano{{Refn|EL SALVADOR – Metzi Solano was appointed as "Miss World El Salvador 2018" after Carlos Jimenez acquired the Miss World franchise in El Salvador. Metsi previously was Miss Supranational El Salvador 2013 and Miss Intercontinental El Salvador 2017.}} |27 |Santa Ana |- |{{flagicon|SCO}} '''[[Scotland|Eskosya]]''' |Linzi McLelland |24 |East Kilbride |- |'''{{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]]''' |Dominika Grecová |20 |[[Bratislava]] |- |{{flagicon|SLO}} '''[[Eslobenya]]''' |Lara Kalanj |18 |[[Liubliana|Ljubljana]] |- |'''{{flagicon|SPA}} [[Espanya]]''' |Amaia Izar |21 |Agoitz |- |'''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' |Marisa Butler{{Refn|UNITED STATES – Marisa Butler was appointed to compete at Miss World 2018 pageant after a video interview selection process was organized by Michael Blakey, after he was appointed the new franchise holder for Miss World in the United States due time constraints in organizing a pageant.}} |24 |Standish |- |'''{{Flagicon|ETH}} [[Ethiopia|Etiyopiya]]''' |Soliyana Abayneh |22 |[[Adis Abeba|Addis Ababa]] |- |{{flagicon|WAL}} '''[[Wales|Gales]]''' |Bethany Harris |20 |[[Newport]] |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Nana Ama Benson |23 |[[Accra]] |- |'''{{flagicon|GNQ}} [[Gineang Ekwatoriyal]]''' |Silvia Adjomo Ndong |20 |[[Malabo]] |- |'''{{Flagicon|GRE}} [[Gresya]]''' |Maria Lepida |20 |Patras |- |{{flagicon|Guadeloupe|local}} '''[[Guadalupe (Pransya)|Guadelupe]]''' |Morgane Thérésine |22 |Le Gosier |- |'''{{Flagicon|GUM}} [[Guam]]''' |Gianna Sgambelluri |18 |Hagåtña |- |{{flagicon|GBS}} '''[[Guinea-Bissau|Guniya Bissaw]]''' |Rubiato Nhamajo<ref>{{Cite web |title=Miss World |url=https://www.missworld.com/#/contestants/5486 |access-date=20 November 2018 |website=www.missworld.com}}</ref>{{Refn|GUINEA-BISSAU – Rubiato Nhamajo was appointed to represent Guinea-Bissau, she was previously Miss Guinea-Bissau 2014.}} |23 |Bafatá |- |'''{{Flagicon|GUA}} [[Guwatemala]]''' |Elizabeth Gramajo |22 |[[Lungsod ng Guatemala|Lungsod ng Guwatemala]] |- |'''{{Flagicon|GUY}} [[Guyana]]''' |Ambika Ramraj |19 |[[Georgetown]] |- |'''{{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]]''' |Kadijah Robinson |23 |Saint Elizabeth |- |'''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' |Kanako Date |21 |[[Tokyo]] |- |'''{{flagicon|HTI}} [[Hayti]]''' |Stephie Morency |26 |[[Port-au-Prince]] |- |'''{{Flagicon|GEO}} [[Georgia (bansa)|Heyorhiya]]''' |Nia Tsivtsivadze |24 |[[Tbilisi]] |- |{{flagicon|GIB}} '''[[Gibraltar|Hibraltar]]''' |Star Farrugia |22 |Hibraltar |- |{{flagicon|NIR}} '''[[Hilagang Irlanda]]''' |Katharine Walker |23 |[[Belfast]] |- |'''{{flagicon|HON|variant=1949}} [[Honduras]]''' |Dayana Sabillón |23 |Siguatepeque |- |'''{{Flagicon|HKG}} [[Hong Kong]]''' |Wing Wong<ref>{{Cite web |title=Index of / |url=https://www.missworld.com/#/contestants/5488 |access-date=20 November 2018 |website=www.missworld.com}}</ref> |25 |Kowloon |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Anukreethy Vas |20 |Tiruchirappalli |- |'''{{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]]''' |Alya Nurshabrina |22 |[[Bandung]] |- |{{flagicon|ENG}} '''[[Inglatera]]''' |Alisha Cowie |19 |[[Newcastle upon Tyne|Newcastle]] |- |'''{{flagicon|IRL}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' |Aoife O'Sullivan |23 |Bandon |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Nunzia Amato |21 |[[Napoles|Naples]] |- |'''{{Flagicon|CMR}} [[Cameroon|Kamerún]]''' |Aimee Caroline Nseke |22 |[[Yaoundé]] |- |'''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' |Hanna Begovic |19 |[[Toronto]] |- |'''{{Flagicon|IVB}} [[Kapuluang Birheng Britaniko]]''' |Yadali Thomas Santos |22 |Tortola |- |'''{{Flagicon|COK}} [[Kapuluang Cook]]''' |Reihana Koteka-Wiki |26 |Rarotonga |- |'''{{flagicon|CAY}} [[Kapuluang Kayman]]''' |Kelsie Woodman Bodden |22 |Grand Cayman |- |'''{{Flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' |Ekaterina Dvoretskaya<ref>{{Cite web |title=Miss World Kazakhstan 2018 |url=https://365info.kz/2018/09/na-miss-mira-2018-ot-kazahstana-poedet-ekaterina-dvoretskaya/ |access-date=30 September 2018 |website=365info.kz |language=kk}}</ref> |20 |Atyrau |- |'''{{flagicon|KEN}} [[Kenya]]''' |Finali Galaiya |24 |[[Nairobi]] |- |'''{{flagicon|COL}} [[Colombia|Kolombiya]]''' |Laura Osorio |22 |[[Medellín]] |- |'''{{Flagicon|CRO}} [[Croatia|Kroasya]]''' |Ivana Mudnić Dujmina |17 |Dubrovnik |- |'''{{Flagicon|LAO}} [[Laos]]''' |Kadoumphet Xaiyavong |21 |Oudomxay |- |'''{{Flagicon|LAT}} [[Latbiya]]''' |Daniela Gods-Romanovska<ref>{{Cite web |title=Miss World |url=https://www.missworld.com/#/contestants/5480 |access-date=20 November 2018 |website=www.missworld.com}}</ref>{{Refn|LATVIA – Daniela Gods-Romanovska was appointed to compete at the Miss World 2018 pageant by Julia Djadenko-Muggler and Kristina Djadenko, the national directors of Miss World in Latvia.}} |21 |[[Riga]] |- |'''{{Flagicon|LES}} [[Lesoto]]''' |Rethabile Thaathaa<ref>{{Cite web |title=Rethabile Thaathaa is Miss Lesotho 2018 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2017/12/26/rethabile-thaathaa-wins-miss-lesotho-2018/ |access-date=26 December 2017 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |21 |[[Maseru]] |- |'''{{Flagicon|LBN}} [[Libano|Líbano]]''' |Mira Al-Toufaily<ref>{{Cite web |title=Mira Al Toufaily was declared Lebanon's representative to Miss World 2018 |url=https://www.facebook.com/MissWorld/posts/introducinglebanongrand-finale-held-at-the-forum-de-beyrouth-in-beirut-mira-al-t/10156904433459974/ |access-date=1 October 2018 |website=Miss World}}</ref>{{Refn|LEBANON – Mira Al-Toufaily was appointed to represent Lebanon after finishing 1st runner-up as the Miss Lebanon 2018 pageant.}} |26 |[[Beirut]] |- |{{flagicon|LUX}} '''[[Luxembourg|Luksemburgo]]''' |Cassandra Lopes Monteiro{{Refn|LUXEMBOURG – Cassandra Lopes Monteiro was appointed to compete at Miss World 2018 pageant as a replacement to Kelly Nilles, Miss Luxembourg 2018 by Hervé Lancelin, the president of Miss Luxembourg pageant, because of scheduling conflicts between Miss World 2018 and Miss Luxembourg 2019 pageants. Monteiro was the 3rd runner up at the Miss Luxembourg 2018 pageant.}} |18 |[[Lungsod ng Luksemburgo]] |- |'''{{flagicon|ISL}} [[Iceland|Lupangyelo]]''' |Erla Ólafsdóttir<ref>{{Cite web |title=Introduce Miss World Iceland 2018 Erla Alexandra Ólafsdóttir |url=https://www.instagram.com/p/Bosk38DFW0P/ |url-access=registration |archive-url=https://ghostarchive.org/iarchive/s/instagram/Bosk38DFW0P |archive-date=26 December 2021 |access-date=9 October 2018 |website=Miss World Iceland - Official}}</ref>{{Refn|ICELAND – Erla Ólafsdóttir was appointed to represent Iceland by Björn Leifsson, national director of Miss World in Iceland after no national pageant was held.}} |24 |[[Reikiavik]] |- |'''{{Flagicon|MAD}} [[Madagascar|Madagaskar]]''' |Miantsa Randriambelonoro<ref>{{Cite web |title=Miantsa Randriambelonoro is Miss Madagascar 2018 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2017/12/22/miantsa-randriambelonoro-is-miss-madagascar-2018/ |access-date=22 December 2017 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |20 |[[Antananarivo]] |- |'''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' |Larissa Ping |19 |Lutong |- |'''{{flagicon|MLT}} [[Malta]]''' |Maria Ellul<ref>{{Cite web |title=Marial Ellul wins Miss World Malta 2018 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2018/05/24/marial-ellul-wins-miss-world-malta-2018/ |access-date=24 May 2018 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |24 |[[Valletta]] |- |'''{{Flagicon|Martinique|snake}} [[Martinika]]''' |Larissa Segarel<ref>{{Cite web |title=Miss Territorial Martinique 2017 |url=http://www.timesofbeauty.com/2017/10/miss-territorial-martinique-2017.html |access-date=1 October 2017 |website=The Times Of Beauty}}</ref> |20 |Fort-de-France |- |'''{{flagicon|MRI}} [[Mauritius|Mawrisyo]]''' |Murielle Ravina |22 |[[Port Louis]] |- |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |'''Vanessa Ponce''' |26 |[[Lungsod ng Mehiko]] |- |'''{{Flagicon|MYA}} [[Myanmar|Miyanmar]]''' |Han Thi |21 |[[Yangon]] |- |{{flagicon|MDA}} '''[[Moldova|Móldoba]]''' |Tamara Zareţcaia |21 |[[Chișinău]] |- |'''{{flagicon|MNG}} [[Mongolia|Monggolya]]''' |Erdenebaatar Enkhriimaa<ref>{{Cite web |title=Enkhriimaa Erdenebaatar took over the Miss World Mongolia reign |url=https://www.facebook.com/MissWorld/posts/10156911123769974?__tn__=-UC-R |access-date=17 September 2018 |website=Miss World}}</ref> |21 |[[Ulan Bator|Ulaanbaatar]] |- |'''{{Flagicon|MNE}} [[Montenegro]]''' |Natalija Glušcević |18 |[[Podgorica]] |- |'''{{Flagicon|NEP}} [[Nepal]]''' |Shrinkhala Khatiwada |26 |[[Katmandu|Kathmandu]] |- |'''{{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]]''' |Anita Ukah |23 |Owerri |- |'''{{flagicon|NIC}} [[Nicaragua|Nikaragwa]]''' |Yoselin Gómez Reyes |23 |Boaco |- |'''{{Flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |Madelen Michelsen |19 |[[Oslo]] |- |'''{{flagicon|NED}} [[Netherlands|Olanda]]''' |Leonie Hesselink |26 |[[Amsterdam]] |- |'''{{Flagicon|PAN}} [[Panama]]''' |Solaris Barba |19 |[[Lungsod ng Panama]] |- |'''{{flagicon|PRY}} [[Paraguay|Paragway]]''' |Maquenna Gaiarín |22 |[[Asuncion|Asunción]] |- |'''{{flagicon|PER}} [[Peru]]''' |Clarisse Uribe |22 |Chincha Alta |- |'''{{flagicon|PHI}} [[Pilipinas]]''' |[[Katarina Rodriguez]] |26 |[[Lungsod ng Dabaw]] |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |Jenny Lappalainen<ref>{{Cite web |title=Jenny Lappalainen is Miss World Finland 2018 |url=https://www.instagram.com/p/BoZboB6hRs0/ |access-date=1 October 2018 |website=Miss Suomi - Miss Finland}}</ref> |23 |[[Helsinki]] |- |'''{{flagicon|POL}} [[Polonya]]''' |Agata Biernat |29 |Zduńska Wola |- |'''{{flagicon|PUR}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Dayanara Martínez |25 |Canóvanas |- |'''{{flagicon|POR}} [[Portugal]]''' |Carla Rodrigues |25 |[[Lisboa|Lisbon]] |- |'''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' |Maëva Coucke |24 |Ferques |- |'''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' |Denise Romero |24 |Higüey |- |'''{{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]]''' |Kateřina Kasanová |19 |[[Praga|Prague]] |- |'''{{Flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' |Natalya Stroeva{{Refn|RUSSIA – [[Natalya Stroeva]] was appointed as Miss World Russia 2018 by Larisa Tikhonova the national director of Miss Russia pageant after the Miss Russia Organization took a collective decision to send [[Yulia Polyachikhina]] , the original winner of [[Miss Russia 2018]] pageant only to [[Miss Universe 2018]] so as to avoid scheduling conflicts. Stroeva represented the Republic of [[Sakha Republic|Yakutia]] at Miss Russia 2018 and was the 2nd runner-up at the pageant.<ref>{{cite web|url=https://www.instagram.com/p/BnTToIohtQy/ |archive-url=https://ghostarchive.org/iarchive/s/instagram/BnTToIohtQy |archive-date=26 December 2021 |url-access=registration|title=Miss Russia 2018|website=Instagram|language=ru|access-date=5 September 2018}}{{cbignore}}</ref>}} |19 |[[Yakutsk]] |- |'''{{Flagicon|RWA}} [[Rwanda]]''' |Liliane Iradukunda |19 |Western Province |- |'''{{Flagicon|ZAM}} [[Sambia|Sámbia]]''' |Musa Kalaluka<ref>{{Cite web |title=Musa Kalaluka is Miss Zambia 2017 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2017/12/22/musa-kalaluka-is-miss-zambia-2017/ |access-date=22 December 2017 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |20 |[[Lusaka]] |- |'''{{Flagicon|SEN}} [[Senegal]]''' |Aïssatou Filly |22 |[[Dakar]] |- |'''{{Flagicon|SRB}} [[Serbiya]]''' |Ivana Trišić<ref>{{Cite web |title=Ivana Trisic is Miss Serbia 2017 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2017/10/12/ivana-trisic-miss-serbia-2017/ |access-date=12 October 2017 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |24 |[[Belgrado|Belgrade]] |- |'''{{Flagicon|SLE}} [[Sierra Leone]]''' |Sarah Laura Tucker |24 |Bonthe |- |'''{{Flagicon|ZIM}} [[Simbabwe]]''' |Belinda Potts |21 |[[Harare]] |- |'''{{flagicon|SGP}} [[Singapore|Singapura]]''' |Vanessa Peh |23 |Singapura |- |{{flagicon|SRI}} '''[[Sri Lanka]]''' |Nadia Gyi |18 |[[Colombo]] |- |'''{{flagicon|TZA}} [[Tanzania|Tansaniya]]''' |Queen Elizabeth Makune |22 |[[Dar es Salaam]] |- |'''{{Flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' |Nicolene Limsnukan |20 |[[Bangkok]] |- |'''{{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |Thulisa Keyi<ref>{{Cite web |title=Thulisa Keyi wins Miss World South Africa 2018 |url=https://thegreatpageantcommunity.com/2018/05/27/thulisa-keyi-wins-miss-world-south-africa-2018/ |access-date=27 May 2018 |website=The Great Pageant Community}}</ref> |26 |East London |- |'''{{flagicon|KOR}} [[Timog Korea]]''' |Bo Ah Cho |25 |[[Seoul]] |- |'''{{Flagicon|SSD}} [[Timog Sudan]]''' |Florence Thompson<ref>{{Cite web |title=Florence Thompson crowned Miss World South Sudan 2018 |url=http://hotinjuba.com/florence-thompson-crowned-miss-world-south-sudan-2018/ |access-date=14 October 2018 |website=Hot in Juba}}</ref> |19 |[[Juba]] |- |{{flagicon|TTO}} '''[[Trinidad at Tobago]]''' |Ysabel Bisnath |26 |[[Port of Spain]] |- |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |Anahi Hormazabal |19 |[[Santiago, Tsile|Santiago]] |- |'''{{flagicon|CHN}} [[Tsina]]''' |Mao Peirui<ref>{{Cite web |title=Miss World China 2018 |url=https://www.globalbeauties.com/news/2018/10/23/miss-world-china-2018 |access-date=23 October 2018 |website=Global Beauties}}</ref> |26 |[[Yinchuan]] |- |'''{{Flagicon|CYP}} [[Tsipre]]''' |Andriánna Fiakká |19<ref>{{Cite web |title=Index of / |url=https://www.missworld.com/#/contestants/5473 |access-date=20 November 2018 |website=www.missworld.com}}</ref> |[[Nicosia]] |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |Sevval Sahin |19 |[[Istanbul]] |- |{{flagicon|UGA}} '''[[Uganda]]''' |Quiin Abenakyo |22 |Mayuge |- |'''{{flagicon|UKR}} [[Ukraine|Ukranya]]''' |Leonila Guz |19 |Kherson |- |{{flagicon|HUN}} '''[[Hungary|Unggarya]]''' |Andrea Szarvas |20 |Vésztő |- |} == Mga sanggunian == {{Reflist}}{{Miss World}} [[Kategorya:Miss World]] [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Ruso ng CS1 (ru)]] [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Albanes ng CS1 (sq)]] q1fxc50tst255w72d2nygfoqxf2ogjj 14 318631 1960424 2022-08-04T19:21:28Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: [[Kategorya:Taxa]] wikitext text/x-wiki [[Kategorya:Taxa]] acfee38cqqmcmxrq389hjf7eqe103og 14 318632 1960425 2022-08-04T19:21:51Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: [[Kategorya:Biyolohiya]] wikitext text/x-wiki [[Kategorya:Biyolohiya]] oc22m5z62zh5uyoli34ha90m15udzgo 14 318633 1960427 2022-08-04T19:23:00Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: [[Kategorya:Taxa]] wikitext text/x-wiki [[Kategorya:Taxa]] acfee38cqqmcmxrq389hjf7eqe103og 0 318634 1960442 2022-08-04T20:23:28Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Espesyeng singsing]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Espesyeng singsing]] __FORCETOC__ n8ojefrm4vkt6er2b80inafzf91gcll 0 318635 1960446 2022-08-04T20:37:08Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Infobox scientist | name = Ernst Mayr | image = Ernst Mayr PLoS.jpg | image_size = | caption = Mayr in 1994 | birth_name = Ernst Walter Mayr | birth_date = {{birth date|mf=yes|1904|7|5}} | birth_place = [[Kempten im Allgäu|Kempten]], [[Kingdom of Bavaria|Bavaria]], [[German Empire|Germany]] | death_date = {{death date and age|mf=yes|2005|2|3|1904|7|5}} | death_place = [[Bedford, Massachusetts]], United States | residence = United stas | citizenship = | nationality = G... wikitext text/x-wiki {{Infobox scientist | name = Ernst Mayr | image = Ernst Mayr PLoS.jpg | image_size = | caption = Mayr in 1994 | birth_name = Ernst Walter Mayr | birth_date = {{birth date|mf=yes|1904|7|5}} | birth_place = [[Kempten im Allgäu|Kempten]], [[Kingdom of Bavaria|Bavaria]], [[German Empire|Germany]] | death_date = {{death date and age|mf=yes|2005|2|3|1904|7|5}} | death_place = [[Bedford, Massachusetts]], United States | residence = United stas | citizenship = | nationality = [[German American]] | field = [[Systematics]], [[evolutionary biology]], [[ornithology]], [[philosophy of biology]] | work_institutions = | alma_mater = {{ublist|[[University of Greifswald]]|[[Humboldt University of Berlin]]}} | doctoral_advisor = | doctoral_students = | known_for = | author_abbrev_bot = | author_abbrev_zoo = | influences = | influenced = | prizes = {{Plainlist| * [[Leidy Award]] {{small|(1946)}} * [[Darwin-Wallace Medal]] {{small|(Silver, 1958)}} * [[Daniel Giraud Elliot Medal]] {{small|(1967)}} * [[National Medal of Science]] {{small|(1969)}} * [[Linnean Medal]] {{small|(1977)}} * [[Balzan Prize]] {{small|(1983)}} * [[Darwin Medal]] {{small|(1984)}} * [[Fellow of the Royal Society|ForMemRS]] (1988)<ref name=frs/> * [[International Prize for Biology]] {{small|(1994)}} * [[Crafoord Prize]] {{small|(1999)}}}} | footnotes = | signature = }} Si '''Ernst Walter Mayr''' ({{IPAc-en|ˈ|m|aɪər}}; 5 Hulyo 1904 &ndash; 3 Pebrero 2005)<ref name=frs>{{Cite journal | last1 = Bock | first1 = Walter J. | doi = 10.1098/rsbm.2006.0013 | title = Ernst Walter Mayr. 5 July 1904 -- 3 February 2005: Elected ForMemRS 1988 | journal = [[Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society]] | volume = 52 | pages = 167–187 | year = 2006 | jstor = 20461341| s2cid = 70809804 }}</ref><ref>{{Cite journal | doi = 10.1371/journal.pbio.0030152 | last1 = Meyer | first1 = A. | title = On the Importance of Being Ernst Mayr | journal = PLOS Biology | volume = 3 | issue = 5 | pages = e152 | year = 2005| pmc = 1073696 }}</ref> ang isa sa pinakamahalaga at nangungunang [[biologo]] ng [[ebolusyon]] sa ika-20 siglo. Isa siyang kilalang taksonomista, ornitologo', pilosopo ng siyensiya at historyan ng siyensiya w.<ref>Rennie, J. (1994), ''Profile: Ernst Mayr &ndash; Darwin's Current Bulldog'', [[Scientific American]] 271 (2), 24-25.</ref> Ang kanyang ay nag ambag sa konseptuwal na rebolusyon na humantong sa pagkakabuo ng [[modernong ebolusyonaryong sintensis]] ng [[henetika]] ni [[Gregor Mendel]], [[sistematika]] at [[ebolusyon]] ni [[Charles Darwin]] at pagpapaunlad ng konsepto ng [[espesye]]. Bagaman isinulong ni Darwin na ang maraming espesye ay nag-[[ebolb]] mula sa isang [[karaniwang ninuno]], ang mekanismo nito ay hindi naunawaan na lumikha ng [[problema ng espesye]]. Ayon kay Mayr sa kanyang aklat na ''[[Systematics and the Origin of Species]]'' (1942), ang isang [[espesye]] ay hindi lamang isang pangkat ng mga organismo na magkatulad sa morpolohiya ngunit isang pangkat na makakapagparami lamang sa kanilang mga sarili at hindi sa iba pa. Kapag ang populasyon sa loob ng isang espesye ay nahiwalay sa heograpiya, stratehiya sa pagkain at pagpili ng makakatalik o iba pang paraan, ang mga ito ay magiging iba sa ibang mga populasyon sa pamamagitan ng [[genetic drift]] at [[natural na seleksiyon]] at sa paglipas ng panahon ay mag-eebolb sa isang bagong espesye. Ang pinakamahalaga at mabilis na organisasyong henetiko ay nangyayari sa labis na maliit na mga populasyon na nahwalay gaya halimbawa sa isang isla. [[Kategoryaa:Ebolusyon]] [[Kategorya:Mga biologo]] a1zzbhc8y1in23uqf372mit6xgtfueo 1960447 1960446 2022-08-04T20:37:50Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox scientist | name = Ernst Mayr | image = Ernst Mayr PLoS.jpg | image_size = | caption = Mayr in 1994 | birth_name = Ernst Walter Mayr | birth_date = {{birth date|mf=yes|1904|7|5}} | birth_place = [[Kempten im Allgäu|Kempten]], [[Kingdom of Bavaria|Bavaria]], [[German Empire|Germany]] | death_date = {{death date and age|mf=yes|2005|2|3|1904|7|5}} | death_place = [[Bedford, Massachusetts]], United States | residence = United stas | citizenship = | nationality = [[German American]] | field = [[Systematics]], [[evolutionary biology]], [[ornithology]], [[philosophy of biology]] | work_institutions = | alma_mater = {{ublist|[[University of Greifswald]]|[[Humboldt University of Berlin]]}} | doctoral_advisor = | doctoral_students = | known_for = | author_abbrev_bot = | author_abbrev_zoo = | influences = | influenced = | prizes = {{Plainlist| * [[Leidy Award]] {{small|(1946)}} * [[Darwin-Wallace Medal]] {{small|(Silver, 1958)}} * [[Daniel Giraud Elliot Medal]] {{small|(1967)}} * [[National Medal of Science]] {{small|(1969)}} * [[Linnean Medal]] {{small|(1977)}} * [[Balzan Prize]] {{small|(1983)}} * [[Darwin Medal]] {{small|(1984)}} * [[Fellow of the Royal Society|ForMemRS]] (1988)<ref name=frs/> * [[International Prize for Biology]] {{small|(1994)}} * [[Crafoord Prize]] {{small|(1999)}}}} | footnotes = | signature = }} Si '''Ernst Walter Mayr''' ({{IPAc-en|ˈ|m|aɪər}}; 5 Hulyo 1904 &ndash; 3 Pebrero 2005)<ref name=frs>{{Cite journal | last1 = Bock | first1 = Walter J. | doi = 10.1098/rsbm.2006.0013 | title = Ernst Walter Mayr. 5 July 1904 -- 3 February 2005: Elected ForMemRS 1988 | journal = [[Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society]] | volume = 52 | pages = 167–187 | year = 2006 | jstor = 20461341| s2cid = 70809804 }}</ref><ref>{{Cite journal | doi = 10.1371/journal.pbio.0030152 | last1 = Meyer | first1 = A. | title = On the Importance of Being Ernst Mayr | journal = PLOS Biology | volume = 3 | issue = 5 | pages = e152 | year = 2005| pmc = 1073696 }}</ref> ang isa sa pinakamahalaga at nangungunang [[biologo]] ng [[ebolusyon]] sa ika-20 siglo. Isa siyang kilalang taksonomista, ornitologo', pilosopo ng siyensiya at historyan ng siyensiya w.