Wikipedia tlwiki https://tl.wikipedia.org/wiki/Unang_Pahina MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Midya Natatangi Usapan Tagagamit Usapang tagagamit Wikipedia Usapang Wikipedia Talaksan Usapang talaksan MediaWiki Usapang MediaWiki Padron Usapang padron Tulong Usapang tulong Kategorya Usapang kategorya Portada Usapang Portada TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 849 1961545 1948998 2022-08-08T18:00:31Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {| class="infobox" style="width: 280px;" |- | {| cellpadding=0 cellspacing=0 |- |[[File:Bubalus_mindorensis_by_Gregg_Yan_01.jpg|141px]] |[[File:HeLa_cells_stained_with_Hoechst_33258.jpg|140px]] |- |[[File:European honey bee extracts nectar.jpg|alt=Isang bubuyog, Apis mellifera|140px]] |[[File:Lactobacillus sp 01.png|alt=Lactobacillus, isang uri ng Asporohenong Positibong Hugis Rod na Bakterya|140px]] |} |- | Tinatalakay ng haynayan ang iba't-ibang nabubuhay na [[organismo|tataghay]]. Mga larawan ng iba't-ibang tataghay (mula kaliwa hanggang kanan): * itaas: [[tamaraw]] at [[HeLa]] * ibaba: [[pukyutan]] sa isang bulaklak na Aster at [[lactobacillus|ishayang ''Lactobacillus'']] |} Ang '''biyolohiya''' ([[wikang Ingles|Ingles]]: ''biology'') ay ang siyentipikong pag-aaral ng mga [[nabubuhay]] na [[organismo]] at mga pamamaraang kasangkot nito. Isa itong [[agham pangkalikasan]] na saklaw ang mga paksang tulad ng mga mekanismo ng [[selula|selula]], sauri't asal ng mga [[organismo]], kasimulan at [[ebolusyon]] ng mga [[espesye]], at pakikipag-ugnayan ng iba't-ibang [[ekosistema|palamuhayan]]. Ang mga subdisiplina ng biyolohiya ay inilalarawan ayon sa iskala na pinag-aaralang mga organismo at mga pamamaraang ginagamit upang pag-aralan ang mga ito: Ang [[biyokimika]] ay nagsisiyasat ng rudimentaryong [[kimika]] ng buhay, ang [[biyolohiyang molekular]] ay nag-aaral ang mga masalimuot na mga interaksiyon sa pagitan ng mga biolohikal na molekula, ang [[biolohiyang selular|biolohiyang sihayr]] ay nagsisiyast ng basikong pantayong bloke ng lahat ng buhay na sihay, ang [[pisyolohiya]] ay nagsisiyasat ng mga tungkuling pisikal at kimikal ng mga [[tisyu]], [[organo]] at mga sistemang organo ng isang organismo, ang [[ebolusyon|biyolohiyang ebolusyonaryo]] ay nagsisiyasat ng mga pagbabago na lumilikha ng dibersidad ng buhay, ang [[ekolohiya]] ay nagsisiyasat kung paanong ang mga organismo ay nakikipag-ugnayan sa kanilang kapaligiran.<ref>{{Cite web |title=Life Science, Weber State Museum of Natural Science |url=http://community.weber.edu/sciencemuseum/pages/life_main.asp |access-date=2013-06-15 |archive-date=2013-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130727182113/http://community.weber.edu/sciencemuseum/pages/life_main.asp |url-status=dead }}</ref> == Etimolohiya == Isang makabagong katawagan ang salitang biyolohiya. Ipinakilala ito ni [[Gottfried Reinhold Treviranus]], isang propesor ng [[panggagamot]] at [[matematika]] sa liseo ng Bremen. Ginamit ni Treviranus ang salita sa loob ng kanyang [[treatise|tratasong]] ''Biologie; oder die Philosphie der lebenden Natur'' noong 1802. Inampon ni [[Jean-Baptiste Lamarck]] ang termino. Sa ngayon, ginagamit na ito sa buong mundo. Ang salitang ''haynayan'' ay galing sa mga salitang bu''hay'' at kasa''nayan''. Ito ay salitang binuo ng mga purista noong panahon ng Lumang Tagalog na kalauna'y hindi na gaanong ginagamit sa kasalukuyang panahon sa panahon ng Wikang Filipino, ngunit may iba rin namang gumagamit nito. ==Mga pundasyon ng modernong biyolohiya== Ang modernong biyolohiya ay pinagkakaisa ng limang mga prinsipyo: ang teoriya ng sihay, ebolusyon, henetika, homeostasis at enerhiya<ref name="avila_biology"/> ===Teoriya ng selula=== [[Image:celltypes.svg|thumb|350px|right|Ang mga sihay ng mga [[eukaryote]](kaliwa) at mga [[prokaryote]](kanan)]] Ang [[teoriya ng selula]] ay nagsasaad na ang [[selula]] ang pundamental na unit ng buhay at ang lahat ng mga nabubuhay na organismo ay binubuo ng isa o higit pang mga selula. Ang lahat ng mga selula ay lumilitaw mula sa ibang mga selula sa pamamagitan ng [[paghahati ng selula]]. Sa mga [[organismong multiselular]], ang bawat selula sa katawan ng organismo ay nagmumula sa isang selula sa isang pertilisadong itlog. Ang selula ay ang basikong unit ng maraming mga patolohikal na proseso.<ref>{{cite journal|author=Mazzarello, P|title=A unifying concept: the history of cell theory|journal=Nature Cell Biology|volume=1|pages=E13–E15|year=1999|doi=10.1038/8964|pmid=10559875|issue=1|ref=harv}}</ref> Ang phenomenon ng pagdaloy ng enerhiya ay nangyayari sa mga sihay sa mga prosesong bahagi ng tungkuling tinatawag na [[metabolismo]]. Ang mga sihay ay naglalaman ng impormasyong namamana na [[DNA]] na ipinapasa mula selula sa ibang selula habang nangyayari ang paghahati ng selula. ===Ebolusyon=== [[File:Darwin's finches.jpeg|thumb|Ang apat sa [[mga finch ni Darwin|mga 13 species ng finch]] na natagpuan sa [[Galápagos Islands|Galápagos Archipelago]] na nag-ebolb sa pamamagitan ng radyasyong pag-aangkop na nagparami ng mga hugis ng kanilang [[tuka]] upang umangkop sa iba't ibang mga mapagkukunang pagkain.]] Ang isang sentral na konsepto sa biyolohiya ay ang buhay ay nagbabago at umuunlad sa pamamagitan ng [[ebolusyon]] at ang lahat ng mga anyo ng buhay ay may isang [[karaniwang pinagmulan]].<ref>{{cite book | title = Life Evolving: Molecules, Mind, and Meaning | author = De Duve, Christian | location = New York | publisher = Oxford University Press | year = 2002| page = 44 | isbn = 0-19-515605-6}}</ref> Itinuturing ng mga biologo ang pagiging pangkalahatan at pag-iral saanman ng [[gene|kodigong henetiko]] bilang depinitibong ebidensiya na pumapabor sa teoriya ng pangkalahatang [[karaniwang pinagmulan]] ng ebolusyon para sa lahat ng mga [[bacterium|bakterya]], [[archaea]] at mga [[eukaryote]]<ref name="Futuyma">{{cite book|author=Futuyma, DJ|title=Evolution|year=2005|publisher=Sinauer Associates|isbn=978-0-87893-187-3|oclc=57311264 57638368 62621622}}</ref> Ang ebolusyon na sinusuportahan ng malaking ebidensiya ang paliwanag na tinatanggap sa agham sa malaking mga pagkakaiba ng mga anyo ng buhay sa mundo. Ang mga species at mga breed ay umuunlad sa pamamagitan ng mga proseso ng [[natural na seleksiyon]] at [[artipisyal na seleksiyon]] o selektibong pagpaparami ng organismo.<ref>Darwin, Charles (1859). On the Origin of Species, 1st, John Murray</ref> Bukod dito, ang [[Genetic drift]] ay isa pang karagdagang mekanismo sa pag-unlad na ebolusyonaryo sa modernong sintesis ng ebolusyon.<ref name = GGS>{{Cite book | last = Simpson | first = George Gaylord | author-link = George Gaylord Simpson | year = 1967 | title = The Meaning of Evolution | publisher = Yale University Press | edition = Second | isbn = 0-300-00952-6 }}</ref> Ang kasaysayang ebolusyonaryo ng species na naglalarawan ng mga katangian ng mga iba't ibang species na pinagmulan nito kasama ng mga relasyong henealohikal nito sa bawat ibang mga species ay kilala bilang [[piloheniya]]. Ang mga iba't ibang pamamaraan sa biyolohiya ay lumilikha ng impormasyon tungkol sa piloheniya. Kabilang dito ang paghahambing ng mga [[sekwensiya ng DNA]] na isinasagawa sa loob ng [[biyolohiyang molekular]] o [[henomika]] at paghahambing ng mga [[fossil]] o iba pang mga rekord ng mga sinaunang organismo sa [[paleontolohiya]].<ref>{{Cite web |title=Phylogeny on bio-medicine.org |url=http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |access-date=2013-06-15 |archive-date=2013-10-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131004224700/http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |url-status=dead }}</ref> Isinasaayos at sinisiyasat ng mga biologo ang mga relasyong ebolusyonaryo ng mga species sa pamamagitan ng mga pamamaraang kinabibilangan ng [[phylogenetics]], [[phenetics]], at [[cladistics]]. {{PhylomapB|caption=Isang [[punong pilohenetiko]] ng lahat ng mga nabubuhay na bagay batay sa datos ng kanilang [[rRNA]] [[gene]]. Ito ay nagpapakita ng paghihiwalay ng mga tatlong [[Dominyo (biyolohiya)|dominyo]] na [[bacterium|bacteria]], [[archaea]], at [[eukaryote]]. Ang mga puno na nilikha gamit ang ibang mga gene ay pangkalahatang pareho bagaman ang mga ito ay maaaring maglagay ng isang mas maagang mga pangkat na sumanga nang napakaiba na pinagpapalagay na dahil sa mabilis na ebolusyon ng [[rRNA]].}} {{Biological classification}} Ang maraming mga pangyayaring [[espesiasyon]] ay lumilikha ng isang puno may istrukturang sistema ng mga relasyon sa pagitan ng mga [[espesye]]. Ang papel ng [[systematika]] ay pag-aralan ang mga ugnayang ito at mga pagkakaiba at pagkakatulad sa pagitan ng mga species at mga pangkat ng species.<ref>{{cite book | last = Neill | first = Campbell | authorlink = | title = Biology; Fourth edition | publisher = [[The Benjamin/Cummings Publishing Company]] | series = | year = 1996 | doi = | isbn = 0-8053-1940-9 | page = G-21 (Glossary)}}</ref> Ang klasipikasyon na [[taksonomiya]] at nomenklatura ng mga organismo ay pinanganagsiwaan ng ''[[International Code of Zoological Nomenclature]]'', ''[[International Code of Botanical Nomenclature]]'', at ''[[International Code of Nomenclature of Bacteria]]'' para sa mga respektibong mga hayop, mga halaman at bakterya. Ang klasipikasyon ng mga [[virus]], mga [[viroid]], mga [[prion]] at lahat ng iba pang mga sub-viral na ahente na nagpapakita ng mga katangiang biolohikal ay isinasagawa ng ''[[International Committee on Taxonomy of Viruses|International Code of Virus classification and nomenclature]]''.<ref>[http://www.ictvonline.org/virusTaxonomy.asp ICTV Virus Taxonomy 2009<!-- Bot generated title -->]</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_pospi.htm "80.001 Popsiviroidae – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_prion.htm "90. Prions – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_satel.htm "81. Satellites – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref> Gayunpmana, ang ilang mga sistema ng klasipikasyon ng virus ay umiiral din. Tradisyonal na ang mga nabubuhay na organismo ay hinahati sa limang mga kaharian: ang mga [[Monera]]; [[Protist]]a; [[Fungus|Fungi]]; [[Plant]]ae; at [[Animal]]ia.<ref>{{cite book|last=Margulis|first=L|author2=Schwartz, KV|authorlink=Lynn Margulis|title=Five Kingdoms: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth|edition=3rd|publisher= WH Freeman & Co|location=|year=1997|isbn=978-0-7167-3183-2|series=|oclc=223623098 237138975}}</ref> Gayunpaman, ang klasipikasyong ito ng limang kaharian ay wala na sa panahon. Ang modernong alternatibong mga sistema ng klasipikasyon ay nagsisimula sa [[sistemang tatlong dominyo]]: ang [[Archaea]] (orihinal Archaebacteria); [[Bacterium|Bacteria]] (orihinal na Eubacteria); [[Eukaryote|Eukaryota]] (kabilang ang mga [[protist]], [[fungi]], [[halaman]], at mga [[hayop]])<ref name="domain">{{cite journal | author = Woese C, Kandler O, Wheelis M | title = Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/87/12/4576 | journal = Proc Natl Acad Sci USA | volume = 87 | issue = 12 | pages = 4576–9 | year = 1990 | pmid = 2112744 | doi = 10.1073/pnas.87.12.4576 | pmc = 54159 | ref = harv | bibcode = 1990PNAS...87.4576W | access-date = 2013-06-15 | archive-date = 2008-06-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20080627233102/http://www.pnas.org/cgi/reprint/87/12/4576 | url-status = dead }}</ref> Ang mga sakop na ito ay sumasalamin kung ang mga sihay ay may nukleyo o wala gayundin sa mga pagkakaiba sa komposisyong kimikal ng mga panlabas ng sihay.<ref name="domain"/> Sa karagdagan, ang bawat kaharian ay nahahati pang paulit ulit hanggang ang bawat species ay hiwalay na nauuri. Ang pagkakasunod ay: [[Dominyo (biyolohiya)|dominyo]](''domain''), [[kaharian]](''kingdom''), [[phylum]], [[klase]], [[orden]](order), [[pamilya]](''family''), [[genus]](''genus'') at [[espesye]]. Ang [[pangalang siyentipiko]] ng isang organismo ay nalilikha mula sa henus at species nito. Halimbawa, ang mga tao ay itinatala bilang mga ''[[Homo sapiens]]''. Ang ''[[Homo]]'' ang henus at ang ''sapiens'' ang species.<ref>{{cite book | url = http://books.google.com/?id=hVUU7Gq8QskC&lpg=PA198&dq=species%20epithet%20capitalize&pg=PA198#v=onepage&q=species%20epithet%20capitalize | page = 198 | title = Writing for Science and Engineering: Papers, Presentation | author = Heather Silyn-Roberts | year = 2000 | isbn = 0-7506-4636-5 | publisher = Butterworth-Heinemann | location = Oxford}}</ref><ref>{{cite web | url = http://ibot.sav.sk/icbn/frameset/0065Ch7OaGoNSec1a60.htm#recF | title = Recommendation 60F | work = [[International Code of Botanical Nomenclature]], Vienna Code | year = 2006 | pages = 60F.1}}</ref> Ang nananaig na sistema ng klasipikasyon ay tinatawag na [[Linnaean taxonomy]]. Ito ay kinabibilangan ng mga ranggo at [[nomenklaturang binomial]]. Kung paanong pinapangalanan ang mga organismo ay pinangangasiwaan ng mga kasunduang internasyonal gaya ng [[International Code of Botanical Nomenclature]] (ICBN), [[International Code of Zoological Nomenclature]] (ICZN), at [[International Code of Nomenclature of Bacteria]] (ICNB). Ang isang nagsasanib na drapktong [[BioCode]] ay inilimbag noong 1997 bilang pagtatangka na gawing pamantayan ang nomenklatura sa mga tatlong saklaw na ito ngunit hindi pa pormal na kinukuha.<ref>{{cite conference | title=The BioCode: Integrated biological nomenclature for the 21st century? | booktitle=Proceedings of a Mini-Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century | author=John McNeill | date=1996-11-04}}</ref> Ang draptong BioCode ay nakatanggap ng kaunting pansin simula 1997. Ang orihinal na pinlanong pagpapatupad nito noong 1 Enero 2000 ay lumipas ng hindi napansin. Ang isang binagong BioCode na iminungkahi noong 2011 na sa halip ay magpapalit ng mga umiiral na kodigo ay magbibigay ng isang nagkakaisang konteksto para dito.<ref>{{cite web|url=http://www.bionomenclature.net/index.html|title=The Draft BioCode (2011)|publisher=International Committee on Bionomenclature (ICB)}}</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/iapt/tax/2011/00000060/00000001/art00019] Greuter, W.; Garrity, G.; Hawksworth, D.L.; Jahn, R.; Kirk, P.M.; Knapp, S.; McNeill, J.; Michel, E.; Patterson, D.J.; Pyle, R.; Tindall, B.J. (2011). Draft BioCode (2011): Principles and rules regulating the naming of organisms. ''Taxon''. 60: 201-212.</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/iapt/tax/2011/00000060/00000001/art00018] and [http://iczn.org/content/introducing-draft-biocode-2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170713124948/http://iczn.org/content/introducing-draft-biocode-2011 |date=2017-07-13 }} Hawksworth, D.L. (2011). Introducing the Draft BioCode (2011). ''Taxon''. 60(1): 199–200.</ref> Tinanggihang isaalang-alang ng [[International Botanical Congress]] ang mungkahing BioCode noong 2011. Ang [[Virus classification|International Code of Virus Classification and Nomenclature]] (ICVCN) ay nananatiling nasa labas ng BioCode. ===Henetika=== [[Image:DNA chemical structure.svg|thumb|left|Ang istrukturang molekular ng [[DNA]]. Ang mga base ay nagpapares sa pamamagitan ng kaayusan ng kawing ng hidroheno sa pagitan ng mga strand.]] [[Image:Portulaca grandiflora mutant1.jpg|thumb|right|Ang isang [[mutasyon]] ay nagsanhi sa [[moss rose]] na ito na lumikha ng mga bulaklak na may iba't ibang mga kulay.]] Ang mga [[gene]] ang mga pangunahing unit ng pagmamana sa lahat ng mga organismo. Ito ay tumutugma sa isang rehiyon ng [[DNA]] na nag-iimpluwensiya ng anyo o tungkulin ng isang organismo sa mga spesipikong paraan. Ang lahat ng mga organismo mula [[bakterya]] hanggang sa mga hayop ay nagsasalo ng parehong makinarya na kumokopya at nagsasalin ng DNA sa mga protina. Ang mga sihay ay nagtatranskriba ng isang DNA gene tungo sa isang bersiyong [[RNA]] ng gene at pagkatapos ang isang [[ribosome]] ay nagsasalin ng RNA sa protina na isang sekwensiya ng mga [[asidong amino]]. Ang nagsasaling kodigo mula sa RNA codon tungo sa asidong amino ay pareho para sa karamihan ng mga organismo ngunit kaunting iba para sa iba. Halimbawa, ang isang sekwensiay ng DNA na nagkokodigo para sa [[insulin]] sa mga tao ay nagkokodigo ng insulin kapag ipinasok sa ibang mga organismo gaya ng mga halaman.<ref>[http://www.businessweek.com/magazine/content/07_33/b4046083.htm From SemBiosys, A New Kind Of Insulin] INSIDE WALL STREET By Gene G. Marcial(AUGUST 13, 2007)</ref> Ang mga DNA ay karaniwang nangyayari bilang mga linyar na [[kromosoma]] sa mga [[eukaryote]] at ang mga sirkular na kromosoma sa mga [[prokaryote]]. Ang isang kromosoma ay isang organisadong istruktura na binubuo ng DNA at mga [[histone]]. Ang hanay ng mga kromosoma sa isang sihay o ibang mga lokasyon ay sama samang tinatawag na [[genome]]. Sa mga eukaryote, ang genomic DNA ay matatagpuan sa [[nukleyo ng selula|nukleyo ng sihay]] kasama ng maliliit na mga halaga sa mga [[mitochondrion|mitochondria]] at mga [[chloroplast]]. Sa mga prokaryote, ang DNA ay matatagpuan sa loob ng isang hindi regular na hugis na katawan sa cytoplasm na tinatawag na [[nucleoid]].<ref>{{cite journal |author=Thanbichler M, Wang S, Shapiro L |title=The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure | journal=J Cell Biochem |volume=96 |issue=3 | pages=506–21 |year=2005 |pmid=15988757 | doi = 10.1002/jcb.20519 |ref=harv}}</ref> Ang impormasyong henetiko sa isang genome ay nasa loob ng mga gene at ang kumpletong pagbuo ng impormasyong ito sa isang organismo ay tinatawag na [[genotype]] nito.<ref>[http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=8472 Genotype definition – Medical Dictionary definitions]</ref> Ang lahat ng nabubuhay na organismo ay nagpapakita ng bariasyon o pagkakaiba sa loob ng isang populasyon at sa pagitan ng mga populasyon. Ang bariasyong henetiko ay mahalaga dahil nagbibigay ito ng materyal na henetiko para sa [[natural na seleksiyon]]. Ang mga pagkakaibang henetiko sa loob ng populasyon ay sanhi ng mga sumusunod: ang [[mutasyon]] na mga pagbabago sa [[DNA]], ang [[pagdaloy ng gene]] na anumang pagkilos ng mga gene mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon at ang [[reproduksiyong seksuwal]] na makakalikha ng bagong kombinasyon ng gene mula sa mga magulang sa isang populasyon. Ang mga [[mutasyon]] ay nagbabago ng [[genotype]] ng isang organismo. Ito ay minsang nagsasanhi para ang mga iba't ibang mga [[phenotype]] ay lumitaw. Ang karamihan ng mga mutasyon ay may kaunting epekto sa phenotype, kalusugan o kaangkupang pagpaparami ng organismo. Ang mga mutaysong may epekto ay karaniwang nakakapinsala ngunit minsang mapapakinabangan. Ang mga pag-aaral sa langaw na ''[[Drosophila melanogaster]]'' ay nagmumungkahing kung ang mutasyon ay nagbabago ng isang protinang nilikha ng isang gene, ang mga 70 porsiyento ng mga mutasyong ito ay mapanganib na ang mga natirira ay neutral o mapapakinabangan.<ref>{{cite journal |pmid=17409186 |doi=10.1073/pnas.0701572104 |year=2007 |last1=Sawyer |first1=SA |last2=Parsch |last3=Zhang |last4=Hartl |title=Prevalence of positive selection among nearly neutral amino acid replacements in Drosophila |volume=104 |issue=16 |pages=6504–10 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |first2=J |first3=Z |first4=DL |pmc=1871816|bibcode = 2007PNAS..104.6504S }}</ref> Ang [[henetikang pangpopulasyon]] ay nag-aaral ng distribusyon ng mga pagkakaibang henetiko sa loob ng mga populasyon at kung paanong ang mga distribusyong ito ay nagbabago sa paglipas ng panahon.<ref name=griffiths2000sect3842>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3842 |chapter=Variation and its modulation |editor-first=William M.}}</ref> Ang mga pagbabago sa [[prekwensiya ng allele]] sa isang populasyon ay pangunahing naiimpluwensiyahan ng [[natural na seleksiyon]] kung saan ang isang allele ay nagbibigay ng kapakinabangang pagpili o pagpaparami sa organismo<ref name=griffiths2000sect3886>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3886 |chapter=Selection |editor-first=William M.}}</ref> gayundin ang ibang mga paktor gaya ng [[mutasyon]], [[genetic drift]], [[genetic hitchhiking|genetic draft]],<ref>{{Cite journal | volume = 55 | issue = 11 | pages = 2161–2169 | last = Gillespie | first = John H. | title = Is the population size of a species relevant to its evolution? | journal = Evolution | year = 2001 | pmid = 11794777 }}</ref> [[artipisyal na seleksiyon]], at [[gene flow|migrasyon]].<ref name=griffiths2000sect3906>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3906 |chapter=Random events |editor-first=William M.}}</ref> Sa paglipas ng maraming mga henerasyon, ang mga [[genome]] ng mga organismo ay malaking nagbabago na nagreresulta sa phenomenon ng [[ebolusyon]]. Ang pagpili ng mga mapapakinabangang [[mutasyon]] ay nagsasanhi sa isang species na mag-ebolb sa mga anyong mas mahusay na makakaangkop sa kanilang kapaligiran na isang prosesong tinatawag na [[pag-aangkop]](''adaptation'').<ref name=Darwin>{{cite book |last=Darwin |first=Charles |authorlink = Charles Darwin |year=1859 |title=On the Origin of Species |place=London |publisher=John Murray |edition=1st |pages=1 |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=16 |isbn=0-8014-1319-2}} Related earlier ideas were acknowledged in {{cite book |last=Darwin |first=Charles |authorlink = Charles Darwin |year=1861 |title=On the Origin of Species |place=London |publisher=John Murray |edition=3rd |pages=xiii |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F381&viewtype=text&pageseq=20 |nopp=true |isbn=0-8014-1319-2}}</ref> Ang mga bagong species ay nabubuo sa pamamagitan ng proseso ng [[speciation]] na kadalasang sanhi ng mga paghihiwalay sa heograpiya na nagpipigil sa mga populasyon na magpalit ng mga gene sa bawat isa.<ref name=Gavrilets>{{cite journal |pmid=14628909 |doi=10.1554/02-727 |year=2003 |last1=Gavrilets |first1=S |title=Perspective: models of speciation: what have we learned in 40 years? |volume=57 |issue=10 |pages=2197–215 |journal=Evolution; international journal of organic evolution}}</ref> ===Homeostasis=== Ang [[Homeostasis]] ang kakayahan ng mga [[bukas na sistema]] na magregula ng panloob na kapaligiran nito upang panatilihin ang matatag na mga kondisyon sa pamamagitan ng mga maraming dinamikang ekwilibriyum na mga pagsasaayos na kinokontrol ng mga magkakaugnay na mga mekanismo ng regulasyon. Ang lahat ng mga organismo kahit pa [[uniselular|unisihayr]] o [[multiselular|multisihayr]] ay nagpapakita ng homeostasis.<ref>Kelvin Rodolfo, [http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=what-is-homeostasis Explanation of Homeostasis on scientificamerican.com]. Retrieved 16 Oktubre 2009.