<ref>Rennie, J. (1994), ''Profile: Ernst Mayr &ndash; Darwin's Current Bulldog'', [[Scientific American]] 271 (2), 24-25.</ref> Ang kanyang ay nag ambag sa konseptuwal na rebolusyon na humantong sa pagkakabuo ng [[modernong ebolusyonaryong sintensis]] ng [[henetika]] ni [[Gregor Mendel]], [[sistematika]] at [[ebolusyon]] ni [[Charles Darwin]] at pagpapaunlad ng konsepto ng [[espesye]]. Bagaman isinulong ni Darwin na ang maraming espesye ay nag-[[ebolb]] mula sa isang [[karaniwang ninuno]], ang mekanismo nito ay hindi naunawaan na lumikha ng [[problema ng espesye]]. Ayon kay Mayr sa kanyang aklat na ''[[Systematics and the Origin of Species]]'' (1942), ang isang [[espesye]] ay hindi lamang isang pangkat ng mga organismo na magkatulad sa morpolohiya ngunit isang pangkat na makakapagparami lamang sa kanilang mga sarili at hindi sa iba pa. Kapag ang populasyon sa loob ng isang espesye ay nahiwalay sa heograpiya, stratehiya sa pagkain at pagpili ng makakatalik o iba pang paraan, ang mga ito ay magiging iba sa ibang mga populasyon sa pamamagitan ng [[genetic drift]] at [[natural na seleksiyon]] at sa paglipas ng panahon ay mag-eebolb sa isang bagong espesye. Ang pinakamahalaga at mabilis na organisasyong henetiko ay nangyayari sa labis na maliit na mga populasyon na nahwalay gaya halimbawa sa isang isla. [[Kategoryaa:Ebolusyon]] [[Kategorya:Mga biyologo]] fiar6rjkxkbg8m67ylhl7tyvhmgr11t 1960448 1960447 2022-08-04T20:38:12Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox scientist | name = Ernst Mayr | image = Ernst Mayr PLoS.jpg | image_size = | caption = Mayr in 1994 | birth_name = Ernst Walter Mayr | birth_date = {{birth date|mf=yes|1904|7|5}} | birth_place = [[Kempten im Allgäu|Kempten]], [[Kingdom of Bavaria|Bavaria]], [[German Empire|Germany]] | death_date = {{death date and age|mf=yes|2005|2|3|1904|7|5}} | death_place = [[Bedford, Massachusetts]], United States | residence = United stas | citizenship = | nationality = [[German American]] | field = [[Systematics]], [[evolutionary biology]], [[ornithology]], [[philosophy of biology]] | work_institutions = | alma_mater = {{ublist|[[University of Greifswald]]|[[Humboldt University of Berlin]]}} | doctoral_advisor = | doctoral_students = | known_for = | author_abbrev_bot = | author_abbrev_zoo = | influences = | influenced = | prizes = {{Plainlist| * [[Leidy Award]] {{small|(1946)}} * [[Darwin-Wallace Medal]] {{small|(Silver, 1958)}} * [[Daniel Giraud Elliot Medal]] {{small|(1967)}} * [[National Medal of Science]] {{small|(1969)}} * [[Linnean Medal]] {{small|(1977)}} * [[Balzan Prize]] {{small|(1983)}} * [[Darwin Medal]] {{small|(1984)}} * [[Fellow of the Royal Society|ForMemRS]] (1988)<ref name=frs/> * [[International Prize for Biology]] {{small|(1994)}} * [[Crafoord Prize]] {{small|(1999)}}}} | footnotes = | signature = }} Si '''Ernst Walter Mayr''' ({{IPAc-en|ˈ|m|aɪər}}; 5 Hulyo 1904 &ndash; 3 Pebrero 2005)<ref name=frs>{{Cite journal | last1 = Bock | first1 = Walter J. | doi = 10.1098/rsbm.2006.0013 | title = Ernst Walter Mayr. 5 July 1904 -- 3 February 2005: Elected ForMemRS 1988 | journal = [[Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society]] | volume = 52 | pages = 167–187 | year = 2006 | jstor = 20461341| s2cid = 70809804 }}</ref><ref>{{Cite journal | doi = 10.1371/journal.pbio.0030152 | last1 = Meyer | first1 = A. | title = On the Importance of Being Ernst Mayr | journal = PLOS Biology | volume = 3 | issue = 5 | pages = e152 | year = 2005| pmc = 1073696 }}</ref> ang isa sa pinakamahalaga at nangungunang [[biologo]] ng [[ebolusyon]] sa ika-20 siglo. Isa siyang kilalang taksonomista, ornitologo', pilosopo ng siyensiya at historyan ng siyensiya w.<ref>Rennie, J. (1994), ''Profile: Ernst Mayr &ndash; Darwin's Current Bulldog'', [[Scientific American]] 271 (2), 24-25.</ref> Ang kanyang ay nag ambag sa konseptuwal na rebolusyon na humantong sa pagkakabuo ng [[modernong ebolusyonaryong sintensis]] ng [[henetika]] ni [[Gregor Mendel]], [[sistematika]] at [[ebolusyon]] ni [[Charles Darwin]] at pagpapaunlad ng konsepto ng [[espesye]]. Bagaman isinulong ni Darwin na ang maraming espesye ay nag-[[ebolb]] mula sa isang [[karaniwang ninuno]], ang mekanismo nito ay hindi naunawaan na lumikha ng [[problema ng espesye]]. Ayon kay Mayr sa kanyang aklat na ''[[Systematics and the Origin of Species]]'' (1942), ang isang [[espesye]] ay hindi lamang isang pangkat ng mga organismo na magkatulad sa morpolohiya ngunit isang pangkat na makakapagparami lamang sa kanilang mga sarili at hindi sa iba pa. Kapag ang populasyon sa loob ng isang espesye ay nahiwalay sa heograpiya, stratehiya sa pagkain at pagpili ng makakatalik o iba pang paraan, ang mga ito ay magiging iba sa ibang mga populasyon sa pamamagitan ng [[genetic drift]] at [[natural na seleksiyon]] at sa paglipas ng panahon ay mag-eebolb sa isang bagong espesye. Ang pinakamahalaga at mabilis na organisasyong henetiko ay nangyayari sa labis na maliit na mga populasyon na nahwalay gaya halimbawa sa isang isla. ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategoryaa:Ebolusyon]] [[Kategorya:Mga biyologo]] l49twgynol7qnpn032zwnbhds9e7afg 1960449 1960448 2022-08-04T20:38:32Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox scientist | name = Ernst Mayr | image = Ernst Mayr PLoS.jpg | image_size = | caption = Mayr in 1994 | birth_name = Ernst Walter Mayr | birth_date = {{birth date|mf=yes|1904|7|5}} | birth_place = [[Kempten im Allgäu|Kempten]], [[Kingdom of Bavaria|Bavaria]], [[German Empire|Germany]] | death_date = {{death date and age|mf=yes|2005|2|3|1904|7|5}} | death_place = [[Bedford, Massachusetts]], United States | residence = United stas | citizenship = | nationality = [[German American]] | field = [[Systematics]], [[evolutionary biology]], [[ornithology]], [[philosophy of biology]] | work_institutions = | alma_mater = {{ublist|[[University of Greifswald]]|[[Humboldt University of Berlin]]}} | doctoral_advisor = | doctoral_students = | known_for = | author_abbrev_bot = | author_abbrev_zoo = | influences = | influenced = | prizes = {{Plainlist| * [[Leidy Award]] {{small|(1946)}} * [[Darwin-Wallace Medal]] {{small|(Silver, 1958)}} * [[Daniel Giraud Elliot Medal]] {{small|(1967)}} * [[National Medal of Science]] {{small|(1969)}} * [[Linnean Medal]] {{small|(1977)}} * [[Balzan Prize]] {{small|(1983)}} * [[Darwin Medal]] {{small|(1984)}} * [[Fellow of the Royal Society|ForMemRS]] (1988)<ref name=frs/> * [[International Prize for Biology]] {{small|(1994)}} * [[Crafoord Prize]] {{small|(1999)}}}} | footnotes = | signature = }} Si '''Ernst Walter Mayr''' ({{IPAc-en|ˈ|m|aɪər}}; 5 Hulyo 1904 &ndash; 3 Pebrero 2005)<ref name=frs>{{Cite journal | last1 = Bock | first1 = Walter J. | doi = 10.1098/rsbm.2006.0013 | title = Ernst Walter Mayr. 5 July 1904 -- 3 February 2005: Elected ForMemRS 1988 | journal = [[Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society]] | volume = 52 | pages = 167–187 | year = 2006 | jstor = 20461341| s2cid = 70809804 }}</ref><ref>{{Cite journal | doi = 10.1371/journal.pbio.0030152 | last1 = Meyer | first1 = A. | title = On the Importance of Being Ernst Mayr | journal = PLOS Biology | volume = 3 | issue = 5 | pages = e152 | year = 2005| pmc = 1073696 }}</ref> ang isa sa pinakamahalaga at nangungunang [[biologo]] ng [[ebolusyon]] sa ika-20 siglo. Isa siyang kilalang taksonomista, ornitologo', pilosopo ng siyensiya at historyan ng siyensiya w.<ref>Rennie, J. (1994), ''Profile: Ernst Mayr &ndash; Darwin's Current Bulldog'', [[Scientific American]] 271 (2), 24-25.</ref> Ang kanyang ay nag ambag sa konseptuwal na rebolusyon na humantong sa pagkakabuo ng [[modernong ebolusyonaryong sintensis]] ng [[henetika]] ni [[Gregor Mendel]], [[sistematika]] at [[ebolusyon]] ni [[Charles Darwin]] at pagpapaunlad ng konsepto ng [[espesye]]. Bagaman isinulong ni Darwin na ang maraming espesye ay nag-[[ebolb]] mula sa isang [[karaniwang ninuno]], ang mekanismo nito ay hindi naunawaan na lumikha ng [[problema ng espesye]]. Ayon kay Mayr sa kanyang aklat na ''[[Systematics and the Origin of Species]]'' (1942), ang isang [[espesye]] ay hindi lamang isang pangkat ng mga organismo na magkatulad sa morpolohiya ngunit isang pangkat na makakapagparami lamang sa kanilang mga sarili at hindi sa iba pa. Kapag ang populasyon sa loob ng isang espesye ay nahiwalay sa heograpiya, stratehiya sa pagkain at pagpili ng makakatalik o iba pang paraan, ang mga ito ay magiging iba sa ibang mga populasyon sa pamamagitan ng [[genetic drift]] at [[natural na seleksiyon]] at sa paglipas ng panahon ay mag-eebolb sa isang bagong espesye. Ang pinakamahalaga at mabilis na organisasyong henetiko ay nangyayari sa labis na maliit na mga populasyon na nahwalay gaya halimbawa sa isang isla. ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Ebolusyon]] [[Kategorya:Mga biyologo]] cgstaw2715ygqi05yl6iapp4ok6jcpt 1960450 1960449 2022-08-04T20:39:37Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox scientist | name = Ernst Mayr | image = Ernst Mayr PLoS.jpg | image_size = | caption = Mayr in 1994 | birth_name = Ernst Walter Mayr | birth_date = {{birth date|mf=yes|1904|7|5}} | birth_place = [[Kempten im Allgäu|Kempten]], [[Kingdom of Bavaria|Bavaria]], [[German Empire|Germany]] | death_date = {{death date and age|mf=yes|2005|2|3|1904|7|5}} | death_place = [[Bedford, Massachusetts]], United States | residence = United stas | citizenship = | nationality = [[German American]] | field = [[Systematics]], [[evolutionary biology]], [[ornithology]], [[philosophy of biology]] | work_institutions = | alma_mater = {{ublist|[[University of Greifswald]]|[[Humboldt University of Berlin]]}} | doctoral_advisor = | doctoral_students = | known_for = | author_abbrev_bot = | author_abbrev_zoo = | influences = | influenced = | prizes = {{Plainlist| * [[Leidy Award]] {{small|(1946)}} * [[Darwin-Wallace Medal]] {{small|(Silver, 1958)}} * [[Daniel Giraud Elliot Medal]] {{small|(1967)}} * [[National Medal of Science]] {{small|(1969)}} * [[Linnean Medal]] {{small|(1977)}} * [[Balzan Prize]] {{small|(1983)}} * [[Darwin Medal]] {{small|(1984)}} * [[Fellow of the Royal Society|ForMemRS]] (1988)<ref name=frs/> * [[International Prize for Biology]] {{small|(1994)}} * [[Crafoord Prize]] {{small|(1999)}}}} | footnotes = | signature = }} Si '''Ernst Walter Mayr''' ({{IPAc-en|ˈ|m|aɪər}}; 5 Hulyo 1904 &ndash; 3 Pebrero 2005)<ref name=frs>{{Cite journal | last1 = Bock | first1 = Walter J. | doi = 10.1098/rsbm.2006.0013 | title = Ernst Walter Mayr. 5 July 1904 -- 3 February 2005: Elected ForMemRS 1988 | journal = [[Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society]] | volume = 52 | pages = 167–187 | year = 2006 | jstor = 20461341| s2cid = 70809804 }}</ref><ref>{{Cite journal | doi = 10.1371/journal.pbio.0030152 | last1 = Meyer | first1 = A. | title = On the Importance of Being Ernst Mayr | journal = PLOS Biology | volume = 3 | issue = 5 | pages = e152 | year = 2005| pmc = 1073696 }}</ref> ang isa sa pinakamahalaga at nangungunang [[biologo]] ng [[ebolusyon]] sa ika-20 siglo. Isa siyang kilalang taksonomista, ornitologo', pilosopo ng siyensiya at historyan ng siyensiya w.<ref>Rennie, J. (1994), ''Profile: Ernst Mayr &ndash; Darwin's Current Bulldog'', [[Scientific American]] 271 (2), 24-25.</ref> Ang kanyang ay nag ambag sa konseptuwal na rebolusyon na humantong sa pagkakabuo ng [[modernong ebolusyonaryong sintesis]] ng [[henetika]] ni [[Gregor Mendel]], [[sistematika]] at [[ebolusyon]] ni [[Charles Darwin]] at pagpapaunlad ng konsepto ng [[espesye]]. Bagaman isinulong ni Darwin na ang maraming espesye ay nag-[[ebolb]] mula sa isang [[karaniwang ninuno]], ang mekanismo nito ay hindi naunawaan na lumikha ng [[problema ng espesye]]. Ayon kay Mayr sa kanyang aklat na ''[[Systematics and the Origin of Species]]'' (1942), ang isang [[espesye]] ay hindi lamang isang pangkat ng mga organismo na magkatulad sa morpolohiya ngunit isang pangkat na makakapagparami lamang sa kanilang mga sarili at hindi sa iba pa. Kapag ang populasyon sa loob ng isang espesye ay nahiwalay sa heograpiya, stratehiya sa pagkain at pagpili ng makakatalik o iba pang paraan, ang mga ito ay magiging iba sa ibang mga populasyon sa pamamagitan ng [[genetic drift]] at [[natural na seleksiyon]] at sa paglipas ng panahon ay mag-eebolb sa isang bagong espesye. Ang pinakamahalaga at mabilis na organisasyong henetiko ay nangyayari sa labis na maliit na mga populasyon na nahwalay gaya halimbawa sa isang isla. ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Ebolusyon]] [[Kategorya:Mga biyologo]] 4xo0rz1tequyuxuoto3oqhjie2cr3yv 0 318636 1960467 2022-08-04T21:14:30Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Salot na Itim]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Salot na Itim]] __FORCETOC__ ovotpz46a6hu4d3tw7lkwxqakpse5f5 0 318637 1960469 2022-08-04T21:22:33Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Speciesbox | name = Oriental rat flea | image = Xenopsylla cheopis flea PHIL 2069 lores.jpg | taxon = Xenopsylla cheopis | authority = ([[Charles Rothschild|Rothschild]], 1903)<ref>{{cite journal |author=N. C. Rothschild |year=1903 |title=New species of Siphonaptera from Egypt and the Soudan |journal=[[Entomologist's Monthly Magazine]] |volume=39 |pages=83–87|doi=10.5962/bhl.part.17671 |author-link=Charles Rothschild |url=https://www.biodiversitylibrary.org/part/17671 }}... wikitext text/x-wiki {{Speciesbox | name = Oriental rat flea | image = Xenopsylla cheopis flea PHIL 2069 lores.jpg | taxon = Xenopsylla cheopis | authority = ([[Charles Rothschild|Rothschild]], 1903)<ref>{{cite journal |author=N. C. Rothschild |year=1903 |title=New species of Siphonaptera from Egypt and the Soudan |journal=[[Entomologist's Monthly Magazine]] |volume=39 |pages=83–87|doi=10.5962/bhl.part.17671 |author-link=Charles Rothschild |url=https://www.biodiversitylibrary.org/part/17671 }}</ref> }} Ang '''pulgas ng oriental na daga'''(''Xenopsylla cheopis'') ay isang [[parasito]] ng mga [[rodent]] lalo na ng [[genus]] na ''[[Rattus]]'' at pangunahing bektor o tagapagdala at manghahawa ng salot na [[bubonik]] at [[murine typhus]]. Ito ay nangyayari kapag ang pulgas na kumakit sa isang nahawang daga ay kumagat sa isang tao ngunit ito ay na bubuhay rin sa anumang [[mamalya]]ng may mainit na dugo. == Gallery == {{Gallery |title=Images of ''Xenopsylla cheopis'' |width=170 | height=160 | lines=3 |align=center |footer= |File:010177280 edited.jpg |A whole slide image of the plague flea |File:010177280_2016_12_13-Scene-1-ScanRegion0.jpg |Close-up of a female slide-mounted plague flea |File:NHMUK010177265 The plague flea - Xenopsylla cheopis cheopis (Rothschild, 1903).jpg |Close-up of a male slide-mounted plague flea }} [[Kategora:Mga parasito ng rodent]] t63e9xlben2wyxkps6e519nnho0bucl 1960470 1960469 2022-08-04T21:23:15Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Speciesbox | name = Oriental rat flea | image = Xenopsylla cheopis flea PHIL 2069 lores.jpg | taxon = Xenopsylla cheopis | authority = ([[Charles Rothschild|Rothschild]], 1903)<ref>{{cite journal |author=N. C. Rothschild |year=1903 |title=New species of Siphonaptera from Egypt and the Soudan |journal=[[Entomologist's Monthly Magazine]] |volume=39 |pages=83–87|doi=10.5962/bhl.part.17671 |author-link=Charles Rothschild |url=https://www.biodiversitylibrary.org/part/17671 }}</ref> }} Ang '''pulgas ng oriental na daga'''(''Xenopsylla cheopis'') ay isang [[parasito]] ng mga [[rodent]] lalo na ng [[genus]] na ''[[Rattus]]'' at pangunahing bektor o tagapagdala at manghahawa ng salot na [[bubonik]] at [[murine typhus]]. Ito ay nangyayari kapag ang pulgas na kumakit sa isang nahawang daga ay kumagat sa isang tao ngunit ito ay na bubuhay rin sa anumang [[mamalya]]ng may mainit na dugo. == Gallery == {{Gallery |title=Images of ''Xenopsylla cheopis'' |width=170 | height=160 | lines=3 |align=center |footer= |File:010177280 edited.jpg |A whole slide image of the plague flea |File:010177280_2016_12_13-Scene-1-ScanRegion0.jpg |Close-up of a female slide-mounted plague flea |File:NHMUK010177265 The plague flea - Xenopsylla cheopis cheopis (Rothschild, 1903).jpg |Close-up of a male slide-mounted plague flea }} [[Kategorya:Mga parasito ng rodent]] edlldogb0uvf7yuxnpa5xj454e4q9mu 14 318638 1960471 2022-08-04T21:23:28Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: [[Kategorya:Rodentia]] wikitext text/x-wiki [[Kategorya:Rodentia]] f7l04k9vtnx0gzc1ya15crq20tjkuq5 10 318639 1960472 2022-08-04T21:24:55Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=genus |link=Xenopsylla |parent=Xenopsyllinae |refs= <!--Shown on this page only; don't include <ref> tags --> }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=genus |link=Xenopsylla |parent=Xenopsyllinae |refs= <!--Shown on this page only; don't include <ref> tags --> }} s8o7ffx3vs8z4g0uygqey72hd8finds 10 318640 1960473 2022-08-04T21:25:23Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=subfamilia |link=Xenopsyllinae |parent=Pulicidae |refs= <!--Shown on this page only; don't include <ref> tags --> }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=subfamilia |link=Xenopsyllinae |parent=Pulicidae |refs= <!--Shown on this page only; don't include <ref> tags --> }} i9tiobyf28nbqy7scc9l4uslelr8wk7 10 318641 1960474 2022-08-04T21:25:43Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=familia |link=Pulicidae |parent=Pulicoidea |refs={{cite web|author1=<!-- not stated -->|title=''Ctenocephalides''|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Undef&id=7514&lvl=3&keep=1&srchmode=1&unlock|website=NCBI taxonomy|publisher=National Center for Biotechnology Information|access-date=16 January 2019|location=Bethesda, MD|language=en|quote=Lineage(full) cellular organisms; Eukaryota; Opisthokonta; M... wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=familia |link=Pulicidae |parent=Pulicoidea |refs={{cite web|author1=<!-- not stated -->|title=''Ctenocephalides''|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Undef&id=7514&lvl=3&keep=1&srchmode=1&unlock|website=NCBI taxonomy|publisher=National Center for Biotechnology Information|access-date=16 January 2019|location=Bethesda, MD|language=en|quote=Lineage(full) cellular organisms; Eukaryota; Opisthokonta; Metazoa; Eumetazoa; Bilateria; Protostomia; Ecdysozoa; Panarthropoda; Arthropoda; Mandibulata; Pancrustacea; Hexapoda; Insecta; Dicondylia; Pterygota; Neoptera; Holometabola; Siphonaptera; Pulicomorpha; Pulicoidea; Pulicidae; Archaeopsyllinae}} }} fhurpnfj9u0cfbwn655eiwecd2uo0xs 10 318642 1960475 2022-08-04T21:26:05Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=superfamilia |link=Pulicoidea |parent=Pulicomorpha |refs={{cite web|author1=<!