</ref> Upang panatilihin ang dinamikang ekwilibriyum at epektibong isagawa ang ilang mga tungkulin, ang isang sistema ay dapat makadetekta at tumugon sa mga pertubasyon. Pagkatapos ng deteksiyon ng isang perturbasyon, ang sistemang biolohikal ay normal na tumutugon sa pamamagitan ng [[negatibong feedback]]. Ito ay nangangahuluan ng pagpapatatag ng mga kondisyon sa pamamagitan ng pagbabawas o pagtataas ng aktibidad ng organo o sistema. Ang isang halimbawa nito ang paglalabas ng [[glucagon]] kapag ang mga lebel ng asukal ay labis na mababa. ===Enerhiya=== Ang pagpapatuloy na mabuhay ng organismong buhay ay nakasalalay sa patuloy na pagpasok o pagkuha nito ng enerhiya. Ang mga reaksiyong kimikal na responsable para sa istruktura nito at tungkulin ay isinasaayos upang kumukha ng enerhiya mula sa mga substansiya na nagsisilbi nitong pagkain at binabago ang mga ito upang makatulong na bumuo ng mga bagong sihay at tustusan ang mga ito. Sa prosesong ito, ang mga molekula ng mga substansiyang kimikal na bumubuo ng pagkain ay gumagampan ng dalawang mga papel: una ay naglalaman ito ng enerhiya na mababago para sa mga biyolohikal na [[reaksiyong kimikal]], ikalawa, ang mga ito ay bumubuo ng mga bagong istrukturang molekular na binubuo ng mga biyomolekula. Ang mga organismong responsable para sa pagpapakilala ng enerhiya sa isang ekosistema ay kilala bilang mga prodyuser o mga [[autotroph]]. Ang halos lahat ng mga organismong ito ay orihinal na kumukuha ng enerhiya mula sa araw.<ref name=bryantfrigaard>{{cite journal | author = D.A. Bryant & N.-U. Frigaard |month=November | year = 2006 | title = Prokaryotic photosynthesis and phototrophy illuminated | journal = Trends Microbiol | volume = 14 | issue = 11 | pages=488–96 | doi = 10.1016/j.tim.2006.09.001 | pmid = 16997562 | ref = harv }}</ref> Ang mga halaman at ibang mga [[phototroph]] ay gumagamit ng enerhiya mula sa araw sa pamamagitan ng prosesong kilala bilang [[photosynthesis]] upang ikomberte ang mga hilaw na materyal tungo sa mga organikong molekula gaya ng [[Adenosine triphosphate|ATP]] na ang mga kawing ay masisira upang maglabas ng enerhiya.<ref>{{cite book |author=Smith, A. L. |title=Oxford dictionary of biochemistry and molecular biology |publisher=Oxford University Press |location=Oxford [Oxfordshire] |year=1997 |page=508 |isbn=0-19-854768-4 |quote=Photosynthesis – the synthesis by organisms of organic chemical compounds, esp. carbohydrates, from carbon dioxide using energy obtained from light rather than the oxidation of chemical compounds.}}</ref> Gayunpaman, ang ilang mga ekosistema ay buong nakasalalay sa enerhiyang hinahango ng mga [[chemotroph]] mula sa mga [[methane]], mga [[sulfides]] o iba pang mga pinagkukunang enerhiyang [[Solar energy|luminal]].<ref>Katrina Edwards. ''Microbiology of a Sediment Pond and the Underlying Young, Cold, Hydrologically Active Ridge Flank''. Woods Hole Oceanographic Institution.</ref> Ang ilang mga nabibihag na enerhiya ay ginagamit upang lumikha ng [[biyomasa]] upang tustusan ang buhay at magbigay ng enerhiya para sa paglago at pag-unlad. Ang karamihan ng natitira ng enerhiyang ito ay nawawala bilang mga init at mga itinatapong molekula. Ang pinakamahalgang mga proseso sa pagkokomberte ng enerhiya na nabihag sa mga substansiyang kimikal tungo sa enerhiayng magagamit upang tustusan ang buhay ang [[metabolismo]].<ref>{{cite book |author=Campbell, Neil A. and Reece Jane B|title=Biology |publisher=Benjamin Cummings |year=2001 |chapter=6|isbn=978-0-8053-6624-2 |accessyear= 2008 |oclc=47521441 48195194 53439122 55707478 64759228 79136407}}</ref> at [[respirasyong pangselula|respirasyong pangsihay]].<ref name="Colvard, 2009">Bartsch/Colvard, ''The Living Environment''. (2009) New York State Prentice Hall Regents Review. Retrieved 16 Oktubre 2009.</ref> ==Mga sangay == * [[Anatomiya]] (''Anatomy'') * [[Araknolohiya]] (''Arachnology'') * [[Araling Buhay-Gubat|Araling Buhay-gubat]] (''Wildlife Studies'') * [[Araling Laksambuhay]] (''Biodiversity Studies'') * [[Astrobiyolohiya]] (''Astrobiology'') * [[Biyoimpormatika|Bioimpormatika]] * [[Birolohiya]] (''Virology'') * [[Biyoheograpiya]] (''Biogeography'') * [[Biyokimika]] (''Biochemistry'') * [[Biyopisika]] (''Biophysics'') * [[Botanika]] (''Botany'') * [[Sitolohiya]] * [[Dendrolohiya]] * [[Pangkaunlarang Biyolohiya]] * [[Ekolohiya]] (''Ecology'') * [[Embriyolohiya]] (''Embryology'') * [[Entomolohiya]] (''Entomology'') * [[Etolohiya]] * [[Ebolusyonaryong Biyolohiya]] * [[Henetika]] (''Genetics'') / [[Genomics]] / [[Proteomics]] * [[Herpetolohiya]] * [[Histolohiya]] * [[Biyolohiyang pantao|Biyolohiyang Pantao]] / [[Antropolohiya]] (''Anthropology'') / [[Primatology]] * [[Iktiyolohiya]] (''Ichthyology'') * [[Limnolohiya]] * [[Malacolohiya]] * [[Mamalohiya]] * [[Biyolohiyang pandagat|Biyolohiyang Pandagat]] * [[Mikrobiyolohiya]] / [[Bakteryolohiya]] (''Bacteriology'') * [[Biyolohiyang molekular|Biyolohiyang Molekular]] * [[Mikolohiya]] / [[Likenolohiya]] * [[Nematolohiya]] * [[Ornitolohiya]] (''Ornithology'') * [[Paleontolohiya|Palaeontolohiya]] * [[Pikolohiya]] * [[Pilohenetika]] * [[Pisyolohiya]] (''Physiology'') * [[Patoohiyang Panhalaman|Patolohiyang Panhalaman]] * [[Soolohiya]] (''Zoology'') * [[Taksonomiya]] (''Taxonomy'') == == <gallery> File:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|Animalia - Bos primigenius taurus File:Zboże.jpg|Planta - Triticum File:Morchella esculenta 08.jpg|Fungi - Morchella esculenta File:Fucus serratus2.jpg|Stramenopila/Chromista - Fucus serratus File:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer) File:Halobacteria.jpg|Archaea - Halobacteria File:Gamma phage.png|Virus - Gamma phage </gallery> == Sanggunian == {{reflist}} {{Biology nav}} {{Nature nav}} [[Kategorya:Biyolohiya|*]] [[Kategorya:Agham]] if0rngx6vertshydgeu99d1tjwhrzme 1961553 1961545 2022-08-08T18:24:17Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {| class="infobox" style="width: 280px;" |- | {| cellpadding=0 cellspacing=0 |- |[[File:Bubalus_mindorensis_by_Gregg_Yan_01.jpg|141px]] |[[File:HeLa_cells_stained_with_Hoechst_33258.jpg|140px]] |- |[[File:European honey bee extracts nectar.jpg|alt=Isang bubuyog, Apis mellifera|140px]] |[[File:Lactobacillus sp 01.png|alt=Lactobacillus, isang uri ng Asporohenong Positibong Hugis Rod na Bakterya|140px]] |} |- | Tinatalakay ng haynayan ang iba't-ibang nabubuhay na [[organismo|tataghay]]. Mga larawan ng iba't-ibang tataghay (mula kaliwa hanggang kanan): * itaas: [[tamaraw]] at [[HeLa]] * ibaba: [[pukyutan]] sa isang bulaklak na Aster at [[lactobacillus|ishayang ''Lactobacillus'']] |} Ang '''biyolohiya''' ([[wikang Ingles|Ingles]]: ''biology'') ay ang siyentipikong pag-aaral ng mga [[nabubuhay]] na [[organismo]] at mga pamamaraang kasangkot nito. Isa itong [[agham pangkalikasan]] na saklaw ang mga paksang tulad ng mga mekanismo ng [[selula|selula]], sauri't asal ng mga [[organismo]], kasimulan at [[ebolusyon]] ng mga [[espesye]], at pakikipag-ugnayan ng iba't-ibang [[ekosistema|palamuhayan]]. Ang mga subdisiplina ng biyolohiya ay inilalarawan ayon sa iskala na pinag-aaralang mga organismo at mga pamamaraang ginagamit upang pag-aralan ang mga ito: Ang [[biyokimika]] ay nagsisiyasat ng rudimentaryong [[kimika]] ng buhay, ang [[biyolohiyang molekular]] ay nag-aaral ang mga masalimuot na mga interaksiyon sa pagitan ng mga biolohikal na molekula, ang [[biolohiyang selular|biolohiyang sihayr]] ay nagsisiyast ng basikong pantayong bloke ng lahat ng buhay na sihay, ang [[pisyolohiya]] ay nagsisiyasat ng mga tungkuling pisikal at kimikal ng mga [[tisyu]], [[organo]] at mga sistemang organo ng isang organismo, ang [[ebolusyon|biyolohiyang ebolusyonaryo]] ay nagsisiyasat ng mga pagbabago na lumilikha ng dibersidad ng buhay, ang [[ekolohiya]] ay nagsisiyasat kung paanong ang mga organismo ay nakikipag-ugnayan sa kanilang kapaligiran.<ref>{{Cite web |title=Life Science, Weber State Museum of Natural Science |url=http://community.weber.edu/sciencemuseum/pages/life_main.asp |access-date=2013-06-15 |archive-date=2013-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130727182113/http://community.weber.edu/sciencemuseum/pages/life_main.asp |url-status=dead }}</ref> == Etimolohiya == Isang makabagong katawagan ang salitang biyolohiya. Ipinakilala ito ni [[Gottfried Reinhold Treviranus]], isang propesor ng [[panggagamot]] at [[matematika]] sa liseo ng Bremen. Ginamit ni Treviranus ang salita sa loob ng kanyang [[treatise|tratasong]] ''Biologie; oder die Philosphie der lebenden Natur'' noong 1802. Inampon ni [[Jean-Baptiste Lamarck]] ang termino. Sa ngayon, ginagamit na ito sa buong mundo. Ang salitang ''haynayan'' ay galing sa mga salitang bu''hay'' at kasa''nayan''. Ito ay salitang binuo ng mga purista noong panahon ng Lumang Tagalog na kalauna'y hindi na gaanong ginagamit sa kasalukuyang panahon sa panahon ng Wikang Filipino, ngunit may iba rin namang gumagamit nito. ==Mga pundasyon ng modernong biyolohiya== Ang modernong biyolohiya ay pinagkakaisa ng limang mga prinsipyo: ang teoriya ng sihay, ebolusyon, henetika, homeostasis at enerhiya<ref name="avila_biology"/> ===Teoriya ng selula=== [[Image:celltypes.svg|thumb|350px|right|Ang mga sihay ng mga [[eukaryote]](kaliwa) at mga [[prokaryote]](kanan)]] Ang [[teoriya ng selula]] ay nagsasaad na ang [[selula]] ang pundamental na unit ng buhay at ang lahat ng mga nabubuhay na organismo ay binubuo ng isa o higit pang mga selula. Ang lahat ng mga selula ay lumilitaw mula sa ibang mga selula sa pamamagitan ng [[paghahati ng selula]]. Sa mga [[organismong multiselular]], ang bawat selula sa katawan ng organismo ay nagmumula sa isang selula sa isang pertilisadong itlog. Ang selula ay ang basikong unit ng maraming mga patolohikal na proseso.<ref>{{cite journal|author=Mazzarello, P|title=A unifying concept: the history of cell theory|journal=Nature Cell Biology|volume=1|pages=E13–E15|year=1999|doi=10.1038/8964|pmid=10559875|issue=1|ref=harv}}</ref> Ang phenomenon ng pagdaloy ng enerhiya ay nangyayari sa mga sihay sa mga prosesong bahagi ng tungkuling tinatawag na [[metabolismo]]. Ang mga sihay ay naglalaman ng impormasyong namamana na [[DNA]] na ipinapasa mula selula sa ibang selula habang nangyayari ang paghahati ng selula. ===Ebolusyon=== [[File:Darwin's finches.jpeg|thumb|Ang apat sa [[mga finch ni Darwin|mga 13 species ng finch]] na natagpuan sa [[Galápagos Islands|Galápagos Archipelago]] na nag-ebolb sa pamamagitan ng radyasyong pag-aangkop na nagparami ng mga hugis ng kanilang [[tuka]] upang umangkop sa iba't ibang mga mapagkukunang pagkain.]] Ang isang sentral na konsepto sa biyolohiya ay ang buhay ay nagbabago at umuunlad sa pamamagitan ng [[ebolusyon]] at ang lahat ng mga anyo ng buhay ay may isang [[karaniwang pinagmulan]].<ref>{{cite book | title = Life Evolving: Molecules, Mind, and Meaning | author = De Duve, Christian | location = New York | publisher = Oxford University Press | year = 2002| page = 44 | isbn = 0-19-515605-6}}</ref> Itinuturing ng mga biologo ang pagiging pangkalahatan at pag-iral saanman ng [[gene|kodigong henetiko]] bilang depinitibong ebidensiya na pumapabor sa teoriya ng pangkalahatang [[karaniwang pinagmulan]] ng ebolusyon para sa lahat ng mga [[bacterium|bakterya]], [[archaea]] at mga [[eukaryote]]<ref name="Futuyma">{{cite book|author=Futuyma, DJ|title=Evolution|year=2005|publisher=Sinauer Associates|isbn=978-0-87893-187-3|oclc=57311264 57638368 62621622}}</ref> Ang ebolusyon na sinusuportahan ng malaking ebidensiya ang paliwanag na tinatanggap sa agham sa malaking mga pagkakaiba ng mga anyo ng buhay sa mundo. Ang mga species at mga breed ay umuunlad sa pamamagitan ng mga proseso ng [[natural na seleksiyon]] at [[artipisyal na seleksiyon]] o selektibong pagpaparami ng organismo.<ref>Darwin, Charles (1859). On the Origin of Species, 1st, John Murray</ref> Bukod dito, ang [[Genetic drift]] ay isa pang karagdagang mekanismo sa pag-unlad na ebolusyonaryo sa modernong sintesis ng ebolusyon.<ref name = GGS>{{Cite book | last = Simpson | first = George Gaylord | author-link = George Gaylord Simpson | year = 1967 | title = The Meaning of Evolution | publisher = Yale University Press | edition = Second | isbn = 0-300-00952-6 }}</ref> Ang kasaysayang ebolusyonaryo ng species na naglalarawan ng mga katangian ng mga iba't ibang species na pinagmulan nito kasama ng mga relasyong henealohikal nito sa bawat ibang mga species ay kilala bilang [[piloheniya]]. Ang mga iba't ibang pamamaraan sa biyolohiya ay lumilikha ng impormasyon tungkol sa piloheniya. Kabilang dito ang paghahambing ng mga [[sekwensiya ng DNA]] na isinasagawa sa loob ng [[biyolohiyang molekular]] o [[henomika]] at paghahambing ng mga [[fossil]] o iba pang mga rekord ng mga sinaunang organismo sa [[paleontolohiya]].<ref>{{Cite web |title=Phylogeny on bio-medicine.org |url=http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |access-date=2013-06-15 |archive-date=2013-10-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131004224700/http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |url-status=dead }}</ref> Isinasaayos at sinisiyasat ng mga biologo ang mga relasyong ebolusyonaryo ng mga species sa pamamagitan ng mga pamamaraang kinabibilangan ng [[phylogenetics]], [[phenetics]], at [[cladistics]]. {{PhylomapB|caption=Isang [[punong pilohenetiko]] ng lahat ng mga nabubuhay na bagay batay sa datos ng kanilang [[rRNA]] [[gene]]. Ito ay nagpapakita ng paghihiwalay ng mga tatlong [[Dominyo (biyolohiya)|dominyo]] na [[bacterium|bacteria]], [[archaea]], at [[eukaryote]]. Ang mga puno na nilikha gamit ang ibang mga gene ay pangkalahatang pareho bagaman ang mga ito ay maaaring maglagay ng isang mas maagang mga pangkat na sumanga nang napakaiba na pinagpapalagay na dahil sa mabilis na ebolusyon ng [[rRNA]].}} {{Biological classification}} Ang maraming mga pangyayaring [[espesiasyon]] ay lumilikha ng isang puno may istrukturang sistema ng mga relasyon sa pagitan ng mga [[espesye]]. Ang papel ng [[systematika]] ay pag-aralan ang mga ugnayang ito at mga pagkakaiba at pagkakatulad sa pagitan ng mga species at mga pangkat ng species.<ref>{{cite book | last = Neill | first = Campbell | authorlink = | title = Biology; Fourth edition | publisher = [[The Benjamin/Cummings Publishing Company]] | series = | year = 1996 | doi = | isbn = 0-8053-1940-9 | page = G-21 (Glossary)}}</ref> Ang klasipikasyon na [[taksonomiya]] at nomenklatura ng mga organismo ay pinanganagsiwaan ng ''[[International Code of Zoological Nomenclature]]'', ''[[International Code of Botanical Nomenclature]]'', at ''[[International Code of Nomenclature of Bacteria]]'' para sa mga respektibong mga hayop, mga halaman at bakterya. Ang klasipikasyon ng mga [[virus]], mga [[viroid]], mga [[prion]] at lahat ng iba pang mga sub-viral na ahente na nagpapakita ng mga katangiang biolohikal ay isinasagawa ng ''[[International Committee on Taxonomy of Viruses|International Code of Virus classification and nomenclature]]''.<ref>[http://www.ictvonline.org/virusTaxonomy.asp ICTV Virus Taxonomy 2009<!-- Bot generated title -->]</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_pospi.htm "80.001 Popsiviroidae – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_prion.htm "90. Prions – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_satel.htm "81. Satellites – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref> Gayunpmana, ang ilang mga sistema ng klasipikasyon ng virus ay umiiral din. Tradisyonal na ang mga nabubuhay na organismo ay hinahati sa limang mga kaharian: ang mga [[Monera]]; [[Protist]]a; [[Fungus|Fungi]]; [[Plant]]ae; at [[Animal]]ia.<ref>{{cite book|last=Margulis|first=L|author2=Schwartz, KV|authorlink=Lynn Margulis|title=Five Kingdoms: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth|edition=3rd|publisher= WH Freeman & Co|location=|year=1997|isbn=978-0-7167-3183-2|series=|oclc=223623098 237138975}}</ref> Gayunpaman, ang klasipikasyong ito ng limang kaharian ay wala na sa panahon. Ang modernong alternatibong mga sistema ng klasipikasyon ay nagsisimula sa [[sistemang tatlong dominyo]]: ang [[Archaea]] (orihinal Archaebacteria); [[Bacterium|Bacteria]] (orihinal na Eubacteria); [[Eukaryote|Eukaryota]] (kabilang ang mga [[protist]], [[fungi]], [[halaman]], at mga [[hayop]])<ref name="domain">{{cite journal | author = Woese C, Kandler O, Wheelis M | title = Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/87/12/4576 | journal = Proc Natl Acad Sci USA | volume = 87 | issue = 12 | pages = 4576–9 | year = 1990 | pmid = 2112744 | doi = 10.1073/pnas.87.12.4576 | pmc = 54159 | ref = harv | bibcode = 1990PNAS...87.4576W | access-date = 2013-06-15 | archive-date = 2008-06-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20080627233102/http://www.pnas.org/cgi/reprint/87/12/4576 | url-status = dead }}</ref> Ang mga sakop na ito ay sumasalamin kung ang mga sihay ay may nukleyo o wala gayundin sa mga pagkakaiba sa komposisyong kimikal ng mga panlabas ng sihay.<ref name="domain"/> Sa karagdagan, ang bawat kaharian ay nahahati pang paulit ulit hanggang ang bawat species ay hiwalay na nauuri. Ang pagkakasunod ay: [[Dominyo (biyolohiya)|dominyo]](''domain''), [[kaharian]](''kingdom''), [[phylum]], [[klase]], [[orden]](order), [[pamilya]](''family''), [[genus]](''genus'') at [[espesye]]. Ang [[pangalang siyentipiko]] ng isang organismo ay nalilikha mula sa henus at species nito. Halimbawa, ang mga tao ay itinatala bilang mga ''[[Homo sapiens]]''. Ang ''[[Homo]]'' ang henus at ang ''sapiens'' ang species.<ref>{{cite book | url = http://books.google.com/?id=hVUU7Gq8QskC&lpg=PA198&dq=species%20epithet%20capitalize&pg=PA198#v=onepage&q=species%20epithet%20capitalize | page = 198 | title = Writing for Science and Engineering: Papers, Presentation | author = Heather Silyn-Roberts | year = 2000 | isbn = 0-7506-4636-5 | publisher = Butterworth-Heinemann | location = Oxford}}</ref><ref>{{cite web | url = http://ibot.sav.sk/icbn/frameset/0065Ch7OaGoNSec1a60.htm#recF | title = Recommendation 60F | work = [[International Code of Botanical Nomenclature]], Vienna Code | year = 2006 | pages = 60F.1}}</ref> Ang nananaig na sistema ng klasipikasyon ay tinatawag na [[Linnaean taxonomy]]. Ito ay kinabibilangan ng mga ranggo at [[nomenklaturang binomial]]. Kung paanong pinapangalanan ang mga organismo ay pinangangasiwaan ng mga kasunduang internasyonal gaya ng [[International Code of Botanical Nomenclature]] (ICBN), [[International Code of Zoological Nomenclature]] (ICZN), at [[International Code of Nomenclature of Bacteria]] (ICNB). Ang isang nagsasanib na drapktong [[BioCode]] ay inilimbag noong 1997 bilang pagtatangka na gawing pamantayan ang nomenklatura sa mga tatlong saklaw na ito ngunit hindi pa pormal na kinukuha.<ref>{{cite conference | title=The BioCode: Integrated biological nomenclature for the 21st century? | booktitle=Proceedings of a Mini-Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century | author=John McNeill | date=1996-11-04}}</ref> Ang draptong BioCode ay nakatanggap ng kaunting pansin simula 1997. Ang orihinal na pinlanong pagpapatupad nito noong 1 Enero 2000 ay lumipas ng hindi napansin. Ang isang binagong BioCode na iminungkahi noong 2011 na sa halip ay magpapalit ng mga umiiral na kodigo ay magbibigay ng isang nagkakaisang konteksto para dito.<ref>{{cite web|url=http://www.bionomenclature.net/index.html|title=The Draft BioCode (2011)|publisher=International Committee on Bionomenclature (ICB)}}</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/iapt/tax/2011/00000060/00000001/art00019] Greuter, W.; Garrity, G.; Hawksworth, D.L.; Jahn, R.; Kirk, P.M.; Knapp, S.; McNeill, J.; Michel, E.; Patterson, D.J.; Pyle, R.; Tindall, B.J. (2011). Draft BioCode (2011): Principles and rules regulating the naming of organisms. ''Taxon''. 60: 201-212.</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/iapt/tax/2011/00000060/00000001/art00018] and [http://iczn.org/content/introducing-draft-biocode-2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170713124948/http://iczn.org/content/introducing-draft-biocode-2011 |date=2017-07-13 }} Hawksworth, D.L. (2011). Introducing the Draft BioCode (2011). ''Taxon''. 60(1): 199–200.</ref> Tinanggihang isaalang-alang ng [[International Botanical Congress]] ang mungkahing BioCode noong 2011. Ang [[Virus classification|International Code of Virus Classification and Nomenclature]] (ICVCN) ay nananatiling nasa labas ng BioCode. ===Henetika=== [[Image:DNA chemical structure.svg|thumb|left|Ang istrukturang molekular ng [[DNA]]. Ang mga base ay nagpapares sa pamamagitan ng kaayusan ng kawing ng hidroheno sa pagitan ng mga strand.]] [[Image:Portulaca grandiflora mutant1.jpg|thumb|right|Ang isang [[mutasyon]] ay nagsanhi sa [[moss rose]] na ito na lumikha ng mga bulaklak na may iba't ibang mga kulay.]] Ang mga [[gene]] ang mga pangunahing unit ng pagmamana sa lahat ng mga organismo. Ito ay tumutugma sa isang rehiyon ng [[DNA]] na nag-iimpluwensiya ng anyo o tungkulin ng isang organismo sa mga spesipikong paraan. Ang lahat ng mga organismo mula [[bakterya]] hanggang sa mga hayop ay nagsasalo ng parehong makinarya na kumokopya at nagsasalin ng DNA sa mga protina. Ang mga sihay ay nagtatranskriba ng isang DNA gene tungo sa isang bersiyong [[RNA]] ng gene at pagkatapos ang isang [[ribosome]] ay nagsasalin ng RNA sa protina na isang sekwensiya ng mga [[asidong amino]]. Ang nagsasaling kodigo mula sa RNA codon tungo sa asidong amino ay pareho para sa karamihan ng mga organismo ngunit kaunting iba para sa iba. Halimbawa, ang isang sekwensiay ng DNA na nagkokodigo para sa [[insulin]] sa mga tao ay nagkokodigo ng insulin kapag ipinasok sa ibang mga organismo gaya ng mga halaman.<ref>[http://www.businessweek.com/magazine/content/07_33/b4046083.htm From SemBiosys, A New Kind Of Insulin] INSIDE WALL STREET By Gene G. Marcial(AUGUST 13, 2007)</ref> Ang mga DNA ay karaniwang nangyayari bilang mga linyar na [[kromosoma]] sa mga [[eukaryote]] at ang mga sirkular na kromosoma sa mga [[prokaryote]]. Ang isang kromosoma ay isang organisadong istruktura na binubuo ng DNA at mga [[histone]]. Ang hanay ng mga kromosoma sa isang sihay o ibang mga lokasyon ay sama samang tinatawag na [[genome]]. Sa mga eukaryote, ang genomic DNA ay matatagpuan sa [[nukleyo ng selula|nukleyo ng sihay]] kasama ng maliliit na mga halaga sa mga [[mitochondrion|mitochondria]] at mga [[chloroplast]]. Sa mga prokaryote, ang DNA ay matatagpuan sa loob ng isang hindi regular na hugis na katawan sa cytoplasm na tinatawag na [[nucleoid]].<ref>{{cite journal |author=Thanbichler M, Wang S, Shapiro L |title=The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure | journal=J Cell Biochem |volume=96 |issue=3 | pages=506–21 |year=2005 |pmid=15988757 | doi = 10.1002/jcb.20519 |ref=harv}}</ref> Ang impormasyong henetiko sa isang genome ay nasa loob ng mga gene at ang kumpletong pagbuo ng impormasyong ito sa isang organismo ay tinatawag na [[genotype]] nito.<ref>[http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=8472 Genotype definition – Medical Dictionary definitions]</ref> Ang lahat ng nabubuhay na organismo ay nagpapakita ng bariasyon o pagkakaiba sa loob ng isang populasyon at sa pagitan ng mga populasyon. Ang bariasyong henetiko ay mahalaga dahil nagbibigay ito ng materyal na henetiko para sa [[natural na seleksiyon]]. Ang mga pagkakaibang henetiko sa loob ng populasyon ay sanhi ng mga sumusunod: ang [[mutasyon]] na mga pagbabago sa [[DNA]], ang [[pagdaloy ng gene]] na anumang pagkilos ng mga gene mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon at ang [[reproduksiyong seksuwal]] na makakalikha ng bagong kombinasyon ng gene mula sa mga magulang sa isang populasyon. Ang mga [[mutasyon]] ay nagbabago ng [[genotype]] ng isang organismo. Ito ay minsang nagsasanhi para ang mga iba't ibang mga [[phenotype]] ay lumitaw. Ang karamihan ng mga mutasyon ay may kaunting epekto sa phenotype, kalusugan o kaangkupang pagpaparami ng organismo. Ang mga mutaysong may epekto ay karaniwang nakakapinsala ngunit minsang mapapakinabangan. Ang mga pag-aaral sa langaw na ''[[Drosophila melanogaster]]'' ay nagmumungkahing kung ang mutasyon ay nagbabago ng isang protinang nilikha ng isang gene, ang mga 70 porsiyento ng mga mutasyong ito ay mapanganib na ang mga natirira ay neutral o mapapakinabangan.