-- not stated -->|title=''Ctenocephalides''|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Undef&id=7514&lvl=3&keep=1&srchmode=1&unlock|website=NCBI taxonomy|publisher=National Center for Biotechnology Information|access-date=16 January 2019|location=Bethesda, MD|language=en|quote=Lineage(full) cellular organisms; Eukaryota; Opistho... wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=superfamilia |link=Pulicoidea |parent=Pulicomorpha |refs={{cite web|author1=<!-- not stated -->|title=''Ctenocephalides''|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Undef&id=7514&lvl=3&keep=1&srchmode=1&unlock|website=NCBI taxonomy|publisher=National Center for Biotechnology Information|access-date=16 January 2019|location=Bethesda, MD|language=en|quote=Lineage(full) cellular organisms; Eukaryota; Opisthokonta; Metazoa; Eumetazoa; Bilateria; Protostomia; Ecdysozoa; Panarthropoda; Arthropoda; Mandibulata; Pancrustacea; Hexapoda; Insecta; Dicondylia; Pterygota; Neoptera; Holometabola; Siphonaptera; Pulicomorpha; Pulicoidea; Pulicidae; Archaeopsyllinae}} }} oaxxypjcq38ev62397oaonn2gvf45si 10 318643 1960476 2022-08-04T21:26:31Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=subordo |link=Pulicomorpha |parent=Siphonaptera |refs={{cite web|author1=<!-- not stated -->|title=''Ctenocephalides''|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Undef&id=7514&lvl=3&keep=1&srchmode=1&unlock|website=NCBI taxonomy|publisher=National Center for Biotechnology Information|access-date=16 January 2019|location=Bethesda, MD|language=en|quote=Lineage(full) cellular organisms; Eukaryota; Opisthokon... wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=subordo |link=Pulicomorpha |parent=Siphonaptera |refs={{cite web|author1=<!-- not stated -->|title=''Ctenocephalides''|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Undef&id=7514&lvl=3&keep=1&srchmode=1&unlock|website=NCBI taxonomy|publisher=National Center for Biotechnology Information|access-date=16 January 2019|location=Bethesda, MD|language=en|quote=Lineage(full) cellular organisms; Eukaryota; Opisthokonta; Metazoa; Eumetazoa; Bilateria; Protostomia; Ecdysozoa; Panarthropoda; Arthropoda; Mandibulata; Pancrustacea; Hexapoda; Insecta; Dicondylia; Pterygota; Neoptera; Holometabola; Siphonaptera; Pulicomorpha; Pulicoidea; Pulicidae; Archaeopsyllinae}} }} ea8f4thniutu42m7ybg8z5wbvvaordo 10 318644 1960477 2022-08-04T21:26:59Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=ordo |link=Flea|Siphonaptera |parent=Panorpida |refs=<!--Shown on this page only; don't include <ref> tags --> }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=ordo |link=Flea|Siphonaptera |parent=Panorpida |refs=<!--Shown on this page only; don't include <ref> tags --> }} 7uxonqti1l055pbg15a3danbh497y6t 0 318645 1960480 2022-08-04T21:28:41Z Xsqwiypb 120901 Nilipat ni Xsqwiypb ang pahinang [[Kulisap]] sa [[Insekto]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Insekto]] 8e96sm61kv8m4oc00yup2ew88v0mfdt 10 318646 1960485 2022-08-04T21:58:15Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: <templatestyles src="Image key/styles.css" />{{<includeonly>safesubst:</includeonly>#invoke:list|{{#switch:{{{list type|}}} |bulleted=bulleted |ordered=ordered |unbulleted |plainlist |#default=unbulleted}}|class=image-key {{#switch:{{{thumb size|}}}|wide=image-key-wide|narrow=image-key-narrow|#default=}}}}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> wikitext text/x-wiki <templatestyles src="Image key/styles.css" />{{<includeonly>safesubst:</includeonly>#invoke:list|{{#switch:{{{list type|}}} |bulleted=bulleted |ordered=ordered |unbulleted |plainlist |#default=unbulleted}}|class=image-key {{#switch:{{{thumb size|}}}|wide=image-key-wide|narrow=image-key-narrow|#default=}}}}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> 279z25uzl4e9ypav492lv6axtgd35uu 10 318647 1960486 2022-08-04T21:58:35Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: /* we add .thumb so that there is a lesser chance of these styles being used for nefarious general purposes :) if/when necessary to support some other kind of figures, can be added then */ .thumb .image-key { column-count: 2; } .thumb .image-key-wide { column-count: 3; } .thumb .image-key-narrow { column-count: 1; } .thumb .image-key > ol { margin-left: 1.3em; margin-top: 0; } .thumb .image-key > ul { margin-top: 0; } .thumb .image-key li { page-break-inside... sanitized-css text/css /* we add .thumb so that there is a lesser chance of these styles being used for nefarious general purposes :) if/when necessary to support some other kind of figures, can be added then */ .thumb .image-key { column-count: 2; } .thumb .image-key-wide { column-count: 3; } .thumb .image-key-narrow { column-count: 1; } .thumb .image-key > ol { margin-left: 1.3em; margin-top: 0; } .thumb .image-key > ul { margin-top: 0; } .thumb .image-key li { page-break-inside: avoid; break-inside: avoid-column; } d2f7zyl0tklnxf4eqfb4bgkim5cftip 0 318648 1960493 2022-08-04T22:25:22Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Speciesbox | image = Yersinia pestis.jpg | image_caption = A [[scanning electron microscope|scanning electron]] [[micrograph]] depicting a mass of ''Yersinia pestis'' bacteria in the foregut of an infected flea | genus = Yersinia | species = pestis | authority = (Lehmann & Neumann, 1896)<br />van Loghem, 1944 | synonyms = * Bacille de la peste<br /><small>Yersin, 1894</small> * ''Bacterium pestis''<br /><small>Lehmann & Neumann, 1896</small> * ''Pasteurella pestis''<br /><s... wikitext text/x-wiki {{Speciesbox | image = Yersinia pestis.jpg | image_caption = A [[scanning electron microscope|scanning electron]] [[micrograph]] depicting a mass of ''Yersinia pestis'' bacteria in the foregut of an infected flea | genus = Yersinia | species = pestis | authority = (Lehmann & Neumann, 1896)<br />van Loghem, 1944 | synonyms = * Bacille de la peste<br /><small>Yersin, 1894</small> * ''Bacterium pestis''<br /><small>Lehmann & Neumann, 1896</small> * ''Pasteurella pestis''<br /><small>(Lehmann & Neumann, 1896) The Netherlands, 1920</small> }} Ang '''''Yersinia pestis''''' (''Y. pestis''; dating ''[[Pasteurella]] pestis'') ay isang [[gram-negative bacteria|gram-negatibo]]ng, [[non-motile bacteria|hindi-motilo]]ng [[coccobacillus]] [[Bacteria |bacterium]] na walang spora na nauugnay sa parehong ''[[Yersinia pseudotuberculosis]]'' at ''[[Yersinia enterocot litica]]''. Ito ay isang [[pakultatibong anerobikong organismo]] na humahawa sa mga [[tao]] sa pamamagitan ng [[pulgas ng oriental na daga]] (''Xenopsylla cheopis'').<ref name=Sherris>{{cite book | editor-last =Ryan | editor-first = KJ | editor2-last = Ray | editor2-first = CG |title= Sherris Medical Microbiology |url= https://archive.org/details/sherrismedicalmi00ryan |url-access= limited |edition=4th |pages= [https://archive.org/details/sherrismedicalmi00ryan/page/n501 484]–88 |publisher=McGraw Hill |year=2004 |isbn= 978-0-8385-8529-0}}</ref> Ito ay nagsasanhi ng salot gaya ng [[unang pandemikong salot]] at [[Itim na Kamatayan]]. Ang salot na ito ay may tatlong anyo, [[pneumoniko]], septisemiko, at [[bubonik]]o. Ito ay natuklasan noong 1894 ng doktor na Swiss/Pranses at baketyologong si [[Alexandre Yersin]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Enterobacterales]] n09gdtcc0zg478i0g6tqwg5swda90tr 14 318649 1960494 2022-08-04T22:25:53Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: [[Kategorya:Gammaproteobacteria]] wikitext text/x-wiki [[Kategorya:Gammaproteobacteria]] 34wp2ef9fi0ww7ssjp0jqhmyg98u7vh 14 318650 1960495 2022-08-04T22:26:19Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: [[Kategorya:Pseudomonadota]] wikitext text/x-wiki [[Kategorya:Pseudomonadota]] smesemxf7apbhfphqqnx0mzdishvi4r 14 318651 1960496 2022-08-04T22:27:06Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: [[Kategorya:Bakteryang gram-negatibo]] wikitext text/x-wiki [[Kategorya:Bakteryang gram-negatibo]] r6wfehh68s84w9kxb7ddrgabqx2ep66 14 318652 1960497 2022-08-04T22:27:51Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: [[Kategorya:Bakterya]] wikitext text/x-wiki [[Kategorya:Bakterya]] rfwdhmod9a2t2p2ky64c1exrklii4i5 10 318653 1960498 2022-08-04T22:29:07Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=genus |link=Yersinia |parent=Yersiniaceae }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=genus |link=Yersinia |parent=Yersiniaceae }} 0rto7a3s14tyb55x7opq7nrfezpfafp 10 318654 1960499 2022-08-04T22:29:33Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=familia |link=Yersiniaceae |parent=Enterobacterales }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=familia |link=Yersiniaceae |parent=Enterobacterales }} 0erun194li9omg8b0ssz8d2q84lbvo8 10 318655 1960500 2022-08-04T22:29:54Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=ordo |link=Enterobacterales |parent=Gammaproteobacteria |refs= }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=ordo |link=Enterobacterales |parent=Gammaproteobacteria |refs= }} obq3m26dpr5c2i78vdy5mcfntls800z 10 318656 1960501 2022-08-04T22:30:13Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=classis |link=Gammaproteobacteria |parent=Proteobacteria |extinct= |refs= }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=classis |link=Gammaproteobacteria |parent=Proteobacteria |extinct= |refs= }} p7gwn5n3hkxj8l0a09fuw4b9mn1fxp3 10 318657 1960502 2022-08-04T22:31:28Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Padron:Taxonomy/Pseudomonadota]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Template:Taxonomy/Pseudomonadota]] {{Redirect category shell| {{R from move}} }} amg2lw2kg3h8qow53fomg11ip0d62il 10 318658 1960503 2022-08-04T22:31:50Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=phylum |link=Pseudomonadota |parent=Bacteria }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=phylum |link=Pseudomonadota |parent=Bacteria }} 4o2wt5tf02rutuel6nqzov18wo8v1fi 10 318659 1960513 2022-08-04T22:49:33Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=phylum |link=Pseudomonadota |parent=Bacteria }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=phylum |link=Pseudomonadota |parent=Bacteria }} 4o2wt5tf02rutuel6nqzov18wo8v1fi 10 318660 1960517 2022-08-04T22:56:57Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=classis |link=Sea cucumber|Holothuroidea |parent=Echinozoa |extinct= |refs={{cite WoRMS |author=Paulay, Gustav |year=2013 |title=Holothuroidea |id=123083 |accessdate=2017-11-29}} }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=classis |link=Sea cucumber|Holothuroidea |parent=Echinozoa |extinct= |refs={{cite WoRMS |author=Paulay, Gustav |year=2013 |title=Holothuroidea |id=123083 |accessdate=2017-11-29}} }} bkkri2ih23yt87fnh82li3ln4a7hk7d 10 318661 1960518 2022-08-04T22:57:38Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=subphylum |link=Echinozoa |parent=Echinodermata |extinct= |refs={{cite WoRMS |author=Kroh, Andreas |year=2014 |title=Echinozoa |id=148744 |accessdate=2017-11-29}} }} wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=subphylum |link=Echinozoa |parent=Echinodermata |extinct= |refs={{cite WoRMS |author=Kroh, Andreas |year=2014 |title=Echinozoa |id=148744 |accessdate=2017-11-29}} }} asq4t1mxs4dhcntj6vf8rp5ygo6r9fq 0 318662 1960533 2022-08-05T00:10:04Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Kretaseyoso]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kretaseyoso]] __FORCETOC__ dg39683bi6r7cwbacuxgjwd35vbzl50 0 318663 1960540 2022-08-05T00:25:31Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Paruparo]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paruparo]] __FORCETOC__ 2u2pstkjnacoac7r6mn314otgh216hw 0 318664 1960542 2022-08-05T00:28:35Z Polyglot Lady 123962 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:eo:Special:Redirect/revision/7628859|Uzanto:Everybuckwheat/Building Your Field of Dreams 2]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox book|isbn=9780553378146|oclc=869497886}} '''''Ang Building Your Field of Dreams''''' (1996) ay ang unang libro ni Mary Morrissey. Sa aklat, tinalakay ni Morrissey ang kanyang personal na kasaysayan at nag-aalok ng praktikal na patnubay para sa mga mambabasa sa genre ng pagsasakatuparan sa sarili <ref name=":9"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. https://books.google.com/books?id=LcPWv2lfID8C as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-10214-7 </ref> Pagkatapos ng paglalathala ng aklat, binanggit ng magasing ''Publishers Weekly'' ang katapatan ni Morrissey "sa kanyang pagnanais na tulungan ang mga tao na mapagtanto ang kanilang mga pangarap" <ref name=":9" /> Ang aklat ay pinagtibay ng komunidad sa pagpapaunlad ng sarili, kasama si Wayne Dyer na nagsusulat na ang aklat ay "puno ng liwanag." <ref name=":12"> "Religion Book Review: Building Your Field of Dreams". Publishers Weekly. July 1996. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10214-7 </ref> Naging tanyag ang aklat <ref name=":10"> "New Thought by Mary Manin Morrissey: 9781585421428 | PenguinRandomHouse.com: Books". https://www.penguinrandomhouse.com/books/288681/new-thought-by-mary-manin-morrissey/ </ref> at ginamit bilang materyal sa pag-aaral sa maraming grupo ng pag-aaral sa buong Estados Unidos. <ref name=":1">See ''[[The Kansas City Star]]'', 23 May 1998, Page 61, "Rev. Mary Omwake Speaking Using The Book 'Building Your Field of Dreams'"</ref> <ref name=":2">Mary Morrissey: Fulfilling Your Dreams, ''[[Los Angeles Times|The Los Angeles Times]],'' 6 Nov 1997, Page 24</ref> <ref name=":3">"An Adventure in Spirit", [[The Kansas City Star|''The Kansas City Star'']], 2 May 1998, Page 63</ref> Ilang taon pagkatapos ng unang edisyon nito, naging "metaphysical classic" ang aklat <ref name=":4"> Douglas-Smith, Pam. "Living End: Cultivating Blessings". Peninsula Daily News Magazine: Living on the Peninsula. September 2016: 38. </ref> at maraming beses na lumabas sa mga inirerekomendang listahan ng babasahin sa loob ng genre ng potensyal ng tao <ref name=":5"> Lamothe, Denise (2002). The Taming of the Chew: A Holistic Guide to Stopping Compulsive Eating. Penguin. pp. Reading List Section. ISBN 978-1-4406-5101-4. https://books.google.com/books?id=I_43SDENrk4C&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT145 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-5101-4 </ref> <ref name=":21"> Jones, Dennis Merritt (2008). The Art of Being: 101 Ways to Practice Purpose in Your Life. Penguin. ISBN 978-1-4406-3575-5. https://books.google.com/books?id=XOy9jODD3IYC&dq=Mary+manin+morrissey+1949&pg=PT226 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-3575-5 </ref> <ref name=":6"> M.S, Tess Keehn (2015-11-19). Alchemical Inheritance: Embracing What Is, Manifesting What Becomes. Balboa Press. ISBN 978-1-5043-4347-3. https://books.google.com/books?id=Z2cTCwAAQBAJ&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT130 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-5043-4347-3 </ref> <ref name=":7"> PhD, Sage Bennet (2010). Wisdom Walk: Nine Practices for Creating Peace and Balance from the World's Spiritual Traditions. New World Library. pp. Chapter 8. ISBN 978-1-57731-822-4. https://books.google.com/books?id=dsVgpaNKRNUC&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT198 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library and https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-822-4 </ref> Ang bersyon nitong Espanyol ay isinasaalang-alang. kabilang sa mga pinakamahusay na libro sa espirituwalidad 25 taon pagkatapos ng paglalathala ng aklat. <ref name=":8"> "10 libros que conseguirán que tu vida sea como tú siempre quisiste". elconfidencial.com (in Spanish). 2016-07-09. Retrieved 2021-10-02. https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2016-07-09/libros-exito-en-la-vida_1230079/ </ref> <ref name=":11"> F, J. (2019-05-24). "Diez libros que conseguirán que tu vida sea como soñaste". Levante-EMV (in Spanish). Retrieved 2021-10-02. https://www.levante-emv.com/cultura/2019/05/24/diez-libros-conseguiran-vida-sea-13978319.html </ref> Kabilang sa iba pang mga bagay, ang libro ay nagpabago ng bagong kaisipan dahil lalo nitong binuo ang konsepto ng creative visualization: ang pagsasanay ng paglikha ng mga positibong imahe sa isip. <ref name=":13"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. </ref> <ref> "Religion Book Review: Building Your Field of Dreams". Publishers Weekly. July 1996. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10214-7 </ref> == Nilalaman == ''Ang Building Your Field of Dreams'' ay inilathala noong 1996 ng Bantam, isang kumpanya ng Random House . Isinasalaysay ng aklat ang mga problema ni Morrissey bilang isang teenager na ina na 17 taong gulang lamang, at inilalarawan ang kanyang proseso ng pagsasakatuparan sa sarili. <ref name=":9"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. https://books.google.com/books?id=LcPWv2lfID8C as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-10214-7 </ref> Isinasalaysay ng aklat ang katuparan ng pangarap ni Morrissey na lumikha ng isang komunidad mula sa kanyang hindi malamang na simula bilang isang tinedyer na ina. Inilalarawan ng aklat ang isang hakbang-hakbang na pamamaraan para sa self-coaching. Tinatalakay din niya ang konsepto ng pagbibigay ng ikapu. <ref name=":9"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. https://books.google.com/books?id=LcPWv2lfID8C as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-10214-7 </ref> Tinatalakay ng libro ang pagbuo ng pangarap sa konteksto ng mental at emosyonal na estado. Tinalakay ng may-akda ang mga konsepto ng kasiyahan sa buhay at kagalingan . <ref> Morrissey, Mary Manin (1997). Building Your Field of Dreams. Random House Publishing Group. p. 288. ISBN 978-0-553-37814-6. https://books.google.com/books?id=u8HcVh2CZMMC&q=%22field+of+dreams%22+%22morrissey%22 </ref> Sa partikular, ginalugad ni Morrissey ang kasanayan ng malikhaing imahe: ang kasanayan sa paggawa ng positibo at kaaya-ayang mga imahe sa isip. <ref name=":13"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. </ref> == Pagpuna == Pinuna ng magazine na ''Publishers Weekly'' ang libro, na binanggit na si Mary Morrissey ay "madalas na gumagamit ng mga espirituwal na clichés" <ref name=":9"> Morrissey, Mary Manin (1996). Building Your Field of Dreams. Bantam Books. pp. 205–210. ISBN 978-0-553-10214-7. https://books.google.com/books?id=LcPWv2lfID8C as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-10214-7 </ref> Gayunpaman, ang kritiko ay nagsabi na "walang tanong na si Mary Morrissey ay tapat sa kanyang pagnanais na tulungan ang mga tao na makamit ang kanilang mga pangarap" <ref name=":9" /> Ang libro ay pinagtibay ng self -development community, at tinawag ng may-akda na si Gay Hendricks ang aklat na "isang pinagmumulan ng espirituwal na karunungan" <ref name=":12"> "Religion Book Review: Building Your Field of Dreams". Publishers Weekly. July 1996. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10214-7 </ref> Ang aklat ay ginamit bilang kasangkapan sa pagtuturo ng mga mambabasa sa mga grupo ng pag-aaral sa buong Estados Unidos. <ref name=":1">See ''[[The Kansas City Star]]'', 23 May 1998, Page 61, "Rev. Mary Omwake Speaking Using The Book 'Building Your Field of Dreams'"</ref> <ref name=":2">Mary Morrissey: Fulfilling Your Dreams, ''[[Los Angeles Times|The Los Angeles Times]],'' 6 Nov 1997, Page 24</ref> <ref name=":3">"An Adventure in Spirit", [[The Kansas City Star|''The Kansas City Star'']], 2 May 1998, Page 63</ref> Personal na nagturo si Mary Morrissey sa pamamagitan ng kurikulum ng aklat sa Agape International Spiritual Center (International Center Spirita Agape) kasama si Dr. Michael Beckwith. <ref name=":0">"The Spirit of Joy," [[LA Weekly]], 17 Apr 1997, Page 60, "the most powerful spiritual voices in the New Thought Movement."