<ref>{{cite journal |pmid=17409186 |doi=10.1073/pnas.0701572104 |year=2007 |last1=Sawyer |first1=SA |last2=Parsch |last3=Zhang |last4=Hartl |title=Prevalence of positive selection among nearly neutral amino acid replacements in Drosophila |volume=104 |issue=16 |pages=6504–10 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |first2=J |first3=Z |first4=DL |pmc=1871816|bibcode = 2007PNAS..104.6504S }}</ref> Ang [[henetikang pangpopulasyon]] ay nag-aaral ng distribusyon ng mga pagkakaibang henetiko sa loob ng mga populasyon at kung paanong ang mga distribusyong ito ay nagbabago sa paglipas ng panahon.<ref name=griffiths2000sect3842>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3842 |chapter=Variation and its modulation |editor-first=William M.}}</ref> Ang mga pagbabago sa [[prekwensiya ng allele]] sa isang populasyon ay pangunahing naiimpluwensiyahan ng [[natural na seleksiyon]] kung saan ang isang allele ay nagbibigay ng kapakinabangang pagpili o pagpaparami sa organismo<ref name=griffiths2000sect3886>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3886 |chapter=Selection |editor-first=William M.}}</ref> gayundin ang ibang mga paktor gaya ng [[mutasyon]], [[genetic drift]], [[genetic hitchhiking|genetic draft]],<ref>{{Cite journal | volume = 55 | issue = 11 | pages = 2161–2169 | last = Gillespie | first = John H. | title = Is the population size of a species relevant to its evolution? | journal = Evolution | year = 2001 | pmid = 11794777 }}</ref> [[artipisyal na seleksiyon]], at [[gene flow|migrasyon]].<ref name=griffiths2000sect3906>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3906 |chapter=Random events |editor-first=William M.}}</ref> Sa paglipas ng maraming mga henerasyon, ang mga [[genome]] ng mga organismo ay malaking nagbabago na nagreresulta sa phenomenon ng [[ebolusyon]]. Ang pagpili ng mga mapapakinabangang [[mutasyon]] ay nagsasanhi sa isang species na mag-ebolb sa mga anyong mas mahusay na makakaangkop sa kanilang kapaligiran na isang prosesong tinatawag na [[pag-aangkop]](''adaptation'').<ref name=Darwin>{{cite book |last=Darwin |first=Charles |authorlink = Charles Darwin |year=1859 |title=On the Origin of Species |place=London |publisher=John Murray |edition=1st |pages=1 |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=16 |isbn=0-8014-1319-2}} Related earlier ideas were acknowledged in {{cite book |last=Darwin |first=Charles |authorlink = Charles Darwin |year=1861 |title=On the Origin of Species |place=London |publisher=John Murray |edition=3rd |pages=xiii |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F381&viewtype=text&pageseq=20 |nopp=true |isbn=0-8014-1319-2}}</ref> Ang mga bagong species ay nabubuo sa pamamagitan ng proseso ng [[speciation]] na kadalasang sanhi ng mga paghihiwalay sa heograpiya na nagpipigil sa mga populasyon na magpalit ng mga gene sa bawat isa.<ref name=Gavrilets>{{cite journal |pmid=14628909 |doi=10.1554/02-727 |year=2003 |last1=Gavrilets |first1=S |title=Perspective: models of speciation: what have we learned in 40 years? |volume=57 |issue=10 |pages=2197–215 |journal=Evolution; international journal of organic evolution}}</ref> ===Homeostasis=== Ang [[Homeostasis]] ang kakayahan ng mga [[bukas na sistema]] na magregula ng panloob na kapaligiran nito upang panatilihin ang matatag na mga kondisyon sa pamamagitan ng mga maraming dinamikang ekwilibriyum na mga pagsasaayos na kinokontrol ng mga magkakaugnay na mga mekanismo ng regulasyon. Ang lahat ng mga organismo kahit pa [[uniselular|unisihayr]] o [[multiselular|multisihayr]] ay nagpapakita ng homeostasis.<ref>Kelvin Rodolfo, [http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=what-is-homeostasis Explanation of Homeostasis on scientificamerican.com]. Retrieved 16 Oktubre 2009.</ref> Upang panatilihin ang dinamikang ekwilibriyum at epektibong isagawa ang ilang mga tungkulin, ang isang sistema ay dapat makadetekta at tumugon sa mga pertubasyon. Pagkatapos ng deteksiyon ng isang perturbasyon, ang sistemang biolohikal ay normal na tumutugon sa pamamagitan ng [[negatibong feedback]]. Ito ay nangangahuluan ng pagpapatatag ng mga kondisyon sa pamamagitan ng pagbabawas o pagtataas ng aktibidad ng organo o sistema. Ang isang halimbawa nito ang paglalabas ng [[glucagon]] kapag ang mga lebel ng asukal ay labis na mababa. ===Enerhiya=== Ang pagpapatuloy na mabuhay ng organismong buhay ay nakasalalay sa patuloy na pagpasok o pagkuha nito ng enerhiya. Ang mga reaksiyong kimikal na responsable para sa istruktura nito at tungkulin ay isinasaayos upang kumukha ng enerhiya mula sa mga substansiya na nagsisilbi nitong pagkain at binabago ang mga ito upang makatulong na bumuo ng mga bagong sihay at tustusan ang mga ito. Sa prosesong ito, ang mga molekula ng mga substansiyang kimikal na bumubuo ng pagkain ay gumagampan ng dalawang mga papel: una ay naglalaman ito ng enerhiya na mababago para sa mga biyolohikal na [[reaksiyong kimikal]], ikalawa, ang mga ito ay bumubuo ng mga bagong istrukturang molekular na binubuo ng mga biyomolekula. Ang mga organismong responsable para sa pagpapakilala ng enerhiya sa isang ekosistema ay kilala bilang mga prodyuser o mga [[autotroph]]. Ang halos lahat ng mga organismong ito ay orihinal na kumukuha ng enerhiya mula sa araw.<ref name=bryantfrigaard>{{cite journal | author = D.A. Bryant & N.-U. Frigaard |month=November | year = 2006 | title = Prokaryotic photosynthesis and phototrophy illuminated | journal = Trends Microbiol | volume = 14 | issue = 11 | pages=488–96 | doi = 10.1016/j.tim.2006.09.001 | pmid = 16997562 | ref = harv }}</ref> Ang mga halaman at ibang mga [[phototroph]] ay gumagamit ng enerhiya mula sa araw sa pamamagitan ng prosesong kilala bilang [[photosynthesis]] upang ikomberte ang mga hilaw na materyal tungo sa mga organikong molekula gaya ng [[Adenosine triphosphate|ATP]] na ang mga kawing ay masisira upang maglabas ng enerhiya.<ref>{{cite book |author=Smith, A. L. |title=Oxford dictionary of biochemistry and molecular biology |publisher=Oxford University Press |location=Oxford [Oxfordshire] |year=1997 |page=508 |isbn=0-19-854768-4 |quote=Photosynthesis – the synthesis by organisms of organic chemical compounds, esp. carbohydrates, from carbon dioxide using energy obtained from light rather than the oxidation of chemical compounds.}}</ref> Gayunpaman, ang ilang mga ekosistema ay buong nakasalalay sa enerhiyang hinahango ng mga [[chemotroph]] mula sa mga [[methane]], mga [[sulfides]] o iba pang mga pinagkukunang enerhiyang [[Solar energy|luminal]].<ref>Katrina Edwards. ''Microbiology of a Sediment Pond and the Underlying Young, Cold, Hydrologically Active Ridge Flank''. Woods Hole Oceanographic Institution.</ref> Ang ilang mga nabibihag na enerhiya ay ginagamit upang lumikha ng [[biyomasa]] upang tustusan ang buhay at magbigay ng enerhiya para sa paglago at pag-unlad. Ang karamihan ng natitira ng enerhiyang ito ay nawawala bilang mga init at mga itinatapong molekula. Ang pinakamahalgang mga proseso sa pagkokomberte ng enerhiya na nabihag sa mga substansiyang kimikal tungo sa enerhiayng magagamit upang tustusan ang buhay ang [[metabolismo]].<ref>{{cite book |author=Campbell, Neil A. and Reece Jane B|title=Biology |publisher=Benjamin Cummings |year=2001 |chapter=6|isbn=978-0-8053-6624-2 |accessyear= 2008 |oclc=47521441 48195194 53439122 55707478 64759228 79136407}}</ref> at [[respirasyong pangselula|respirasyong pangsihay]].<ref name="Colvard, 2009">Bartsch/Colvard, ''The Living Environment''. (2009) New York State Prentice Hall Regents Review. Retrieved 16 Oktubre 2009.</ref> ==Mga sangay == {{Branches of Biology}} == == <gallery> File:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|Animalia - Bos primigenius taurus File:Zboże.jpg|Planta - Triticum File:Morchella esculenta 08.jpg|Fungi - Morchella esculenta File:Fucus serratus2.jpg|Stramenopila/Chromista - Fucus serratus File:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer) File:Halobacteria.jpg|Archaea - Halobacteria File:Gamma phage.png|Virus - Gamma phage </gallery> == Sanggunian == {{reflist}} {{Biology nav}} {{Nature nav}} [[Kategorya:Biyolohiya|*]] [[Kategorya:Agham]] k08kj3xsxd4sfwmw8x70co3aqm71w3h 1961555 1961553 2022-08-08T18:28:47Z Xsqwiypb 120901 /* Ebolusyon */ wikitext text/x-wiki {| class="infobox" style="width: 280px;" |- | {| cellpadding=0 cellspacing=0 |- |[[File:Bubalus_mindorensis_by_Gregg_Yan_01.jpg|141px]] |[[File:HeLa_cells_stained_with_Hoechst_33258.jpg|140px]] |- |[[File:European honey bee extracts nectar.jpg|alt=Isang bubuyog, Apis mellifera|140px]] |[[File:Lactobacillus sp 01.png|alt=Lactobacillus, isang uri ng Asporohenong Positibong Hugis Rod na Bakterya|140px]] |} |- | Tinatalakay ng haynayan ang iba't-ibang nabubuhay na [[organismo|tataghay]]. Mga larawan ng iba't-ibang tataghay (mula kaliwa hanggang kanan): * itaas: [[tamaraw]] at [[HeLa]] * ibaba: [[pukyutan]] sa isang bulaklak na Aster at [[lactobacillus|ishayang ''Lactobacillus'']] |} Ang '''biyolohiya''' ([[wikang Ingles|Ingles]]: ''biology'') ay ang siyentipikong pag-aaral ng mga [[nabubuhay]] na [[organismo]] at mga pamamaraang kasangkot nito. Isa itong [[agham pangkalikasan]] na saklaw ang mga paksang tulad ng mga mekanismo ng [[selula|selula]], sauri't asal ng mga [[organismo]], kasimulan at [[ebolusyon]] ng mga [[espesye]], at pakikipag-ugnayan ng iba't-ibang [[ekosistema|palamuhayan]]. Ang mga subdisiplina ng biyolohiya ay inilalarawan ayon sa iskala na pinag-aaralang mga organismo at mga pamamaraang ginagamit upang pag-aralan ang mga ito: Ang [[biyokimika]] ay nagsisiyasat ng rudimentaryong [[kimika]] ng buhay, ang [[biyolohiyang molekular]] ay nag-aaral ang mga masalimuot na mga interaksiyon sa pagitan ng mga biolohikal na molekula, ang [[biolohiyang selular|biolohiyang sihayr]] ay nagsisiyast ng basikong pantayong bloke ng lahat ng buhay na sihay, ang [[pisyolohiya]] ay nagsisiyasat ng mga tungkuling pisikal at kimikal ng mga [[tisyu]], [[organo]] at mga sistemang organo ng isang organismo, ang [[ebolusyon|biyolohiyang ebolusyonaryo]] ay nagsisiyasat ng mga pagbabago na lumilikha ng dibersidad ng buhay, ang [[ekolohiya]] ay nagsisiyasat kung paanong ang mga organismo ay nakikipag-ugnayan sa kanilang kapaligiran.<ref>{{Cite web |title=Life Science, Weber State Museum of Natural Science |url=http://community.weber.edu/sciencemuseum/pages/life_main.asp |access-date=2013-06-15 |archive-date=2013-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130727182113/http://community.weber.edu/sciencemuseum/pages/life_main.asp |url-status=dead }}</ref> == Etimolohiya == Isang makabagong katawagan ang salitang biyolohiya. Ipinakilala ito ni [[Gottfried Reinhold Treviranus]], isang propesor ng [[panggagamot]] at [[matematika]] sa liseo ng Bremen. Ginamit ni Treviranus ang salita sa loob ng kanyang [[treatise|tratasong]] ''Biologie; oder die Philosphie der lebenden Natur'' noong 1802. Inampon ni [[Jean-Baptiste Lamarck]] ang termino. Sa ngayon, ginagamit na ito sa buong mundo. Ang salitang ''haynayan'' ay galing sa mga salitang bu''hay'' at kasa''nayan''. Ito ay salitang binuo ng mga purista noong panahon ng Lumang Tagalog na kalauna'y hindi na gaanong ginagamit sa kasalukuyang panahon sa panahon ng Wikang Filipino, ngunit may iba rin namang gumagamit nito. ==Mga pundasyon ng modernong biyolohiya== Ang modernong biyolohiya ay pinagkakaisa ng limang mga prinsipyo: ang teoriya ng sihay, ebolusyon, henetika, homeostasis at enerhiya<ref name="avila_biology"/> ===Teoriya ng selula=== [[Image:celltypes.svg|thumb|350px|right|Ang mga sihay ng mga [[eukaryote]](kaliwa) at mga [[prokaryote]](kanan)]] Ang [[teoriya ng selula]] ay nagsasaad na ang [[selula]] ang pundamental na unit ng buhay at ang lahat ng mga nabubuhay na organismo ay binubuo ng isa o higit pang mga selula. Ang lahat ng mga selula ay lumilitaw mula sa ibang mga selula sa pamamagitan ng [[paghahati ng selula]]. Sa mga [[organismong multiselular]], ang bawat selula sa katawan ng organismo ay nagmumula sa isang selula sa isang pertilisadong itlog. Ang selula ay ang basikong unit ng maraming mga patolohikal na proseso.<ref>{{cite journal|author=Mazzarello, P|title=A unifying concept: the history of cell theory|journal=Nature Cell Biology|volume=1|pages=E13–E15|year=1999|doi=10.1038/8964|pmid=10559875|issue=1|ref=harv}}</ref> Ang phenomenon ng pagdaloy ng enerhiya ay nangyayari sa mga sihay sa mga prosesong bahagi ng tungkuling tinatawag na [[metabolismo]]. Ang mga sihay ay naglalaman ng impormasyong namamana na [[DNA]] na ipinapasa mula selula sa ibang selula habang nangyayari ang paghahati ng selula. ===Ebolusyon=== [[File:Darwin's finches.jpeg|thumb|Ang apat sa [[mga finch ni Darwin|mga 13 species ng finch]] na natagpuan sa [[Galápagos Islands|Galápagos Archipelago]] na nag-ebolb sa pamamagitan ng radyasyong pag-aangkop na nagparami ng mga hugis ng kanilang [[tuka]] upang umangkop sa iba't ibang mga mapagkukunang pagkain.]] {{main|Ebolusyon|Ebolusyon ng tao}} Ang isang sentral na konsepto sa biyolohiya ay ang buhay ay nagbabago at umuunlad sa pamamagitan ng [[ebolusyon]] at ang lahat ng mga anyo ng buhay ay may isang [[karaniwang pinagmulan]].<ref>{{cite book | title = Life Evolving: Molecules, Mind, and Meaning | author = De Duve, Christian | location = New York | publisher = Oxford University Press | year = 2002| page = 44 | isbn = 0-19-515605-6}}</ref> Itinuturing ng mga biologo ang pagiging pangkalahatan at pag-iral saanman ng [[gene|kodigong henetiko]] bilang depinitibong ebidensiya na pumapabor sa teoriya ng pangkalahatang [[karaniwang pinagmulan]] ng ebolusyon para sa lahat ng mga [[bacterium|bakterya]], [[archaea]] at mga [[eukaryote]]<ref name="Futuyma">{{cite book|author=Futuyma, DJ|title=Evolution|year=2005|publisher=Sinauer Associates|isbn=978-0-87893-187-3|oclc=57311264 57638368 62621622}}</ref> Ang ebolusyon na sinusuportahan ng malaking ebidensiya ang paliwanag na tinatanggap sa agham sa malaking mga pagkakaiba ng mga anyo ng buhay sa mundo. Ang mga species at mga breed ay umuunlad sa pamamagitan ng mga proseso ng [[natural na seleksiyon]] at [[artipisyal na seleksiyon]] o selektibong pagpaparami ng organismo.<ref>Darwin, Charles (1859). On the Origin of Species, 1st, John Murray</ref> Bukod dito, ang [[Genetic drift]] ay isa pang karagdagang mekanismo sa pag-unlad na ebolusyonaryo sa modernong sintesis ng ebolusyon.<ref name = GGS>{{Cite book | last = Simpson | first = George Gaylord | author-link = George Gaylord Simpson | year = 1967 | title = The Meaning of Evolution | publisher = Yale University Press | edition = Second | isbn = 0-300-00952-6 }}</ref> Ang kasaysayang ebolusyonaryo ng species na naglalarawan ng mga katangian ng mga iba't ibang species na pinagmulan nito kasama ng mga relasyong henealohikal nito sa bawat ibang mga species ay kilala bilang [[piloheniya]]. Ang mga iba't ibang pamamaraan sa biyolohiya ay lumilikha ng impormasyon tungkol sa piloheniya. Kabilang dito ang paghahambing ng mga [[sekwensiya ng DNA]] na isinasagawa sa loob ng [[biyolohiyang molekular]] o [[henomika]] at paghahambing ng mga [[fossil]] o iba pang mga rekord ng mga sinaunang organismo sa [[paleontolohiya]].<ref>{{Cite web |title=Phylogeny on bio-medicine.org |url=http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |access-date=2013-06-15 |archive-date=2013-10-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131004224700/http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |url-status=dead }}</ref> Isinasaayos at sinisiyasat ng mga biologo ang mga relasyong ebolusyonaryo ng mga species sa pamamagitan ng mga pamamaraang kinabibilangan ng [[phylogenetics]], [[phenetics]], at [[cladistics]]. {{PhylomapB|caption=Isang [[punong pilohenetiko]] ng lahat ng mga nabubuhay na bagay batay sa datos ng kanilang [[rRNA]] [[gene]]. Ito ay nagpapakita ng paghihiwalay ng mga tatlong [[Dominyo (biyolohiya)|dominyo]] na [[bacterium|bacteria]], [[archaea]], at [[eukaryote]]. Ang mga puno na nilikha gamit ang ibang mga gene ay pangkalahatang pareho bagaman ang mga ito ay maaaring maglagay ng isang mas maagang mga pangkat na sumanga nang napakaiba na pinagpapalagay na dahil sa mabilis na ebolusyon ng [[rRNA]].}} {{Biological classification}} Ang maraming mga pangyayaring [[espesiasyon]] ay lumilikha ng isang puno may istrukturang sistema ng mga relasyon sa pagitan ng mga [[espesye]]. Ang papel ng [[systematika]] ay pag-aralan ang mga ugnayang ito at mga pagkakaiba at pagkakatulad sa pagitan ng mga species at mga pangkat ng species.<ref>{{cite book | last = Neill | first = Campbell | authorlink = | title = Biology; Fourth edition | publisher = [[The Benjamin/Cummings Publishing Company]] | series = | year = 1996 | doi = | isbn = 0-8053-1940-9 | page = G-21 (Glossary)}}</ref> Ang klasipikasyon na [[taksonomiya]] at nomenklatura ng mga organismo ay pinanganagsiwaan ng ''[[International Code of Zoological Nomenclature]]'', ''[[International Code of Botanical Nomenclature]]'', at ''[[International Code of Nomenclature of Bacteria]]'' para sa mga respektibong mga hayop, mga halaman at bakterya. Ang klasipikasyon ng mga [[virus]], mga [[viroid]], mga [[prion]] at lahat ng iba pang mga sub-viral na ahente na nagpapakita ng mga katangiang biolohikal ay isinasagawa ng ''[[International Committee on Taxonomy of Viruses|International Code of Virus classification and nomenclature]]''.<ref>[http://www.ictvonline.org/virusTaxonomy.asp ICTV Virus Taxonomy 2009<!-- Bot generated title -->]</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_pospi.htm "80.001 Popsiviroidae – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_prion.htm "90. Prions – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_satel.htm "81. Satellites – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref> Gayunpmana, ang ilang mga sistema ng klasipikasyon ng virus ay umiiral din. Tradisyonal na ang mga nabubuhay na organismo ay hinahati sa limang mga kaharian: ang mga [[Monera]]; [[Protist]]a; [[Fungus|Fungi]]; [[Plant]]ae; at [[Animal]]ia.<ref>{{cite book|last=Margulis|first=L|author2=Schwartz, KV|authorlink=Lynn Margulis|title=Five Kingdoms: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth|edition=3rd|publisher= WH Freeman & Co|location=|year=1997|isbn=978-0-7167-3183-2|series=|oclc=223623098 237138975}}</ref> Gayunpaman, ang klasipikasyong ito ng limang kaharian ay wala na sa panahon. Ang modernong alternatibong mga sistema ng klasipikasyon ay nagsisimula sa [[sistemang tatlong dominyo]]: ang [[Archaea]] (orihinal Archaebacteria); [[Bacterium|Bacteria]] (orihinal na Eubacteria); [[Eukaryote|Eukaryota]] (kabilang ang mga [[protist]], [[fungi]], [[halaman]], at mga [[hayop]])<ref name="domain">{{cite journal | author = Woese C, Kandler O, Wheelis M | title = Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/87/12/4576 | journal = Proc Natl Acad Sci USA | volume = 87 | issue = 12 | pages = 4576–9 | year = 1990 | pmid = 2112744 | doi = 10.1073/pnas.87.12.4576 | pmc = 54159 | ref = harv | bibcode = 1990PNAS...87.4576W | access-date = 2013-06-15 | archive-date = 2008-06-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20080627233102/http://www.pnas.org/cgi/reprint/87/12/4576 | url-status = dead }}</ref> Ang mga sakop na ito ay sumasalamin kung ang mga sihay ay may nukleyo o wala gayundin sa mga pagkakaiba sa komposisyong kimikal ng mga panlabas ng sihay.<ref name="domain"/> Sa karagdagan, ang bawat kaharian ay nahahati pang paulit ulit hanggang ang bawat species ay hiwalay na nauuri. Ang pagkakasunod ay: [[Dominyo (biyolohiya)|dominyo]](''domain''), [[kaharian]](''kingdom''), [[phylum]], [[klase]], [[orden]](order), [[pamilya]](''family''), [[genus]](''genus'') at [[espesye]]. Ang [[pangalang siyentipiko]] ng isang organismo ay nalilikha mula sa henus at species nito. Halimbawa, ang mga tao ay itinatala bilang mga ''[[Homo sapiens]]''. Ang ''[[Homo]]'' ang henus at ang ''sapiens'' ang species.<ref>{{cite book | url = http://books.google.com/?id=hVUU7Gq8QskC&lpg=PA198&dq=species%20epithet%20capitalize&pg=PA198#v=onepage&q=species%20epithet%20capitalize | page = 198 | title = Writing for Science and Engineering: Papers, Presentation | author = Heather Silyn-Roberts | year = 2000 | isbn = 0-7506-4636-5 | publisher = Butterworth-Heinemann | location = Oxford}}</ref><ref>{{cite web | url = http://ibot.sav.sk/icbn/frameset/0065Ch7OaGoNSec1a60.htm#recF | title = Recommendation 60F | work = [[International Code of Botanical Nomenclature]], Vienna Code | year = 2006 | pages = 60F.1}}</ref> Ang nananaig na sistema ng klasipikasyon ay tinatawag na [[Linnaean taxonomy]]. Ito ay kinabibilangan ng mga ranggo at [[nomenklaturang binomial]]. Kung paanong pinapangalanan ang mga organismo ay pinangangasiwaan ng mga kasunduang internasyonal gaya ng [[International Code of Botanical Nomenclature]] (ICBN), [[International Code of Zoological Nomenclature]] (ICZN), at [[International Code of Nomenclature of Bacteria]] (ICNB). Ang isang nagsasanib na drapktong [[BioCode]] ay inilimbag noong 1997 bilang pagtatangka na gawing pamantayan ang nomenklatura sa mga tatlong saklaw na ito ngunit hindi pa pormal na kinukuha.<ref>{{cite conference | title=The BioCode: Integrated biological nomenclature for the 21st century? | booktitle=Proceedings of a Mini-Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century | author=John McNeill | date=1996-11-04}}</ref> Ang draptong BioCode ay nakatanggap ng kaunting pansin simula 1997. Ang orihinal na pinlanong pagpapatupad nito noong 1 Enero 2000 ay lumipas ng hindi napansin. Ang isang binagong BioCode na iminungkahi noong 2011 na sa halip ay magpapalit ng mga umiiral na kodigo ay magbibigay ng isang nagkakaisang konteksto para dito.<ref>{{cite web|url=http://www.bionomenclature.net/index.html|title=The Draft BioCode (2011)|publisher=International Committee on Bionomenclature (ICB)}}</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/iapt/tax/2011/00000060/00000001/art00019] Greuter, W.; Garrity, G.; Hawksworth, D.L.; Jahn, R.; Kirk, P.M.; Knapp, S.; McNeill, J.; Michel, E.; Patterson, D.J.; Pyle, R.; Tindall, B.J. (2011). Draft BioCode (2011): Principles and rules regulating the naming of organisms. ''Taxon''. 60: 201-212.</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/iapt/tax/2011/00000060/00000001/art00018] and [http://iczn.org/content/introducing-draft-biocode-2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170713124948/http://iczn.org/content/introducing-draft-biocode-2011 |date=2017-07-13 }} Hawksworth, D.L. (2011). Introducing the Draft BioCode (2011). ''Taxon''. 60(1): 199–200.</ref> Tinanggihang isaalang-alang ng [[International Botanical Congress]] ang mungkahing BioCode noong 2011. Ang [[Virus classification|International Code of Virus Classification and Nomenclature]] (ICVCN) ay nananatiling nasa labas ng BioCode. ===Henetika=== [[Image:DNA chemical structure.svg|thumb|left|Ang istrukturang molekular ng [[DNA]]. Ang mga base ay nagpapares sa pamamagitan ng kaayusan ng kawing ng hidroheno sa pagitan ng mga strand.]] [[Image:Portulaca grandiflora mutant1.jpg|thumb|right|Ang isang [[mutasyon]] ay nagsanhi sa [[moss rose]] na ito na lumikha ng mga bulaklak na may iba't ibang mga kulay.]] Ang mga [[gene]] ang mga pangunahing unit ng pagmamana sa lahat ng mga organismo. Ito ay tumutugma sa isang rehiyon ng [[DNA]] na nag-iimpluwensiya ng anyo o tungkulin ng isang organismo sa mga spesipikong paraan. Ang lahat ng mga organismo mula [[bakterya]] hanggang sa mga hayop ay nagsasalo ng parehong makinarya na kumokopya at nagsasalin ng DNA sa mga protina. Ang mga sihay ay nagtatranskriba ng isang DNA gene tungo sa isang bersiyong [[RNA]] ng gene at pagkatapos ang isang [[ribosome]] ay nagsasalin ng RNA sa protina na isang sekwensiya ng mga [[asidong amino]]. Ang nagsasaling kodigo mula sa RNA codon tungo sa asidong amino ay pareho para sa karamihan ng mga organismo ngunit kaunting iba para sa iba. Halimbawa, ang isang sekwensiay ng DNA na nagkokodigo para sa [[insulin]] sa mga tao ay nagkokodigo ng insulin kapag ipinasok sa ibang mga organismo gaya ng mga halaman.<ref>[http://www.businessweek.com/magazine/content/07_33/b4046083.htm From SemBiosys, A New Kind Of Insulin] INSIDE WALL STREET By Gene G. Marcial(AUGUST 13, 2007)</ref> Ang mga DNA ay karaniwang nangyayari bilang mga linyar na [[kromosoma]] sa mga [[eukaryote]] at ang mga sirkular na kromosoma sa mga [[prokaryote]]. Ang isang kromosoma ay isang organisadong istruktura na binubuo ng DNA at mga [[histone]]. Ang hanay ng mga kromosoma sa isang sihay o ibang mga lokasyon ay sama samang tinatawag na [[genome]]. Sa mga eukaryote, ang genomic DNA ay matatagpuan sa [[nukleyo ng selula|nukleyo ng sihay]] kasama ng maliliit na mga halaga sa mga [[mitochondrion|mitochondria]] at mga [[chloroplast]]. Sa mga prokaryote, ang DNA ay matatagpuan sa loob ng isang hindi regular na hugis na katawan sa cytoplasm na tinatawag na [[nucleoid]].<ref>{{cite journal |author=Thanbichler M, Wang S, Shapiro L |title=The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure | journal=J Cell Biochem |volume=96 |issue=3 | pages=506–21 |year=2005 |pmid=15988757 | doi = 10.1002/jcb.20519 |ref=harv}}</ref> Ang impormasyong henetiko sa isang genome ay nasa loob ng mga gene at ang kumpletong pagbuo ng impormasyong ito sa isang organismo ay tinatawag na [[genotype]] nito.<ref>[http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=8472 Genotype definition – Medical Dictionary definitions]</ref> Ang lahat ng nabubuhay na organismo ay nagpapakita ng bariasyon o pagkakaiba sa loob ng isang populasyon at sa pagitan ng mga populasyon. Ang bariasyong henetiko ay mahalaga dahil nagbibigay ito ng materyal na henetiko para sa [[natural na seleksiyon]]. Ang mga pagkakaibang henetiko sa loob ng populasyon ay sanhi ng mga sumusunod: ang [[mutasyon]] na mga pagbabago sa [[DNA]], ang [[pagdaloy ng gene]] na anumang pagkilos ng mga gene mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon at ang [[reproduksiyong seksuwal]] na makakalikha ng bagong kombinasyon ng gene mula sa mga magulang sa isang populasyon. Ang mga [[mutasyon]] ay nagbabago ng [[genotype]] ng isang organismo. Ito ay minsang nagsasanhi para ang mga iba't ibang mga [[phenotype]] ay lumitaw. Ang karamihan ng mga mutasyon ay may kaunting epekto sa phenotype, kalusugan o kaangkupang pagpaparami ng organismo. Ang mga mutaysong may epekto ay karaniwang nakakapinsala ngunit minsang mapapakinabangan. Ang mga pag-aaral sa langaw na ''[[Drosophila melanogaster]]'' ay nagmumungkahing kung ang mutasyon ay nagbabago ng isang protinang nilikha ng isang gene, ang mga 70 porsiyento ng mga mutasyong ito ay mapanganib na ang mga natirira ay neutral o mapapakinabangan.<ref>{{cite journal |pmid=17409186 |doi=10.1073/pnas.0701572104 |year=2007 |last1=Sawyer |first1=SA |last2=Parsch |last3=Zhang |last4=Hartl |title=Prevalence of positive selection among nearly neutral amino acid replacements in Drosophila |volume=104 |issue=16 |pages=6504–10 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |first2=J |first3=Z |first4=DL |pmc=1871816|bibcode = 2007PNAS..104.6504S }}</ref> Ang [[henetikang pangpopulasyon]] ay nag-aaral ng distribusyon ng mga pagkakaibang henetiko sa loob ng mga populasyon at kung paanong ang mga distribusyong ito ay nagbabago sa paglipas ng panahon.<ref name=griffiths2000sect3842>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3842 |chapter=Variation and its modulation |editor-first=William M.}}</ref> Ang mga pagbabago sa [[prekwensiya ng allele]] sa isang populasyon ay pangunahing naiimpluwensiyahan ng [[natural na seleksiyon]] kung saan ang isang allele ay nagbibigay ng kapakinabangang pagpili o pagpaparami sa organismo<ref name=griffiths2000sect3886>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3886 |chapter=Selection |editor-first=William M.}}</ref> gayundin ang ibang mga paktor gaya ng [[mutasyon]], [[genetic drift]], [[genetic hitchhiking|genetic draft]],<ref>{{Cite journal | volume = 55 | issue = 11 | pages = 2161–2169 | last = Gillespie | first = John H. | title = Is the population size of a species relevant to its evolution? | journal = Evolution | year = 2001 | pmid = 11794777 }}</ref> [[artipisyal na seleksiyon]], at [[gene flow|migrasyon]].<ref name=griffiths2000sect3906>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3906 |chapter=Random events |editor-first=William M.}}</ref> Sa paglipas ng maraming mga henerasyon, ang mga [[genome]] ng mga organismo ay malaking nagbabago na nagreresulta sa phenomenon ng [[ebolusyon]]. Ang pagpili ng mga mapapakinabangang [[mutasyon]] ay nagsasanhi sa isang species na mag-ebolb sa mga anyong mas mahusay na makakaangkop sa kanilang kapaligiran na isang prosesong tinatawag na [[pag-aangkop]](''adaptation'').<ref name=Darwin>{{cite book |last=Darwin |first=Charles |authorlink = Charles Darwin |year=1859 |title=On the Origin of Species |place=London |publisher=John Murray |edition=1st |pages=1 |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=16 |isbn=0-8014-1319-2}} Related earlier ideas were acknowledged in {{cite book |last=Darwin |first=Charles |authorlink = Charles Darwin |year=1861 |title=On the Origin of Species |place=London |publisher=John Murray |edition=3rd |pages=xiii |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F381&viewtype=text&pageseq=20 |nopp=true |isbn=0-8014-1319-2}}</ref> Ang mga bagong species ay nabubuo sa pamamagitan ng proseso ng [[speciation]] na kadalasang sanhi ng mga paghihiwalay sa heograpiya na nagpipigil sa mga populasyon na magpalit ng mga gene sa bawat isa.<ref name=Gavrilets>{{cite journal |pmid=14628909 |doi=10.1554/02-727 |year=2003 |last1=Gavrilets |first1=S |title=Perspective: models of speciation: what have we learned in 40 years? |volume=57 |issue=10 |pages=2197–215 |journal=Evolution; international journal of organic evolution}}</ref> ===Homeostasis=== Ang [[Homeostasis]] ang kakayahan ng mga [[bukas na sistema]] na magregula ng panloob na kapaligiran nito upang panatilihin ang matatag na mga kondisyon sa pamamagitan ng mga maraming dinamikang ekwilibriyum na mga pagsasaayos na kinokontrol ng mga magkakaugnay na mga mekanismo ng regulasyon. Ang lahat ng mga organismo kahit pa [[uniselular|unisihayr]] o [[multiselular|multisihayr]] ay nagpapakita ng homeostasis.<ref>Kelvin Rodolfo, [http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=what-is-homeostasis Explanation of Homeostasis on scientificamerican.com]. Retrieved 16 Oktubre 2009.</ref> Upang panatilihin ang dinamikang ekwilibriyum at epektibong isagawa ang ilang mga tungkulin, ang isang sistema ay dapat makadetekta at tumugon sa mga pertubasyon. Pagkatapos ng deteksiyon ng isang perturbasyon, ang sistemang biolohikal ay normal na tumutugon sa pamamagitan ng [[negatibong feedback]]. Ito ay nangangahuluan ng pagpapatatag ng mga kondisyon sa pamamagitan ng pagbabawas o pagtataas ng aktibidad ng organo o sistema. Ang isang halimbawa nito ang paglalabas ng [[glucagon]] kapag ang mga lebel ng asukal ay labis na mababa. ===Enerhiya=== Ang pagpapatuloy na mabuhay ng organismong buhay ay nakasalalay sa patuloy na pagpasok o pagkuha nito ng enerhiya. Ang mga reaksiyong kimikal na responsable para sa istruktura nito at tungkulin ay isinasaayos upang kumukha ng enerhiya mula sa mga substansiya na nagsisilbi nitong pagkain at binabago ang mga ito upang makatulong na bumuo ng mga bagong sihay at tustusan ang mga ito. Sa prosesong ito, ang mga molekula ng mga substansiyang kimikal na bumubuo ng pagkain ay gumagampan ng dalawang mga papel: una ay naglalaman ito ng enerhiya na mababago para sa mga biyolohikal na [[reaksiyong kimikal]], ikalawa, ang mga ito ay bumubuo ng mga bagong istrukturang molekular na binubuo ng mga biyomolekula. Ang mga organismong responsable para sa pagpapakilala ng enerhiya sa isang ekosistema ay kilala bilang mga prodyuser o mga [[autotroph]]. Ang halos lahat ng mga organismong ito ay orihinal na kumukuha ng enerhiya mula sa araw.<ref name=bryantfrigaard>{{cite journal | author = D.A. Bryant & N.-U. Frigaard |month=November | year = 2006 | title = Prokaryotic photosynthesis and phototrophy illuminated | journal = Trends Microbiol | volume = 14 | issue = 11 | pages=488–96 | doi = 10.1016/j.tim.2006.09.001 | pmid = 16997562 | ref = harv }}</ref> Ang mga halaman at ibang mga [[phototroph]] ay gumagamit ng enerhiya mula sa araw sa pamamagitan ng prosesong kilala bilang [[photosynthesis]] upang ikomberte ang mga hilaw na materyal tungo sa mga organikong molekula gaya ng [[Adenosine triphosphate|ATP]] na ang mga kawing ay masisira upang maglabas ng enerhiya.<ref>{{cite book |author=Smith, A. L. |title=Oxford dictionary of biochemistry and molecular biology |publisher=Oxford University Press |location=Oxford [Oxfordshire] |year=1997 |page=508 |isbn=0-19-854768-4 |quote=Photosynthesis – the synthesis by organisms of organic chemical compounds, esp. carbohydrates, from carbon dioxide using energy obtained from light rather than the oxidation of chemical compounds.}}</ref> Gayunpaman, ang ilang mga ekosistema ay buong nakasalalay sa enerhiyang hinahango ng mga [[chemotroph]] mula sa mga [[methane]], mga [[sulfides]] o iba pang mga pinagkukunang enerhiyang [[Solar energy|luminal]].<ref>Katrina Edwards. ''Microbiology of a Sediment Pond and the Underlying Young, Cold, Hydrologically Active Ridge Flank''. Woods Hole Oceanographic Institution.</ref> Ang ilang mga nabibihag na enerhiya ay ginagamit upang lumikha ng [[biyomasa]] upang tustusan ang buhay at magbigay ng enerhiya para sa paglago at pag-unlad. Ang karamihan ng natitira ng enerhiyang ito ay nawawala bilang mga init at mga itinatapong molekula. Ang pinakamahalgang mga proseso sa pagkokomberte ng enerhiya na nabihag sa mga substansiyang kimikal tungo sa enerhiayng magagamit upang tustusan ang buhay ang [[metabolismo]].<ref>{{cite book |author=Campbell, Neil A. and Reece Jane B|title=Biology |publisher=Benjamin Cummings |year=2001 |chapter=6|isbn=978-0-8053-6624-2 |accessyear= 2008 |oclc=47521441 48195194 53439122 55707478 64759228 79136407}}</ref> at [[respirasyong pangselula|respirasyong pangsihay]].<ref name="Colvard, 2009">Bartsch/Colvard, ''The Living Environment''. (2009) New York State Prentice Hall Regents Review. Retrieved 16 Oktubre 2009.</ref> ==Mga sangay == {{Branches of Biology}} == == <gallery> File:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|Animalia - Bos primigenius taurus File:Zboże.jpg|Planta - Triticum File:Morchella esculenta 08.jpg|Fungi - Morchella esculenta File:Fucus serratus2.jpg|Stramenopila/Chromista - Fucus serratus File:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer) File:Halobacteria.jpg|Archaea - Halobacteria File:Gamma phage.png|Virus - Gamma phage </gallery> == Sanggunian == {{reflist}} {{Biology nav}} {{Nature nav}} [[Kategorya:Biyolohiya|*]] [[Kategorya:Agham]] c23qaju7u0uoyh1e8yzau7p5aq4371v 1961556 1961555 2022-08-08T18:29:57Z Xsqwiypb 120901 /* Teoriya ng selula */ wikitext text/x-wiki {| class="infobox" style="width: 280px;" |- | {| cellpadding=0 cellspacing=0 |- |[[File:Bubalus_mindorensis_by_Gregg_Yan_01.jpg|141px]] |[[File:HeLa_cells_stained_with_Hoechst_33258.jpg|140px]] |- |[[File:European honey bee extracts nectar.jpg|alt=Isang bubuyog, Apis mellifera|140px]] |[[File:Lactobacillus sp 01.png|alt=Lactobacillus, isang uri ng Asporohenong Positibong Hugis Rod na Bakterya|140px]] |} |- | Tinatalakay ng haynayan ang iba't-ibang nabubuhay na [[organismo|tataghay]]. Mga larawan ng iba't-ibang tataghay (mula kaliwa hanggang kanan): * itaas: [[tamaraw]] at [[HeLa]] * ibaba: [[pukyutan]] sa isang bulaklak na Aster at [[lactobacillus|ishayang ''Lactobacillus'']] |} Ang '''biyolohiya''' ([[wikang Ingles|Ingles]]: ''biology'') ay ang siyentipikong pag-aaral ng mga [[nabubuhay]] na [[organismo]] at mga pamamaraang kasangkot nito. Isa itong [[agham pangkalikasan]] na saklaw ang mga paksang tulad ng mga mekanismo ng [[selula|selula]], sauri't asal ng mga [[organismo]], kasimulan at [[ebolusyon]] ng mga [[espesye]], at pakikipag-ugnayan ng iba't-ibang [[ekosistema|palamuhayan]]. Ang mga subdisiplina ng biyolohiya ay inilalarawan ayon sa iskala na pinag-aaralang mga organismo at mga pamamaraang ginagamit upang pag-aralan ang mga ito: Ang [[biyokimika]] ay nagsisiyasat ng rudimentaryong [[kimika]] ng buhay, ang [[biyolohiyang molekular]] ay nag-aaral ang mga masalimuot na mga interaksiyon sa pagitan ng mga biolohikal na molekula, ang [[biolohiyang selular|biolohiyang sihayr]] ay nagsisiyast ng basikong pantayong bloke ng lahat ng buhay na sihay, ang [[pisyolohiya]] ay nagsisiyasat ng mga tungkuling pisikal at kimikal ng mga [[tisyu]], [[organo]] at mga sistemang organo ng isang organismo, ang [[ebolusyon|biyolohiyang ebolusyonaryo]] ay nagsisiyasat ng mga pagbabago na lumilikha ng dibersidad ng buhay, ang [[ekolohiya]] ay nagsisiyasat kung paanong ang mga organismo ay nakikipag-ugnayan sa kanilang kapaligiran.<ref>{{Cite web |title=Life Science, Weber State Museum of Natural Science |url=http://community.weber.edu/sciencemuseum/pages/life_main.asp |access-date=2013-06-15 |archive-date=2013-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130727182113/http://community.weber.edu/sciencemuseum/pages/life_main.asp |url-status=dead }}</ref> == Etimolohiya == Isang makabagong katawagan ang salitang biyolohiya. Ipinakilala ito ni [[Gottfried Reinhold Treviranus]], isang propesor ng [[panggagamot]] at [[matematika]] sa liseo ng Bremen. Ginamit ni Treviranus ang salita sa loob ng kanyang [[treatise|tratasong]] ''Biologie; oder die Philosphie der lebenden Natur'' noong 1802. Inampon ni [[Jean-Baptiste Lamarck]] ang termino. Sa ngayon, ginagamit na ito sa buong mundo. Ang salitang ''haynayan'' ay galing sa mga salitang bu''hay'' at kasa''nayan''. Ito ay salitang binuo ng mga purista noong panahon ng Lumang Tagalog na kalauna'y hindi na gaanong ginagamit sa kasalukuyang panahon sa panahon ng Wikang Filipino, ngunit may iba rin namang gumagamit nito. ==Mga pundasyon ng modernong biyolohiya== Ang modernong biyolohiya ay pinagkakaisa ng limang mga prinsipyo: ang teoriya ng sihay, ebolusyon, henetika, homeostasis at enerhiya<ref name="avila_biology"/> ===Teoriya ng selula=== [[Image:celltypes.svg|thumb|350px|right|Ang mga [[selula]] ng mga [[eukaryote]](kaliwa) at mga [[prokaryote]](kanan)]] Ang [[teoriya ng selula]] ay nagsasaad na ang [[selula]] ang pundamental na unit ng buhay at ang lahat ng mga nabubuhay na organismo ay binubuo ng isa o higit pang mga selula. Ang lahat ng mga selula ay lumilitaw mula sa ibang mga selula sa pamamagitan ng [[paghahati ng selula]]. Sa mga [[organismong multiselular]], ang bawat selula sa katawan ng organismo ay nagmumula sa isang selula sa isang pertilisadong itlog. Ang selula ay ang basikong unit ng maraming mga patolohikal na proseso.<ref>{{cite journal|author=Mazzarello, P|title=A unifying concept: the history of cell theory|journal=Nature Cell Biology|volume=1|pages=E13–E15|year=1999|doi=10.1038/8964|pmid=10559875|issue=1|ref=harv}}</ref> Ang phenomenon ng pagdaloy ng enerhiya ay nangyayari sa mga sihay sa mga prosesong bahagi ng tungkuling tinatawag na [[metabolismo]]. Ang mga selula ay naglalaman ng impormasyong namamana na [[DNA]] na ipinapasa mula selula sa ibang selula habang nangyayari ang paghahati ng selula. ===Ebolusyon=== [[File:Darwin's finches.jpeg|thumb|Ang apat sa [[mga finch ni Darwin|mga 13 species ng finch]] na natagpuan sa [[Galápagos Islands|Galápagos Archipelago]] na nag-ebolb sa pamamagitan ng radyasyong pag-aangkop na nagparami ng mga hugis ng kanilang [[tuka]] upang umangkop sa iba't ibang mga mapagkukunang pagkain.]] {{main|Ebolusyon|Ebolusyon ng tao}} Ang isang sentral na konsepto sa biyolohiya ay ang buhay ay nagbabago at umuunlad sa pamamagitan ng [[ebolusyon]] at ang lahat ng mga anyo ng buhay ay may isang [[karaniwang pinagmulan]].<ref>{{cite book | title = Life Evolving: Molecules, Mind, and Meaning | author = De Duve, Christian | location = New York | publisher = Oxford University Press | year = 2002| page = 44 | isbn = 0-19-515605-6}}</ref> Itinuturing ng mga biologo ang pagiging pangkalahatan at pag-iral saanman ng [[gene|kodigong henetiko]] bilang depinitibong ebidensiya na pumapabor sa teoriya ng pangkalahatang [[karaniwang pinagmulan]] ng ebolusyon para sa lahat ng mga [[bacterium|bakterya]], [[archaea]] at mga [[eukaryote]]<ref name="Futuyma">{{cite book|author=Futuyma, DJ|title=Evolution|year=2005|publisher=Sinauer Associates|isbn=978-0-87893-187-3|oclc=57311264 57638368 62621622}}</ref> Ang ebolusyon na sinusuportahan ng malaking ebidensiya ang paliwanag na tinatanggap sa agham sa malaking mga pagkakaiba ng mga anyo ng buhay sa mundo. Ang mga species at mga breed ay umuunlad sa pamamagitan ng mga proseso ng [[natural na seleksiyon]] at [[artipisyal na seleksiyon]] o selektibong pagpaparami ng organismo.<ref>Darwin, Charles (1859). On the Origin of Species, 1st, John Murray</ref> Bukod dito, ang [[Genetic drift]] ay isa pang karagdagang mekanismo sa pag-unlad na ebolusyonaryo sa modernong sintesis ng ebolusyon.<ref name = GGS>{{Cite book | last = Simpson | first = George Gaylord | author-link = George Gaylord Simpson | year = 1967 | title = The Meaning of Evolution | publisher = Yale University Press | edition = Second | isbn = 0-300-00952-6 }}</ref> Ang kasaysayang ebolusyonaryo ng species na naglalarawan ng mga katangian ng mga iba't ibang species na pinagmulan nito kasama ng mga relasyong henealohikal nito sa bawat ibang mga species ay kilala bilang [[piloheniya]]. Ang mga iba't ibang pamamaraan sa biyolohiya ay lumilikha ng impormasyon tungkol sa piloheniya. Kabilang dito ang paghahambing ng mga [[sekwensiya ng DNA]] na isinasagawa sa loob ng [[biyolohiyang molekular]] o [[henomika]] at paghahambing ng mga [[fossil]] o iba pang mga rekord ng mga sinaunang organismo sa [[paleontolohiya]].<ref>{{Cite web |title=Phylogeny on bio-medicine.org |url=http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |access-date=2013-06-15 |archive-date=2013-10-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131004224700/http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |url-status=dead }}</ref> Isinasaayos at sinisiyasat ng mga biologo ang mga relasyong ebolusyonaryo ng mga species sa pamamagitan ng mga pamamaraang kinabibilangan ng [[phylogenetics]], [[phenetics]], at [[cladistics]]. {{PhylomapB|caption=Isang [[punong pilohenetiko]] ng lahat ng mga nabubuhay na bagay batay sa datos ng kanilang [[rRNA]] [[gene]]. Ito ay nagpapakita ng paghihiwalay ng mga tatlong [[Dominyo (biyolohiya)|dominyo]] na [[bacterium|bacteria]], [[archaea]], at [[eukaryote]]. Ang mga puno na nilikha gamit ang ibang mga gene ay pangkalahatang pareho bagaman ang mga ito ay maaaring maglagay ng isang mas maagang mga pangkat na sumanga nang napakaiba na pinagpapalagay na dahil sa mabilis na ebolusyon ng [[rRNA]].}} {{Biological classification}} Ang maraming mga pangyayaring [[espesiasyon]] ay lumilikha ng isang puno may istrukturang sistema ng mga relasyon sa pagitan ng mga [[espesye]]. Ang papel ng [[systematika]] ay pag-aralan ang mga ugnayang ito at mga pagkakaiba at pagkakatulad sa pagitan ng mga species at mga pangkat ng species.<ref>{{cite book | last = Neill | first = Campbell | authorlink = | title = Biology; Fourth edition | publisher = [[The Benjamin/Cummings Publishing Company]] | series = | year = 1996 | doi = | isbn = 0-8053-1940-9 | page = G-21 (Glossary)}}</ref> Ang klasipikasyon na [[taksonomiya]] at nomenklatura ng mga organismo ay pinanganagsiwaan ng ''[[International Code of Zoological Nomenclature]]'', ''[[International Code of Botanical Nomenclature]]'', at ''[[International Code of Nomenclature of Bacteria]]'' para sa mga respektibong mga hayop, mga halaman at bakterya. Ang klasipikasyon ng mga [[virus]], mga [[viroid]], mga [[prion]] at lahat ng iba pang mga sub-viral na ahente na nagpapakita ng mga katangiang biolohikal ay isinasagawa ng ''[[International Committee on Taxonomy of Viruses|International Code of Virus classification and nomenclature]]''.<ref>[http://www.ictvonline.org/virusTaxonomy.asp ICTV Virus Taxonomy 2009<!-- Bot generated title -->]</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_pospi.htm "80.001 Popsiviroidae – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_prion.htm "90. Prions – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ICTVdb/Ictv/fs_satel.htm "81. Satellites – ICTVdB Index of Viruses."] (Website.) U.S. National Institutes of Health website. Retrieved on 2009-10-28.</ref> Gayunpmana, ang ilang mga sistema ng klasipikasyon ng virus ay umiiral din. Tradisyonal na ang mga nabubuhay na organismo ay hinahati sa limang mga kaharian: ang mga [[Monera]]; [[Protist]]a; [[Fungus|Fungi]]; [[Plant]]ae; at [[Animal]]ia.<ref>{{cite book|last=Margulis|first=L|author2=Schwartz, KV|authorlink=Lynn Margulis|title=Five Kingdoms: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth|edition=3rd|publisher= WH Freeman & Co|location=|year=1997|isbn=978-0-7167-3183-2|series=|oclc=223623098 237138975}}</ref> Gayunpaman, ang klasipikasyong ito ng limang kaharian ay wala na sa panahon. Ang modernong alternatibong mga sistema ng klasipikasyon ay nagsisimula sa [[sistemang tatlong dominyo]]: ang [[Archaea]] (orihinal Archaebacteria); [[Bacterium|Bacteria]] (orihinal na Eubacteria); [[Eukaryote|Eukaryota]] (kabilang ang mga [[protist]], [[fungi]], [[halaman]], at mga [[hayop]])<ref name="domain">{{cite journal | author = Woese C, Kandler O, Wheelis M | title = Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/87/12/4576 | journal = Proc Natl Acad Sci USA | volume = 87 | issue = 12 | pages = 4576–9 | year = 1990 | pmid = 2112744 | doi = 10.1073/pnas.87.12.4576 | pmc = 54159 | ref = harv | bibcode = 1990PNAS...87.4576W | access-date = 2013-06-15 | archive-date = 2008-06-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20080627233102/http://www.pnas.org/cgi/reprint/87/12/4576 | url-status = dead }}</ref> Ang mga sakop na ito ay sumasalamin kung ang mga sihay ay may nukleyo o wala gayundin sa mga pagkakaiba sa komposisyong kimikal ng mga panlabas ng sihay.