</ref> ''Sinabi ng Peninsula Daily News'' :<blockquote>''Ang Building Your Field of Dreams'' ni Mary Manin Morrissey ay isang metaphysical classic. Ipinapaalala niya sa atin na tayo ang mga co-creator ng ating buhay na nagtatrabaho sa malikhaing larangan ng Diyos at ang paraan kung saan natin ito ginagawa ay napakahalaga para sa pag-unlad nito. [. . . ] Ang konklusyon ni Mary Morrissey: "Ang mga pambihirang tao ay mga ordinaryong tao na nagsisikap na tuklasin ang hindi pangkaraniwang bagay na nasa kanila na." <ref name=":4"> Douglas-Smith, Pam. "Living End: Cultivating Blessings". Peninsula Daily News Magazine: Living on the Peninsula. September 2016: 38. </ref></blockquote>Ilang taon pagkatapos ng unang edisyon nito, lumabas ang aklat sa mga listahan ng pagbabasa sa loob ng genre ng potensyal ng tao. <ref name=":5"> Lamothe, Denise (2002). The Taming of the Chew: A Holistic Guide to Stopping Compulsive Eating. Penguin. pp. Reading List Section. ISBN 978-1-4406-5101-4. https://books.google.com/books?id=I_43SDENrk4C&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT145 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-5101-4 </ref> Sa kanyang aklat na ''The Art of Being'', binanggit ng may-akda na si Dennis Merritt Jones ang ''Creating Your Field of Dreams'' sa mga inirerekomendang pagbabasa para sa mga mambabasa na interesado sa pagmumuni-muni ng pag-iisip. <ref name=":21"> Jones, Dennis Merritt (2008). The Art of Being: 101 Ways to Practice Purpose in Your Life. Penguin. ISBN 978-1-4406-3575-5. https://books.google.com/books?id=XOy9jODD3IYC&dq=Mary+manin+morrissey+1949&pg=PT226 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-3575-5 </ref> Ang may-akda na si Tess Keehn, sa kanyang aklat na ''Alchemical Legacy'', ay nagsusulat na ang ''Building Your Field of Dreams'' ay nakatulong sa pagtulong sa kanya na lumikha ng mga vision board. <ref name=":6"> M.S, Tess Keehn (2015-11-19). Alchemical Inheritance: Embracing What Is, Manifesting What Becomes. Balboa Press. ISBN 978-1-5043-4347-3. https://books.google.com/books?id=Z2cTCwAAQBAJ&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT130 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-5043-4347-3 </ref> Sa katulad na paraan, binanggit ng may-akda na si Sage Bennet sa kanyang aklat na ''Walking Wisely'' ang aklat na Build Your Field of Dreams ni Morrissey bilang mapagkukunan ng pag-aaral tungkol sa New Thought. <ref name=":7"> PhD, Sage Bennet (2010). Wisdom Walk: Nine Practices for Creating Peace and Balance from the World's Spiritual Traditions. New World Library. pp. Chapter 8. ISBN 978-1-57731-822-4. https://books.google.com/books?id=dsVgpaNKRNUC&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT198 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library and https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-822-4 </ref> == Mga sanggunian == {{Reflist}} 2r7j1b0lagbtp71jz7f0jpj8f3is2r2 0 318665 1960544 2022-08-05T00:30:44Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Pulgas ng oriental na daga]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Pulgas ng oriental na daga]] __FORCETOC__ 0uo31ajo3prfq1exc26821qe5ovz04l 0 318666 1960577 2022-08-05T02:16:17Z Xsqwiypb 120901 Inilipat ni Xsqwiypb ang pahinang [[Langaw]] sa [[Langaw na pambahay]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Langaw na pambahay]] ebok8ubhks8bbsccb8h28jtn5lzoc11 1960578 1960577 2022-08-05T02:16:36Z Xsqwiypb 120901 Changed redirect target from [[Langaw na pambahay]] to [[Diptera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Diptera]] __FORCETOC__ btb48i8d64b7cjiz15r9vm5gr8czlef 0 318667 1960579 2022-08-05T02:18:02Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Nematocera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Nematocera]] __FORCETOC__ rqhl0oj2cual1qq83ld9yxxvt32zz4c 0 318668 1960580 2022-08-05T02:20:29Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Automatic taxobox | image = Aedes_aegypti.jpg | image_caption = ''[[Aedes aegypti]]'', a disease-carrying [[mosquito]] | authority = [[André Marie Constant Duméril|Duméril]], 1805<ref>{{cite journal|last=Sabrosky|first=C.W.|year=1999|title=Family-Group Names in Diptera|url=http://www.online-keys.net/sciaroidea/add01/Thompson_et_al_1999_family_group_names.pdf|journal=Myia|volume=10|pages=1–360}} (page 358)</ref> | taxon = Nematocera | subdivision_ranks = Infraorders |... wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | image = Aedes_aegypti.jpg | image_caption = ''[[Aedes aegypti]]'', a disease-carrying [[mosquito]] | authority = [[André Marie Constant Duméril|Duméril]], 1805<ref>{{cite journal|last=Sabrosky|first=C.W.|year=1999|title=Family-Group Names in Diptera|url=http://www.online-keys.net/sciaroidea/add01/Thompson_et_al_1999_family_group_names.pdf|journal=Myia|volume=10|pages=1–360}} (page 358)</ref> | taxon = Nematocera | subdivision_ranks = Infraorders | subdivision_ref = <ref name=Pape2011/> | subdivision = * [[Bibionomorpha]] * ([[Blephariceromorpha]])<ref name=Savage2019/> * [[Culicomorpha]] * [[Deuterophlebiomorpha]] * [[Nymphomyiomorpha]] * [[Perissommatomorpha]] * [[Psychodomorpha]] * [[Ptychopteromorpha]] * [[Tipulomorpha]] }} Ang '''Nematocera''' ay isang suboren ng mahabang [[langaw]] na may manipis na segmentadong antena at halos pantubid na [[larva]]. Ang pangunahing pamilya sa suborden na ito ay kinabibilangan ng mga [[lamok]], [[crane fly|crane flies]], [[gnat]], [[Black fly|black flies]], at isang pangkat ng pamilya na inilalarawan bilang mga [[midge]]. [[Kategorya:Nematocera]] 46kakk9al2f6dt8jj5zj6d3uqxap0cv 1960582 1960580 2022-08-05T02:22:22Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | image = Aedes_aegypti.jpg | image_caption = ''[[Aedes aegypti]]'', a disease-carrying [[mosquito]] | authority = [[André Marie Constant Duméril|Duméril]], 1805<ref>{{cite journal|last=Sabrosky|first=C.W.|year=1999|title=Family-Group Names in Diptera|url=http://www.online-keys.net/sciaroidea/add01/Thompson_et_al_1999_family_group_names.pdf|journal=Myia|volume=10|pages=1–360}} (page 358)</ref> | taxon = Nematocera | subdivision_ranks = Infraorders | subdivision_ref = <ref name=Pape2011/> | subdivision = * [[Bibionomorpha]] * ([[Blephariceromorpha]]) * [[Culicomorpha]] * [[Deuterophlebiomorpha]] * [[Nymphomyiomorpha]] * [[Perissommatomorpha]] * [[Psychodomorpha]] * [[Ptychopteromorpha]] * [[Tipulomorpha]] }} Ang '''Nematocera''' ay isang suboren ng mahabang [[langaw]] na may manipis na segmentadong antena at halos pantubid na [[larva]]. Ang pangunahing pamilya sa suborden na ito ay kinabibilangan ng mga [[lamok]], [[crane fly|crane flies]], [[gnat]], [[Black fly|black flies]], at isang pangkat ng pamilya na inilalarawan bilang mga [[midge]]. ==Mga pamilya== {{Div col|colwidth=29em}} * [[Anisopodidae]] <small>Knab, 1912</small> - wood gnats or window-gnats * [[Axymyiidae]] <small>Shannon, 1921</small> * [[Bibionidae]] <small>Fleming, 1821</small> - march flies and love bugs * [[Blephariceridae]] <small>Loew, 1861</small> - net-winged midges * [[Bolitophilidae]] <small>Winnertz, 1863</small> * [[Canthyloscelididae]] <small>Enderlein, 1912</small> * [[Cecidomyiidae]] <small>Newman, 1835</small> - gall midges or gall gnats * [[Ceratopogonidae]] <small>Newman, 1834</small> - biting midges * [[Chaoboridae]] <small>Newman, 1834</small> - phantom midges * [[Chironomidae]] <small>Newman, 1834</small> - chironomids or nonbiting midges * [[Corethrellidae]] <small>Edwards, 1932</small> - frog-biting midges * [[Culicidae]] <small>Meigen, 1818</small> - mosquitoes * [[Cylindrotomidae]] <small>Schiner, 1863</small> - cylindrotomid crane flies * [[Deuterophlebiidae]] <small>Edwards, 1922</small> - mountain midges * [[Diadocidiidae]] <small>Winnertz, 1863</small> * [[Ditomyiidae]] <small>Keilin, 1919</small> * [[Dixidae]] <small>Schiner, 1868</small><ref name="Schiner1868">{{cite book |last1=Schiner |first1=I.R. |title=Diptera. vi In [Wullerstorf-Urbair, B. von (in charge)], Reise der osterreichischen Fregatte Novara. Zool. 2(1)B. |date=1868 |publisher=K. Gerold's Sohn |location=Wien |pages=388pp., 4 pls}}</ref> - meniscus midges * [[Hesperinidae]] <small>Schiner, 1864</small> * [[Keroplatidae]] <small>Rondani, 1856</small> - predatory fungus gnats * [[Limoniidae]] <small>Rondani, 1856</small> - limoniid crane flies * [[Lygistorrhinidae]] <small>Edwards, 1925</small> - long-beaked fungus gnats * [[Mycetophilidae]] <small>Newman, 1834</small> - fungus gnats * [[Nymphomyiidae]] <small>Tokunaga, 1932</small> * [[Pachyneuridae]] <small>Schiner, 1864</small> * [[Pediciidae]] <small>Osten Sacken, 1859</small> - hairy-eyed crane flies * [[Perissommatidae]] <small>Colless, 1962</small> * [[Psychodidae]] <small>Newman, 1834</small> - moth flies or drain flies * [[Ptychopteridae]] <small>Osten Sacken, 1862</small> - phantom crane flies * [[Rangomaramidae]] <small>Jaschhof & Didham, 2002</small> * [[Scatopsidae]] <small>Newman, 1834</small> - minute black scavenger flies or dung midges * [[Sciaridae]] <small>Billberg, 1820</small> - dark-winged fungus gnats * [[Simuliidae]] <small>Newman, 1834</small> - black flies * [[Tanyderidae]] <small>Osten Sacken, 1880</small> - primitive crane flies * [[Thaumaleidae]] <small>Bezzi, 1913</small> - trickle midges * [[Tipulidae]] <small>Latreille, 1802</small> - large crane flies * [[Trichoceridae]] <small>Rondani, 1841</small> - winter crane flies * [[Valeseguyidae]] <small>Amorim & Grimaldi, 2006</small> * † [[Ansorgiidae]] <small>Krzemiñski & Lukashevich, 1993</small> * † [[Antefungivoridae]] <small>Rohdendorf, 1938</small> * † [[Archizelmiridae]] <small>Rohdendorf, 1962</small> * † [[Asiochaoboridae]] <small>Hong & Wang, 1990</small> * † [[Boholdoyidae]] <small>Kovalev, 1985</small> * † [[Cascopleciidae]] <small>Poinar Jr., 2010</small> * † [[Crosaphididae]] <small>Kovalev, 1983</small> * † [[Elliidae]] <small>Krzeminska, Blagoderov & Krezmiñski, 1993</small> * † [[Eoditomyiidae]] <small>Ansorge, 1996</small> * † [[Eopolyneuridae]] <small>Rohdendorf, 1962</small> * † [[Grauvogeliidae]] <small>Krzemiñski, 1999</small> * † [[Hennigmatidae]] <small>Shcherbakov, 1995</small> * † [[Heterorhyphidae]] <small>Ansorge & Krzemiñski, 1995</small> * † [[Hyperpolyneuridae]] <small>Rohdendorf, 1962</small> * † [[Luanpingitidae]] <small>Zhang, 1986</small> * † [[Mesosciophilidae]] <small>Rohdendorf, 1946</small> * † [[Nadipteridae]] <small>Lukashevich, 1995</small> * † [[Palaeophoridae]] <small>Rohdendorf, 1951</small> * † [[Paraxymyiidae]] <small>Rohdendorf, 1946</small> * † [[Pleciofungivoridae]] <small>Rohdendorf, 1946</small> * † [[Procramptonomyiidae]] <small>Kovalev, 1983</small> * † [[Protendipedidae]] <small>Rohdendorf, 1951</small> * † [[Protopleciidae]] <small>Rohdendorf, 1946</small> * † [[Protorhyphidae]] <small>Handlirsch, 1906</small> * † [[Protoscatopsidae]] <small>Rohdendorf, 1946</small> * † [[Serendipidae]] <small>Evenhuis, 1994</small> * † [[Siberhyphidae]] <small>Kovalev, 1985</small> * † [[Strashilidae]] <small>Rasnitsyn, 1992</small> * † [[Tanyderophrynidae]] <small>Rohdendorf, 1962</small> * † [[Tethepomyiidae]] <small>Grimaldi & Arillo, 2009</small> * † [[Tillyardipteridae]] <small>Lukashevich & Shcherbakov, 1999</small> * † [[Tipulodictyidae]] <small>Rohdendorf, 1962</small> * † [[Tipulopleciidae]] <small>Rohdendorf, 1962</small> * † [[Vladipteridae]] <small>Shcherbakov, 1995</small> {{Div col end}} ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Nematocera]] 9lzolqi9rhpu8svmayci4lgvwbkh1q5 14 318669 1960581 2022-08-05T02:20:55Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: [[Kategorya:Diptera]] wikitext text/x-wiki [[Kategorya:Diptera]] 728tpj8z88kanydwcgk5v9t3wlxqfgf 0 318670 1960588 2022-08-05T02:44:07Z Bluemask 20 Inilipat ni Bluemask ang pahinang [[Langaw na pambahay]] sa [[Musca domestica]]: use scientific name if there is no local name this specific species wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Musca domestica]] hvil3ol2n6e9g7cmri915x62zaw6o2e 0 318671 1960615 2022-08-05T03:17:31Z Jojit fb 38 Inilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Pag-imprenta]] sa [[Paglilimbag]]: this is the proper way of moving so that attribution can be retained wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglilimbag]] cannycjkmnoa0spv4ra9k6ts5jou93c 0 318673 1960620 2022-08-05T03:28:40Z Jojit fb 38 Inilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Paglalathalang pangmesa]] sa [[Paglalathala sa kompyuter]]: mas angkop na katawagan wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglalathala sa kompyuter]] cxua367flozyudnj4xgj1frv3jee2iq 1 318674 1960622 2022-08-05T03:28:40Z Jojit fb 38 Inilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Usapan:Paglalathalang pangmesa]] sa [[Usapan:Paglalathala sa kompyuter]]: mas angkop na katawagan wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Usapan:Paglalathala sa kompyuter]] 0qk81ji1ipi67i4p7t51iafozllbzlm 10 318675 1960635 2022-08-05T03:41:03Z GinawaSaHapon 102500 Bagong pahina: /* {{pp-template}} */ .module-shortcutboxplain { float: right; margin: 0 0 0 1em; border: 1px solid #aaa; background: #fff; padding: 0.3em 0.6em 0.2em 0.6em; text-align: center; font-size: 85%; } .module-shortcutboxleft { float: left; margin: 0 1em 0 0; } .module-shortcutlist { display: inline-block; border-bottom: 1px solid #aaa; margin-bottom: 0.2em; } .module-shortcutboxplain > ul { font-weight: bold; } .module-shortcutanchordiv { position: relative; top... sanitized-css text/css /* {{pp-template}} */ .module-shortcutboxplain { float: right; margin: 0 0 0 1em; border: 1px solid #aaa; background: #fff; padding: 0.3em 0.6em 0.2em 0.6em; text-align: center; font-size: 85%; } .module-shortcutboxleft { float: left; margin: 0 1em 0 0; } .module-shortcutlist { display: inline-block; border-bottom: 1px solid #aaa; margin-bottom: 0.2em; } .module-shortcutboxplain > ul { font-weight: bold; } .module-shortcutanchordiv { position: relative; top: -3em; } li .module-shortcutanchordiv { float: right; /* IE/Edge in list items */ } .mbox-imageright .module-shortcutboxplain { padding: 0.4em 1em 0.4em 1em; line-height: 1.3; } prbjo4oebeya80g6de8ysw2wo1ejl3s 10 318676 1960638 2022-08-05T03:43:35Z GinawaSaHapon 102500 Created blank page sanitized-css text/css phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 1960641 1960638 2022-08-05T03:46:54Z GinawaSaHapon 102500 Duplicate ng Tuwirang daan/styles.css, since di ko magawang ma-redirect nang maayos. sanitized-css text/css /* {{pp-template}} */ .module-shortcutboxplain { float: right; margin: 0 0 0 1em; border: 1px solid #aaa; background: #fff; padding: 0.3em 0.6em 0.2em 0.6em; text-align: center; font-size: 85%; } .module-shortcutboxleft { float: left; margin: 0 1em 0 0; } .module-shortcutlist { display: inline-block; border-bottom: 1px solid #aaa; margin-bottom: 0.2em; } .module-shortcutboxplain > ul { font-weight: bold; } .module-shortcutanchordiv { position: relative; top: -3em; } li .module-shortcutanchordiv { float: right; /* IE/Edge in list items */ } .mbox-imageright .module-shortcutboxplain { padding: 0.4em 1em 0.4em 1em; line-height: 1.3; } prbjo4oebeya80g6de8ysw2wo1ejl3s 0 318677 1960650 2022-08-05T04:19:15Z Ryomaandres 8044 Ikinakarga sa [[Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo]] hx06xdt984dyxwgji0b5pdoiwouzym3 0 318678 1960651 2022-08-05T04:24:27Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1090085035|Berlin/Brandenburg Metropolitan Region]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement|name=Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo|native_name=<small>''Metropolregion Berlin-Brandenburg''</small>|image_blank_emblem=|blank_emblem_type=|blank_emblem_size=|image_map=Metropolregion-BerlinBrandenburg.png|mapsize=|map_caption=Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo|image_map1=|mapsize1=|map_caption1=|subdivision_type=Bansa|subdivision_name={{flag|Germany}}|subdivision_type1=[[Mag estado ng Alemanya|Estado]]|subdivision_type3=Mga pinakamalaking lungsod|subdivision_name1={{flag|Berlin}}<br />{{flag|Brandenburg}}---- <!-- Politics ----------------->|subdivision_name3=[[Berlin]]<br />[[Potsdam]]<br />[[Cottbus]]|subdivision_type4=Mga paliparan|subdivision_name4=[[Paliparang Berlin Brandenburgo]]|established_title=|established_date=|government_footnotes=|government_type=|area_metro_km2=30,370|area_metro_sq_mi=|elevation_footnotes=|elevation_min_m=|elevation_min_ft=|population_total=|population_as_of=2020<ref>{{cite web |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/pms/2019/19-02-08.pdf |title=Archived copy |website=www.statistik-berlin-brandenburg.de |access-date=27 April 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210827224549/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/pms/2019/19-02-08.pdf |archive-date=27 August 2021 |url-status=dead}}</ref>|population_footnotes=|population_metro=6,144,600|population_density_metro_km2=auto|population_density_metro_sq_mi=<!-- General information --------------->|population_note=|blank_name_sec1=|blank_info_sec1=|blank1_name_sec1=|blank1_info_sec1=|blank_name_sec2=[[Gross metropolitan product|GMP]]<ref>{{Cite web|url=https://www.statistikportal.de/en/node/649|title=Bruttoinlandsprodukt (VGR) &#124; Statistikportal.de}}</ref>|blank_info_sec2=€163 billion <small>(Berlin)</small><br />€79 billion <small>(Brandenburg)</small><br />€241.610 billion <small>(Combined)</small> (2021) [[US$]]330 billion(in PPP)|blank1_name_sec2=GMP per capita|blank1_info_sec2=€40,000(2021)|website=[http://www.berlin-brandenburg.de/ Opisyal na website]|image_dot_map=|dot_mapsize=|dot_x=|dot_y=|timezone=[[Central European Time|CET]]|utc_offset=+1|timezone_DST=|utc_offset_DST=|elevation_max_m=|elevation_max_ft=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]] Ang '''Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo''' ({{Lang-de|Metropolregion Berlin-Brandenburg}}) o '''kabeserang rehiyon''' ({{Lang-de|Hauptstadtregion Berlin-Brandenburg}}) ay isa sa labing isang [[Mga kalakhang rehiyon ng Alemanya|kalakhang rehiyon]] ng [[Alemanya|Germany]], na binubuo ng buong teritoryo ng [[Länder ng Alemanya|estado]] ng [[Berlin]] at ng nakapalibot na estado ng [[Brandeburgo|Brandenburgo]]. Ang rehiyon ay sumasaklaw sa isang lugar na {{Convert|30545|km2|mi2}} na may kabuuang populasyon na humigit-kumulang 6.2 milyon.<ref>{{In lang|de}} [http://www.deutsche-metropolregionen.org/mitglieder/berlin-brandenburg/ Hauptstadtregion Berlin-Brandenburg]</ref><ref>{{In lang|de}} [https://www.berlin-brandenburg.de/metropolregion/daten-und-fakten/ Daten und Fakten zur Hauptstadtregion]</ref> Ang kalakhang rehiyon ay dapat na naiiba mula sa [[Pook urbano|agarang pagsasama-sama]] ng Berlin, na tinatawag ''na Berliner Umland'' (Tagalog: ''Mga nakapalibot na kanayunan ng Berlin'' o ''Kanayunan ng Berlin'') na binubuo ng lungsod at mga kalapit na munisipalidad ng Brandenburgo. Ang ''Berliner Umland'' ay mas maliit at mas makapal ang populasyon kaysa kalakhang rehiyon, na sumasakop sa karamihan ng populasyon ng rehiyon sa isang bahagi ng kabuuang lawak ng lupain nito. == Mga sentralidad == Ang kalakhang rehiyon ay nagbibilang ng tatlong antas ng mga sentralidad (''Zentralörtliche Gliederung''): Ang [[metropolis]] (''Metropole'') ng Berlin, ang apat na mataas na antas na mga sentrong pangrehiyon (''Oberzentren'') ng [[Potsdam]], [[Cottbus]], [[Brandenburg an der Havel]], at [[Frankfurt (Oder)]], pati na rin ang 42 sekundaryong sentro (''Mittelzentren'') na inilaan sa 50 bayan. == Mga tala at sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * {{In lang|de}} [https://web.archive.org/web/20110719061227/http://www.metropolregion-berlin-brandenburg.de/ Metropolregion Berlin/Brandenburg] (official site) {{Berlin}}{{Metropolregion Germany}}{{Mga lungsod sa Alemanya}} [[Kategorya:CS1 maint: archived copy as title]] mh0c3w6nhwe5xm8xye7mwd4bpzxdhng 0 318679 1960654 2022-08-05T04:27:54Z Ryomaandres 8044 Nilipat ni Ryomaandres ang pahinang [[Cologne]] sa [[Colonia]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 318680 1960656 2022-08-05T04:28:26Z Ryomaandres 8044 Nilipat ni Ryomaandres ang pahinang [[Hamburg]] sa [[Hamburgo]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Hamburgo]] a1g64y3pwm1y0yt6ch5vbompf28t4fr 0 318681 1960657 2022-08-05T04:30:22Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1088869275|Metropolitan regions in Germany]]" wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Karte_Metropolregionen.