<ref name="domain"/> Sa karagdagan, ang bawat kaharian ay nahahati pang paulit ulit hanggang ang bawat species ay hiwalay na nauuri. Ang pagkakasunod ay: [[Dominyo (biyolohiya)|dominyo]](''domain''), [[kaharian]](''kingdom''), [[phylum]], [[klase]], [[orden]](order), [[pamilya]](''family''), [[genus]](''genus'') at [[espesye]]. Ang [[pangalang siyentipiko]] ng isang organismo ay nalilikha mula sa henus at species nito. Halimbawa, ang mga tao ay itinatala bilang mga ''[[Homo sapiens]]''. Ang ''[[Homo]]'' ang henus at ang ''sapiens'' ang species.<ref>{{cite book | url = http://books.google.com/?id=hVUU7Gq8QskC&lpg=PA198&dq=species%20epithet%20capitalize&pg=PA198#v=onepage&q=species%20epithet%20capitalize | page = 198 | title = Writing for Science and Engineering: Papers, Presentation | author = Heather Silyn-Roberts | year = 2000 | isbn = 0-7506-4636-5 | publisher = Butterworth-Heinemann | location = Oxford}}</ref><ref>{{cite web | url = http://ibot.sav.sk/icbn/frameset/0065Ch7OaGoNSec1a60.htm#recF | title = Recommendation 60F | work = [[International Code of Botanical Nomenclature]], Vienna Code | year = 2006 | pages = 60F.1}}</ref> Ang nananaig na sistema ng klasipikasyon ay tinatawag na [[Linnaean taxonomy]]. Ito ay kinabibilangan ng mga ranggo at [[nomenklaturang binomial]]. Kung paanong pinapangalanan ang mga organismo ay pinangangasiwaan ng mga kasunduang internasyonal gaya ng [[International Code of Botanical Nomenclature]] (ICBN), [[International Code of Zoological Nomenclature]] (ICZN), at [[International Code of Nomenclature of Bacteria]] (ICNB). Ang isang nagsasanib na drapktong [[BioCode]] ay inilimbag noong 1997 bilang pagtatangka na gawing pamantayan ang nomenklatura sa mga tatlong saklaw na ito ngunit hindi pa pormal na kinukuha.<ref>{{cite conference | title=The BioCode: Integrated biological nomenclature for the 21st century? | booktitle=Proceedings of a Mini-Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century | author=John McNeill | date=1996-11-04}}</ref> Ang draptong BioCode ay nakatanggap ng kaunting pansin simula 1997. Ang orihinal na pinlanong pagpapatupad nito noong 1 Enero 2000 ay lumipas ng hindi napansin. Ang isang binagong BioCode na iminungkahi noong 2011 na sa halip ay magpapalit ng mga umiiral na kodigo ay magbibigay ng isang nagkakaisang konteksto para dito.<ref>{{cite web|url=http://www.bionomenclature.net/index.html|title=The Draft BioCode (2011)|publisher=International Committee on Bionomenclature (ICB)}}</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/iapt/tax/2011/00000060/00000001/art00019] Greuter, W.; Garrity, G.; Hawksworth, D.L.; Jahn, R.; Kirk, P.M.; Knapp, S.; McNeill, J.; Michel, E.; Patterson, D.J.; Pyle, R.; Tindall, B.J. (2011). Draft BioCode (2011): Principles and rules regulating the naming of organisms. ''Taxon''. 60: 201-212.</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/iapt/tax/2011/00000060/00000001/art00018] and [http://iczn.org/content/introducing-draft-biocode-2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170713124948/http://iczn.org/content/introducing-draft-biocode-2011 |date=2017-07-13 }} Hawksworth, D.L. (2011). Introducing the Draft BioCode (2011). ''Taxon''. 60(1): 199–200.</ref> Tinanggihang isaalang-alang ng [[International Botanical Congress]] ang mungkahing BioCode noong 2011. Ang [[Virus classification|International Code of Virus Classification and Nomenclature]] (ICVCN) ay nananatiling nasa labas ng BioCode. ===Henetika=== [[Image:DNA chemical structure.svg|thumb|left|Ang istrukturang molekular ng [[DNA]]. Ang mga base ay nagpapares sa pamamagitan ng kaayusan ng kawing ng hidroheno sa pagitan ng mga strand.]] [[Image:Portulaca grandiflora mutant1.jpg|thumb|right|Ang isang [[mutasyon]] ay nagsanhi sa [[moss rose]] na ito na lumikha ng mga bulaklak na may iba't ibang mga kulay.]] Ang mga [[gene]] ang mga pangunahing unit ng pagmamana sa lahat ng mga organismo. Ito ay tumutugma sa isang rehiyon ng [[DNA]] na nag-iimpluwensiya ng anyo o tungkulin ng isang organismo sa mga spesipikong paraan. Ang lahat ng mga organismo mula [[bakterya]] hanggang sa mga hayop ay nagsasalo ng parehong makinarya na kumokopya at nagsasalin ng DNA sa mga protina. Ang mga sihay ay nagtatranskriba ng isang DNA gene tungo sa isang bersiyong [[RNA]] ng gene at pagkatapos ang isang [[ribosome]] ay nagsasalin ng RNA sa protina na isang sekwensiya ng mga [[asidong amino]]. Ang nagsasaling kodigo mula sa RNA codon tungo sa asidong amino ay pareho para sa karamihan ng mga organismo ngunit kaunting iba para sa iba. Halimbawa, ang isang sekwensiay ng DNA na nagkokodigo para sa [[insulin]] sa mga tao ay nagkokodigo ng insulin kapag ipinasok sa ibang mga organismo gaya ng mga halaman.<ref>[http://www.businessweek.com/magazine/content/07_33/b4046083.htm From SemBiosys, A New Kind Of Insulin] INSIDE WALL STREET By Gene G. Marcial(AUGUST 13, 2007)</ref> Ang mga DNA ay karaniwang nangyayari bilang mga linyar na [[kromosoma]] sa mga [[eukaryote]] at ang mga sirkular na kromosoma sa mga [[prokaryote]]. Ang isang kromosoma ay isang organisadong istruktura na binubuo ng DNA at mga [[histone]]. Ang hanay ng mga kromosoma sa isang sihay o ibang mga lokasyon ay sama samang tinatawag na [[genome]]. Sa mga eukaryote, ang genomic DNA ay matatagpuan sa [[nukleyo ng selula|nukleyo ng sihay]] kasama ng maliliit na mga halaga sa mga [[mitochondrion|mitochondria]] at mga [[chloroplast]]. Sa mga prokaryote, ang DNA ay matatagpuan sa loob ng isang hindi regular na hugis na katawan sa cytoplasm na tinatawag na [[nucleoid]].<ref>{{cite journal |author=Thanbichler M, Wang S, Shapiro L |title=The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure | journal=J Cell Biochem |volume=96 |issue=3 | pages=506–21 |year=2005 |pmid=15988757 | doi = 10.1002/jcb.20519 |ref=harv}}</ref> Ang impormasyong henetiko sa isang genome ay nasa loob ng mga gene at ang kumpletong pagbuo ng impormasyong ito sa isang organismo ay tinatawag na [[genotype]] nito.<ref>[http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=8472 Genotype definition – Medical Dictionary definitions]</ref> Ang lahat ng nabubuhay na organismo ay nagpapakita ng bariasyon o pagkakaiba sa loob ng isang populasyon at sa pagitan ng mga populasyon. Ang bariasyong henetiko ay mahalaga dahil nagbibigay ito ng materyal na henetiko para sa [[natural na seleksiyon]]. Ang mga pagkakaibang henetiko sa loob ng populasyon ay sanhi ng mga sumusunod: ang [[mutasyon]] na mga pagbabago sa [[DNA]], ang [[pagdaloy ng gene]] na anumang pagkilos ng mga gene mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon at ang [[reproduksiyong seksuwal]] na makakalikha ng bagong kombinasyon ng gene mula sa mga magulang sa isang populasyon. Ang mga [[mutasyon]] ay nagbabago ng [[genotype]] ng isang organismo. Ito ay minsang nagsasanhi para ang mga iba't ibang mga [[phenotype]] ay lumitaw. Ang karamihan ng mga mutasyon ay may kaunting epekto sa phenotype, kalusugan o kaangkupang pagpaparami ng organismo. Ang mga mutaysong may epekto ay karaniwang nakakapinsala ngunit minsang mapapakinabangan. Ang mga pag-aaral sa langaw na ''[[Drosophila melanogaster]]'' ay nagmumungkahing kung ang mutasyon ay nagbabago ng isang protinang nilikha ng isang gene, ang mga 70 porsiyento ng mga mutasyong ito ay mapanganib na ang mga natirira ay neutral o mapapakinabangan.<ref>{{cite journal |pmid=17409186 |doi=10.1073/pnas.0701572104 |year=2007 |last1=Sawyer |first1=SA |last2=Parsch |last3=Zhang |last4=Hartl |title=Prevalence of positive selection among nearly neutral amino acid replacements in Drosophila |volume=104 |issue=16 |pages=6504–10 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |first2=J |first3=Z |first4=DL |pmc=1871816|bibcode = 2007PNAS..104.6504S }}</ref> Ang [[henetikang pangpopulasyon]] ay nag-aaral ng distribusyon ng mga pagkakaibang henetiko sa loob ng mga populasyon at kung paanong ang mga distribusyong ito ay nagbabago sa paglipas ng panahon.<ref name=griffiths2000sect3842>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3842 |chapter=Variation and its modulation |editor-first=William M.}}</ref> Ang mga pagbabago sa [[prekwensiya ng allele]] sa isang populasyon ay pangunahing naiimpluwensiyahan ng [[natural na seleksiyon]] kung saan ang isang allele ay nagbibigay ng kapakinabangang pagpili o pagpaparami sa organismo<ref name=griffiths2000sect3886>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3886 |chapter=Selection |editor-first=William M.}}</ref> gayundin ang ibang mga paktor gaya ng [[mutasyon]], [[genetic drift]], [[genetic hitchhiking|genetic draft]],<ref>{{Cite journal | volume = 55 | issue = 11 | pages = 2161–2169 | last = Gillespie | first = John H. | title = Is the population size of a species relevant to its evolution? | journal = Evolution | year = 2001 | pmid = 11794777 }}</ref> [[artipisyal na seleksiyon]], at [[gene flow|migrasyon]].<ref name=griffiths2000sect3906>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3906 |chapter=Random events |editor-first=William M.}}</ref> Sa paglipas ng maraming mga henerasyon, ang mga [[genome]] ng mga organismo ay malaking nagbabago na nagreresulta sa phenomenon ng [[ebolusyon]]. Ang pagpili ng mga mapapakinabangang [[mutasyon]] ay nagsasanhi sa isang species na mag-ebolb sa mga anyong mas mahusay na makakaangkop sa kanilang kapaligiran na isang prosesong tinatawag na [[pag-aangkop]](''adaptation'').<ref name=Darwin>{{cite book |last=Darwin |first=Charles |authorlink = Charles Darwin |year=1859 |title=On the Origin of Species |place=London |publisher=John Murray |edition=1st |pages=1 |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=16 |isbn=0-8014-1319-2}} Related earlier ideas were acknowledged in {{cite book |last=Darwin |first=Charles |authorlink = Charles Darwin |year=1861 |title=On the Origin of Species |place=London |publisher=John Murray |edition=3rd |pages=xiii |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F381&viewtype=text&pageseq=20 |nopp=true |isbn=0-8014-1319-2}}</ref> Ang mga bagong species ay nabubuo sa pamamagitan ng proseso ng [[speciation]] na kadalasang sanhi ng mga paghihiwalay sa heograpiya na nagpipigil sa mga populasyon na magpalit ng mga gene sa bawat isa.<ref name=Gavrilets>{{cite journal |pmid=14628909 |doi=10.1554/02-727 |year=2003 |last1=Gavrilets |first1=S |title=Perspective: models of speciation: what have we learned in 40 years? |volume=57 |issue=10 |pages=2197–215 |journal=Evolution; international journal of organic evolution}}</ref> ===Homeostasis=== Ang [[Homeostasis]] ang kakayahan ng mga [[bukas na sistema]] na magregula ng panloob na kapaligiran nito upang panatilihin ang matatag na mga kondisyon sa pamamagitan ng mga maraming dinamikang ekwilibriyum na mga pagsasaayos na kinokontrol ng mga magkakaugnay na mga mekanismo ng regulasyon. Ang lahat ng mga organismo kahit pa [[uniselular|unisihayr]] o [[multiselular|multisihayr]] ay nagpapakita ng homeostasis.<ref>Kelvin Rodolfo, [http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=what-is-homeostasis Explanation of Homeostasis on scientificamerican.com]. Retrieved 16 Oktubre 2009.</ref> Upang panatilihin ang dinamikang ekwilibriyum at epektibong isagawa ang ilang mga tungkulin, ang isang sistema ay dapat makadetekta at tumugon sa mga pertubasyon. Pagkatapos ng deteksiyon ng isang perturbasyon, ang sistemang biolohikal ay normal na tumutugon sa pamamagitan ng [[negatibong feedback]]. Ito ay nangangahuluan ng pagpapatatag ng mga kondisyon sa pamamagitan ng pagbabawas o pagtataas ng aktibidad ng organo o sistema. Ang isang halimbawa nito ang paglalabas ng [[glucagon]] kapag ang mga lebel ng asukal ay labis na mababa. ===Enerhiya=== Ang pagpapatuloy na mabuhay ng organismong buhay ay nakasalalay sa patuloy na pagpasok o pagkuha nito ng enerhiya. Ang mga reaksiyong kimikal na responsable para sa istruktura nito at tungkulin ay isinasaayos upang kumukha ng enerhiya mula sa mga substansiya na nagsisilbi nitong pagkain at binabago ang mga ito upang makatulong na bumuo ng mga bagong sihay at tustusan ang mga ito. Sa prosesong ito, ang mga molekula ng mga substansiyang kimikal na bumubuo ng pagkain ay gumagampan ng dalawang mga papel: una ay naglalaman ito ng enerhiya na mababago para sa mga biyolohikal na [[reaksiyong kimikal]], ikalawa, ang mga ito ay bumubuo ng mga bagong istrukturang molekular na binubuo ng mga biyomolekula. Ang mga organismong responsable para sa pagpapakilala ng enerhiya sa isang ekosistema ay kilala bilang mga prodyuser o mga [[autotroph]]. Ang halos lahat ng mga organismong ito ay orihinal na kumukuha ng enerhiya mula sa araw.<ref name=bryantfrigaard>{{cite journal | author = D.A. Bryant & N.-U. Frigaard |month=November | year = 2006 | title = Prokaryotic photosynthesis and phototrophy illuminated | journal = Trends Microbiol | volume = 14 | issue = 11 | pages=488–96 | doi = 10.1016/j.tim.2006.09.001 | pmid = 16997562 | ref = harv }}</ref> Ang mga halaman at ibang mga [[phototroph]] ay gumagamit ng enerhiya mula sa araw sa pamamagitan ng prosesong kilala bilang [[photosynthesis]] upang ikomberte ang mga hilaw na materyal tungo sa mga organikong molekula gaya ng [[Adenosine triphosphate|ATP]] na ang mga kawing ay masisira upang maglabas ng enerhiya.<ref>{{cite book |author=Smith, A. L. |title=Oxford dictionary of biochemistry and molecular biology |publisher=Oxford University Press |location=Oxford [Oxfordshire] |year=1997 |page=508 |isbn=0-19-854768-4 |quote=Photosynthesis – the synthesis by organisms of organic chemical compounds, esp. carbohydrates, from carbon dioxide using energy obtained from light rather than the oxidation of chemical compounds.}}</ref> Gayunpaman, ang ilang mga ekosistema ay buong nakasalalay sa enerhiyang hinahango ng mga [[chemotroph]] mula sa mga [[methane]], mga [[sulfides]] o iba pang mga pinagkukunang enerhiyang [[Solar energy|luminal]].<ref>Katrina Edwards. ''Microbiology of a Sediment Pond and the Underlying Young, Cold, Hydrologically Active Ridge Flank''. Woods Hole Oceanographic Institution.</ref> Ang ilang mga nabibihag na enerhiya ay ginagamit upang lumikha ng [[biyomasa]] upang tustusan ang buhay at magbigay ng enerhiya para sa paglago at pag-unlad. Ang karamihan ng natitira ng enerhiyang ito ay nawawala bilang mga init at mga itinatapong molekula. Ang pinakamahalgang mga proseso sa pagkokomberte ng enerhiya na nabihag sa mga substansiyang kimikal tungo sa enerhiayng magagamit upang tustusan ang buhay ang [[metabolismo]].<ref>{{cite book |author=Campbell, Neil A. and Reece Jane B|title=Biology |publisher=Benjamin Cummings |year=2001 |chapter=6|isbn=978-0-8053-6624-2 |accessyear= 2008 |oclc=47521441 48195194 53439122 55707478 64759228 79136407}}</ref> at [[respirasyong pangselula|respirasyong pangsihay]].<ref name="Colvard, 2009">Bartsch/Colvard, ''The Living Environment''. (2009) New York State Prentice Hall Regents Review. Retrieved 16 Oktubre 2009.</ref> ==Mga sangay == {{Branches of Biology}} == == <gallery> File:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|Animalia - Bos primigenius taurus File:Zboże.jpg|Planta - Triticum File:Morchella esculenta 08.jpg|Fungi - Morchella esculenta File:Fucus serratus2.jpg|Stramenopila/Chromista - Fucus serratus File:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer) File:Halobacteria.jpg|Archaea - Halobacteria File:Gamma phage.png|Virus - Gamma phage </gallery> == Sanggunian == {{reflist}} {{Biology nav}} {{Nature nav}} [[Kategorya:Biyolohiya|*]] [[Kategorya:Agham]] a7x9pb5i1i3m8fo7j7c1m6ffb9ld4ju 0 2214 1961565 1961323 2022-08-08T18:57:34Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Paraphyletic group | name = Isda o Fish | fossil_range = {{fossilrange|535|0}} Gitnang [[Kambriyano]] - Kasalukuyan | image = Georgia Aquarium - Giant Grouper edit.jpg | image_caption = [[Giant grouper]] swimming among [[Shoaling and schooling|schools]] of other fish | image2 = Pterois volitans Manado-e edit.jpg | image2_caption = Head-on view of a [[red lionfish]] | auto = yes | parent = Vertebrata | includes = :[[Agnatha|Jawless fish]] :{{extinct}}[[Placodermi|Armoured fish]] :{{extinct}}[[Acanthodii|Spiny sharks]] :[[Chondrichthyes|Cartilaginous fish]] :[[Osteichthyes|Bony fish]] ::[[Actinopterygii|Ray-finned fish]] ::[[Sarcopterygii|Lobe-finned fish]] | excludes = :[[Tetrapoda|Tetrapods]] :{{extinct}}[[Conodonts]] }} Ang '''Isda''' (Ingles: '''Fish''') ay mga [[hayop]] na naninirahan sa [[tubig]], [[craniata]], may [[hasang]] na walang mga [[biyas]]na may mga digit o daliri. Kabilang sa mga isda ang nabubuhay na [[hagfish]], [[lamprey]], at [[Chondrichthyes|cartilaginoso]] at [[Osteichthyes|mabutong isda]] gayundin ang mga [[ekstinkt]] na kaungyan na pangkat. Ang tinatayang 95% ng mga isda ay [[Actinopterygii]] na ang 99% ay mga [[teleost]]. Ang pinakamaagang organismo na inuri bilang isda ay may mga katawang malambot na [[chordate]] na unang lumitaw sa panahong [[Kambriyano]]. Bagaman wala silang [[Bertebrado|tunay na espina]], sila ay nag-aangkin ng mga [[notochord]] na pumapayag sa kanilang mas makagalaw ng mabilis at madali kesa sa mga [[imbertebrado]]. Ang mga isda ay patuloy na nag-[[ebolb]] sa panahong [[Paleosoiko]] at sumangay sa iba't ibang mga anayo. Ang maraming isda sa Paleosoiko ay nag-ebolb ng [[placodermi]] na pumpoprotekta sa kanila laban sa mga [[predator]]. Ang unang isda na may panga ay unang lumitaw noong panahong [[Siluriyano]] kung saan ang marami gaya ng mga [[pating]] ay mga malalakas na [[predator]] sa halip na mga [[prey]] lamang ng mga[[arthropod]]. Ang karamihan sa isda ay [[ektotermo]] (malamig ang dugo) na pumapayag sa kanilang katawan na umangkop sa nagbabagong temperatura bagaman ang mga isdang gaya ng [[puting pating]] at [[tuna]] ay maaaring magkaroon ng mataas na temperatura.<ref>{{cite journal |last=Goldman |first=K.J. |title=Regulation of body temperature in the white shark, ''Carcharodon carcharias'' |journal=Journal of Comparative Physiology |year=1997 |volume=167 |series=B Biochemical Systemic and Environmental Physiology |issue=6 |pages=423–429 |doi=10.1007/s003600050092 |s2cid=28082417 |url=http://www.mendeley.com/research/temperature-and-activities-of-a-white-shark-carcharodon-carcharias/ |access-date=12 October 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406114844/http://www.mendeley.com/research/temperature-and-activities-of-a-white-shark-carcharodon-carcharias/ |archive-date=6 April 2012}}</ref><ref>{{cite journal |last=Carey |first=F.G. |author2=Lawson, K.D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=February 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8|pmid=4145757 }}</ref> Fish can acoustically communicate with each other, most often in the context of feeding, aggression or courtship.<ref name="Bioacoustics">{{cite journal|last1=Weinmann|first1=S.R.|last2=Black|first2=A.N.|last3=Richter|first3=M. L.|last4=Itzkowitz|first4=M|last5=Burger|first5=R.M|title=Territorial vocalization in sympatric damselfish: acoustic characteristics and intruder discrimination|journal=Bioacoustics|date=February 2017|volume=27|issue=1|pages=87–102|doi=10.1080/09524622.2017.1286263|s2cid=89625932}}</ref> Ang mga isda ay nakatira sa tubig ngunit hindi may mga isda na nabubuhay sa parehong tubig at lupa gaya ng [[mudskipper]].Ang ilang isda ay nakatira sa matataas na mga tubigan sa kabundukan gaya ng [[Salvelinus|char]] at ang [[gudgeon (fish)|gudgeon]]) ay sa kalaliman at kahit sa mga lalim na [[hadal zone|hadal]] ng pinakakalaliman ng mga karagatan. (e.g., [[cusk-eels]] and [.<ref>{{cite journal| pmc=3970477 | pmid=24591588 | doi=10.1073/pnas.1322003111 | volume=111 | issue=12 | title=Marine fish may be biochemically constrained from inhabiting the deepest ocean depths | year=2014 | journal=Proc Natl Acad Sci U S A | pages=4461–4465 | last1 = Yancey | first1 = PH | last2 = Gerringer | first2 = ME | last3 = Drazen | first3 = JC | last4 = Rowden | first4 = AA | last5 = Jamieson | first5 = A| bibcode=2014PNAS..111.4461Y | doi-access=free }}</ref> Ang isda ay naglalaman ng 34,300 inilarawang [[espesye]] at may pinakamalaking pagkakaiba kesa sa anumang pangkat ngmga [[bertebrado]].<ref>{{cite web |publisher=[[FishBase]] |url=http://www.fishbase.org/search.php |title=FishBase Search |date=March 2020 |access-date=19 March 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200303112540/https://www.fishbase.de/search.php |archive-date=3 March 2020}}</ref> Ang mga isda ay mahalagang pagkain ng mga [[tao]] sa buoong mundo. Ang ilang isda ay ginagawang alagang hayop. Ang mga [[Tetrapod]] ([[amphibian]], [[reptile]], mga [[ibon]] at mga [[mamalya]] ay lumitaw mula sa lob ng mga isdang [[Sarcopterygii]] gaya sa usaping [[kladistiko]], ang mga ito ay mga isda rin. Gayunpaman, sa tradisyon, ang isda ('''pisces''' o '''ichthyes''') ay ginawang [[paraphyletiko]] sa pamamagitan ng hindi pagsasama ng mga tetrapod at kaya ay hindi itinturing na isang pormal na [[taksonomiya|taksonomikong]] pagpapangkat sa kahulugang [[sistematika]]ng [[biyolohiya]] maliban na lamang kung ito ay ginagamit sa kahulugang [[kladistiko]] kabilang ang mga tetrapods<ref>{{Cite web|url=http://faculty.weber.edu/choagstrom/Zoology1120CH10.pdf|title=Zoology}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Greene|first=Harry W.|date=1998-01-01|title=We are primates and we are fish: Teaching monophyletic organismal biology|journal=Integrative Biology: Issues, News, and Reviews|language=en|volume=1|issue=3|pages=108–111|doi=10.1002/(sici)1520-6602(1998)1:3<108::aid-inbi5>3.0.co;2-t|issn=1520-6602}}</ref> bagaman ang karaniwang [[bertebrado]] ay mas pinipili at sa halip ay ginagamit para sa layuning ito (isda kasama ng tetrapod). Ang mga [[cetacean]] gaya ng mga [[balyena]] at [[dolphin]] bagaman mga [[mamalya]] ay itinuturing ng ilang kultura sa mga sinaunang panahong bilang isang isda. ==Ebolusyon ng isda== {{multiple image | align = right | direction = vertical | width = 360 | header = Vertebrate classes | header_align = | header_background = | footer = | footer_align = | footer_background = | background color = | image1 = Fish evolution.png | alt1 = | caption1 = Isang diagrama ng [[ebolusyon]] ng isda at ibang mga klase ng [[bertebrado]] batay kay [[Michael Benton]], 2005.<ref>Benton, M. J. (2005) [https://books.google.com/books?id=VThUUUtM8A4C&printsec=frontcover&dq=Benton+2005+%22%27Vertebrate+Palaeontology%22&hl=en&sa=X&ei=wUDVVI6IO8fQmAW44YKoDw&ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false ''Vertebrate Palaeontology''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200609130624/https://books.google.com/books?id=VThUUUtM8A4C&printsec=frontcover&dq=Benton+2005+%22'Vertebrate+Palaeontology%22&hl=en&sa=X&ei=wUDVVI6IO8fQmAW44YKoDw&ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false |date=2020-06-09 }} John Wiley, 3rd edition, page 14. {{ISBN|9781405144490}}.</ref> Ang kombensiyal na klasipikal lay binubuo ng mga nabubuhay na [[bertebrado]] bilang sub[[phylum]] na pinangkat sa walong klase batay sa interpretasyon ng mga katangiang pang anatomiya at pisiolohiya. Ang mga ito ay pinangkat sa mga bertebrado na may apat na biyas o hita(mga [[tetrapod]]) at mga wala nito o mga isda. Ang mga umiiral na klaseng [[bertebrado]] ang :{{sfn|Romer|1970}} : Isda: ::* [[Isdang walang panga]] ([[Agnatha]]) ::* [[Isang kartilahinoso]] ([[Chondrichthyes]]) ::* [[isdang may palikpik na ray]] ([[Actinopterygii]]) ::* [[isdang may palikpik na lobo]] ([[Sarcopterygii]]) : [[Tetrapod]]: ::* [[amphibian]] (Amphibia) ::* [[reptile]] (Reptilia) ::* [[ibon]] (Aves) ::* [[mamalya]] (Mammalia) ==Piloheniya== {{clade| style=font-size:85%;line-height:85%; |grouplabel1={{clade labels |label1="'''Fishes'''" |top1=50%}} |label1=[[Vertebrata]]/ |1={{clade |1={{clade |label1=[[Agnatha]]/ |sublabel1=[[Cyclostomes]] |1={{clade |1=[[Hyperoartia]] ([[lampreys]])[[File:Nejonöga, Iduns kokbok.jpg|90 px]] |barbegin1=cyan |2=[[Myxini]] ([[hagfish]]) [[File:Cuvier-120-Myxine116.jpg|90px]] |bar2=cyan }} }} |2=†[[Euconodonta]]<span style="{{MirrorH}}">[[File:ConodontZICA.png|90px]]</span> |bar2=cyan |3={{clade |1=†[[Pteraspidomorphi]][[File:Astraspis desiderata.png|50 px]] |bar1=cyan |2=†[[Thelodonti]][[File:Sphenonectris turnernae white background.jpg|50 px]] |bar2=cyan |3={{clade |1=†[[Anaspida]]<span style="{{MirrorH}}">[[File:Lasanius NT small.jpg|70 px]]</span> |bar1=cyan |2={{clade |1=†[[Galeaspida]] [[File:Galeaspids NT.jpg|70px]] |bar1=cyan |2={{clade |1=†[[Pituriaspida]]<span style="{{MirrorH}}">[[File:Pituriaspida.gif|70px]]</span> |bar1=cyan |2=†[[Osteostraci]][[File:Cephalaspis Lyellii.jpg|70px]] |bar2=cyan |label3=[[Gnathostomata]] |sublabel3=(jawed vertebrates) |3={{clade |1="†[[Placodermi]]" (armoured fishes, [[paraphyletic]])<ref name="Giles et al 2015">{{closed access}} {{cite journal |last1=Giles |first1=Sam |last2=Friedman |first2=Matt |last3=Brazeau |first3=Martin D. |title=Osteichthyan-like cranial conditions in an Early Devonian stem gnathostome |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=520 |issue=7545 |pages=82–85 |date=2015-01-12 |issn=1476-4687 |doi=10.1038/nature14065 |pmid=25581798 |pmc=5536226 |bibcode=2015Natur.520...82G }}</ref>[[File:Dunkleosteus intermedius.jpg|70 px]] |bar1=cyan |2={{clade |1="†[[Acanthodii]]" ("spiny sharks", [[paraphyletic]] or [[polyphyletic]])<ref name=davis>{{cite journal|last1=Davis|first1=S|last2=Finarelli|first2=J|last3=Coates|first3=M|title=Acanthodes and shark-like conditions in the last common ancestor of modern gnathostomes|journal=Nature|date=2012|pages=247–250|doi=10.1038/nature11080|volume=486|issue=7402|pmid=22699617|bibcode=2012Natur.486..247D|s2cid=4304310}}</ref> <span style="{{MirrorH}}">[[File:Diplacanthus reconstructed.jpg|40px]]</span> |bar1=cyan |2={{clade |label1=[[Chondrichthyes]] |sublabel1=(cartilaginous fishes) |1={{clade |1="†[[Acanthodii]]" ("spiny sharks", [[paraphyletic]] or [[polyphyletic]])<span style="{{MirrorH}}">[[File:BrochoadmonesDB15.jpg|70px]]</span> |bar1=cyan |2={{clade |1=[[Holocephali]] ([[Chimaeriformes|ratfish]])[[File:Chimaera monstrosa1.jpg|60 px]] |bar1=cyan |2=[[Euselachii]] ([[sharks]], [[ray (fish)|rays]])<span style="{{MirrorH}}">[[File:White shark (Duane Raver).png|75 px]][[File:Mobula mobular.jpg|75px]]</span> |bar2=cyan }} }} |label2=[[Euteleostomi]]/ |sublabel2=[[Osteichthyes]] |2={{clade |1="†[[Acanthodii]]" ("spiny sharks", [[paraphyletic]] or [[polyphyletic]])[[File:Acanthodes BW.jpg|90px]] |bar1=cyan |2={{clade |1={{clade |label1=[[Actinopterygii]] |sublabel1=(ray-finned fishes) |1={{clade |1=[[Cladistia]] ([[bichirs]], [[reedfish]]) [[File:Cuvier-105-Polyptère.jpg|80px]] |bar1=cyan |2={{clade |1=[[Chondrostei]] ([[sturgeons]], [[paddlefish]])[[File:Atlantic sturgeon flipped.jpg|90px]] |bar1=cyan |2=[[Neopterygii]] (includes [[Teleostei]], 96% of living fish [[species]])[[File:Common carp (white background).jpg|70px]] |bar2=cyan }} }} |label2=[[Sarcopterygii]] |sublabel2=(lobe-finned fish) |2={{clade |1=†[[Onychodontiformes]] [[File:OnychodusDB15 flipped.jpg|70 px]] |bar1=cyan |2=[[Actinistia]] ([[Latimeria|coelacanths]]) [[File:Coelacanth flipped.png|70 px]] |bar2=cyan |label3=[[Rhipidistia]] |3={{clade |1={{clade |1=†[[Porolepiformes]][[File:Reconstruction of Porolepis sp flipped.jpg|70 px]] |bar1=cyan |2=[[Dipnoi]] (lungfishes) [[File:Barramunda coloured.jpg|75 px]] |bar2=cyan }} |label2=[[Tetrapodomorpha]]/ |sublabel2=(Choanata) |2={{clade |1={{clade |1=†[[Rhizodontidae|Rhizodontimorpha]][[File:Gooloogongia loomesi reconstruction.jpg|70 px]] |bar1=cyan |2={{clade |1=†[[Tristichopteridae]][[File:Eusthenodon DB15 flipped.jpg|70 px]] |bar1=cyan |2={{clade |1=†''[[Tiktaalik]]''[[File:Tiktaalik BW white background.jpg|100 px]] |barend1=cyan |label2=[[Tetrapoda]] |sublabel2=four-limbed vertebrates |2={{clade |1=†''[[Ichthyostega]]''[[File:Ichthyostega BW (flipped).jpg|80 px]] |2=[[crown-group]] tetrapods [[File:Salamandra salamandra (white background).jpg|80 px]] [[File:British reptiles, amphibians, and fresh-water fishes (1920) (Lacerta agilis).jpg|80px]] [[File:Meyers grosses Konversations-Lexikon - ein Nachschlagewerk des allgemeinen Wissens (1908) (Antwerpener Breiftaube).jpg|50px]] [[File:Ruskea rotta.png|50px]] }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} |sublabel1=[[Craniata]]}} ==Taksonomiya== * Klase Myxini ([[hagfish]]) * Klase [[Pteraspidomorphi]] † (maagang walang pangang isda) * Klase [[Thelodonti]] † * Klase [[Anaspida]] † * Klase [[Hyperoartia|Petromyzontida o Hyperoartia]] ** Petromyzontidae ([[lamprey]]s) * Klase [[Conodont]]a (conodonts) † * Klase [[Cephalaspidomorphi]] † (maagang walang pangang isda) ** (walang ranggo) [[Galeaspida]] † ** (walang ranggo) [[Pituriaspida]] † ** (walang ranggo) [[Osteostraci]] † * Imprphylum [[Gnathostomata]] (may pangang [[bertebrado]]) ** Klase [[Placodermi]] † (isdang may armour) ** Klase [[Chondrichthyes]] (cartilaginosong isda) ** Klase [[Acanthodii]] † (spiny sharks) ** Superklase [[Osteichthyes]] (mabutong isda) *** Klase [[Actinopterygii]] (may palikpik na fin na isda) **** Subklase [[Chondrostei]] ***** Orden [[Acipenseriformes]] ([[sturgeon]] at [[paddlefish]]es) ***** Orden [[Polypteriformes]] ([[reedfish]] at [[bichir]]s). **** Subklase [[Neopterygii]] ***** Impraklase [[Holostei]] ([[gar]] at [[bowfin]]) ***** Impraklase [[Teleostei]] (maraming Orden ng karaniwang isda]] *** Klase [[Sarcopterygii]] (lobe-finned fish) **** Subklase [[Actinistia]] ([[coelacanth]]s) **** Subklase Dipnoi ([[lungfish]], kapatid na pangkat ng mga [[tetrapod]]) ==Galeriya== <gallery mode=packed title="Examples" of="" the="" major="" classes="" fish=""> Pacific_hagfish_Myxine.jpg|[[Agnatha]]<br> [[Pacific hagfish]] Hornhai (Heterodontus francisci).JPG|[[Chondrichthyes]] <br>[[Horn shark]] Salmo trutta.jpg|[[Actinopterygii]]<br> [[Brown trout]] Latimeria chalumnae01.jpg|[[Sarcopterygii]] <br>[[Coelacanth]] Sailfin_flyingfish.jpg|[[Exocoetidae]]<br>[[isdang lumilipad]] GambianMudskippers.jpg[[Oxudercinae]]<br>[[mudskipper]] Hippocampus_hippocampus_(on_Ascophyllum_nodosum).jpg|[[Hippocampinae]]<br>[[seahorse]] Stone_Fish_at_AQWA_SMC2006.jpg|[[Synanceia]]<br>Nakakamatay na [[Stonefish]] Arothron_stellatus_Réunion.jpg|[[Tetraodontidae]]<br>Nakakamatay na [[pufferfish]] Stegostoma_fasciatum_mozambique.jpg|[[Stegostomatidae]]<br>[[Partenohenesis|Partenohenetikong]] [[Zebra shark]] </gallery> ==Reproduksiyon== Ang ilang isda ay [[hermaphrodite]], nagpapaarami ng [[aseksuwal]] o nagbabago ng [[kasarian]]. {{multiple image | align = center | direction = horizontal | width = 220 | image1 = Georgia Aquarium - Giant Grouper.jpg | alt1 = | caption1 = Babaeng [[grouper]] nagbabago ng kasarian mula babae tungo sa lalake kung walang lalakeng mahahanap. | image2 = Anemone purple anemonefish.jpg | alt2 = | caption2 = Isang Isdang [[anemone]]. Kapag ang babae ay namatay, ang lalake ay nagbabago ng kasarian mula lalake tungo sa kasariang babae. | image3 = Pofor u0.gif | alt3 = | caption3 = Ang [[Partenohenesis]] o pagpaparami ng [[aseksuwal]] ay unang inilarawan sa mga isdang [[Amazon molly]] }} ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Isda| Isda]] [[Kategorya:Hayop]] rax97x1lj8cy2189okgr8lugqybg0ov 1961566 1961565 2022-08-08T18:58:53Z Xsqwiypb 120901 /* Ebolusyon ng isda */ wikitext text/x-wiki {{Paraphyletic group | name = Isda o Fish | fossil_range = {{fossilrange|535|0}} Gitnang [[Kambriyano]] - Kasalukuyan | image = Georgia Aquarium - Giant Grouper edit.jpg | image_caption = [[Giant grouper]] swimming among [[Shoaling and schooling|schools]] of other fish | image2 = Pterois volitans Manado-e edit.jpg | image2_caption = Head-on view of a [[red lionfish]] | auto = yes | parent = Vertebrata | includes = :[[Agnatha|Jawless fish]] :{{extinct}}[[Placodermi|Armoured fish]] :{{extinct}}[[Acanthodii|Spiny sharks]] :[[Chondrichthyes|Cartilaginous fish]] :[[Osteichthyes|Bony fish]] ::[[Actinopterygii|Ray-finned fish]] ::[[Sarcopterygii|Lobe-finned fish]] | excludes = :[[Tetrapoda|Tetrapods]] :{{extinct}}[[Conodonts]] }} Ang '''Isda''' (Ingles: '''Fish''') ay mga [[hayop]] na naninirahan sa [[tubig]], [[craniata]], may [[hasang]] na walang mga [[biyas]]na may mga digit o daliri. Kabilang sa mga isda ang nabubuhay na [[hagfish]], [[lamprey]], at [[Chondrichthyes|cartilaginoso]] at [[Osteichthyes|mabutong isda]] gayundin ang mga [[ekstinkt]] na kaungyan na pangkat. Ang tinatayang 95% ng mga isda ay [[Actinopterygii]] na ang 99% ay mga [[teleost]]. Ang pinakamaagang organismo na inuri bilang isda ay may mga katawang malambot na [[chordate]] na unang lumitaw sa panahong [[Kambriyano]]. Bagaman wala silang [[Bertebrado|tunay na espina]], sila ay nag-aangkin ng mga [[notochord]] na pumapayag sa kanilang mas makagalaw ng mabilis at madali kesa sa mga [[imbertebrado]]. Ang mga isda ay patuloy na nag-[[ebolb]] sa panahong [[Paleosoiko]] at sumangay sa iba't ibang mga anayo. Ang maraming isda sa Paleosoiko ay nag-ebolb ng [[placodermi]] na pumpoprotekta sa kanila laban sa mga [[predator]]. Ang unang isda na may panga ay unang lumitaw noong panahong [[Siluriyano]] kung saan ang marami gaya ng mga [[pating]] ay mga malalakas na [[predator]] sa halip na mga [[prey]] lamang ng mga[[arthropod]]. Ang karamihan sa isda ay [[ektotermo]] (malamig ang dugo) na pumapayag sa kanilang katawan na umangkop sa nagbabagong temperatura bagaman ang mga isdang gaya ng [[puting pating]] at [[tuna]] ay maaaring magkaroon ng mataas na temperatura.<ref>{{cite journal |last=Goldman |first=K.J. |title=Regulation of body temperature in the white shark, ''Carcharodon carcharias'' |journal=Journal of Comparative Physiology |year=1997 |volume=167 |series=B Biochemical Systemic and Environmental Physiology |issue=6 |pages=423–429 |doi=10.1007/s003600050092 |s2cid=28082417 |url=http://www.mendeley.com/research/temperature-and-activities-of-a-white-shark-carcharodon-carcharias/ |access-date=12 October 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120406114844/http://www.mendeley.com/research/temperature-and-activities-of-a-white-shark-carcharodon-carcharias/ |archive-date=6 April 2012}}</ref><ref>{{cite journal |last=Carey |first=F.G. |author2=Lawson, K.D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=February 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8|pmid=4145757 }}</ref> Fish can acoustically communicate with each other, most often in the context of feeding, aggression or courtship.<ref name="Bioacoustics">{{cite journal|last1=Weinmann|first1=S.R.|last2=Black|first2=A.N.|last3=Richter|first3=M. L.|last4=Itzkowitz|first4=M|last5=Burger|first5=R.M|title=Territorial vocalization in sympatric damselfish: acoustic characteristics and intruder discrimination|journal=Bioacoustics|date=February 2017|volume=27|issue=1|pages=87–102|doi=10.1080/09524622.2017.1286263|s2cid=89625932}}</ref> Ang mga isda ay nakatira sa tubig ngunit hindi may mga isda na nabubuhay sa parehong tubig at lupa gaya ng [[mudskipper]].Ang ilang isda ay nakatira sa matataas na mga tubigan sa kabundukan gaya ng [[Salvelinus|char]] at ang [[gudgeon (fish)|gudgeon]]) ay sa kalaliman at kahit sa mga lalim na [[hadal zone|hadal]] ng pinakakalaliman ng mga karagatan. (e.g., [[cusk-eels]] and [.<ref>{{cite journal| pmc=3970477 | pmid=24591588 | doi=10.1073/pnas.1322003111 | volume=111 | issue=12 | title=Marine fish may be biochemically constrained from inhabiting the deepest ocean depths | year=2014 | journal=Proc Natl Acad Sci U S A | pages=4461–4465 | last1 = Yancey | first1 = PH | last2 = Gerringer | first2 = ME | last3 = Drazen | first3 = JC | last4 = Rowden | first4 = AA | last5 = Jamieson | first5 = A| bibcode=2014PNAS..111.4461Y | doi-access=free }}</ref> Ang isda ay naglalaman ng 34,300 inilarawang [[espesye]] at may pinakamalaking pagkakaiba kesa sa anumang pangkat ngmga [[bertebrado]].<ref>{{cite web |publisher=[[FishBase]] |url=http://www.fishbase.org/search.php |title=FishBase Search |date=March 2020 |access-date=19 March 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200303112540/https://www.fishbase.de/search.php |archive-date=3 March 2020}}</ref> Ang mga isda ay mahalagang pagkain ng mga [[tao]] sa buoong mundo. Ang ilang isda ay ginagawang alagang hayop. Ang mga [[Tetrapod]] ([[amphibian]], [[reptile]], mga [[ibon]] at mga [[mamalya]] ay lumitaw mula sa lob ng mga isdang [[Sarcopterygii]] gaya sa usaping [[kladistiko]], ang mga ito ay mga isda rin. Gayunpaman, sa tradisyon, ang isda ('''pisces''' o '''ichthyes''') ay ginawang [[paraphyletiko]] sa pamamagitan ng hindi pagsasama ng mga tetrapod at kaya ay hindi itinturing na isang pormal na [[taksonomiya|taksonomikong]] pagpapangkat sa kahulugang [[sistematika]]ng [[biyolohiya]] maliban na lamang kung ito ay ginagamit sa kahulugang [[kladistiko]] kabilang ang mga tetrapods<ref>{{Cite web|url=http://faculty.weber.edu/choagstrom/Zoology1120CH10.pdf|title=Zoology}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Greene|first=Harry W.|date=1998-01-01|title=We are primates and we are fish: Teaching monophyletic organismal biology|journal=Integrative Biology: Issues, News, and Reviews|language=en|volume=1|issue=3|pages=108–111|doi=10.1002/(sici)1520-6602(1998)1:3<108::aid-inbi5>3.0.co;2-t|issn=1520-6602}}</ref> bagaman ang karaniwang [[bertebrado]] ay mas pinipili at sa halip ay ginagamit para sa layuning ito (isda kasama ng tetrapod). Ang mga [[cetacean]] gaya ng mga [[balyena]] at [[dolphin]] bagaman mga [[mamalya]] ay itinuturing ng ilang kultura sa mga sinaunang panahong bilang isang isda. ==Ebolusyon ng isda== {{multiple image | align = right | direction = vertical | width = 360 | header = Vertebrate classes | header_align = | header_background = | footer = | footer_align = | footer_background = | background color = | image1 = Fish evolution.png | alt1 = | caption1 = Isang diagrama ng [[ebolusyon]] ng isda at ibang mga klase ng [[bertebrado]] batay kay [[Michael Benton]], 2005.<ref>Benton, M. J. (2005) [https://books.google.com/books?id=VThUUUtM8A4C&printsec=frontcover&dq=Benton+2005+%22%27Vertebrate+Palaeontology%22&hl=en&sa=X&ei=wUDVVI6IO8fQmAW44YKoDw&ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false ''Vertebrate Palaeontology''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200609130624/https://books.google.com/books?id=VThUUUtM8A4C&printsec=frontcover&dq=Benton+2005+%22'Vertebrate+Palaeontology%22&hl=en&sa=X&ei=wUDVVI6IO8fQmAW44YKoDw&ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false |date=2020-06-09 }} John Wiley, 3rd edition, page 14. {{ISBN|9781405144490}}.</ref> Ang kombensiyal na klasipikal lay binubuo ng mga nabubuhay na [[bertebrado]] bilang sub[[phylum]] na pinangkat sa walong klase batay sa interpretasyon ng mga katangiang pang anatomiya at pisiolohiya. Ang mga ito ay pinangkat sa mga bertebrado na may apat na biyas o hita(mga [[tetrapod]]) at mga wala nito o mga isda. Ang mga umiiral na klaseng [[bertebrado]] ang :{{sfn|Romer|1970}} : Isda: ::* [[Isdang walang panga]] ([[Agnatha]]) ::* [[Isang kartilahinoso]] ([[Chondrichthyes]]) ::* [[isdang may palikpik na ray]] ([[Actinopterygii]]) ::* [[isdang may palikpik na lobo]] ([[Sarcopterygii]]) : [[Tetrapod]]: ::* [[amphibian]] (Amphibia) ::* [[reptile]] (Reptilia) ::* [[ibon]] (Aves) ::* [[mamalya]] (Mammalia) }} ==Piloheniya== {{clade| style=font-size:85%;line-height:85%; |grouplabel1={{clade labels |label1="'''Fishes'''" |top1=50%}} |label1=[[Vertebrata]]/ |1={{clade |1={{clade |label1=[[Agnatha]]/ |sublabel1=[[Cyclostomes]] |1={{clade |1=[[Hyperoartia]] ([[lampreys]])[[File:Nejonöga, Iduns kokbok.jpg|90 px]] |barbegin1=cyan |2=[[Myxini]] ([[hagfish]]) [[File:Cuvier-120-Myxine116.jpg|90px]] |bar2=cyan }} }} |2=†[[Euconodonta]]<span style="{{MirrorH}}">[[File:ConodontZICA.png|90px]]</span> |bar2=cyan |3={{clade |1=†[[Pteraspidomorphi]][[File:Astraspis desiderata.png|50 px]] |bar1=cyan |2=†[[Thelodonti]][[File:Sphenonectris turnernae white background.jpg|50 px]] |bar2=cyan |3={{clade |1=†[[Anaspida]]<span style="{{MirrorH}}">[[File:Lasanius NT small.jpg|70 px]]</span> |bar1=cyan |2={{clade |1=†[[Galeaspida]] [[File:Galeaspids NT.jpg|70px]] |bar1=cyan |2={{clade |1=†[[Pituriaspida]]<span style="{{MirrorH}}">[[File:Pituriaspida.gif|70px]]</span> |bar1=cyan |2=†[[Osteostraci]][[File:Cephalaspis Lyellii.jpg|70px]] |bar2=cyan |label3=[[Gnathostomata]] |sublabel3=(jawed vertebrates) |3={{clade |1="†[[Placodermi]]" (armoured fishes, [[paraphyletic]])<ref name="Giles et al 2015">{{closed access}} {{cite journal |last1=Giles |first1=Sam |last2=Friedman |first2=Matt |last3=Brazeau |first3=Martin D. |title=Osteichthyan-like cranial conditions in an Early Devonian stem gnathostome |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=520 |issue=7545 |pages=82–85 |date=2015-01-12 |issn=1476-4687 |doi=10.1038/nature14065 |pmid=25581798 |pmc=5536226 |bibcode=2015Natur.520...82G }}</ref>[[File:Dunkleosteus intermedius.jpg|70 px]] |bar1=cyan |2={{clade |1="†[[Acanthodii]]" ("spiny sharks", [[paraphyletic]] or [[polyphyletic]])<ref name=davis>{{cite journal|last1=Davis|first1=S|last2=Finarelli|first2=J|last3=Coates|first3=M|title=Acanthodes and shark-like conditions in the last common ancestor of modern gnathostomes|journal=Nature|date=2012|pages=247–250|doi=10.1038/nature11080|volume=486|issue=7402|pmid=22699617|bibcode=2012Natur.486..247D|s2cid=4304310}}</ref> <span style="{{MirrorH}}">[[File:Diplacanthus reconstructed.jpg|40px]]</span> |bar1=cyan |2={{clade |label1=[[Chondrichthyes]] |sublabel1=(cartilaginous fishes) |1={{clade |1="†[[Acanthodii]]" ("spiny sharks", [[paraphyletic]] or [[polyphyletic]])<span style="{{MirrorH}}">[[File:BrochoadmonesDB15.jpg|70px]]</span> |bar1=cyan |2={{clade |1=[[Holocephali]] ([[Chimaeriformes|ratfish]])[[File:Chimaera monstrosa1.jpg|60 px]] |bar1=cyan |2=[[Euselachii]] ([[sharks]], [[ray (fish)|rays]])<span style="{{MirrorH}}">[[File:White shark (Duane Raver).png|75 px]][[File:Mobula mobular.jpg|75px]]</span> |bar2=cyan }} }} |label2=[[Euteleostomi]]/ |sublabel2=[[Osteichthyes]] |2={{clade |1="†[[Acanthodii]]" ("spiny sharks", [[paraphyletic]] or [[polyphyletic]])[[File:Acanthodes BW.jpg|90px]] |bar1=cyan |2={{clade |1={{clade |label1=[[Actinopterygii]] |sublabel1=(ray-finned fishes) |1={{clade |1=[[Cladistia]] ([[bichirs]], [[reedfish]]) [[File:Cuvier-105-Polyptère.jpg|80px]] |bar1=cyan |2={{clade |1=[[Chondrostei]] ([[sturgeons]], [[paddlefish]])[[File:Atlantic sturgeon flipped.jpg|90px]] |bar1=cyan |2=[[Neopterygii]] (includes [[Teleostei]], 96% of living fish [[species]])[[File:Common carp (white background).jpg|70px]] |bar2=cyan }} }} |label2=[[Sarcopterygii]] |sublabel2=(lobe-finned fish) |2={{clade |1=†[[Onychodontiformes]] [[File:OnychodusDB15 flipped.jpg|70 px]] |bar1=cyan |2=[[Actinistia]] ([[Latimeria|coelacanths]]) [[File:Coelacanth flipped.png|70 px]] |bar2=cyan |label3=[[Rhipidistia]] |3={{clade |1={{clade |1=†[[Porolepiformes]][[File:Reconstruction of Porolepis sp flipped.jpg|70 px]] |bar1=cyan |2=[[Dipnoi]] (lungfishes) [[File:Barramunda coloured.jpg|75 px]] |bar2=cyan }} |label2=[[Tetrapodomorpha]]/ |sublabel2=(Choanata) |2={{clade |1={{clade |1=†[[Rhizodontidae|Rhizodontimorpha]][[File:Gooloogongia loomesi reconstruction.jpg|70 px]] |bar1=cyan |2={{clade |1=†[[Tristichopteridae]][[File:Eusthenodon DB15 flipped.jpg|70 px]] |bar1=cyan |2={{clade |1=†''[[Tiktaalik]]''[[File:Tiktaalik BW white background.jpg|100 px]] |barend1=cyan |label2=[[Tetrapoda]] |sublabel2=four-limbed vertebrates |2={{clade |1=†''[[Ichthyostega]]''[[File:Ichthyostega BW (flipped).jpg|80 px]] |2=[[crown-group]] tetrapods [[File:Salamandra salamandra (white background).jpg|80 px]] [[File:British reptiles, amphibians, and fresh-water fishes (1920) (Lacerta agilis).jpg|80px]] [[File:Meyers grosses Konversations-Lexikon - ein Nachschlagewerk des allgemeinen Wissens (1908) (Antwerpener Breiftaube).jpg|50px]] [[File:Ruskea rotta.png|50px]] }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} |sublabel1=[[Craniata]]}} ==Taksonomiya== * Klase Myxini ([[hagfish]]) * Klase [[Pteraspidomorphi]] † (maagang walang pangang isda) * Klase [[Thelodonti]] † * Klase [[Anaspida]] † * Klase [[Hyperoartia|Petromyzontida o Hyperoartia]] ** Petromyzontidae ([[lamprey]]s) * Klase [[Conodont]]a (conodonts) † * Klase [[Cephalaspidomorphi]] † (maagang walang pangang isda) ** (walang ranggo) [[Galeaspida]] † ** (walang ranggo) [[Pituriaspida]] † ** (walang ranggo) [[Osteostraci]] † * Imprphylum [[Gnathostomata]] (may pangang [[bertebrado]]) ** Klase [[Placodermi]] † (isdang may armour) ** Klase [[Chondrichthyes]] (cartilaginosong isda) ** Klase [[Acanthodii]] † (spiny sharks) ** Superklase [[Osteichthyes]] (mabutong isda) *** Klase [[Actinopterygii]] (may palikpik na fin na isda) **** Subklase [[Chondrostei]] ***** Orden [[Acipenseriformes]] ([[sturgeon]] at [[paddlefish]]es) ***** Orden [[Polypteriformes]] ([[reedfish]] at [[bichir]]s). **** Subklase [[Neopterygii]] ***** Impraklase [[Holostei]] ([[gar]] at [[bowfin]]) ***** Impraklase [[Teleostei]] (maraming Orden ng karaniwang isda]] *** Klase [[Sarcopterygii]] (lobe-finned fish) **** Subklase [[Actinistia]] ([[coelacanth]]s) **** Subklase Dipnoi ([[lungfish]], kapatid na pangkat ng mga [[tetrapod]]) ==Galeriya== <gallery mode=packed title="Examples" of="" the="" major="" classes="" fish=""> Pacific_hagfish_Myxine.jpg|[[Agnatha]]<br> [[Pacific hagfish]] Hornhai (Heterodontus francisci).JPG|[[Chondrichthyes]] <br>[[Horn shark]] Salmo trutta.jpg|[[Actinopterygii]]<br> [[Brown trout]] Latimeria chalumnae01.jpg|[[Sarcopterygii]] <br>[[Coelacanth]] Sailfin_flyingfish.jpg|[[Exocoetidae]]<br>[[isdang lumilipad]] GambianMudskippers.jpg[[Oxudercinae]]<br>[[mudskipper]] Hippocampus_hippocampus_(on_Ascophyllum_nodosum).jpg|[[Hippocampinae]]<br>[[seahorse]] Stone_Fish_at_AQWA_SMC2006.jpg|[[Synanceia]]<br>Nakakamatay na [[Stonefish]] Arothron_stellatus_Réunion.jpg|[[Tetraodontidae]]<br>Nakakamatay na [[pufferfish]] Stegostoma_fasciatum_mozambique.jpg|[[Stegostomatidae]]<br>[[Partenohenesis|Partenohenetikong]] [[Zebra shark]] </gallery> ==Reproduksiyon== Ang ilang isda ay [[hermaphrodite]], nagpapaarami ng [[aseksuwal]] o nagbabago