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Karte_Metropolregionen.svg/220px-Karte_Metropolregionen.svg.png|thumb]] Mayroong labing-isang '''kalakhang rehiyon sa Alemanya'''<ref>[http://www.deutsche-metropolregionen.org/mitglieder.html Mitglieder] Retrieved 12 June 2009.</ref> na binubuo ng mga lungsod na may pinakamakapal na populasyon at ang kanilang mga [[sumasalong pook]]. Kinakatawan nila ang mga sentrong pampolitika, pangkomersiyo, at pangkultura ng Germany. Ang labing-isang kalakhang rehiyon sa Germany ay inorganisa sa mga yunit pampulitika para sa mga layunin ng pagpaplano. Batay sa isang mas makitid na kahulugan ng mga [[metropolis]] na karaniwang ginagamit upang matukoy ang katayuan ng kalakhan ng isang partikular na lungsod,<ref>{{Cite web |title=The European Metropolises and Their Regions: From Economic Landscapes to Metropolitan Networks |url=https://www.researchgate.net/publication/236233305 |access-date=June 19, 2020 |website=2020}}</ref> apat na lungsod lamang sa Germany ang lumalampas sa pamantayan ng hindi bababa sa isang milyong mga naninirahan sa loob ng kanilang mga administratibong hangganan: [[Berlin]], [[Hamburg|Hamburgo]], [[Munich]], at [[Cologne|Colonia]]. Para sa mga sentrong urbano sa labas ng mga kalakhang lugar na kaparehong sentro para sa kanilang rehiyon, ngunit sa mas maliit na sukat, ang konsepto ng [[Rehiyopolis]] at ang mga kaugnay na konsepto ng ''regiopolitan area'' o ''regio'' ay ipinakilala ng mga propesor sa pagpaplano sa lunsod at rehiyon noong 2006.<ref>Prof. Dr. Iris Reuther (FG Stadt- und Regionalplanung, Universität Kassel): Presentation "Regiopole Rostock". 11 December 2008, retrieved 13 June 2009 (PDF).</ref> == Mga sanggunian == <references /> == Mga panlabas na link == * [http://www.deutsche-metropolregionen.org/ Initiativkreises Europäischer Metropolregionen sa Deutschland] {{Metropolregion Germany}}{{Mga lungsod sa Alemanya}}{{Mga estado ng Alemanya}} [[Kategorya:Mga lungsod sa Alemanya]] 8ysokx187zm9qmxsp3n1datuof0kaqv 1960660 1960657 2022-08-05T04:35:06Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Karte_Metropolregionen.svg|thumb]] Mayroong labing-isang '''kalakhang rehiyon sa Alemanya'''<ref>[http://www.deutsche-metropolregionen.org/mitglieder.html Mitglieder] Retrieved 12 June 2009.</ref> na binubuo ng mga lungsod na may pinakamakapal na populasyon at ang kanilang mga [[sumasalong pook]]. Kinakatawan nila ang mga sentrong pampolitika, pangkomersiyo, at pangkultura ng Germany. Ang labing-isang kalakhang rehiyon sa Germany ay inorganisa sa mga yunit pampulitika para sa mga layunin ng pagpaplano. Batay sa isang mas makitid na kahulugan ng mga [[metropolis]] na karaniwang ginagamit upang matukoy ang katayuan ng kalakhan ng isang partikular na lungsod,<ref>{{Cite web |title=The European Metropolises and Their Regions: From Economic Landscapes to Metropolitan Networks |url=https://www.researchgate.net/publication/236233305 |access-date=June 19, 2020 |website=2020}}</ref> apat na lungsod lamang sa Germany ang lumalampas sa pamantayan ng hindi bababa sa isang milyong mga naninirahan sa loob ng kanilang mga administratibong hangganan: [[Berlin]], [[Hamburg|Hamburgo]], [[Munich]], at [[Cologne|Colonia]]. Para sa mga sentrong urbano sa labas ng mga kalakhang lugar na kaparehong sentro para sa kanilang rehiyon, ngunit sa mas maliit na sukat, ang konsepto ng [[Rehiyopolis]] at ang mga kaugnay na konsepto ng ''regiopolitan area'' o ''regio'' ay ipinakilala ng mga propesor sa pagpaplano sa lunsod at rehiyon noong 2006.<ref>Prof. Dr. Iris Reuther (FG Stadt- und Regionalplanung, Universität Kassel): Presentation "Regiopole Rostock". 11 December 2008, retrieved 13 June 2009 (PDF).</ref> == Mga sanggunian == <references /> == Mga panlabas na link == * [http://www.deutsche-metropolregionen.org/ Initiativkreises Europäischer Metropolregionen sa Deutschland] {{Metropolregion Germany}}{{Mga lungsod sa Alemanya}}{{Mga estado ng Alemanya}} [[Kategorya:Mga lungsod sa Alemanya]] tcwb75azwl4000hf1dzrawzi4n0qny1 0 318682 1960661 2022-08-05T04:37:15Z Ryomaandres 8044 Ikinakarga sa [[Rin-Ruhr]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Rin-Ruhr]] ihyjco0lsu9vtd4uueh1gi2i7bnu2l9 0 318683 1960662 2022-08-05T04:48:35Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1092194251|Rhine-Ruhr]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement|name=Kalakhang rehiyon ng Rin-Ruhr|native_name=<small>''Metropolregion Rhein-Ruhr''</small>|image_map=Rhein-Ruhr-Region-LEP.png|mapsize=280px|map_caption=The Rhine-Ruhr metropolitan region according to the ''[[:de:Landesentwicklungsplan|LEP]] [[North Rhine-Westphalia|NRW]]'', 1995|image_dot_map=|dot_mapsize=|dot_x=|dot_y=|image_map1=|mapsize1=|map_caption1=|subdivision_type=Bansa|subdivision_name={{flag|Germany}}|subdivision_type1=[[Mga estado ng Alemanya|Estado]]|subdivision_name1={{flag|North Rhine-Westphalia}} ---- <!-- Politics ----------------->|government_footnotes=|government_type=|established_title=|established_date=|subdivision_type3=Mga pinakamalaking lungsod|subdivision_name3=[[Cologne]]<br />[[Düsseldorf]]<br />[[Dortmund]]<br />[[Essen]]<br />[[Duisburg]]<br />[[Bochum]]<br />[[Wuppertal]]<br />[[Bonn]]|population_metro=10680783|area_metro_km2=7268|area_metro_sq_mi=|population_total=|population_note=|population_as_of=2016|population_footnotes=|population_density_metro_km2=auto|population_density_metro_sq_mi=|timezone=[[Central European Time|CET]]|utc_offset=+1|timezone_DST=|utc_offset_DST=|elevation_footnotes=<!--for references: use <ref> </ref> tags-->|elevation_max_m=494|elevation_max_ft=|elevation_min_m=20|elevation_min_ft=|coordinates={{coord|51|27|N|6|53|E|display=inline,title}}}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Talaksan:Ballonfahrt_über_Köln_-_Deutzer_Hafen,_Rhein,_Rheinauhafen,_Altstadt-RS-4106.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Ballonfahrt_%C3%BCber_K%C3%B6ln_-_Deutzer_Hafen%2C_Rhein%2C_Rheinauhafen%2C_Altstadt-RS-4106.jpg/220px-Ballonfahrt_%C3%BCber_K%C3%B6ln_-_Deutzer_Hafen%2C_Rhein%2C_Rheinauhafen%2C_Altstadt-RS-4106.jpg|right|thumb| Tanaw sa himpapawid ng [[Colonia]]]] [[Talaksan:Dusseldorfaire2.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Dusseldorfaire2.jpg/220px-Dusseldorfaire2.jpg|right|thumb| Tanaw sa himpapawid ng [[Düsseldorf]], ang kabesera ng estado ng Hilagang Renania-Westfalia]] [[Talaksan:Westfalenpark-100818-16757-Florian-Turm-cor.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Westfalenpark-100818-16757-Florian-Turm-cor.jpg/220px-Westfalenpark-100818-16757-Florian-Turm-cor.jpg|right|thumb| Tanaw sa himpapawid ng [[Dortmund]]]] [[Talaksan:Aerial_view_of_Essen.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Aerial_view_of_Essen.jpg/220px-Aerial_view_of_Essen.jpg|thumb| Tanaw sa himpapawid ng [[Essen, Alemanya|Essen]]]] Ang '''kalakhang rehiyon ng Rin-Ruhr''' o '''Rhine-Ruhr''' ({{Lang-de|Metropolregion Rhein-Ruhr}}) ay ang [[Mga kalakhang rehiyon ng Alemanya|pinakamalaking kalakhang rehiyon]] sa [[Alemanya]], na may higit sa sampung milyong naninirahan.<ref>{{Cite web |last=Öffentlichkeitsarbeit" |first=IT.NRW - Zentralbereich 14 "Marketing und |title=Information und Technik Nordrhein-Westfalen (IT.NRW) - Bevölkerungszahlen auf Basis des Zensus vom 9. Mai 2011 |url=https://www.it.nrw.de/statistik/a/daten/bevoelkerungszahlen_zensus/index.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160714144940/http://www.it.nrw.de/statistik/a/daten/bevoelkerungszahlen_zensus/index.html |archive-date=2016-07-14 |access-date=2018-03-25 |website=www.it.nrw.de |language=de}}</ref> Isang [[wiktionary:polycentric|polisentrikong]] [[konurbasyon]] na may ilang pangunahing konsentrasyon sa lungsod, ang rehiyon ay sumasaklaw sa isang lugar na {{Convert|7,268|km2}}, ganap na nasa loob ng pederal na estado ng [[Hilagang Renania-Westfalia]]. Ang kalakhang rehiyon ng Rin-Ruhr ay kumakalat mula sa [[Ruhr|Ruhr area]] ([[Dortmund]] - [[Essen, Alemanya|Essen]] - [[Duisburg]] - [[Bochum]]) sa hilaga hanggang sa mga urbanong pook ng mga lungsod ng [[Mönchengladbach]], [[Düsseldorf]] (ang kabesera ng estado), [[Wuppertal]], [[Leverkusen]], [[Colonia]] (ang pinakamalaki sa rehiyon at ang ikaapat na pinakamalaking lungsod ng Alemanya), at [[Bonn]] sa timog. Ang lokasyon ng Rin-Ruhr sa gitna ng Europeong [[Bughaw na Saging]] ay ginagawa itong mahusay na konektado sa iba pang mga pangunahing Europeong lungsod at kalakhang lugar tulad ng [[Randstad]], [[Diyamanteng Flamenco]] at [[Francfort Rin-Meno|Rehiyong Francfort Rin-Meno]]. Ang kalakhang pook ay pinangalanan pagkatapos ng mga Ilog [[Ilog Rin|Rin]] at [[Ruhr (ilog)|Ruhr]], na kung saan ay tumutukoy sa heograpikal na mga tampok ng rehiyon at sa kasaysayan nito pang-ekonomiyang gulugod. == Mga pagkakahati == Ang pinakamalaking lungsod sa Rhine-Ruhr area ay [[Colonia]], na may higit sa isang milyong mga naninirahan, na sinusundan ng [[Düsseldorf]], [[Dortmund]], at [[Essen, Alemanya|Essen]], bawat isa ay may bahagyang higit sa 575,250. == Mga sanggunian == {{Reflist|30em}} == Karagdagang pagbabasa == * {{cite book|last=Knapp|first=Wolfgang|title=The Rhine-Ruhr area in transformation: Towards a European metropolitan region?|publisher=European Planning Studies|year=1998}}  * {{cite book|last=Dieleman|first=Frans M.|author-link=Frans Dieleman|title=Randstad, Rhine-Ruhr and Flemish diamond as one polynucleated macro-region?|publisher=Blackwell Publishing|year=1998}}  * {{cite book|last=Blotevogel|first=Hans H.|title=The Rhine-Ruhr metropolitan region: Reality and discourse|publisher=European Planning Studies|year=1998}}  == Mga panlabas na link == * [https://web.archive.org/web/20160213205235/http://www.megacities.uni-koeln.de/ Megacities], [[Unibersidad ng Cologne]] * [https://archive.today/20130105215247/http://www.brd.nrw.de/BezRegDdorf/hierarchie/themen/Planung_und_Kommunales/Statistische_Daten/m_Die_Zukunft_gehoert_der_Metropolregion.php Die Zukunft gehört der Metropolregion Rhein-Ruhr], Pamahalaang Rehiyon ng Düsseldorf * [http://www.deutsche-metropolregionen.org/mitglieder/rhein-ruhr.html Rhein-Ruhr], Europäische Metropolregionen sa Deutschland * [http://www.uni-protokolle.de/nachrichten/id/153842/ Metropolregion Rhein-Ruhr - ein Kunstprodukt], Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung (BBR) {{Metropolregion Germany}}{{Mga lungsod sa Alemanya}}{{Megacities}} [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] prq8g45s7mezmo5dosxifj8poq11ak1 0 318684 1960665 2022-08-05T04:57:18Z Jojit fb 38 Nilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Lansangan]] sa [[Daanan]] mula sa redirect: Lansangan refers to road or street but daanan is a general term for passage way wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daanan]] fmemrs15u3toza6oq74dvd8a32aukan 0 318685 1960667 2022-08-05T04:59:31Z Ryomaandres 8044 Inilipat ni Ryomaandres ang pahinang [[Frankfurt]] sa [[Francfort del Meno]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Francfort del Meno]] 3qibwyf1pqd5u15o8exeyims4fgg3h1 0 318686 1960669 2022-08-05T05:01:22Z Ryomaandres 8044 Nilipat ni Ryomaandres ang pahinang [[Bavaria]] sa [[Baviera]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 318687 1960672 2022-08-05T05:02:50Z Ryomaandres 8044 Nilipat ni Ryomaandres ang pahinang [[Mainz]] sa [[Maguncia]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 318688 1960693 2022-08-05T05:08:36Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1097052191|Frankfurt Rhine-Main]]" wikitext text/x-wiki [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]] {{Infobox settlement|name=Kalakhang rehiyon ng Rin-Meno|native_name=<small>''Rhein-Main-Gebiet''</small>|image_map=Metropolregion Frankfurt-Rhein-Main.svg|mapsize=200px|map_caption=Mapa ng kalakhang rehiyon ng Rin-Meno|image_dot_map=|dot_mapsize=|dot_map_captio=|dot_x=|dot_y=|image_map1=|mapsize1=|map_caption1=|subdivision_type=Bansa|subdivision_name={{flag|Germany}}|subdivision_type1=[[Mga estado ng Alemanya|Estado]]|subdivision_name1={{flag|Hesse}}<br />{{flag|Rhineland-Palatinate}}<br />{{flag|Bavaria|striped}} ---- <!-- Politics ----------------->|government_footnotes=<ref>{{cite web |url=http://www.planungsverband.de/index.phtml?La=1&mNavID=1.100&object=tx%7c1169.342.1%7c1169.2.1 |title=Regionalverband FrankfurtRheinMain / |author=Regionalverband FrankfurtRheinMain |work=planungsverband.de}}{{dead link |date=December 2019 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref>|government_type=Frankfurt/Rhine-Main Conurbation Planning Association|leader_party=[[Christian Democratic Union (Germany)|CDU]]|leader_title=Verbandsdirektor|leader_name=Thomas Horn|established_title=|established_date=Abril 1, 2001|subdivision_type3=Mga pinakamalaking lungsod|subdivision_name3=[[Francfort del Meno]]<br />[[Wiesbaden]]<br />[[Mainz]]<br />[[Darmstadt]]|population_metro=5808518|area_metro_km2=14800|area_metro_sq_mi=|population_total=|population_note=|population_as_of=2019|population_footnotes=<ref name="statistik">{{cite web|title=Statistik-Viewer Metropolregion|periodical=|publisher=|url=https://service.region-frankfurt.de/ia/metropolregion/bevoelkerung/atlas.html|url-status=|access-date=2020-12-31|archive-url=|archive-date=|last=|date=2019-12-31|language=|pages=|quote=}}</ref>|population_density_metro_km2=auto|population_density_metro_sq_mi=<!-- General information --------------->|timezone=[[Central European Time|CET]]|utc_offset=+1|timezone_DST=|utc_offset_DST=|latd=|latm=|lats=|latNS=|longd=|longm=|longs=|longEW=|elevation_footnotes=<!--for references: use <ref> </ref> tags-->|elevation_max_m=|elevation_max_ft=|elevation_min_m=|elevation_min_ft=|blank_name_sec1=[[Gross metropolitan product|GMP]]|blank_info_sec1=2017|blank1_name_sec1=Nominal|blank1_info_sec1=€268 billion<ref>{{Cite web |url=https://www.statistik-bw.de/VGRdL/tbls/RV2014/R2B1.zip |title=Archived copy |access-date=2020-06-04 |archive-date=2018-11-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181108184359/https://www.statistik-bw.de/VGRdL/tbls/RV2014/R2B1.zip |url-status=dead }}</ref>|website=[http://www.planungsverband.de/ Planungsverband.de]|official_name=}} Ang '''Kalakhang Rehiyon ng''' '''Rin-Meno''', kadalasang simpleng tinutukoy bilang '''Francfort Rin-Meno''', '''pook Francfort Rin-Meno''' o '''pook Rin Meno''' (Aleman: ''Rhein-Main-Gebiet'' o ''Frankfurt/Rhein-Main'', pinaikling '''FRM'''), ay ang pangalawang- pinakamalaking [[Mga kalakhang rehiyon ng Alemanya|kalakhang rehiyon ng Alemanya]] pagkatapos ng [[Rin-Ruhr]], na may kabuuang populasyon na higit sa 5.8 milyon. Ang rehiyong kalakhan ay matatagpuan sa gitnang kanlurang bahagi ng Alemanya, at umaabot sa mga bahagi ng tatlong [[Länder ng Alemanya|estadong Aleman]]: [[Hesse]], [[Renania-Palatinado]], at [[Bavaria|Baviera]]. Ang pinakamalaking lungsod sa rehiyon ay ang [[Francfort del Meno]], [[Wiesbaden]], [[Maguncia]], [[Darmstadt]], [[Offenbach am Main|Offenbach]], [[Worms (Alemanya)|Worms]], [[Hanau]], at [[Aschaffenburg]]. Ang polisentrikong rehiyon ay pinangalanan pagkatapos ng pangunahing lungsod nito, ang Francfort, at ang dalawang ilog na [[Ilog Rin|Rin]] at [[Meno]]. Ang lugar ng Francfort Rin-Meno ay opisyal na itinalaga bilang isang Europeong Kalakhang rehiyon ng [[Ministeryo Federal ng Digital at Transportasyon|Ministeryo Federal ng Transportasyon, Gusali, at Usaping Urbano]] ng Alemanya at sumasaklaw sa isang lugar na humigit-kumulang {{Convert|13000|km2|sqmi}} . == Mga sanggunian == <references /> == Mga panlabas na link == * [http://www.pvfrm.de/ Planungsverband Ballungsraum Frankfurt/Rhein-Main ''Frankfurt/Rhine-Main Conurbation Planning Association''] * [https://web.archive.org/web/20060620082015/http://www.region-frankfurt-rheinmain.de/RheinMain/englisch/e_home.html Rehiyon Frankfurt RheinMain online - Gateway sa Europa] * [http://www.airportcity-frankfurt.com/ Frankfurt International Airport] * [http://www.rmv.de/ Rhein-Main Metropolitan Transit] * [http://www.wirtschaftsfoerderung-frankfurt.de/ Suporta sa Ekonomiya ng Frankfurt] * [http://www.planungsverband.de/media/custom/1169_819_1.PDF Frankfurt/Rhein-Main 2020 – ang European metropolitan region]{{Dead link|date=December 2019}}<sup class="noprint Inline-Template" data-ve-ignore="true"><span style="white-space: nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="Dead link tagged December 2019">permanenteng patay na link</span></nowiki>'' &#x5D;</span></sup> * [http://www.frankfurt.de/sixcms/media.php/738/Imagebrosch%C3%BCre%20Region2007.pdf Isang rehiyon - Walang hangganang mga posibilidad] {{Metropolregion Germany}}{{Mga lungsod sa Alemanya}} [[Kategorya:CS1 maint: archived copy as title]] ixzwpdmlhyvt2jt58puc6crjraqp87w 0 318689 1960696 2022-08-05T05:14:52Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1095359892|Fusion of Berlin and Brandenburg]]" wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Metropolregion-BerlinBrandenburg-Infrastruktur.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Metropolregion-BerlinBrandenburg-Infrastruktur.svg/220px-Metropolregion-BerlinBrandenburg-Infrastruktur.svg.png|thumb| Ang [[Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo]], na ang aglomerasyong Berlin ay nakatatak sa narangha.]] Ang kaisipan ng pagkakaisa sa mga [[Länder ng Alemanya|estadong Aleman]] ng [[Berlin]] at [[Brandeburgo|Brandenburgo]] ay nakakuha ng partikular na katanyagan mula noong [[muling pag-iisa ng Alemanya]]. Ang [[Berlin]] ay ganap na napapalibutan ng [[Brandeburgo|Brandenburgo]], na may malaking suburban na populasyon, na tinatawag na ''Speckgürtel''. Mayroong higit sa 225.000 residente ng Brandenburgo na namamasahe sa Berlin sa 2020<ref>{{Cite news |date=8 June 2021 |title=Die meisten Pendler in Deutschland: 225.000 Brandenburger fahren zur Arbeit nach Berlin |language=de |work=Märkische Allgemeine |url=https://www.maz-online.de/Brandenburg/Zwischen-Brandenburg-und-Berlin-gibt-es-bundesweit-die-meisten-Pendler#:~:text=Die%20meisten%20Pendlerinnen%20und%20Pendler,Westen%20(2019%3A%20415.000). |url-status=live |access-date=30 March 2022}}</ref> at ang mga estado ay nagbabahagi ng isang karaniwang kasaysayan, diyalekto, at kultura. Ang mga estado ay nagtutulungan nang husto, halimbawa, nagbabahagi sila ng isang pampublikong tagapagbalita (ang [[Rundfunk Berlin-Brandenburg|rbb]]), nagtutulungan sa mga usaping panghukuman, transportasyon (halimbawa, ang [[Paliparang Berlin Brandenburgo]] at ang [[Verkehrsverbund Berlin-Brandenburg]]) at sa pribadong sektor, halimbawa ang [[Gigafactory Berlin-Brandenburgo]]. Parehong ang [[Senado ng Berlin]] at ang [[Brandeburgo|pamahalaan ng estado ng Brandenburg]] ay sumang-ayon sa mas malapit na pakikipagtulungan. Ang dalawang estado, noong 2012, ay sumang-ayon sa 27 kontrata ng estado at 79 na administratibong kaayusan. Parehong ang [[Berlin]] at [[Brandeburgo|Brandenburgo]] ay pinangungunahan ng [[Sosyo-Demokratikong Partido ng Alemanya|Sosyo-Demokratikong Partido]] mula noong unang bahagi ng dekada 2000, kahit na ang kulturang pampolitika ng urbanong Berlin sa partikular ay ibang-iba. == Mga sanggunian == <references /> [[Kategorya:Berlin]] btc75qtmfcv6t5nhzlfc0e0vvvvqn60 1960711 1960696 2022-08-05T07:22:23Z Glennznl 73709 removed [[Category:Berlin]]; added [[Category:Kasaysayan ng Berlin]] using [[WP:HC|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Metropolregion-BerlinBrandenburg-Infrastruktur.