ng [[kasarian]]. {{multiple image | align = center | direction = horizontal | width = 220 | image1 = Georgia Aquarium - Giant Grouper.jpg | alt1 = | caption1 = Babaeng [[grouper]] nagbabago ng kasarian mula babae tungo sa lalake kung walang lalakeng mahahanap. | image2 = Anemone purple anemonefish.jpg | alt2 = | caption2 = Isang Isdang [[anemone]]. Kapag ang babae ay namatay, ang lalake ay nagbabago ng kasarian mula lalake tungo sa kasariang babae. | image3 = Pofor u0.gif | alt3 = | caption3 = Ang [[Partenohenesis]] o pagpaparami ng [[aseksuwal]] ay unang inilarawan sa mga isdang [[Amazon molly]] }} ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Isda| Isda]] [[Kategorya:Hayop]] m3ej5leho6hvl25lxrym7ilgneied1f 0 2571 1961677 1956588 2022-08-09T06:40:46Z Senior Forte 115868 wikitext text/x-wiki {{Infobox country | conventional_long_name = Pederasyong Ruso | common_name = Rusya | native_name = {{native name|ru|Российская Федерация}}<br/>{{small|{{transl|ru|Rossiyskaya Federatsiya}}}} | image_flag = Flag of Russia.svg | image_coat = Coat of Arms of the Russian Federation.svg | anthem = {{lang|ru|Государственный гимн<br/>Российской Федерации}}<br />{{transliteration|ru|[[Gosudarstvennyy gimn Rossiyskoy Federatsii]]}}<br />"Awiting Pang-estado ng Pederasyong Ruso"<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">{{center|[[File:National Anthem of Russia (2000), instrumental, one verse.ogg]]}}</div> | image_map = Russian Federation (orthographic projection) - Crimea disputed.svg | map_width = 250px | map_caption = Lupaing saklaw ng Pederasyong Ruso sa lunting maitim, kasama ang mga teritoryong pinagtatalunan sa lunting mapusyaw. | capital = [[Moscow]] | coordinates = {{Coord|55|45|21|N|37|37|02|E|type:city}} | largest_city = capital | languages_type = Official language<br />{{nobold|and national language}} | languages = [[Russian language|Russian]]<ref name="Russian">{{cite journal |last=Chevalier |first=Joan F. |title=Russian as the National Language: An Overview of Language Planning in the Russian Federation |jstor=43669126 |journal=Russian Language Journal |pages=25–36 |volume=56 |year=2006 |publisher=American Councils for International Education ACTR / ACCELS}}</ref> | languages2_type = {{nobold|Recognised}} {{nowrap|[[national language]]s}} | languages2 = See [[Languages of Russia]] | ethnic_groups = {{unbulleted list | 80.9% [[Russians|Russian]] | 3.9% [[Tatars|Tatar]] | 1.4% [[Ukrainians in Russia|Ukrainian]] | 1.1% [[Bashkirs|Bashkir]] | 1.0% [[Chuvash people|Chuvash]] | 1.0% [[Chechens|Chechen]] | 10.7% [[Ethnic groups in Russia|Others]] }} | ethnic_groups_year = 2010 | ethnic_groups_ref = <ref name="perepis-2010.ru">{{cite web |url=http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/result-december-2011.ppt |archive-url=https://web.archive.org/web/20120118212344/http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/result-december-2011.ppt |archive-date=18 January 2012 |title=ВПН-2010 |website=perepis-2010.ru}}</ref> | demonym = Russian | government_type = [[Federalism#Russian Federation|Federal]] [[semi-presidential]] republic under a [[Centralized government|centralised]] [[authoritarian government]]<ref name="Bækken2018">{{cite book | author = Håvard Bækken | date = 21 November 2018 | title = Law and Power in Russia: Making Sense of Quasi-Legal Practices | publisher = Routledge | pages = 64– | isbn = 978-1-351-33535-5 | url = https://books.google.com/books?id=OrN7DwAAQBAJ&pg=PA64}}</ref><ref name="cia"/><ref name="Tabata2014">{{cite book|editor=Shinichiro Tabata|date=17 December 2014|title=Eurasia's Regional Powers Compared - China, India, Russia|publisher=[[Routledge]]|page=74|isbn=978-1-317-66787-2}}</ref><ref name="Cohen2014">{{cite book | author = Saul Bernard Cohen | year= 2014 | title = Geopolitics: The Geography of International Relations | edition = 3 | publisher = Rowman & Littlefield | page = 217 | isbn = 978-1-4422-2351-6 | oclc = 1020486977 | url = https://books.google.com/books?id=wTGeBQAAQBAJ&pg=PA217}}</ref><!--- Before adding [[Dominant-party system]] here, discuss in the talk page, additions before any consensus will be challenged and removed. ---> | leader_title1 = [[President of Russia|President]] | leader_name1 = [[Vladimir Putin]] | leader_title2 = [[Prime Minister of Russia|Prime Minister]] | leader_name2 = [[Mikhail Mishustin]] | leader_title3 = [[Chairman of the Federation Council (Russia)|Speaker of the<br />Federation Council]] | leader_name3 = [[Valentina Matviyenko]] | leader_title4 = [[Chairman of the State Duma|Speaker of the<br />State Duma]] | leader_name4 = [[Vyacheslav Volodin]] | leader_title5 = [[Chief Justice of the Russian Federation|Chief Justice]] | leader_name5 = [[Vyacheslav Mikhailovich Lebedev|Vyacheslav Lebedev]] | legislature = [[Federal Assembly (Russia)|Federal Assembly]] | upper_house = [[Federation Council (Russia)|Federation Council]] | lower_house = [[State Duma]] | sovereignty_type = [[History of Russia|Formation]] | established_event1 = {{nowrap|[[Kievan Rus']]}} | established_date1 = 879 | established_event2 = {{nowrap|[[Vladimir-Suzdal]]}} | established_date2 = 1157 | established_event3 = [[Grand Duchy of Moscow|Grand Duchy of<br>Moscow]] | established_date3 = 1263 | established_event4 = [[Tsardom of Russia]] | established_date4 = 16 January 1547 | established_event5 = [[Russian Empire]] | established_date5 = 2 November 1721 | established_event6 = {{nowrap|[[February Revolution|Monarchy abolished]]}} | established_date6 = 15 March 1917 | established_event7 = {{nowrap|[[Soviet Union]]}} | established_date7 = 30 December 1922 | established_event8 = [[Declaration of State Sovereignty of the Russian Soviet Federative Socialist Republic|Declaration of State<br>Sovereignty]] | established_date8 = 12 June 1990 | established_event9 = {{nowrap|[[Belovezha Accords|Russian Federation]]}} | established_date9 = 12 December 1991 | established_event10 = [[Constitution of Russia|Current constitution]] | established_date10 = 12 December 1993 | established_event11 = [[Union State|Union State formed]] | established_date11 = 8 December 1999 | established_event12 = [[Republic of Crimea|Crimea]] [[Annexation of Crimea by the Russian Federation|annexed]] | established_date12 = 18 March 2014 | area_km2 = 17098246 | area_footnote = <ref>{{cite web |url=https://unstats.un.org/unsd/publications/pocketbook/files/world-stats-pocketbook-2016.pdf#page=182 |title=World Statistics Pocketbook 2016 edition |publisher=United Nations Department of Economic and Social Affairs. Statistics Division |access-date=24 April 2018}}</ref> 17,125,191 km² {{small|(including [[Crimea]])}}<ref>{{cite web |url=https://rosreestr.ru/upload/Doc/18-upr/Сведения%20по%20ф.22%20за%202016%20год%20(по%20субъектам%20РФ)_на%20сайт.doc |script-title=ru:Сведения о наличии и распределении земель в Российской Федерации на 1 January 2017 (в разрезе субъектов Российской Федерации) |title=Information about availability and distribution of land in the Russian Federation as of 1 January 2017 (by federal subjects of Russia) |website=[[Rosreestr]]}}</ref> | area_rank = 1st | percent_water = 13<ref name=gen>{{cite web |title=The Russian federation: general characteristics |url=http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1/010000R |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728064121/http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1%2F010000R |archive-date=28 July 2011 |website=Federal State Statistics Service |access-date=5 April 2008 |url-status=dead}}</ref>&nbsp;{{small|(including swamps)}} | population_estimate = {{plainlist| * {{Decrease}}145,478,097 * {{nowrap|{{small|(including Crimea)}}<ref name="gks.ru-popul">{{cite web |url=https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/PrPopul2022_Site.xls |format=XLS|script-title=ru:Предварительная оценка численности постоянного населения на 1 января 2022 года и в среднем за 2021 год|trans-title=Preliminary estimated population as of 1 January 2022 and on the average for 2021 |language=ru |work=[[Russian Federal State Statistics Service]] |access-date=30 January 2022}}</ref>}} * {{Decrease}} 143,054,637 * {{small|(excluding Crimea)}}<ref name="gks.ru-popul"/>}} | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = 9th | population_density_km2 = 8.4 | population_density_sq_mi = 21.5 | population_density_rank = 181st | GDP_PPP = {{increase}} $4.365 trillion<ref name="IMFWEORU">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=922,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, April 2022 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=17 May 2022}}</ref> | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_rank = 6th | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $30,013<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_PPP_per_capita_rank = 58th | GDP_nominal = {{increase}} $1.829 trillion<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_rank = 11th | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $12,575<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_nominal_per_capita_rank = 68th | Gini = 36.0 <!--number only--> | Gini_year = 2020 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref name="WBgini">{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=RU |title=GINI index (World Bank estimate) – Russian Federation |publisher=World Bank |access-date=23 June 2022}}</ref> | Gini_rank = 98th | HDI = 0.824<!--number only--> | HDI_year = 2019<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> | HDI_change = increase <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf |title=Human Development Report 2020 |language=en |publisher=[[United Nations Development Programme]] |date=15 December 2020 |access-date=15 December 2020}}</ref> | HDI_rank = 52nd | currency = [[Russian ruble]] ([[Ruble sign|₽]]) | currency_code = RUB | utc_offset = +2 to +12 | drives_on = right | calling_code = [[Telephone numbers in Russia|+7]] | cctld = {{unbulleted list |[[.ru]]|[[.рф]]}} | religion_year = 2012 | religion_ref = <ref name="ArenaAtlas2012">{{cite web|title=Арена: Атлас религий и национальностей|trans-title=Arena: Atlas of Religions and Nationalities|year=2012|publisher=Среда (Sreda)|url=https://docviewer.yandex.com/view/0/?*=rvAv5PGTc%2Fw%2BBFV6QOUZtaf5gYF7InVybCI6InlhLWRpc2stcHVibGljOi8vMWV1aDl5RDFpcnZKeVZNNSswWWFaZktqRFhoOXZDNWhldUlGTU5uQU4zQT0iLCJ0aXRsZSI6IlNyZWRhX2Jsb2tfcHJlc3Nfc20yLnBkZiIsInVpZCI6IjAiLCJub2lmcmFtZSI6ZmFsc2UsInRzIjoxNTI0NDg3NTUzMTcwfQ%3D%3D&page=1|format=PDF}} See also the results' '''[http://sreda.org/arena main interactive mapping]''' and the static mappings: {{cite map|title=Religions in Russia by federal subject|journal=Ogonek|volume=34|issue=5243|date=27 August 2012|url=http://c2.kommersant.ru/ISSUES.PHOTO/OGONIOK/2012/034/ogcyhjk2.jpg|archive-url=https://web.archive.org/web/20170421154615/http://c2.kommersant.ru/ISSUES.PHOTO/OGONIOK/2012/034/ogcyhjk2.jpg|archive-date=21 April 2017}} The Sreda Arena Atlas was realised in cooperation with the [http://sreda.org/arena/maps?mainsection=census All-Russia Population Census 2010 (Всероссийской переписи населения 2010)], the [http://sreda.org/arena/maps?mainsection=minust Russian Ministry of Justice (Минюста РФ)], the Public Opinion Foundation (Фонда Общественного Мнения) and presented among others by the Analytical Department of the Synodal Information Department of the Russian Orthodox Church. See: {{cite journal|title=Проект АРЕНА: Атлас религий и национальностей|trans-title=Project ARENA: Atlas of religions and nationalities|url=http://russ.ru/Mirovaya-povestka/Proekt-ARENA-Atlas-religij-i-nacional-nostej|journal=Russian Journal|date=10 December 2012}}</ref> | religion = {{ublist|item_style=white-space;|47.4% [[Christianity in Russia|Christianity]]|—41% [[Russian Orthodox Church|Russian Orthodoxy]]|—6.4% Other [[List of Christian denominations|Christian]]|38.2% [[Irreligion|No religion]]|6.5% [[Islam in Russia|Islam]]{{efn|name=ArenaAtlasIslam}}|2.4% [[Religion in Russia|Others]]|5.5% Unanswered}} | today = }} Ang '''Rusya''' ([[Wikang Ruso|Ruso]]: {{lang|ru|Россия}}, <small>tr.</small> ''Rossiya''), opisyal na '''Pederasyong Ruso''' ([[Wikang Ruso|Ruso]]: {{lang|ru|Российская Федерация}}, <small>tr.</small> ''Rossiyskaya Federatsiya'') ay isang bansang transkontinental na umaabot mula [[Silangang Europa]] hanggang [[Hilagang Asya]]. Hinahangganan nito (mula hilagang-kanluran paikot sa kaliwa) ang mga bansang [[Noruwega]], [[Pinlandiya]], [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litwanya]], [[Polonya]], [[Biyelorusya]], [[Ukranya]], [[Heorhiya]], [[Aserbayan]], [[Kasakistan]], [[Tsina]], [[Monggolya]], at [[Hilagang Korea]], nagbabahagi ng mga limitasyong maritimo sa [[Hapon]] at [[Estados Unidos]], at katabi ng mga halos di-kinikilalang [[Abhasya]], [[Timog Osetiya]], at [[Bagong Rusya]], samakatuwid ginagawa ito bansang may pinakamaraming hinahangganang estado. Ito ang pinakamalaking bansa sa mundo, na sumasaklaw sa mahigit 17,098,246 kilometrong kuwadrado (6,601,670 milyang kuwadrado); labing-isang sona ng oras at isang-walong bahagi ng lupang matitirahan sa Daigdig. Mayroong populasyon na 145.5 milyong tao, ito ang pinakamataong bansa sa [[Europa]] at ika-9 sa buong mundo. Ang kabiserang pambansa at pinakamalaking lungsod nito at ng Europa ay [[Mosku]] habang ang sentrong pangkalinangan nito'y [[San Petersburgo]]. Iilan sa iba pa na pangunahing lungsod nito ay [[Novosibirsk]], [[Ekaterimburgo]], [[Nizhny Novgorod]], at [[Kazan]]. Malaking bahagi ng lawak, populasyon, at kapital ng Unyong Sobyet ay nasa Rusya. Sa ganon, pagkatapos mabuwag ang Unyong Sobyet, nagbigay hangad muli ang Rusya na magkaroon ng maimpluwensiyang papel sa mga kaganapan ng mundo. Kapuna-puna ang impluwensiyang ito, ngunit malayo pa rin sa dating hinahawak ng Unyong Sobyet. == Etimolohiya == {{main|Rus (pangalan)}} ''Русь'' (''Rus ''') ang orihinal na pangalan ng Rusya. Isa itong estadong midyebal na binubuo ng mga [[Silangang Slavs]]. Gayun pa man, ito ang tamang pangalan na naging mas popular sa kasaysayan, ang mga nakatira sa bansa ay tinatawag na ''"Русская Земля"'' (''russkaya zemlya'') na kung saan ang kahulugan nito ay ''Lupang Rusu'' o [[Rus ']]. Upang makilala ang mga tao sa bansang ito mula sa ibang lugar, tinawag silang [[Kievan Rus]] na mula sa modernong histograpo. [[Ruthenia]] naman ang salin ng salitang ''Rus'' sa [[latin]] na ginagamit sa kanluran at timog na rehiyon ng Rus na katabi ng katolikong Europa. ''Россия'' (''Rossiya'') naman ang kasalukuyang pangalan ng estado, mula sa bersiyong [[Griyego]] na ''Ρωσία'' [''rosia''] na ginamit ng mga Kievan Rus ito para tawagin ang mga nakatira sa [[Imperyong Byzantine]]. == Heograpiya == Sinasakop ng Rusya ang halos buong hilagang bahagi ng [[superkontinente]] na[[Eurasya|Eurasia (''Eurasya'')]]. Karamihan ng bansa ay binubuo ng mga [[kapatagan]], sa bahaging [[Europa|Europeo]] man o sa bahaging nasa [[Asya]] na kilala kadalasan bilang [[Siberia|Sibir’ (Siberia)]]. Karamihan sa mga kapatagang ito sa timog ay ''[[steppe]]'' habang sa hilaga naman ay makakapal na gubat na nagiging [[tundra]] patungo sa baybaying Arctic. May mga bulubundukin tulad ng [[Caucasus]] (kung saan naroroon ang [[Bundok Elbrus]], ang pinakamataas na tuktok sa Europa na may taas ng 5 633 m) at ang [[Bulubunduking Altay|Altay]] sa mga katimugang hangganan ng bansa, samantalang sa silangang bahagi ng bansa ay naroroon ang [[Bulubunduking Verhojansk]] at ang mga [[bulkan]] ng [[Kamchatka Peninsula]]. Kapuna-puna rin ang [[Bulubunduking Ural]], na syang pangunahing naghahati ng Europa mula sa [[Asya]]. Nagtatanyag ang Rusya ng higit 37 000 km ng baybayin sa mga karagatang [[Dagat Arctic|Arctic]] at [[Karagatang Pasipiko|Pasipiko]], pati na rin sa mga masasabing ''inland'' na dagat tulad ng [[Dagat Baltic|Baltic]], [[Dagat Itim|Black (Itim)]], at [[Dagat Caspian|Caspian]]. Ang ilan sa mga [[pulo]] o [[kapuluan]]g nasa hilagang baybayin ay ang [[Novaja Zemlja]], [[Franz Joseph Land]], [[Novosibirskie Ostrova]], [[Wrangel Island]], [[Kuril Islands]], at [[Sakhalin]]. Ang ilan sa mga pangunahing lawa sa Rusya ay ang [[Lawa Baikal|Baikal]], [[Lawa Ladoga]], at [[Onego]]. Marami ring mga ilog ang dumadaloy sa Rusya. === Topograpiya === Mula sa hilaga hanggang timog ang East European Plain , na kilala rin bilang Russian Plain, ay nagbihis sequentially sa Arctic tundra, koniperus gubat (taiga), mixed at broad-leaf forest, damuhan (kapatagan), at semi-disyerto (fringing ang Caspian Sea), bilang ng mga pagbabago sa mga halaman na sumasalamin sa mga pagbabago sa klima. [[Siberya]] ay sumusuporta sa isang katulad sequence ngunit higit sa lahat ay taiga. Russia ay mundo pinakamalaking ang taglay ng gubat, na kilala bilang "ang mga baga ng Europa",<ref>{{Cite news|author=Walsh, NP|title =It's Europe's lungs and home to many rare species. But to Russia it's £100bn of wood|publisher=Guardian (UK)|url=http://www.guardian.co.uk/world/2003/sep/19/environment.russia|accessdate=26 Disyembre 2007|location=London|date=19 Setyembre 2003}}</ref> ikalawang lamang sa [[maulang-gubat ng Amasona]] sa ang halaga ng carbon dioxide ito absorbs. May 266 species ng mamal at 780 species ng ibon sa Rusya. Noong 1997 ay kasama sa Red Data Book ng Russian Federation ang 415 species <ref>{{cite web|author=I.A. Merzliakova|url=http://enrin.grida.no/biodiv/biodiv/national/russia/state/00440.htm |title=List of animals of the Red Data Book of Russian Federation|publisher=Enrin.grida.no|date=1 Nobyembre 1997|accessdate=27 Abril 2010}}</ref> at ngayon ay protektado ang mga ito. === Klima === Ang malaking sukat ng Russia at ang distansiya ng maraming mga lugar mula sa dagat ay nagreresulta sa pangingibabaw ng mahalumigmig na klimang kontinental, na siyang dominante sa lahat ng bahagi ng bansa maliban sa tundra at sa bandang timog-kanlurang hangganan ng bansa. Naiistorbo ng mga bundok sa timugan ang masa ng mainit na hangin na galing ng Indian Ocean, samantalang ang kapatagan sa kanluran at hilaga ay ikinai-expose ng bansa sa Arctic at Atlantic.<ref name=congress>{{cite web|title=Climate|publisher=Library Of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/24.htm|accessdate=26 Disyembre 2007}}</ref> Ang kalakhang bahagi ng teritoryo ay may dalawa lamang na pangunahing season - ang taglamig at tag-init; ang taglagas at tagsibol ay karaniwang maikling panahon ng pagbabago sa pagitan ng lubhang mababang mga temperatura at lubhang mataas.<ref name=congress/> Ang pinakamalamig na buwan ay ang Enero (Pebrero sa baybay-dagat), at ang pinakamainit naman kadalasan ay Hulyo. Pangkaraniwan lang ang malaking range ng temperatura. Sa taglamig, ang temperatura ay lalong hilagaan lalong malamig at lalong silangan lalong malamig. Umiinit nang mainit-init kapagka tag-init, kahit sa Siberia.<ref>{{Cite journal|author=Drozdov, V.A. ''et al.''|title=Ecological and Geographical Characteristics of the Coastal Zone of the Black Sea|journal=GeoJournal|publisher=Springer Netherlands|location=27.2, pp. 169–178|year=1992|doi=10.1007/BF00717701|volume=27|page=169}}</ref> === Flora at fauna === == Kasaysayan == {{main|Kasaysayan ng Rusya}} === Sinaunang Panahon === {{see|Kahariang Bosporan|Khazaria|Lagalag na Eurasyano}} [[Talaksan:IE expansion.png|thumb|left|[[Hinuhang Kurgan]]: Ang Timog Rusya bilang [[urheimat]] ng mga [[Proto-Indo-Europeans|Taong Indo-European]].]] Isa sa mga unang modernong tao na may buto ng edad ng 35 000 taon ay matatagpuan sa [[Russia]], sa [[Kostenki]] sa gilid ng [[Ilog Don]]. Sa sinaunang-panahon beses sa napakalaking steppes ng Timog Rusya ay tahanan sa lipi ng laog pastoralists.<ref name=Belinskij>{{Cite journal|author=Belinskij A, Härke, H|title=The 'Princess' of Ipatovo|journal=Archeology|volume=52|issue=2|year=1999|url=http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080610043326/http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html|archivedate=2008-06-10|accessdate=26 Disyembre 2007|url-status=dead}}</ref> Labi ng mga kapatagan civilizations ay natuklasan sa mga lugar tulad bilang [[Ipatovo kurgan|Ipatovo]] ,<ref name=Belinskij/> [[Sintashta]],<ref>{{Cite book|author=Drews, Robert|title=Early Riders: The beginnings of mounted warfare in Asia and Europe|year=2004|publisher=Routledge|location=New York|page=50|isbn=0415326249}}</ref> [[Arkaim]],<ref>{{cite web|author=Koryakova, L.|title=Sintashta-Arkaim Culture|publisher=The Center for the Study of the Eurasian Nomads (CSEN)|url=http://www.csen.org/koryakova2/Korya.Sin.Ark.html|accessdate=20 Hulyo 2007}}</ref> at [[Pazyryk burials|Pazyryk]],<ref>{{cite web|title=1998 NOVA documentary: "Ice Mummies: Siberian Ice Maiden"|work=Transcript|url=http://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/2517siberian.html|accessdate=26 Disyembre 2007}}</ref> na kung saan dadalhin ang earliest na kilala bakas ng inimuntar digma , isang susi na tampok sa laog paraan ng buhay. Sa klasiko unang panahon, ang Pontic kapatagan ay kilala bilang Scythia. Dahil sa ang 8th siglo BC, Sinaunang Griyego mangangalakal nagdala ng kanilang mga kabihasnan sa emporiums kalakalan sa Tanais at Phanagoria.<ref>{{Cite book|author=Jacobson, E.|title=The Art of the Scythians: The Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World|publisher=Brill|year=1995|page=38|isbn=9004098569}}</ref> Sa pagitan ng 3 at 6 siglo AD, ang Bosporan Kingdom, isang Hellenistic kaayusan ng pamahalaan na nagtagumpay ang mga Griyego colonies,<ref>{{Cite book|author=Tsetskhladze, G.R.|title=The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology|publisher=F. Steiner|year=1998|page=48|isbn=3515073027}}</ref> ay bumagsak sa pamamagitan ng laog invasions humantong sa pamamagitan ng gerero lipi, tulad ng ang Huns at taong hating Asayano at Europyano Avars .<ref>{{Cite book|author=Turchin, P.|title=Historical Dynamics: Why States Rise and Fall|publisher=Princeton University Press|year=2003|pages=185–186|isbn=0691116695}}</ref> Ang isang tao Turko, ang Khazars, nagpuno sa mga mas mababang Volga steppes palanggana sa pagitan ng Caspian at Dagat Itim hanggang sa 8th siglo.<ref>{{Cite book|author=Christian, D.|title=A History of Russia, Central Asia and Mongolia|publisher=Blackwell Publishing|year=1998|pages=286–288|isbn=0631208143}}</ref> Ang ninuno ng modernong Russians ay ang Eslabo lipi, na ang orihinal na bahay ay isipan sa pamamagitan ng ilang mga iskolar sa may been ang makahoy na lugar ng Pinsk Marshes.<ref>{{Cite book|last=For a discussion of the origins of Slavs, see Barford, P.M.|title=The Early Slavs|publisher=Cornell University Press|pages=15–16|isbn=0801439779|year=2001}}</ref> Ang East Slavs unti husay Western Russia sa dalawang waves: isang paglipat mula sa Kiev papunta sa kasalukuyan- araw Suzdal at Murom at isa pang mula Polotsk papunta sa Novgorod at Rostov. Mula sa 7 pataas na siglo, ang East Slavs binubuo ang bulk ng populasyon sa Western Russia<ref>{{Cite book|author=Christian, D.