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Metropolregion-BerlinBrandenburg-Infrastruktur.svg/220px-Metropolregion-BerlinBrandenburg-Infrastruktur.svg.png|thumb| Ang [[Kalakhang Rehiyon ng Berlin/Brandenburgo]], na ang aglomerasyong Berlin ay nakatatak sa narangha.]] Ang kaisipan ng pagkakaisa sa mga [[Länder ng Alemanya|estadong Aleman]] ng [[Berlin]] at [[Brandeburgo|Brandenburgo]] ay nakakuha ng partikular na katanyagan mula noong [[muling pag-iisa ng Alemanya]]. Ang [[Berlin]] ay ganap na napapalibutan ng [[Brandeburgo|Brandenburgo]], na may malaking suburban na populasyon, na tinatawag na ''Speckgürtel''. Mayroong higit sa 225.000 residente ng Brandenburgo na namamasahe sa Berlin sa 2020<ref>{{Cite news |date=8 June 2021 |title=Die meisten Pendler in Deutschland: 225.000 Brandenburger fahren zur Arbeit nach Berlin |language=de |work=Märkische Allgemeine |url=https://www.maz-online.de/Brandenburg/Zwischen-Brandenburg-und-Berlin-gibt-es-bundesweit-die-meisten-Pendler#:~:text=Die%20meisten%20Pendlerinnen%20und%20Pendler,Westen%20(2019%3A%20415.000). |url-status=live |access-date=30 March 2022}}</ref> at ang mga estado ay nagbabahagi ng isang karaniwang kasaysayan, diyalekto, at kultura. Ang mga estado ay nagtutulungan nang husto, halimbawa, nagbabahagi sila ng isang pampublikong tagapagbalita (ang [[Rundfunk Berlin-Brandenburg|rbb]]), nagtutulungan sa mga usaping panghukuman, transportasyon (halimbawa, ang [[Paliparang Berlin Brandenburgo]] at ang [[Verkehrsverbund Berlin-Brandenburg]]) at sa pribadong sektor, halimbawa ang [[Gigafactory Berlin-Brandenburgo]]. Parehong ang [[Senado ng Berlin]] at ang [[Brandeburgo|pamahalaan ng estado ng Brandenburg]] ay sumang-ayon sa mas malapit na pakikipagtulungan. Ang dalawang estado, noong 2012, ay sumang-ayon sa 27 kontrata ng estado at 79 na administratibong kaayusan. Parehong ang [[Berlin]] at [[Brandeburgo|Brandenburgo]] ay pinangungunahan ng [[Sosyo-Demokratikong Partido ng Alemanya|Sosyo-Demokratikong Partido]] mula noong unang bahagi ng dekada 2000, kahit na ang kulturang pampolitika ng urbanong Berlin sa partikular ay ibang-iba. == Mga sanggunian == <references /> [[Kategorya:Kasaysayan ng Berlin]] k07s9vvjf84viuq4sd9xxbag7nxwf2b 0 318690 1960697 2022-08-05T05:21:26Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1095497507|Tributary]]" wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Mouth_of_Nam_Khan.JPG|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Mouth_of_Nam_Khan.JPG/220px-Mouth_of_Nam_Khan.JPG|thumb| Ang [[Nam Khan]] ay dumadaloy sa [[Ilog Mekong|Mekong]] sa [[Luang Prabang]] sa [[Laos]].]] Ang '''tributaryo''',<ref>[http://www.physicalgeography.net/physgeoglos/t.html "tributary"]. PhysicalGeography.net, Michael Pidwirny & Scott Jones, 2009. Viewed 17 September 2012.</ref> o '''afluente''',<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/affluent "affluent"]. The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition. Houghton Mifflin Company, 2004. Viewed 30 September 2008.</ref> ay isang [[batis]] o [[ilog]] na dumadaloy sa mas malaking daloy o [[pangunahing tangkay]] (o magulang) na ilog o [[lawa]].<ref>{{Cite encyclopedia |title=Definition of TRIBUTARY |encyclopedia=[[Merriam-Webster]] |url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/tributary}}</ref> Ang isang tributaryo ay hindi direktang dumadaloy sa isang [[dagat]] o [[karagatan]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-4ndyH7u6T0C&pg=PA179|title=The Basics of Earth Science|last=Krebs|first=Robert E.|date=2003|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-31930-3}}</ref> Ang mga tributaryo at ang pangunahing tangkay na ilog ay umaagos sa nakapalibot na [[drainage basin]] ng ibabaw nito at tubig sa [[Tubig sa lupa|lupa]], na humahantong sa tubig palabas sa isang karagatan. Ang [[Irtysh]] ay isang punong sanga ng ilog [[Ob (ilog)|Ob]] at ito rin ang pinakamahabang sanga ng ilog sa mundo na may haba na {{Cvt|4248|km}} . Ang [[Ilog Madeira]] ay ang pinakamalaking tributaryong ilog sa dami sa mundo na may average na discharge na {{Convert|31200|m3/s|e6ft3/s|1}} . Ang [[Tagpuan (anyong tubig)|tagpuan]], kung saan nagtatagpo ang dalawa o higit pang [[anyong tubig]], ay karaniwang tumutukoy sa pagdugtong ng mga sanga. Ang kabaligtaran ng tributary ay isang [[Distributaryo|distributary]], isang ilog o batis na sumasanga at umaagos palayo sa pangunahing batis.<ref>[http://www.physicalgeography.net/physgeoglos/t.html "opposite to a tributary"]. PhysicalGeography.net, Michael Pidwirny & Scott Jones, 2009. Viewed 17 September 2012.</ref> Ang mga pamamahagi ay kadalasang matatagpuan sa mga [[delta ng ilog]]. == Mga sanggunian == {{Reflist}}{{Rivers, streams and springs}}{{Authority control}} [[Kategorya:Ilog]] [[Kategorya:Heograpiyang pisikal]] tt31uvjk5ohsbxxq3x8wveg5xgt2dec 10 318691 1960703 2022-08-05T06:41:07Z GinawaSaHapon 102500 Mula enwiki. wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{tsh|dist}} <!-- Please add categories at the bottom of this page, and interwikis at Wikidata (see Wikipedia:Wikidata) --> {{High-use| 65005 }} {{Lua|Module:distinguish}} == Description == The "distinguish" template produces a [[WP:HAT|hatnote]] to point out to our readers the existence of one or more articles whose title(s) is, or are, similar to the page in question. It is used in cases where the distinction between the titles is generally obvious and does not need further explanation. For those cases where an explanation is required, please use the templates {{tl|For}} and {{tl|About}}. For use on category pages, the corresponding template is {{Tl|Category distinguish}}. == Usage == Here is an example of its standard usage (used, for purposes of this example, with the placeholder article "Foo"; the following could be placed on a theoretical article named "Foo (song)", or perhaps one named "Fou" or "Fu"): {{tlx|distinguish|Foo}} → {{Distinguish|Foo}} This hatnote can be used to distinguish the topic from multiple other topics: {{tlx|distinguish|Foo|Bar}} → {{Distinguish|Foo|Bar}} {{tlx|distinguish|Foo|Bar|Baz}} → {{Distinguish|Foo|Bar|Baz}} It can also be used to customize the text that will appear. You may do this using the template's {{para|text}} parameter. For example, from the Wikipedia article on [[Phobos (mythology)]], an article about a Greek god that is also the name of one of the moons of Mars, and where the word "Phoebus", quite similar to "Phobos", has an altogether different meaning. Note that for ease of understanding, terms with parenthetical disambiguation should usually be [[WP:pipe|piped]]: {{tlx|distinguish|text {{=}} the Martian moon &#91;&#91;Phobos (moon)|Phobos]], or Phoebus, an epithet of the Greek god &#91;&#91;Apollo]]}} → {{Distinguish|text = the Martian moon [[Phobos (moon)|Phobos]], or Phoebus, an epithet of the Greek god [[Apollo]] }} Note that a final period is automatically added at the end of the sentence, and that only one blue link is used per disambiguated topic (i.e, do not type <code><nowiki>...an [[epithet]] of the [[Greek]] god [[Apollo]]. </nowiki></code> It may also be appropriate to place a similar hatnote on the article for [[Phobos (moon)]] to distinguish it from the article on [[Phobos (mythology)]] and the article on Apollo, though it is probably unnecessary to place yet another hatnote on the article on [[Apollo]], since most readers searching for "Apollo Phoebus" will get there by simply typing "Apollo" in the Wikipedia search box. When the target is a disambiguation page, display of the parentheses may be avoided by escaping the vertical bar using the [[Help:Magic words|magic word]] {{Tl|!}}: {{Tick}}{{tlx|distinguish|Crossfire (disambiguation)&#123;&#123;&#33;&#125;&#125;Crossfire}} → {{Distinguish|Crossfire (disambiguation){{!}}Crossfire}} The escape is necessary, otherwise the template will read the next text as another topic: {{Cross}}{{tlx|distinguish|Crossfire (disambiguation)|Crossfire}} → {{Distinguish|Crossfire (disambiguation)|Crossfire}} == When to use == This hatnote is generally used when readers have misspelled their desired title, and the error would be apparent by simply displaying the alternative term without further explanation. For example, consider a reader looking for the punctuation mark who instead ends up at [[coma]]: : [[Coma]] : {{Distinguish|Comma}} Readers are presumed to recognize that they actually wanted ''comma'' by merely looking at the spelling, and this case generally requires no further explanation. However, {{tlx|distinguish}} is not suitable when the difference is not readily apparent without additional details. Consider a reader looking for a game they believe is named Reversi: : {{cross}} [[Reversi]] : {{Distinguish|Reversis}} In the above hatnote, it is not generally apparent how the suggested Reversis is different from Reversi, which is also a game. In this case you should use {{tlx|about}} instead of {{tlc|distinguish}}. The difference is to provide explanation upfront without requiring the reader to click through and differentiate the terms on their own. : {{tick}} [[Reversi]] :: ''This article is about the board game. For the card game, see [[Reversis]].'' {{tlc|Distinguish}} should only be used when the ambiguity exists for a portion of the readership that is sufficient to warrant a hatnote. Care should be taken to [[WP:TRHAT|avoid trivial uses]]. == TemplateData == {{TemplateData header}} <templatedata> { "params": { "1": { "label": "Name of article", "description": "Name of article that you want to link to", "type": "wiki-page-name", "suggested": true }, "2": { "label": "Optional additional article to link (2)", "description": "Optional additional article to link", "type": "wiki-page-name" }, "3": { "label": "Optional additional article to link (3)", "description": "Optional additional article to link", "type": "wiki-page-name" }, "4": { "label": "Optional additional article to link (4)", "description": "Optional additional article to link", "type": "wiki-page-name" }, "text": { "label": "Custom text", "description": "Custom message in wikitext; e.g. \"[[foo]] and [[Bar (computer science)|bar]]\" produces \"Not to be confused with [[foo]] and [[Bar (computer science)|bar]].\"", "type": "string" }, "selfref": { "label": "Self reference", "description": "If set, marks note as being a self reference, to not be shown when content is reused", "type": "boolean" } }, "description": "A hatnote used when there is an ambiguity in an article's title.", "paramOrder": [ "1", "2", "3", "4", "text", "selfref" ], "format": "inline" } </templatedata> == Redirects == * {{tl|Confused}} * {{tl|Confuse}} * {{tl|Misspelling}} * {{tl|Nottobeconfusedwith}} * {{tl|Ntbcw}} == See also == * {{tl|About}} * {{tl|Category distinguish}} * {{tl|For}} * {{tl|Redirect}} * {{tl|R from misspelling}} {{Hatnote templates}} <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Add categories below this line, and interwikis at Wikidata --> [[Category:Disambiguation and redirection templates]] [[Category:Hatnote templates]] }}</includeonly> cxzuc9ogkjdsrjijclwvncbka1hr2qc 1960712 1960703 2022-08-05T07:32:43Z GinawaSaHapon 102500 Sinalin ang docs. wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{High-use| 65005 }} {{Lua|Module:distinguish}} {{hatnote|Bahagyang sinalin sa [[:en:Template:Distinguish/doc|pahina nito sa Ingles]].}} {{tsh|dist|lito}} <!-- Please add categories at the bottom of this page, and interwikis at Wikidata (see Wikipedia:Wikidata) --> == Patungkol == Gumagawa ang padron na ito ng isang [[:enWP:HAT|hatnote]] para ituro ang mga mambabasa sa isa o higit pang mga artikulong katulad sa pahinang meron nito. Ginagamit ito sa mga kaso kung saan ang pagkakaiba ay halata at hindi na kailangan pa ng dagdag na paliwanag. Para sa mga kaso kung saan kinakailangan ng isang paliwanag, pakigamit po ang mga padron na {{tl|For}} at {{tl|About}}. Para naman po sa mga pahina ng kategorya, ang akmang padron para rito ay ang {{tl|Category distinguish}} === Paggamit === Nasa baba ang isang halimbawa ng tamang paggamit nito. Sa halimbawang ito, ipagpalagay na nasa artikulong "Fou" tayo, na pwedeng ikalito ng mambabasa sa artikulong "Foo". {{tlx|Lito|Foo}} → {{Lito|Foo}} Hindi limitado ang padron na ito sa iisang paksa. {{tlx|Lito|Foo|Bar}} → {{Lito|Foo|Bar}} {{tlx|Lito|Foo|Bar|Baz}} → {{Lito|Foo|Bar|Baz}} Magagamit din ito para baguhin ang tekstong lalabas. Magagawa mo ito sa pamamagitan ng paggamit sa parameter na {{para|text}} ng padron. Nasa baba ang isang halimbawa: {{tlx|Lito|text{{=}} &#91;&#91;Phobos (moon)|Phobos]], isa sa dalawang buwan ng Mars, o kay Phoebus, isang epithet ng Griyegong diyos na si &#91;&#91;Apollo]]}} → {{Lito|text= [[Phobos (buwan)|Phobos]], isa sa dalawang buwan ng Mars, o kay Phoebus, isang epithet ng Griyegong diyos na si [[Apollo]]}} Pansinin na kusang nagdadagdag ang padron ng tuldok sa dulo ng pangungusap, at tanging isang kulay asul na link lang ang dapat gamitin kada paksa (sa madaling salita, hindi dapat ganito: <code><nowiki>...isang [[epithet]] ng [[Griyegong]] diyos na si [[Apollo]].</nowiki></code>). Kapag isang paglilinaw ang pahinang tinuturo, pwedeng maiwasan ang pagpakita sa parenthesis sa pamamagitan ng pag-escape sa vertical bar gamit ang [[:en:Help:Magic words|magic word]] na {{Tl|!}}: {{Tick}} {{tlx|Lito|Crossfire (paglilinaw)&#123;&#123;&#33;&#125;&#125;Crossfire}} → {{Lito|Crossfire (paglilinaw){{!}}Crossfire}} Mahalaga ang escape dito, kasi kundi, babasahin ito ng padron bilang isa pang paksa: {{Cross}} {{tlx|Lito|Crossfire (paglilinaw)|Crossfire}} → {{Lito|Crossfire (paglilinaw)|Crossfire}} === Kailan gagamitin === Madalas ginagamit ang hatnote na ito kapag mali ang pamagat na nalagay ng mambabasa, at halatang-halata ang pagkakamaling yon. Kunwari, balak basahin ng mambabasa ang tungkol sa [[mangga]], pero nagkamali siya ng nalagay at napunta siya tuloy sa [[manga]]. Sa kasong ito, pwede tayong maglagay ng isang hatnote sa parehong pahina: : Sa [[mangga]]: : {{Lito|manga}} : Sa [[manga]]: : {{Lito|mangga}} Ipinagpalagay dito na mali ang napuntahang pahina ng mambabasa, at hindi na kailangang linawin pa nang husto kung ano ang pagkakamaling yon. <!-- Palitan ito ng isang aktwal na kaso dito sa tlwiki. --> Gayunpaman, hindi dapat gamitin ang {{tlx|distinguish}} para sa mga kaso kung saan ang pagkakaiba ay hindi halata. Pansinin ang kasong ito: parehong laro ang [[reversis]] at [[reversi]]. : {{cross}} Sa [[Reversi]]: : {{Lito|Reversis}} Hindi halata sa unang tingin kung ano ang pinagkaiba ng dalawa. Sa kasong ito, mas akmang gamitin ang {{tlx|about}}, dahil kaya nitong magbigay ng paliwanag sa mambabasa. : {{tick}} Sa [[Reversi]]: :: {{about|larong ginagamitan ng board|larong ginagamitan ng card|Reversis}} == TemplateData == {{TemplateData header}} <templatedata> { "params": { "1": { "label": "Artikulo", "description": "Artikulong gusto mong i-link", "type": "wiki-page-name", "suggested": true }, "2": { "label": "Karagdagang artikulong ili-link (2)", "description": "Karagdagang artikulong ili-link (opsyonal).", "type": "wiki-page-name" }, "3": { "label": "Karagdagang artikulong ili-link (3)", "description": "Karagdagang artikulong ili-link (opsyonal).", "type": "wiki-page-name" }, "4": { "label": "Karagdagang artikulong ili-link (4)", "description": "Karagdagang artikulong ili-link (opsyonal).", "type": "wiki-page-name" }, "text": { "label": "Custom na text", "description": "Gagamiting text sa wikitext jmbes ang default na \"Wag ikalito sa...\".", "type": "string" }, "selfref": { "label": "Sangguni sa sarili", "description": "Kung nakatakda, minamarkahan ang naturang note bilang sumasangguni sa sarili, hindi ipapakita kung ginagamit muli ang nilalaman.", "type": "boolean" } }, "description": "Hatnote na pwedeng gamitin para linawin ang pagkakaiba sa pamagat ng dalawang artikulo.", "paramOrder": [ "1", "2", "3", "4", "text", "selfref" ], "format": "inline" } </templatedata> == Mga redirect == <!-- Paki-update kung may mga baging redirect. --> * {{tl|Confused}} * {{tl|Confuse}} * {{tl|Distinguish}} == Tingnan din == * {{tl|About}} * {{tl|Category distinguish}} * {{tl|For}} * {{tl|Redirect}} * {{tl|R from misspelling}} <!-- {{Hatnote templates}} --> <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Add categories below this line, and interwikis at Wikidata --> [[Kategorya:Mga padron sa paglilinaw at pag-redirect]] [[Kategorya:Mga padron na hatnote]] }}</includeonly> o6yn3giv74rjdnvpvvt7yss0ain37t1 1960713 1960712 2022-08-05T07:33:53Z GinawaSaHapon 102500 /* Patungkol */ wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{High-use| 65005 }} {{Lua|Module:distinguish}} {{hatnote|Bahagyang sinalin sa [[:en:Template:Distinguish/doc|pahina nito sa Ingles]].}} {{tsh|dist|lito}} <!-- Please add categories at the bottom of this page, and interwikis at Wikidata (see Wikipedia:Wikidata) --> == Patungkol == Gumagawa ang padron na ito ng isang [[:en:WP:HAT|hatnote]] para ituro ang mga mambabasa sa isa o higit pang mga artikulong katulad sa pahinang meron nito. Ginagamit ito sa mga kaso kung saan ang pagkakaiba ay halata at hindi na kailangan pa ng dagdag na paliwanag. Para sa mga kaso kung saan kinakailangan ng isang paliwanag, pakigamit po ang mga padron na {{tl|For}} at {{tl|About}}. Para naman po sa mga pahina ng kategorya, ang akmang padron para rito ay ang {{tl|Category distinguish}} === Paggamit === Nasa baba ang isang halimbawa ng tamang paggamit nito. Sa halimbawang ito, ipagpalagay na nasa artikulong "Fou" tayo, na pwedeng ikalito ng mambabasa sa artikulong "Foo". {{tlx|Lito|Foo}} → {{Lito|Foo}} Hindi limitado ang padron na ito sa iisang paksa. {{tlx|Lito|Foo|Bar}} → {{Lito|Foo|Bar}} {{tlx|Lito|Foo|Bar|Baz}} → {{Lito|Foo|Bar|Baz}} Magagamit din ito para baguhin ang tekstong lalabas. Magagawa mo ito sa pamamagitan ng paggamit sa parameter na {{para|text}} ng padron. Nasa baba ang isang halimbawa: {{tlx|Lito|text{{=}} &#91;&#91;Phobos (moon)|Phobos]], isa sa dalawang buwan ng Mars, o kay Phoebus, isang epithet ng Griyegong diyos na si &#91;&#91;Apollo]]}} → {{Lito|text= [[Phobos (buwan)|Phobos]], isa sa dalawang buwan ng Mars, o kay Phoebus, isang epithet ng Griyegong diyos na si [[Apollo]]}} Pansinin na kusang nagdadagdag ang padron ng tuldok sa dulo ng pangungusap, at tanging isang kulay asul na link lang ang dapat gamitin kada paksa (sa madaling salita, hindi dapat ganito: <code><nowiki>...isang [[epithet]] ng [[Griyegong]] diyos na si [[Apollo]].</nowiki></code>). Kapag isang paglilinaw ang pahinang tinuturo, pwedeng maiwasan ang pagpakita sa parenthesis sa pamamagitan ng pag-escape sa vertical bar gamit ang [[:en:Help:Magic words|magic word]] na {{Tl|!}}: {{Tick}} {{tlx|Lito|Crossfire (paglilinaw)&#123;&#123;&#33;&#125;&#125;Crossfire}} → {{Lito|Crossfire (paglilinaw){{!}}Crossfire}} Mahalaga ang escape dito, kasi kundi, babasahin ito ng padron bilang isa pang paksa: {{Cross}} {{tlx|Lito|Crossfire (paglilinaw)|Crossfire}} → {{Lito|Crossfire (paglilinaw)|Crossfire}} === Kailan gagamitin === Madalas ginagamit ang hatnote na ito kapag mali ang pamagat na nalagay ng mambabasa, at halatang-halata ang pagkakamaling yon. Kunwari, balak basahin ng mambabasa ang tungkol sa [[mangga]], pero nagkamali siya ng nalagay at napunta siya tuloy sa [[manga]]. Sa kasong ito, pwede tayong maglagay ng isang hatnote sa parehong pahina: : Sa [[mangga]]: : {{Lito|manga}} : Sa [[manga]]: : {{Lito|mangga}} Ipinagpalagay dito na mali ang napuntahang pahina ng mambabasa, at hindi na kailangang linawin pa nang husto kung ano ang pagkakamaling yon. <!-- Palitan ito ng isang aktwal na kaso dito sa tlwiki. --> Gayunpaman, hindi dapat gamitin ang {{tlx|distinguish}} para sa mga kaso kung saan ang pagkakaiba ay hindi halata. Pansinin ang kasong ito: parehong laro ang [[reversis]] at [[reversi]]. : {{cross}} Sa [[Reversi]]: : {{Lito|Reversis}} Hindi halata sa unang tingin kung ano ang pinagkaiba ng dalawa. Sa kasong ito, mas akmang gamitin ang {{tlx|about}}, dahil kaya nitong magbigay ng paliwanag sa mambabasa. : {{tick}} Sa [[Reversi]]: :: {{about|larong ginagamitan ng board|larong ginagamitan ng card|Reversis}} == TemplateData == {{TemplateData header}} <templatedata> { "params": { "1": { "label": "Artikulo", "description": "Artikulong gusto mong i-link", "type": "wiki-page-name", "suggested": true }, "2": { "label": "Karagdagang artikulong ili-link (2)", "description": "Karagdagang artikulong ili-link (opsyonal).", "type": "wiki-page-name" }, "3": { "label": "Karagdagang artikulong ili-link (3)", "description": "Karagdagang artikulong ili-link (opsyonal).", "type": "wiki-page-name" }, "4": { "label": "Karagdagang artikulong ili-link (4)", "description": "Karagdagang artikulong ili-link (opsyonal).", "type": "wiki-page-name" }, "text": { "label": "Custom na text", "description": "Gagamiting text sa wikitext jmbes ang default na \"Wag ikalito sa...\".", "type": "string" }, "selfref": { "label": "Sangguni sa sarili", "description": "Kung nakatakda, minamarkahan ang naturang note bilang sumasangguni sa sarili, hindi ipapakita kung ginagamit muli ang nilalaman.", "type": "boolean" } }, "description": "Hatnote na pwedeng gamitin para linawin ang pagkakaiba sa pamagat ng dalawang artikulo.", "paramOrder": [ "1", "2", "3", "4", "text", "selfref" ], "format": "inline" } </templatedata> == Mga redirect == <!-- Paki-update kung may mga baging redirect. --> * {{tl|Confused}} * {{tl|Confuse}} * {{tl|Distinguish}} == Tingnan din == * {{tl|About}} * {{tl|Category distinguish}} * {{tl|For}} * {{tl|Redirect}} * {{tl|R from misspelling}} <!-- {{Hatnote templates}} --> <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Add categories below this line, and interwikis at Wikidata --> [[Kategorya:Mga padron sa paglilinaw at pag-redirect]] [[Kategorya:Mga padron na hatnote]] }}</includeonly> 4ejlj2bz6kjg4u1kqiulula5fry0ba9 0 318692 1960704 2022-08-05T06:44:55Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1099824516|Kingdom of Prussia]]" wikitext text/x-wiki   Ang '''Kaharian ng Prusya''' ({{Lang-de|Königreich Preußen}}, {{IPA-de|ˌkøːnɪkʁaɪ̯ç ˈpʁɔɪ̯sn̩|pron|De-Königreich Preußen.ogg}}) ay isang [[Monarkiya|kahariang]] [[Länder ng Alemanya|Aleman]] na bumubuo sa estado ng [[Prusya]] sa pagitan ng 1701 at 1918.<ref name="Marriott">[[Marriott, J. A. R.]], and Charles Grant Robertson. </ref> Ito ang nagtutulak na puwersa sa likod ng [[pag-iisa ng Alemanya]] noong 1871 at ang nangungunang estado ng [[Imperyong Aleman]] hanggang sa [[Kudeta sa Prusya noong 1932|pagbuwag nito noong 1918]].<ref name="Marriott" /> Bagaman kinuha ang pangalan nito mula sa [[Prusya (rehiyon)|rehiyong tinatawag na Prussia]], ito ay nakabase sa [[Margrabyato ng Brandenburgo]]. Ang kabesera nito ay [[Berlin]].<ref>{{Cite web |title=Prussia {{!}} History, Maps, & Definition |url=https://www.britannica.com/place/Prussia |access-date=2020-11-02 |website=Encyclopedia Britannica |language=en}}</ref> Ang [[Talaan ng mga monarko ng Prusya|mga hari ng Prusya]] ay mula sa [[Pamilya Hohenzollern]]. Ang [[Brandenburgo-Prusya]], hinalinhan ng kaharian, ay naging kapangyarihang militar sa ilalim ni [[Federico Guillermo, Elektor ng Brandenburgo]], na kilala bilang "Ang Dakilang Elektor".<ref>Fueter, Eduard (1922). </ref><ref>Danilovic, Vesna. </ref><ref>[http://gh.oxfordjournals.org/content/12/3/286.full.pdf]{{Dead link|date=May 2021}} Aping the Great Powers: Frederick the Great and the Defence of Prussia's International Position 1763–86, Pp. 286–307.</ref><ref>[http://history.wisc.edu/mosse/george_mosse/summaries/history119_lecture19.htm] The Rise of Prussia {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100610094351/http://history.wisc.edu/mosse/george_mosse/summaries/history119_lecture19.htm|date=June 10, 2010}}</ref> Bilang isang kaharian, ipinagpatuloy ng Prusya ang pag-angat nito sa kapangyarihan, lalo na sa panahon ng paghahari ni [[Federico II ng Prusya|Federico II]], na mas kilala bilang Federico ang Dakila, na siyang ikatlong anak ni [[Federico Guillermo I ng Prusya|Federico Guillermo I]].<ref name="Horn">Horn, D. B. "The Youth of Frederick the Great 1712–30." </ref> Si Federico ang Dakila ay naging instrumento sa pagsisimula ng [[Pitong Taong Digmaan]] (1756–63), na humawak ng kaniyang sarili laban sa [[Monarkiya ng Habsburgo|Austria]], [[Imperyong Ruso|Rusya]], [[Kaharian ng Pransiya|Pransiya]], at [[Suwesya]] at itinatag ang papel ng Prusya sa mga estadong Aleman, pati na rin ang pagtatatag ng bansa bilang isang Europeong [[Bansang makapangyarihan|dakilang kapangyarihan]].<ref>Horn, D. B. "The Seven Years' War." </ref> Matapos maihayag ang kapangyarihan ng Prusya, ito ay itinuturing na isang pangunahing kapangyarihan sa mga estadong Aleman. Sa buong sumunod na daang taon, nagpatuloy ang Prusya upang manalo ng maraming laban at maraming digmaan.<ref>Atkinson, C. T. ''A History of Germany, 1715–1815''. </ref> Dahil sa kapangyarihan nito, patuloy na sinubukan ng Prusya na pag-isahin ang lahat ng mga estadong Aleman (hindi kasama ang mga kantong Aleman sa [[Suwisa]]) sa ilalim ng pamamahala nito, at kung ang Austria ay isasama sa naturang pinag-isang domain ng Aleman ay isang patuloy na usapin. == Mga sanggunian == '''Mga Tala'''{{Reflist}} [[Kategorya:Mga dating bansa]] [[Kategorya:Dating kaharian sa Europa]] [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Aleman ng CS1 (de)]] [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Aleman]] [[Kategorya:Pages using infobox country or infobox former country with the symbol caption or type parameters]] 9kv0pe56ps3skuwxnor5iot0l156u0a 1960706 1960704 2022-08-05T07:13:43Z Glennznl 73709 wikitext text/x-wiki {{Infobox country | conventional_long_name = Kaharian ng Prusya | native_name = {{native name|de|Königreich Preußen|paren=omit}} | common_name = Prusya | image_flag = Flag of Prussia (1892-1918).svg | flag_type_article = Flag of Prussia | flag_type = Flag<br>(1892–1918) | image_coat = File:Coat of Arms of the Kingdom of Prussia 1873-1918.svg | symbol_type_article = Coat of arms of Prussia | symbol_type = Coat of arms<br>(1873–1918)| | status = Vassal | empire = Holy Roman Empire | status_text = {{plainlist| *[[States of the German Confederation|State]] of the [[German Confederation]]<br>{{small|(partly, 1815–1866)}} *[[States of the North German Confederation|State]] of the [[North German Confederation]]<br>{{small|(1867–1871)}} *[[List of states of the German Empire|Federal State]] of the [[German Empire]]<br>{{small|(1871–1918)}}}} | year_start = 1701 | year_end = 1918 | national_motto = | national_anthem = ''{{lang|de|[[Preußenlied]]}}''<br>{{small|"''Song of Prussia''"}}<hr/>'''Royal anthem:'''<br>"{{lang|de|[[Heil dir im Siegerkranz]]}}"<br />{{small|"''Hail to thee in the Victor's Crown''"}}{{parabr}}{{center|[[File:Heil Dir Im Siegerkranz (old recording).ogg]]}}{{parabr}} | image_map = Prussia in the German Reich (1871).svg | image_map_caption = The Kingdom of Prussia within the [[German Empire]] between 1871 and 1918 | capital = {{plainlist| *[[Berlin]] *[[Königsberg]] {{small|(In 1806)}}}} <!--|latd=52 |latm=31 |latNS=N |longd=13 |longm=24 |longEW=E-->| common_languages = '''Official:'''<br>German {{hidden |style=font-size:100%;padding:0.25em 0 0; |headerstyle=text-align:left;font-weight:normal; |header = '''Minorities:''' |content = {{unbulleted list|[[Low German language|Low German]] |[[Polish language|Polish]] |[[Danish language|Danish]]|[[Frisian languages|Frisian]] |[[Lithuanian language|Lithuanian]] |[[Lower Sorbian language|Lower Sorbian]] |[[Kashubian language|Kashubian]] | [[Polabian language|Polabian]]}} }} | religion = '''Majority:'''<br>[[Protestantism]] -Official-<ref>{{cite book|title=Religion and the Rise of Nationalism: A Profile of an East-Central European City|first=Robert |last=E. Alvis|year=2005| isbn=9780815630814| page =133|publisher=Syracuse University Press|quote=}}</ref> ([[Lutheran]] and [[Calvinist]]; since 1817 [[Prussian Union of churches|Prussian United]])<br>{{hidden|'''Minorities:'''|[[Catholicism]], [[Judaism]]|style=font-size:100%;padding:0.25em 0 0; |headerstyle=text-align:left;font-weight:normal;}} | government_type = {{plainlist| *[[Absolute monarchy]] (until 1848) *[[Constitutional monarchy]] (from 1848)}} | title_leader = [[List of monarchs of Prussia|King]] | leader1 = [[Frederick I of Prussia|Frederick I]] {{small|(first)}} | year_leader1 = 1701–1713 | leader2 = [[Wilhelm II of Prussia|Wilhelm II]] {{small|(last)}} | year_leader2 = 1888–1918 | title_deputy = {{nowrap|[[Minister-President of Prussia|Minister-President]]{{ref|a|a}}}} | deputy1 = [[Adolf Heinrich von Arnim-Boitzenburg|Adolf Heinrich]] {{small|(first)}} | year_deputy1 = 1848 | deputy2 = [[Prince Maximilian of Baden|Max von Baden]] {{small|(last)}} | year_deputy2 = 1918 | legislature = ''{{lang|de|[[Landtag of Prussia|Landtag]]}}'' | house1 = ''{{lang|de|[[Prussian House of Lords|Herrenhaus]]}}'' | house2 = ''{{lang|de|[[Prussian House of Representatives|Abgeordnetenhaus]]}}'' | era = {{unbulleted list |[[New Imperialism]] |[[World War I]]}} | event_start = {{nowrap|[[Coronations in Europe#Prussia|Coronation]] of [[Frederick I of Prussia|Frederick I]]}} | date_start = 18 January | event1 = {{nowrap|[[Battle of Jena–Auerstedt]]}} | date_event1 = 14 October 1806 | event2 = [[Congress of Vienna]] | date_event2 = 9 June 1815 | event3 = {{nowrap|[[Constitution of Prussia (1848)|Constitution adopted]]}} | date_event3 = 5 December 1848 | event4 = [[Unification of Germany|Germany unified]] | date_event4 = 18 January 1871 | event_end = {{nowrap|[[William II, German Emperor|Wilhelm II]] [[abdication|abdicated]]{{ref|b|b}}}} | date_end = 28 November | event_post = [[Treaty of Versailles]] | date_post = 28 June 1919 | stat_year1 = 1756<ref>Ernest John Knapton. "Revolutionary and Imperial France, 1750-1815." Scribner: 1971. Page 12.</ref> | stat_pop1 = 4,500,000 | stat_year2 = 1816<ref name="schutz">{{cite web |title=Königreich Preußen (1701–1918) |url=http://www.deutsche-schutzgebiete.de/koenigreich_preussen.htm |language=de |access-date=2007-05-02}}</ref> | stat_pop2 = 10,349,031 | stat_year3 = 1871<ref name="schutz"/> | stat_pop3 = 24,689,000 | stat_year4 = 1910<ref>{{cite web |title=German Empire: administrative subdivision and municipalities, 1900 to 1910 |url=http://www.gemeindeverzeichnis.de/gem1900/gem1900.htm?gem1900_2.htm |language=de |access-date=2007-05-02}}</ref> | stat_pop4 = 40,169,219 | stat_area3 = 348779 | currency = {{unbulleted list|style=white-space:nowrap; |{{small|1701–1750}} {{lang|de|[[Reichsthaler]]}} |{{small|1750–1857}} {{lang|de|[[Prussian thaler|Thaler]]}} |{{small|1857–1873}} {{lang|de|[[Prussian vereinsthaler|Vereinsthaler]]}} |{{small|1873–1914}} {{lang|de|[[German gold mark|Goldmark]]}} |{{small|1914–1918}} {{lang|de|[[German Papiermark|Papiermark]]}} }} | p1 = Holy Roman Empire | flag_p1 = Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1400-1806).svg | p2 = Polish–Lithuanian Commonwealth | flag_p2 = Royal Banner of Stanisław II of Poland.svg | border_p2 = no | p3 = Duchy of Prussia | flag_p3 = Flag of Ducal Prussia.svg | p4 = Brandenburg-Prussia | image_p4 = [[File:Brandenburg-Prussia.svg|30px|link=Brandenburg-Prussia]] | p5 = Royal Prussia | flag_p5 = Flag of Prussia (1466-1772) Lob.svg | p6 = Free City of Danzig (Napoleonic){{!}}{{nowrap|Free City of Danzig}} | flag_p6 = Gdansk flag.svg | p7 = Swedish Pomerania | flag_p7 = Naval Ensign of Sweden.svg | border_p7 = no | p8 = Electorate of Hesse | flag_p8 = Flag of Hesse.svg | p9 = Free City of Frankfurt | flag_p9 = Flag of the Free City of Frankfurt.svg | p10 = Duchy of Nassau | flag_p10 = Flagge Herzogtum Nassau (1806-1866).svg | p11 = Kingdom of Hanover | flag_p11 = Flag of Hanover 1837-1866.svg | p12 = Duchy of Holstein | flag_p12 = Merchant Ensign of Holstein-Gottorp (Lions sinister).svg | border_p12 = no | p13 = Duchy of Schleswig | flag_p13 = Flag of Schleswig.svg | p14 = Saxe-Lauenburg | flag_p14 = Flag of Lauenburg.svg | p15 = Duchies of Silesia | flag_p15 = Banner of the Duchy of Silesia.svg | s1 = Free State of Prussia | flag_s1 = Flag of Prussia (1918–1933).svg | s2 = Free City of Danzig | flag_s2 = Flag of the Free City of Danzig.svg | s3 = Second Polish Republic | s4 = Weimar Republic | s5 = First Czechoslovak Republic | flag_s3 = Flag of Poland (1928–1980).svg | flag_s4 = Flag of Germany.svg | flag_s5 = Flag of Czech Republic.svg | s6 = Belgium | flag_s6 = Flag of Belgium.svg | s7 = Denmark | flag_s7 = Flag of Denmark.svg | s8 = Lithuania | flag_s8 = Flag of Lithuania.svg | footnotes = {{unbulleted list|{{longitem|{{note|a|a}} During the [[North German Confederation]] and [[German Empire]] (1867–1918), the Minister-President of Prussia was also the [[Chancellor of Germany]].}} |{{note|b|b}} [[s:Statement of Abdication|Statement of Abdication of William II]]}} | demonym = | area_km2 = | area_rank = | GDP_PPP = | GDP_PPP_year = | HDI = | HDI_year = }} Ang '''Kaharian ng Prusya''' ({{Lang-de|Königreich Preußen}}, {{IPA-de|ˌkøːnɪkʁaɪ̯ç ˈpʁɔɪ̯sn̩|pron|De-Königreich Preußen.ogg}}) ay isang [[Monarkiya|kahariang]] [[Länder ng Alemanya|Aleman]] na bumubuo sa estado ng [[Prusya]] sa pagitan ng 1701 at 1918.<ref name="Marriott">[[Marriott, J. A. R.]], and Charles Grant Robertson. </ref> Ito ang nagtutulak na puwersa sa likod ng [[pag-iisa ng Alemanya]] noong 1871 at ang nangungunang estado ng [[Imperyong Aleman]] hanggang sa [[Kudeta sa Prusya noong 1932|pagbuwag nito noong 1918]].<ref name="Marriott" /> Bagaman kinuha ang pangalan nito mula sa [[Prusya (rehiyon)|rehiyong tinatawag na Prussia]], ito ay nakabase sa [[Margrabyato ng Brandenburgo]]. Ang kabesera nito ay [[Berlin]].<ref>{{Cite web |title=Prussia {{!}} History, Maps, & Definition |url=https://www.britannica.com/place/Prussia |access-date=2020-11-02 |website=Encyclopedia Britannica |language=en}}</ref> Ang [[Talaan ng mga monarko ng Prusya|mga hari ng Prusya]] ay mula sa [[Pamilya Hohenzollern]]. Ang [[Brandenburgo-Prusya]], hinalinhan ng kaharian, ay naging kapangyarihang militar sa ilalim ni [[Federico Guillermo, Elektor ng Brandenburgo]], na kilala bilang "Ang Dakilang Elektor".<ref>Fueter, Eduard (1922). </ref><ref>Danilovic, Vesna. </ref><ref>[http://gh.oxfordjournals.org/content/12/3/286.full.pdf]{{Dead link|date=May 2021}} Aping the Great Powers: Frederick the Great and the Defence of Prussia's International Position 1763–86, Pp. 286–307.</ref><ref>[http://history.wisc.edu/mosse/george_mosse/summaries/history119_lecture19.htm] The Rise of Prussia {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100610094351/http://history.wisc.edu/mosse/george_mosse/summaries/history119_lecture19.htm|date=June 10, 2010}}</ref> Bilang isang kaharian, ipinagpatuloy ng Prusya ang pag-angat nito sa kapangyarihan, lalo na sa panahon ng paghahari ni [[Federico II ng Prusya|Federico II]], na mas kilala bilang Federico ang Dakila, na siyang ikatlong anak ni [[Federico Guillermo I ng Prusya|Federico Guillermo I]].<ref name="Horn">Horn, D. B. "The Youth of Frederick the Great 1712–30." </ref> Si Federico ang Dakila ay naging instrumento sa pagsisimula ng [[Pitong Taong Digmaan]] (1756–63), na humawak ng kaniyang sarili laban sa [[Monarkiya ng Habsburgo|Austria]], [[Imperyong Ruso|Rusya]], [[Kaharian ng Pransiya|Pransiya]], at [[Suwesya]] at itinatag ang papel ng Prusya sa mga estadong Aleman, pati na rin ang pagtatatag ng bansa bilang isang Europeong [[Bansang makapangyarihan|dakilang kapangyarihan]].<ref>Horn, D. B. "The Seven Years' War." </ref> Matapos maihayag ang kapangyarihan ng Prusya, ito ay itinuturing na isang pangunahing kapangyarihan sa mga estadong Aleman. Sa buong sumunod na daang taon, nagpatuloy ang Prusya upang manalo ng maraming laban at maraming digmaan.<ref>Atkinson, C. T. ''A History of Germany, 1715–1815''. </ref> Dahil sa kapangyarihan nito, patuloy na sinubukan ng Prusya na pag-isahin ang lahat ng mga estadong Aleman (hindi kasama ang mga kantong Aleman sa [[Suwisa]]) sa ilalim ng pamamahala nito, at kung ang Austria ay isasama sa naturang pinag-isang domain ng Aleman ay isang patuloy na usapin. == Mga sanggunian == '''Mga Tala'''{{Reflist}} [[Kategorya:Mga dating bansa]] [[Kategorya:Dating kaharian sa Europa]] [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Aleman ng CS1 (de)]] [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Aleman]] [[Kategorya:Pages using infobox country or infobox former country with the symbol caption or type parameters]] hu0v8f17tfklrldn4wc0pwifyc0w3kx 0 318693 1960708 2022-08-05T07:14:38Z Glennznl 73709 Ikinakarga sa [[Kaharian ng Prusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Kaharian ng Prusya]] 70o848rkt2115t2msshk3lwufpfh8c0 0 318694 1960709 2022-08-05T07:15:40Z Glennznl 73709 Ikinakarga sa [[Kaharian ng Prusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Kaharian ng Prusya]] 70o848rkt2115t2msshk3lwufpfh8c0 10 318695 1960714 2022-08-05T07:41:27Z GinawaSaHapon 102500 Mula enwiki. wikitext text/x-wiki {{documentation subpage}} <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE --> {{Template shortcut|Shc|Short|Shorthand}} {{High-use}} {{Lua|Module:Shortcut}} {{Lua sidebar}} {{Commons|Template:Redirects}} This is the documentation for {{tl|shortcut}} and its sister templates. Template {{tl|shortcut}} renders a box, informing editors, which [[Wikipedia:Shortcut|shortcuts]] are available for linking to a page or a section of a page. The ''[[Wikipedia:Shortcut|shortcut]]'' family of templates is put into context here, but they each have their own documentation pages, [[#See also|see below]]. A shortcut template is similar to the {{tl|anchor}} template, but it adds a visual ''box'' graphic to the rendered page, as well as providing an alternative name. Creating a redirect page is a requirement to fulfill the shortcut mechanism. In templates, it is put in the [[Wikipedia:Template documentation|documentation page]]. ju3u59blj1055dptymls94596rvq5bz 1960716 1960714 2022-08-05T07:52:00Z GinawaSaHapon 102500 Salin. wikitext text/x-wiki {{hatnote|Base sa [[:en:Template:Shortcut/doc|pahina]] nito sa Ingles.}} {{documentation subpage}} {{High-use}} {{Lua|Module:Shortcut}} {{Lua sidebar}} {{Commons|Template:Redirects}} {{Template shortcut|Shc|Short|Shorthand|}} <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE --> Dokumentasyon ito para sa {{tl|shortcut}} at {{tl|tuwirang daan}}, pati na ang mga kaugnay na padron nito. Gumagawa ito ng kahon upang ipakita sa mga editor ang mga magagamit na [[:en:Wikipedia:Shortcut|shortcut]] para mai-link ang isang pahina o isang bahagi nito. Parehas halos ito sa {{tl|anchor}}, pero meron itong nakikitang kahon sa pahina, gayundin ang abilidad para mabigyan ng alternatibong pangalan. Kailangan ng isang redirect para makagawa ng isang shortcut. Sa mga padron, nasa [[:en:Wikipedia:Template documentation|dokumentasyon]] nila ito. cmmp3ti2k0igg89zwa85saaujwkoh6a 1960717 1960716 2022-08-05T07:53:51Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{documentation subpage}} {{High-use}} {{Lua|Module:Shortcut}} {{Lua sidebar}} {{Commons|Template:Redirects}} {{Template shortcut|Shc|Short|Shorthand|}} {{hatnote|Base sa [[:en:Template:Shortcut/doc|pahina]] nito sa Ingles.}} <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE --> Dokumentasyon ito para sa {{tl|shortcut}} at {{tl|tuwirang daan}}, pati na ang mga kaugnay na padron nito. Gumagawa ito ng kahon upang ipakita sa mga editor ang mga magagamit na [[:en:Wikipedia:Shortcut|shortcut]] para mai-link ang isang pahina o isang bahagi nito. Parehas halos ito sa {{tl|anchor}}, pero meron itong nakikitang kahon sa pahina, gayundin ang abilidad para mabigyan ng alternatibong pangalan. Kailangan ng isang redirect para makagawa ng isang shortcut. Sa mga padron, nasa [[:en:Wikipedia:Template documentation|dokumentasyon]] nila ito. e9n9khp73vd5sba894h15v87mqnb3z5 1960718 1960717 2022-08-05T08:04:15Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{documentation subpage}} {{High-use}} {{Lua|Module:Shortcut}} {{Lua sidebar}} {{Commons|Template:Redirects}} {{Template shortcut|Shc|Short|Shorthand|}} {{hatnote|Base sa [[:en:Template:Shortcut/doc|pahina]] nito sa Ingles.}} <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE --> == Patungkol == Dokumentasyon ito para sa {{tl|shortcut}} at {{tl|tuwirang daan}}, pati na ang mga kaugnay na padron nito. Gumagawa ito ng kahon upang ipakita sa mga editor ang mga magagamit na [[:en:Wikipedia:Shortcut|shortcut]] para mai-link ang isang pahina o isang bahagi nito. Parehas halos ito sa {{tl|anchor}}, pero meron itong nakikitang kahon sa pahina, gayundin ang abilidad para mabigyan ng alternatibong pangalan. Kailangan ng isang redirect para makagawa ng isang shortcut. Sa mga padron, nasa [[:en:Wikipedia:Template documentation|dokumentasyon]] nila ito. === Paggamit === Wag gamitin ang padron na ito sa mga artikulong nasa main namespace, dahil gumagawa ito ng isang di-maiiwasang [[:en:WP:SELF|pagsangguni sa sarili]]. # Isingit ang padron. # Gumawa ng pahina ng redirect na may padron na {{tl|R from shortcut}} na nakalagay sa dulo nito. Pangalanan ang pahina gamit ang gagamiting shortcut. Isama ang pangalan ng namespac3 sa parehong pangalan ng shortcut at sa pangalan ng pahina ng redirect: <code><nowiki>#REDIRECT [[</nowiki>''Namespace'':''Title of page with''#''Optional and possibly very long section name''<nowiki>]]</nowiki><br><br><nowiki>{{R from shortcut}}</nowiki></code> # Beripikahin ang ginawa. Pansinin na naka-capital ang pinapakitang mga titik ng shortcut, pero pwedeng gamitin ito kahit hindi ganito. Ginagamit ang mga shortcut madalas sa mga pahina ng tagagamit at usapan para maituro sa mga namespace na <code>Wikipedia:</code>, <code>Tulong:</code>, at <code>Portada:</code>. Nagbibigay ang mga ito ng impormasyon patungkol sa mga magagamit na shortcut sa pahinang binabasa nila sa kasalukuyan. <!-- Magbigay ng halimbawa na specific sa tlwiki. --> b3ney7nhfj8q40jyw5a3edzbgph2udj 1960719 1960718 2022-08-05T08:27:19Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{documentation subpage}} {{High-use}} {{Lua|Module:Shortcut}} {{Lua sidebar}} {{Commons|Template:Redirects}} {{Template shortcut|Shc|Short|Shorthand|}} {{hatnote|Base sa [[:en:Template:Shortcut/doc|pahina]] nito sa Ingles.}} <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE --> == Patungkol == Dokumentasyon ito para sa {{tl|shortcut}} at {{tl|tuwirang daan}}, pati na ang mga kaugnay na padron nito. Gumagawa ito ng kahon upang ipakita sa mga editor ang mga magagamit na [[:en:Wikipedia:Shortcut|shortcut]] para mai-link ang isang pahina o isang bahagi nito. Parehas halos ito sa {{tl|anchor}}, pero meron itong nakikitang kahon sa pahina, gayundin ang abilidad para mabigyan ng alternatibong pangalan. Kailangan ng isang redirect para makagawa ng isang shortcut. Sa mga padron, nasa [[:en:Wikipedia:Template documentation|dokumentasyon]] nila ito. === Paggamit === Wag gamitin ang padron na ito sa mga artikulong nasa main namespace, dahil gumagawa ito ng isang di-maiiwasang [[:en:WP:SELF|pagsangguni sa sarili]]. # Isingit ang padron. # Gumawa ng pahina ng redirect na may padron na {{tl|R from shortcut}} na nakalagay sa dulo nito. Pangalanan ang pahina gamit ang gagamiting shortcut. Isama ang pangalan ng namespac3 sa parehong pangalan ng shortcut at sa pangalan ng pahina ng redirect: <code><nowiki>#REDIRECT [[</nowiki>''Namespace'':''Title of page with''#''Optional and possibly very long section name''<nowiki>]]</nowiki><br><br><nowiki>{{R from shortcut}}</nowiki></code> # Beripikahin ang ginawa. Pansinin na naka-capital ang pinapakitang mga titik ng shortcut, pero pwedeng gamitin ito kahit hindi ganito. Ginagamit ang mga shortcut madalas sa mga pahina ng tagagamit at usapan para maituro sa mga namespace na <code>Wikipedia:</code>, <code>Tulong:</code>, at <code>Portada:</code>. Nagbibigay ang mga ito ng impormasyon patungkol sa mga magagamit na shortcut sa pahinang binabasa nila sa kasalukuyan. <!-- Magbigay ng halimbawa na specific sa tlwiki. --> == TemplateData == <!-- The <nostrip> comments are necessary to work around bugs in [[Module:Plain text]] --> {{TemplateData header}} <templatedata> { "description": "Nagpapakita ang padron na ito ng mga magagamit na shortcut sa pahina.", "format": "inline", "params": { "template": { "label": "Padron?", "description": "Kung listahan ba ito ng mga shortcut sa isang padron. Tingnan din ang <code>{{[[Padron:Template shortcut|Shortcut sa padron]]}}</code>.", "default": "0", "autovalue": "1", "type": "boolean" }, "redirect": { "label": "Redirect?", "description": "Kung tatawagin bang mga redirect ang mga shortcut.", "default": "0", "autovalue": "1", "type": "boolean" }, "target": { "label": "Target?", "description": "Kung tatanggalin ba ang <code>redirect=no</code> na URL parameter.", "default": "0", "autovalue": "1", "type": "boolean" }, "float": { "label": "Float", "description": "Ang <code>float</code> property sa CSS ng kahon.", "default": "right", "suggestedvalues": [ "left", "right" ], "type": "string" }, "clear": { "label": "Clear", "description": "Ang <code>clear</code> property sa CSS ng kahon.", "suggestedvalues": [ "left", "right", "both" ], "type": "string" }, "category": { "label": "Ikategorya", "description": "Kung magdadagdag ba ng mga pahina sa kategorya ng error kung walang alias o <code>msg</code> na binigay.", "default": "1", "autovalue": "0", "type": "boolean" }, "msg": { "label": "Mensahe", "description": "Ang ipapakitang karagdagang mensahe pagkatapos ng mga link ng shortcut.", "type": "content" }, "1": { "label": "Shortcut 1", "description": "shortcut 1 na pahina/bahagi", "required": true, "type": "wiki-page-name" }, "2": { "label": "Shortcut 2", "description": "shortcut 2 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "3": { "label": "Shortcut 3", "description": "shortcut 3 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "4": { "label": "Shortcut 4", "description": "shortcut 4 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "5": { "label": "Shortcut 5", "description": "shortcut 5 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "6": { "label": "Shortcut 6", "description": "shortcut 6 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "7": { "label": "Shortcut 7", "description": "shortcut 7 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "8": { "label": "Shortcut 8", "description": "shortcut 8 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "9": { "label": "Shortcut 9", "description": "shortcut 9 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" } }, "paramOrder": [ "template", "redirect", "target", "float", "clear", "category", "msg", "1", "2", "3", "4", "5", "6", "7", "8", "9" ] } </templatedata> s7eyt1ew6z5qyg8mufkzchvvmla3p21 1960720 1960719 2022-08-05T08:29:28Z GinawaSaHapon 102500 /* Patungkol */ wikitext text/x-wiki {{documentation subpage}} {{High-use}} {{Lua|Module:Shortcut}} {{Lua sidebar}} {{Commons|Template:Redirects}} {{Template shortcut|Shc|Short|Shorthand|}} {{hatnote|Base sa [[:en:Template:Shortcut/doc|pahina]] nito sa Ingles.}} <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE --> == Patungkol == Dokumentasyon ito para sa {{tl|shortcut}} at {{tl|tuwirang daan}}, pati na ang mga kaugnay na padron nito. Gumagawa ito ng kahon upang ipakita sa mga editor ang mga magagamit na [[:en:Wikipedia:Shortcut|shortcut]] para mai-link ang isang pahina o isang bahagi nito. Parehas halos ito sa {{tl|anchor}}, pero meron itong nakikitang kahon sa pahina, gayundin ang abilidad para mabigyan ng alternatibong pangalan. Kailangan ng isang redirect para makagawa ng isang shortcut. Sa mga padron, nasa [[:en:Wikipedia:Template documentation|dokumentasyon]] nila ito. === Paggamit === Wag gamitin ang padron na ito sa mga artikulong nasa main namespace, dahil gumagawa ito ng isang di-maiiwasang [[:en:WP:SELF|pagsangguni sa sarili]]. # Isingit ang padron. # Gumawa ng pahina ng redirect na may padron na {{tl|R from shortcut}} na nakalagay sa dulo nito. Pangalanan ang pahina gamit ang gagamiting shortcut. Isama ang pangalan ng namespac3 sa parehong pangalan ng shortcut at sa pangalan ng pahina ng redirect: <code><nowiki>#REDIRECT [[</nowiki>''Namespace'':''Title of page with''#''Optional and possibly very long section name''<nowiki>]]</nowiki><br><br><nowiki>{{R from shortcut}}</nowiki></code> # Beripikahin ang ginawa. Pansinin na naka-capital ang pinapakitang mga titik ng shortcut, pero pwedeng gamitin ito kahit hindi ganito. Ginagamit ang mga shortcut madalas sa mga pahina ng tagagamit at usapan para maituro sa mga namespace na <code>Wikipedia:</code>, <code>Tulong:</code>, at <code>Portada:</code>. Nagbibigay ang mga ito ng impormasyon patungkol sa mga magagamit na shortcut sa pahinang binabasa nila sa kasalukuyan.<!-- Magbigay ng halimbawa na specific sa tlwiki. --> == TemplateData == <!-- The <nostrip> comments are necessary to work around bugs in [[Module:Plain text]] --> {{TemplateData header}} <templatedata> { "description": "Nagpapakita ang padron na ito ng mga magagamit na shortcut sa pahina.", "format": "inline", "params": { "template": { "label": "Padron?", "description": "Kung listahan ba ito ng mga shortcut sa isang padron. Tingnan din ang <code>{{[[Padron:Template shortcut|Shortcut sa padron]]}}</code>.", "default": "0", "autovalue": "1", "type": "boolean" }, "redirect": { "label": "Redirect?", "description": "Kung tatawagin bang mga redirect ang mga shortcut.", "default": "0", "autovalue": "1", "type": "boolean" }, "target": { "label": "Target?", "description": "Kung tatanggalin ba ang <code>redirect=no</code> na URL parameter.", "default": "0", "autovalue": "1", "type": "boolean" }, "float": { "label": "Float", "description": "Ang <code>float</code> property sa CSS ng kahon.", "default": "right", "suggestedvalues": [ "left", "right" ], "type": "string" }, "clear": { "label": "Clear", "description": "Ang <code>clear</code> property sa CSS ng kahon.", "suggestedvalues": [ "left", "right", "both" ], "type": "string" }, "category": { "label": "Ikategorya", "description": "Kung magdadagdag ba ng mga pahina sa kategorya ng error kung walang alias o <code>msg</code> na binigay.", "default": "1", "autovalue": "0", "type": "boolean" }, "msg": { "label": "Mensahe", "description": "Ang ipapakitang karagdagang mensahe pagkatapos ng mga link ng shortcut.", "type": "content" }, "1": { "label": "Shortcut 1", "description": "shortcut 1 na pahina/bahagi", "required": true, "type": "wiki-page-name" }, "2": { "label": "Shortcut 2", "description": "shortcut 2 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "3": { "label": "Shortcut 3", "description": "shortcut 3 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "4": { "label": "Shortcut 4", "description": "shortcut 4 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "5": { "label": "Shortcut 5", "description": "shortcut 5 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "6": { "label": "Shortcut 6", "description": "shortcut 6 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "7": { "label": "Shortcut 7", "description": "shortcut 7 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "8": { "label": "Shortcut 8", "description": "shortcut 8 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" }, "9": { "label": "Shortcut 9", "description": "shortcut 9 na pahina/bahagi", "type": "wiki-page-name" } }, "paramOrder": [ "template", "redirect", "target", "float", "clear", "category", "msg", "1", "2", "3", "4", "5", "6", "7", "8", "9" ] } </templatedata> 0wyhqm4n64wnozpoo78j3rbp8647dvb 0 318696 1960728 2022-08-05T11:32:50Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1079240818|Central German]]" wikitext text/x-wiki Ang '''Sentrong Aliman''' o '''Gitnang Aleman''' ({{Lang-de|mitteldeutsche Dialekte, mitteldeutsche Mundarten, Mitteldeutsch}}) ay isang pangkat ng mga diyalektong [[Mga wikang Mataas na Aleman|Mataas na Aleman]] na sinasalita mula sa [[Renania]] sa kanluran hanggang sa [[Mga dating silangang teritoryo ng Alemanya|dating silangang teritoryo ng Alemanya]]. Ang Gitnang German ay nahahati sa dalawang subgrupo, [[Kanlurang Gitnang Aleman|West Central German]] at [[Silangang Gitnang Aleman|East Central German]]. Ang Gitnang German ay nakikilala sa pamamagitan ng pagkakaroon ng karanasan sa [[Mataas na Aleman na paglipat ng katinig]] sa isang mas mababang antas kaysa sa [[Mataas na Aleman]]. Ito ay sinasalita sa lingguwistikong transisyong rehiyong hiwalay sa [[Hilagang Alemanya]] ([[Mababang Aleman]]/[[Mga wikang Mababang Franconia|Mababang Franconia]]) ng [[linya ng Benrath]] na [[isoglosa]] at hiniwalay mula sa [[Katimugang Alemanya]] ([[Mataas na Aleman]]) ng [[linya ng Speyer]]. Sinasalita ang Gitnang Aleman sa mga malalaki at maimpluwensiyang lungsod ng Germany tulad ng kabesera ng [[Berlin]], ang dating kabisera ng [[Kanlurang Alemanya]] na [[Bonn]], [[Colonia]], [[Düsseldorf]], [[Leipzig]], [[Dresde]], at ang pangunahing sentro ng pananalapi ng Alemanya na [[Francfort del Meno|Francfort]]. Ang lugar ay tumutugma sa [[Heolohiya|heolohikong]] rehiyon ng maburol na [[Gitnang Paltok]] na umaabot mula sa [[Hilagan Aleman na kapatagan]] hanggang sa [[Timog Aleman na cuesta]], na sumasaklaw sa mga [[Länder ng Alemanya|estado]] ng [[Sarre]], [[Renania-Palatinado]], [[Hesse]], [[Turingia]], at [[Sahonya]]. Ang mga diyalektong Silangang Gitna ay ang pinakamalapit sa [[Karaniwang Aleman]] (pangunahin bilang isang nakasulat na wika) sa iba pang mga diyalektong Aleman. Kaya umunlad ang Modernong Karaniwang Aleman mula sa bokabularyo at pagbabaybay ng rehiyong ito, na may ilang tampok sa pagbigkas mula sa [[Silangang Franconia na Aleman]].<ref>{{cite book|last1=Besch|first1=Werner|last2=Wolf|first2=Norbert Richard|title=Geschichte der deutschen Sprache|date=2009|publisher=Erich Schmidt|location=Berlin|isbn=9783503098668|page=227}}</ref> == Mga tala == {{Reflist}}{{Germanic languages}} o2fuqnwsipu9gphq7b0daczandobrkf 0 318697 1960729 2022-08-05T11:38:58Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1099129769|East Berlin]]" wikitext text/x-wiki Ang '''Silangang Berlin''' ay ang ''de facto'' na kabesera ng [[Silangang Alemanya|Demokratikong Republikang Aleman]] mula 1949 hanggang 1990. Pormal, ito ay ang [[Alyadong-okupadong Alemanya|Sobyetikong sektor]] ng [[Berlin]], na itinatag noong 1945. Ang mga sektor na Amerikano, Britanya, at Pranses ay kilala bilang [[Kanlurang Berlin]]. Mula Agosto 13, 1961 hanggang Nobyembre 9, 1989, ang Silangang Berlin ay nahiwalay sa Kanlurang Berlin ng [[Pader ng Berlin]]. Hindi kinilala ng mga kapangyarihan ng Kanlurang Alyado ang Silangang Berlin bilang kabesera ng DRA, ni ang awtoridad ng DRA na pamahalaan ang Silangang Berlin. Noong Oktubre 3, 1990, ang araw na opisyal na muling [[Muling pag-iisang Aleman|pinag-iisa]] ng Alemanya, ang Silangan at Kanlurang Berlin ay pormal na muling pinagsama bilang lungsod ng Berlin. == Silangang Berlin ngayon == Mula noong muling pag-iisa gumastos ang gobyerno ng Alemanya ng malaking halaga sa muling pagsasama-sama ng dalawang hati ng lungsod at pagdadala ng mga serbisyo at impraestruktura sa dating Silangang Berlin hanggang sa pamantayang itinatag sa Kanlurang Berlin. == Mga boro == [[Talaksan:EastBerlinBoroughs.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/EastBerlinBoroughs.png/200px-EastBerlinBoroughs.png|right|thumb|200x200px| Mga Boro ng Silangang Berlin (mula noong 1987)]] Sa panahon ng [[muling pag-iisang Aleman]], ang Silangang Berlin ay binubuo ng mga [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|boro]] ng * [[Friedrichshain]] * [[Hellersdorf]] (mula noong 1986) * [[Hohenschönhausen]] (mula noong 1985) * [[Köpenick]] * [[Lichtenberg]] * [[Marzahn]] (mula noong 1979) * [[Mitte (lokalidad)|Mitte]] * [[Pankow]] * [[Prenzlauer Berg]] * [[Treptow]] * [[Weißensee (Berlin)|Weißensee]] == Tingnan din == {{Portada|East Germany}} * [[Kanlurang Berlin]] * [[Bonn]], ang kabeserang lungsod ng [[Kanlurang Alemanya|Kanlurang Aleman]] == Karagdagang pagbabasa == * {{cite book|last1=Durie|first1=William|title=The British Garrison Berlin 1945 - 1994: nowhere to go ... a pictorial historiography of the British Military occupation / presence in Berlin|date=2012|publisher=Vergangenheitsverlag ([[:de:Vergangenheitsverlag|de]])|location=Berlin|isbn=978-3-86408-068-5|url=https://www.worldcat.org/title/british-garrison-berlin-1945-1994-nowhere-to-go-a-pictorial-historiography-of-the-british-military-presence-in-berlin-1945-1994/oclc/978161722|language=English|oclc=978161722}}  == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * Works about East Berlin at WorldCat Identities * [https://mises.org/wire/my-first-time-east-berlin My First Time to East Berlin], 11 November 2019, James Bovard, Mises Institute {{Berlin Wall}}{{Allied-administered Germany}}{{Bezirke DDR}} m6v10oac7rt9il24q4lxjj1onva3s8x 0 318698 1960730 2022-08-05T11:45:20Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1100842411|West Berlin]]" wikitext text/x-wiki Ang '''Kanlurang Berlin''' ({{Lang-de|Berlin (West)}} o {{Lang|de|West-Berlin}} , {{IPA-de|ˈvɛstbɛʁˌliːn|-|De-West-Berlin.ogg}}) ay isang politikal na [[Engklabo at eksklabo|engklabo]] na binubuo ng kanlurang bahagi ng [[Berlin]] noong mga taon ng [[Digmaang Malamig]]. Bagaman ang aktuwal na legal na katayuan ng Kanlurang Berlin ay malabo, at ang pag-aangkin sa teritoryo ng [[Kanlurang Alemanya|Federal na Republika ng Alemanya]] ay labis na pinagtatalunan ng [[Unyong Sobyetiko]] at iba pang mga bansa sa [[Silangang Bloke]], ang Kanlurang Berlin ay nakipag-ugnay sa politika noong 1949 at pagkatapos sa FRA at direkta o hindi direktang kinakatawan sa mga pederal na institusyon nito. Ang Kanlurang Berlin ay pormal na kinokontrol ng mga Kanlurang Kaalyado at ganap na napapalibutan ng kontrolado ng [[Unyong Sobyetiko|Sobyetiko]] na [[Silangang Berlin]] at [[Silangang Alemanya]]. Ang Kanlurang Berlin ay may malaking simbolikong kahalagahan sa panahon ng Digmaang Malamig, dahil malawak itong itinuturing ng mga kanluranin bilang isang "pulo ng [[Malayag mundo|kalayaan]]" at ang pinakatapat na katapat ng Amerika sa Europa.<ref>{{cite book|title=Berlin: The New Capital in the East|last=Daum|first=Andreas W.|author-link=Andreas Daum|editor1-last=Trommler|editor1-first=Frank|year=2000|chapter=America's Berlin, 1945‒2000: Between Myths and Visions|publisher=Johns Hopkins University|pages=49–73|url=https://www.aicgs.org/site/wp-content/uploads/2011/11/berlin.pdf|access-date=March 2, 2021|archive-date=13 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210613135215/https://www.aicgs.org/site/wp-content/uploads/2011/11/berlin.pdf|url-status=live}}</ref> Ito ay mabigat na tinustusan ng Kanlurang Alemanya bilang isang "pakita ng Kanluran".<ref>Tobias Hochscherf, Christoph Laucht, Andrew Plowman, ''Divided, But Not Disconnected: German Experiences of the Cold War'', p. 109, Berghahn Books, 2013, {{ISBN|9781782381006}}</ref> Isang mayamang lungsod, ang Kanlurang Berlin ay kilala para sa kaniyang natatanging kosmopolitanong katangian, at bilang isang sentro ng edukasyon, pananaliksik, at kultura. Sa halos dalawang milyong mga naninirahan, ang Kanlurang Berlin ay may pinakamalaking populasyon ng anumang lungsod sa Alemanya noong panahon ng Digmaang Malamig.<ref>[https://www.usnews.com/news/articles/2014/11/07/berlin-where-rivalry-of-east-west-soars "Berlin: Where Rivalry of East, West Soars"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190331181326/https://www.usnews.com/news/articles/2014/11/07/berlin-where-rivalry-of-east-west-soars|date=31 March 2019}}, ''[[US News and World Report]]'', 18 July 1983</ref> == Mga boro == Binubuo ng Kanlurang Berlin ang mga sumusunod na [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|boro]] ( ''Bezirke''): Sa Amerikanong Sektor: * [[Neukölln]] * [[Kreuzberg]] * [[Schöneberg]] * [[Steglitz]] * [[Tempelhof]] * [[Zehlendorf (Berlin)|Zehlendorf]] Sa Britanikong Sektor: * [[Charlottenburg]] * [[Tiergarten (Berlin)|Tiergarten]] * [[Wilmersdorf]] * [[Spandau]] Sa Pranses na Sektor: * [[Reinickendorf]] * [[Wedding (Berlin)|Wedding]] == Karagdagang pagbabasa == * {{cite book|last1=Durie|first1=William|title=The British Garrison Berlin 1945 - 1994: nowhere to go ... a pictorial historiography of the British Military occupation / presence in Berlin|date=2012|publisher=Vergangenheitsverlag ([[:de:Vergangenheitsverlag|de]])|location=Berlin|isbn=978-3-86408-068-5|url=https://www.worldcat.org/title/british-garrison-berlin-1945-1994-nowhere-to-go-a-pictorial-historiography-of-the-british-military-presence-in-berlin-1945-1994/oclc/978161722|language=English|oclc=978161722}}  * Vysotsky, Viktor. ''[[iarchive:westberlinvysotsky|West Berlin]]''. Moscow: [[Mga Publisher sa Pag-unlad|Progress Publishers]]. 1974. == Mga sanggunian == {{Reflist}}{{BerlinMayors}}{{Former Boroughs of Berlin}}{{Allied-administered Germany}}{{Kabiserang Kultural sa Europa}}{{Berlin Wall}} [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Aleman]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng teksto sa wikang Pranses]] 9ii6sgxbpoowr0khae2rd5o7wcip7vz