|title=A History of Russia, Central Asia and Mongolia|publisher=Blackwell Publishing|year=1998|pages=6–7}}</ref> at dahan-dahan ngunit mahimbing assimilated ng katutubong-Ugric bayan Finno, kabilang ang Merya, ang Muromians, at ang Meshchera. === Kievan Rus' === {{Main|Kievan Rus'}} [[Talaksan:Kievan Rus en.jpg|thumb|Ang [[Kievan Rus']] noong ika-11 siglo.]] Ang pagtatatag ng unang East Eslabo estado sa 9 na siglo ay nangyari sa panahon ng pagdating ng mga Varangian , ang Vikings na pakikipagsapalaran kasama ang mga waterways ng pagpapalawak mula sa silangan Baltic sa Black at Kaspiy Dagat.<ref>{{Cite book|author=Obolensky, D.|title=Byzantium and the Slavs|publisher=St Vladimir's Seminary Press|year=1994|page=42|isbn=088141008X}}</ref> Ayon sa Pangunahing Chronicle, isang Varangian mula Rus 'tao , na nagngangalang Rurik, ay inihalal pinuno ng Novgorod sa 862. Ang kanyang mga kahalili Oleg ang Propeta inilipat timog at conquered Kiev sa 882,<ref>{{Cite book|author=Thompson, J.W.; Johnson, E.N.|title=An Introduction to Medieval Europe, 300–1500|publisher=W. W. Norton & Co.|year=1937|page=268|isbn=0415346991}}</ref> na kung saan ay nagkaroon na dati nagbabayad pugay sa mga Khazars; kaya ang estado ng Kievan Rus ' nagsimula. Oleg, Rurik's anak Igor at Igor's anak Svyatoslav dakong huli pinasuko ang lahat ng lipi East Eslabo sa Kievan tuntunin, sinira ang Khazar khaganate at inilunsad ng ilang mga militar Ekspedisyon sa Byzantium. Sa 10th sa 11th siglo Kievan Rus 'naging isa sa mga pinakamalaking at pinaka maunlad na estado sa Europa.<ref>{{cite web|title=Ukraine: Security Assistance|publisher=U.S. Department of State|url=http://www.state.gov/t/pm/64851.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang naghahari ng Vladimir ang Great (980–1015) at ang kaniyang anak Yaroslav ko ang Wise (1019–1054) ay bumubuo sa Golden Edad ng Kiev, na kung saan nakita ang pagtanggap ng Ortodoksia Kristiyanismo mula sa Byzantium at ang pagbuo ng unang East Eslabo nakasulat legal code , ang Russkaya Pravda . Sa 11th at 12th siglo, palaging incursions sa pamamagitan ng laog Turko tribes, tulad ng mga Kipchaks at ang Pechenegs , na sanhi ng isang malaki at mabigat migration ng Eslabo populasyon sa mas ligtas na, mabigat na kagubatan sa rehiyon ng hilagaan, lalo na sa mga lugar na kilala bilang Zalesye .<ref>{{Cite book|author=Klyuchevsky, V.|title=The course of the Russian history|volume=1|url=http://www.kulichki.com/inkwell/text/special/history/kluch/kluch16.htm|isbn=5244000721|year=1987|publisher=Myslʹ}}</ref> [[Talaksan:Lebedev baptism.jpg|left|thumb|''Ang [[Pagbautismo sa mga Kievan]]'', ni [[Klavdy Lebedev]].]] Ang edad ng [[piyudalismo|pyudalismo]] at [[desentralisasyon]] ay dumating, minarkahan sa pamamagitan ng pare-pareho sa mga in-labanan sa pagitan ng mga kasapi ng Rurikid Dinastiyang na pinasiyahan Kievan Rus 'sama-sama. Kiev's pangingibabaw waned, sa benepisyo ng Vladimir-Suzdal sa hilaga-silangan, Novgorod Republika sa-kanluran hilaga at Galicia-Volhynia sa timog-kanluran. Huli Kievan Rus 'disintegrated, may mga huling suntok na ang Mongol invasion ng 1237–1240,<ref>{{Cite book|author=Hamm, M.F.|title=Kiev: A Portrait, 1800–1917|publisher=Princeton University Press|isbn=0691025851|year=1995}}</ref> na nagresulta sa pagkawasak ng Kiev<ref>[https://tspace.library.utoronto.ca/citd/RussianHeritage/4.PEAS/4.L/12.III.5.html The Destruction of Kiev]</ref> at ang pagkamatay ng tungkol sa kalahati ng populasyon ng Rus '.<ref>{{cite web|url=http://www.parallelsixty.com/history-russia.shtml|title=History of Russia from Early Slavs history and Kievan Rus to Romanovs dynasty|publisher=Parallelsixty.com|accessdate=27 Abril 2010|archive-date=2018-02-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180201064748/http://www.parallelsixty.com/history-russia.shtml|url-status=dead}}</ref> Ang manlulupig, mamaya na kilala bilang Tatars , nabuo ang estado ng mga [[Ginintuang Horda]], na pillaged ang Russian pamunuan at pinasiyahan sa timog at central expanses ng Russia para sa higit sa tatlong siglo.<ref>{{Cite book|author=Рыбаков, Б. А.|title=Ремесло Древней Руси|year=1948|pages=525–533, 780–781}}</ref> Galicia-Volhynia sa huli ay assimilated sa pamamagitan ng Polish-Lithuanian Commonwealth , habang ang mga Mongol-dominado Vladimir-Suzdal at Novgorod Republic, dalawang rehiyon sa paligid ng Kiev, itinatag ang batayan para sa mga modernong Russian bansa. Ang Novgorod kasama Pskov pinanatili ng ilang mga antas ng awtonomya sa panahon na ang panahon ng pamatok Mongol at higit sa lahat ay ipinagkait ang mga kabangisan na apektado ang magpahinga ng ang bansa. Sa pamumuno ni Alexander Nevsky , Novgorodians repelled ang invading Swedes sa Labanan sa Neba sa 1240, pati na rin ang Crusaders Aleman sa Labanan sa Ice sa 1242, paglabag sa kanilang mga pagtatangka upang kolonisahan ang Northern Rus '. === Dakilang Duke ng Moscow === {{main|Dakilang Duke ng Moscow}} [[Talaksan:Lissner TroiceSergievaLavr.jpg|thumb|250px|Binabasbasan ni [[Sergius ng Radonezh]] si [[Dmitri Donskoi]] sa [[Trinity Sergius Lavra]], bago ang [[Labanan sa Kulikovo]].]] Ang pinaka malakas na estado kahalili sa Kievan Rus 'ay ang Grand titulo ng duke ng Moscow ("''Moscovy''" sa Western alaala), sa una ng isang bahagi ng Vladimir-Suzdal . Habang pa rin sa ilalim ng domain ng mga Mongol-Tatars at sa kanilang mga kasabwat, Moscow ay nagsimulang igiit ang kanyang impluwensiya sa Western Russia sa unang bahagi ng ika-14 siglo. Sa mga ay mahirap na beses, na may mga madalas na -Tatar raids Mongol at agrikultura paghihirap mula sa simula ng Little Ice Age . Tulad sa ang magpahinga ng Europa, mga salot hit Russia lugar sa isang beses bawat limang o anim na taon 1350-1490. Gayunman, dahil sa ang mas mababang densidad ng populasyon at mas mahusay na pangangalaga sa kalinisan (lakit pagsasanay ng banya , ang basa ng singaw paliguan),<ref name=banya>[http://sauna-banya.ru/ist.html The history of banya and sauna] {{Webarchive|url=https://archive.is/20120530043947/http://sauna-banya.ru/ist.html |date=2012-05-30 }} {{in lang|ru}}</ref> populasyon ng pagkawala na sanhi ng mga salot ay hindi kaya ng malubhang bilang sa Western Europe, at ang mga pre-salot na populasyon ay naabot sa Russia nang maaga bilang 1500.<ref>"''[http://books.google.com/books?id=yw3HmjRvVQMC&pg=PA62 Black Death]''". Joseph Patrick Byrne (2004). p.62. ISBN 0-313-32492-1</ref> Humantong sa pamamagitan ng Prince Dmitri Donskoy ng Moscow at nakatulong sa pamamagitan ng Russian Orthodox Church , ang nagkakaisang hukbo ng mga Ruso mga pamunuan inflicted isang milyahe pagkatalo sa mga Mongol-Tatars sa Labanan sa Kulikovo sa 1380. Moscow unti buyo ang mga nakapaligid na mga pamunuan, kabilang ang mga dating malakas na rivals, tulad ng Tver at Novgorod . Sa ganitong paraan Moscow ang naging pangunahing nangungunang puwersa sa proseso ng Russia's reunification at expansion. Ivan III (ang Great) sa wakas threw off ang mga kontrol ng Ginintuang Horda, pinagtibay sa buong ng Central at Northern Rus 'sa ilalim ng Moscow's kapangyarihan, at ang unang sa kumuha ang pamagat "Grand Duke ng lahat ng mga Russias".<ref>{{cite web|author=May, T.|title=Khanate of the Golden Horde|url=http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080607055652/http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html|archivedate=2008-06-07|accessdate=27 Disyembre 2007|url-status=dead}}</ref> Matapos ang pagbagsak ng Constantinople sa 1453, Moscow inaangkin sunod sa mga legacy ng Eastern Roman Empire . Ivan III asawa Sophia Palaiologina , ang pamangkin ng huling Byzantine emperador Constantine XI , at ginawa ang Byzantine double-luko agila sa kanyang sarili, at sa huli Russian, amerikana-ng-bisig. === Tsardom ng Rusya === {{main|Tsardom ng Rusya}} [[Talaksan:Ivan the Terrible (cropped).JPG|thumb|upright|left|Si Tsar [[Ivan IV]] ni [[Ilya Repin]]]] Sa pag-unlad ng Ikatlong Roma ideya, ang Grand Duke Ivan IV (ang "Awesome"<ref>Frank D. McConnell. [http://books.google.com/books?id=rqhZAAAAMAAJ&q=%22ivan+the+awesome%22&dq=%22ivan+the+awesome%22&ei=rTBsSMvZLoS8jgGi4ZgU&pgis=1 Storytelling and Mythmaking: Images from Film and Literature.] [[Oxford University Press]], 1979. ISBN 0-19-502572-5; Quote from page 78: "But Ivan IV, Ivan the Terrible, or as the Russian has it, ''Ivan Groznyi'', "Ivan the Magnificent" or "Ivan the Awesome," is precisely a man who has become a legend"</ref> o "mga kilabot") ay opisyal na nakoronahan ang unang Tsar (" Cesar ") ng Russia sa 1547. Ang Tsar promulgated ng isang bagong code ng mga batas ( Sudebnik ng 1550 ), itinatag ang unang Russian pyudal kinatawan katawan ( Zemsky Sobor ) at ipinakilala ang mga lokal na self-management sa kanayunan rehiyon.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|pages=562–604|volume=6|isbn=5170021429}}</ref><ref>{{Cite book|author=Skrynnikov, R.|title=Ivan the Terrible|publisher=Academic Intl Pr|year=1981|page=219|isbn=0875690394}}</ref> Sa panahon ng kanyang mahabang maghari, Ivan IV halos lambal ang naka malaking Ruso teritoryo sa pamamagitan ng annexing ang tatlong khanates Tatar (bahagi ng disintegrated Ginintuang Horda): Kazan at Astrakhan kasama ang Volga River, at kapangyarihan ng kan Sibirean sa South Western Siberia. Ganito sa katapusan ng ika-16 siglo Russia ay transformed sa isang multiethnic , multiconfessional at transkontinental estado . Gayunman, ang Tsardom ay weakened sa pamamagitan ng mahaba at hindi matagumpay Livonian War laban sa koalisyon ng Poland, Lithuania, Sweden at para sa access sa Baltic baybayin at dagat kalakalan.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=6|pages=751–908|isbn=5170021429}}</ref> Sa parehong oras ang Tatars ng Krimeano kapangyarihan ng kan, ang tanging natitirang mga kahalili sa mga Ginintuang Horda, patuloy na salakayin Southern Russia,<ref>{{PDFlink|[http://www.econ.hit-u.ac.jp/~areastd/mediterranean/mw/pdf/18/10.pdf The Crimean Tatars and their Russian-Captive Slaves]|355&nbsp;[[Kibibyte|KiB]]<!-- application/pdf, 364316 bytes -->}}. Eizo Matsuki, Mediterranean Studies Group at Hitotsubashi University.</ref> at ay kahit able sa burn down Moscow sa 1571.<ref>{{cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=6|pages=751–809|isbn=5170021429}}</ref> [[Talaksan:Minin & Pozharskiy 01.JPG|upright|thumb|Ang [[Monumento para kay Minin at Pozharsky]] sa Moscow]] Ang kamatayan ng Ivan's anak na minarkahan ang katapusan ng sinaunang Rurikid Dinastiyang sa 1598, at sa kumbinasyon sa mga gutom ng 1601-1603<ref>{{Cite book|author=Borisenkov E, Pasetski V.|title=The thousand-year annals of the extreme meteorological phenomena|isbn=5244002120|page=190}}</ref> ang humantong sa civil war, ang mga tuntunin ng pretenders at dayuhang interbensiyon sa panahon ng Time ng problema sa unang bahagi ng 17 na siglo.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=7|pages=461–568|isbn=5170021429}}</ref> Polish-Lithuanian Commonwealth abala bahagi ng Russia, kabilang Moscow. Sa 1612 ang mga Poles ay sapilitang sa retiro sa pamamagitan ng mga Ruso pulutong volunteer, na humantong sa pamamagitan ng dalawang pambansang bayani, merchant Kuzma Minin at Prince Dmitry Pozharsky. Ang Dinastiyang Romanov acceded sa trono sa 1613 sa pamamagitan ng mga desisyon ng Zemsky Sobor , at ang bansa ang nagsimula nito unti-unting paggaling mula sa krisis. Russia patuloy nito sa teritoryo ng paglago sa pamamagitan ng 17 siglo, na kung saan ay ang edad ng Cossacks . Cossacks ay warriors ayusin sa militar ng mga komunidad, magkawangki pirates at pioneers sa New World . Sa 1648, ang mga magbubukid ng Ukraine sumali sa Zaporozhian Cossacks sa paghihimagsik laban sa Poland-Lithuania sa panahon ng pag-aalsa Khmelnytsky , dahil sa mga panlipunan at relihiyon aapi sila ay nagdusa sa ilalim Polish tuntunin. Sa 1654 ang mga Ukranian lider, Bohdan Khmelnytsky , inaalok sa mga lugar Ukraine ilalim ng proteksiyon ng mga Russian Tsar, Aleksey ko . Aleksey's na pagtanggap sa alok na ito na humantong sa isa pang Russo-Polish War (1654–1667) . Panghuli, Ukraine ay nahati sa kahabaan ng ilog Dnieper , Aalis ang mga western bahagi (o right-bangko Ukraine ) sa ilalim ng Polish tuntunin at silangang bahagi ( Kaliwa-bangko Ukraine at Kiev ) sa ilalim ng Russian. Mamaya, sa 1670–1671 ang Don Cossacks humantong sa pamamagitan ng Stenka Razin na sinimulan ng isang malaking pag-aalsa sa rehiyon Volga, ngunit ang Tsar's tropa ay matagumpay manalo sa mga rebelde. Sa silangan, ang mabilis na Russian pagsaliksik at kolonisasyon ng ang malaking mga teritoryo ng Siberya ay humantong sa pamamagitan ng halos lahat Cossacks pangangaso para sa mahalagang mga fur at garing . Russian explorers hunhon silangan lalo na kasama ang mga ruta ng Siberya ilog , at sa pamamagitan ng kalagitnaan ng 17 siglo ay may mga Russian settlements sa Eastern Siberia, sa Chukchi Peninsula , kasama ang Amur River , at sa Pacific baybayin. Sa 1648 ang Kipot ng Bering sa pagitan ng Asya at North America ay lumipas na para sa unang panahon sa pamamagitan ng Fedot Popov at Semyon Dezhnyov . === Imperyal na Rusya === {{main|Imperyong Ruso}} [[Talaksan:Peter der-Grosse 1838.jpg|left|180px|thumb|Si [[Peter the Great|Pedrong Dakila]], ang unang [[Emperador ng Rusya]].]] Sa ilalim ng Tsarinong si Pedrong Dakila, ang bansa ay naging isang imperyo noong 1721 at naging kinikilala bilang isang makapangyarihang puwersa sa mundo. Sa paghahari nioya noong 1682–1725, pinabagsak ni Pedro ang Sweden sa Dakilang Digmaang Hilaga at pinilit ang huli ito na isuko ang West Karelia at Ingria (dalawang rehiyon nawala sa pamamagitan ng Russia sa Panahon ng Mga Gulo),<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=9, ch.1|url=http://militera.lib.ru/common/solovyev1/09_01.html|isbn=5170021429|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> pati na rin ang Estland at Livland, at pagsiguro ng rutang pandagat ng Imperyong Ruso sa Dagat Baltik.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=15, ch.1|url=http://militera.lib.ru/common/solovyev1/15_01.html}}</ref> Nagpagawa si Tsarenong Pedro ng bagong kabisera na tinatawag na Saint Petersburg na kinatatayuan ng isang kuta ng Sweden, na sa susunod na mga taon ay kilalanin bilang Bintana ng Rusya sa Europa. Ang kanyang mga reporma sa pagpapalago ng Kanluraning Kultura sa Rusya ang nagdala sa kanya upang kilalanin siya ng mga kapwa niyang Ruso na "Ama ng Padkakanluranin" ng Rusya. Sa pamamagitan ng babaeng anak ni Pedro na si Elisabet, na naghari sa imperyo noong 1741–62, nakilahok ang Rusya sa Digmaang Pitong Taon (1756–1763). Habang nagaganap ang tunggalian ng Russia at [[Prusya]] na isanib ang Eastern Prussia sa Imperyong Ruuso at kahit na kinuha nila ang Berlin, namatay ang Tsarinang si Elisabet, at lahat ng mga lugar na nasakop ng Rusya ay bumalik sa kaharian ng Prussia sa pamamagitan ng maka-Prusyang Tsarenong Pedro III ng Rusya. Sa pamamagitan ng Dakilang Tsarenang si Katrina II, na namuno noong 1762–96, lumaki ang Imperyong Ruso hanggang sa mga Polish-Lithuanian Commonwealth at isinanib ang karamihan sa kanyang teritoryo sa Russia sa panahon ng Paghahati ng Poland, nahinto ang paglako ng mga hangganan ng imperyo sa dakong kalunuran sa Gitnang Europa. Sa timog, pagkatapos ng matagumpay ng Digmaang Ruso-Turko laban sa mga kawal ng Imperyong Otoman, pinalaki ni Katrina ang hangganan ng imperyo sa Dagat Itim at nasakop ang kaharian ng mga Krimeano. Bilang resulta ng tagumpay sa ibabaw ng Ottomans, nasakop din ang makabuluhang pananakop ng teritoryo na nadagdag ang Transcaucasia sa imperyo noong unang bahagi ng ika-19 siglo. Patuloy ang pananakop sa ilalim ni Tsarenong Alehandro I (1801–1825); nakuha ang Finland mula sa napahinang kaharian ng Sweden noong 1809 at ng Bessarabia mula sa mga Turkong Otoman noong 1812. Sa panahong ring iyon nasakop ng mag Ruso ang Alaska at itinatag ang mga kutang Ruso sa California, tulad ng Fort Ross. Sa 1803–1806 ang unang ekspedisyon ng imperyo ng mundo ay ginawa, mamaya na sinusundan ng iba pang makabuluhang pagsaliksik ng mga biyaheng pandagat. Noong 1820 nagpadala ang imperyo ng ekspedisyon na nakatuklas sa kontinente ng Antarctica. [[Talaksan:Russian Empire (1867).svg|thumb|250px|Ang [[Imperyong Ruso]] noong 1866 at pati ang mga saklaw ng impluwensiya.]] Sa alyansa sa iba't-ibang European bansa, nakipaglaban ang Imperyong Ruso sa Napoleonikong Pransiya. Dahil mga ambisyon ni Emperador Napoleon ng Pransiya na tahimikin ang Russia at sa pagkaabot ng karurukan ng kapangyarihan ng Emperador noong 1812, nabigo nang abang-aba na ang kasundaluhan ni Napoleon at ang pagtutol sa kumbinasyon sa mga matinding malamig ng Rusong taglamig na humantong sa isang nakapipinsalang pagkatalo ng manlulupig, kung saan higit sa 95% bahagdan ng Grande Armée ay nawala.<ref>{{cite web|title=Ruling the Empire|publisher=Library of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/5.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa pamumuno nina Mikhail Kutuzov at Barclay de Tolly, ang hukbong Ruso ang nagpaalis kay Napoleon mula sa bansa at pinalayas sa pamamagitan ng Koalisyong Europa sa digmaan ng Sixth Coalition, sa wakas ng pagpasok ng Paris. Ang mga kasapi ng [[Kongreso ng Viena]], na sinalian nina Tsarenong Alehandro I at Emperador Francisco I ng Austria, ang nagguhit ng bagong mapa ng Europa pagkatapos ng pagkatalo ni Emperador Napoleon sa digmaan. Ang mga opisyal ng Napoleonik Wars nagdala ng mga ideya ng liberalismo bumalik sa Russia sa kanila at tinangka upang paikliin sar's kapangyarihan sa panahon ng abortive Decembrist aalsa ng 1825. Sa katapusan ng mga [[konserbatismo|konserbatibo]] paghahari ni Nicolas ko (1825–1855) isang tugatog panahon ng Russia's kapangyarihan at impluwensiya sa Europa ay ginulo ng pagkatalo sa Krimeano War . Nicholas's kahalili Alexander II (1855–1881) enacted makabuluhang pagbabago sa bansa, kabilang ang palayain reporma ng 1861 ; mga Great pagbabagong spurred [[industriyalisasyon]] at modernized ang Russian hukbo, na kung saan ay matagumpay na liberated Bulgaria mula sa Turko tuntunin sa [[1877–78 Russo-Turkish War]]. Ang huli 19th siglo nakita ang tumaas ng iba't ibang sosyalistang kilusan sa Rusya. Alexander II ay napatay sa 1881 sa pamamagitan ng rebolusyonaryong terorista, at ang paghahari ng kaniyang anak Alexander III (1881–1894) ay mas liberal ngunit mas mapayapa. Ang huling Russian Emperador, Nicholas II (1894–1917), ay hindi nagawang, gayunpaman, upang maiwasan ang mga kaganapan ng mga Russian Revolution ng 1905 , na-trigger ng hindi matagumpay na mga Russo-Japanese War at ang demonstration insidente kilala bilang marugo Linggo . Ang pag-aalsa ay ilagay down, ngunit ang mga pamahalaan ay sapilitang upang payagan pangunahing reporma, kabilang ang pagbibigay ng kalayaan ng pananalita at pagpupulong , ang legalisasyon ng mga partidong pampolitika at ang pagbuo ng isang inihalal na pambatasan katawan, ang Estado Duma ng Russian Empire . [[Talaksan:Kustodiev The Bolshevik.jpg|left|thumb|Ang ''[[Bolshevik]]'' ni [[Boris Kustodiev]], isang representasyong biswal ng [[Himagsikang Ruso (1917)|Himagsikang Ruso]].]] Sa 1914 Russia ipinasok World War ko sa tugon sa Austria's deklarasyon ng digmaan sa Russia's ally Serbia , at lumaban sa maramihang mga fronts habang hiwalay sa kanyang Triple pinagkaintindihan alyado. Sa 1916 ang Brusilov Nakakasakit ng Russian Army nilipol ang mga militar ng Austria-Hungary halos ganap. Gayunman, ang mga naka-umiiral na mga pampublikong kawalan ng tiwala ng rehimen ay deepened sa pamamagitan ng pagsikat gastos ng digmaan, ang mataas na casualties , at ng mga alingawngaw ng corruption at pagtataksil. Ang lahat ng ito nabuo ang klima para sa mga Russian Revolution ng 1917 , natupad sa dalawang pangunahing mga gawa. Ang Pebrero Revolution sapilitang Nicholas II sa magbitiw sa tungkulin; siya at ang kanyang pamilya ay nabilanggo at mamaya naisakatuparan sa panahon ng Ruso Civil War . Ang monarkiya ay pinalitan ng isang nangangalog koalisyon ng mga partidong pampolitika na ipinahayag mismo ang Pansamantalang Pamahalaan . Isang alternatibong sosyalista pagtatatag umiiral sa tabi, ang Petrograd Sobyet , wielding kapangyarihan sa pamamagitan ng demokratikong inihalal na konseho ng manggagawa at magsasaka, na tinatawag na Soviets . Ang mga tuntunin ng mga bagong awtoridad lamang lala ang krisis sa bansa, sa halip ng paglutas ng mga ito. Sa kalaunan, sa Oktubre Revolution , sa pangunguna ni Bolshevik lider Vladimir Lenin , ginulo ang Pansamantalang Pamahalaan at nilikha mundo unang mga sosyalistang estado . === Rusyang Sobyet === {{main|Unyong Sobyet|Kasaysayan ng Unyong Sobyet|Russian SFSR}} Kasunod ng Oktubre Revolution, isang civil war Nasira out sa pagitan ng mga kontra-rebolusyonaryong kilusan White at ang bagong rehimen sa kanyang Red Army . Russia nawala ang kanyang Ukrainian, Polish, Baltic, at Finnish teritoryo sa pamamagitan ng pagpirma sa Treaty ng Brest-Litovsk na concluded labanan sa Central Powers sa World War I. Ang magkakatulad kapangyarihan inilunsad ng isang hindi matagumpay militar interbensiyon sa suporta ng mga anti-Komunista ng pwersa, habang ang parehong ang mga Bolsheviks at White kilusan natupad sa mga kampanya ng deportations at executions laban sa bawat isa, ayon sa pagkakabanggit kilala bilang ang Red Terror at White Terror . Sa pagtatapos ng digmaang sibil ang Russian ekonomiya at imprastraktura ay mabigat na nasira. Milyun-milyong naging White émigrés ,<ref>[http://books.google.com/books?id=uUsLAAAAIAAJ&pg=PA3 Transactions of the American Philosophical Society]. James E. Hassell (1991). p.3. ISBN 0-87169-817-X</ref> at ang Povolzhye gutom inaangkin 5 milyong mga biktima.<ref>[http://www.icrc.org/Web/Eng/siteeng0.nsf/html/5RFHJY Famine in Russia: the hidden horrors of 1921], International Committee of the Red Cross</ref> Ang Russian SFSR kasama ang tatlong iba pang mga Sobiyet republics nabuo ang Unyong Sobyet , o USSR, sa 30 Disyembre 1922. Sa labas ng 15 republics ng USSR , ang Russian SFSR ay ang pinakamalaking sa mga tuntunin ng laki, at paggawa ng up ng higit sa kalahati ng kabuuang populasyon USSR, dominado ng unyon para sa kanyang buong 69-taong kasaysayan; ang Unyong Sobyet ay madalas na tinutukoy sa, bagaman hindi tama, tulad ng Russia at ang kanyang mga tao bilang Russians. Sumusunod Lenin kamatayan 's sa 1924, si Joseph Stalin , ang isang inihalal General Secretary ng Partido Komunista , pinamamahalaang upang ilagay ang lahat ng mga grupo ng pagsalungat sa loob ng mga partido at pagsamasamahin marami kapangyarihan sa kanyang mga kamay. Leon Trotsky , ang mga pangunahing tagasulong ng rebolusyon mundo , ay desterado mula sa Unyong Sobyet noong 1929, at Stalin's ideya ng sosyalismo sa isang bansa ay naging ang pangunahing linya. Ang patuloy na panloob na pakikibaka sa mga Bolshevik party culminated sa ang Great purge , ang isang panahon ng repressions mass sa 1937–1938, kung saan daan-daang libo ng mga tao ay naisakatuparan, kabilang ang militar lider nahatulan sa coup d'état plots.<ref>Abbott Gleason (2009). "''[http://books.google.com/books?id=JyN0hlKcfTcC&pg=PA373&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false A Companion to Russian History]''". Wiley-Blackwell. p.373. ISBN 1-4051-3560-3</ref> Ang pamahalaan ay inilunsad ng isang binalak ekonomiya , industriyalisasyon sa kanayunan na higit sa lahat ng bansa, at kolektibisasyon ng agrikultura nito. Sa panahon na ito ng mabilis na pangkabuhayan at panlipunan ng milyon-milyong mga pagbabago ng mga tao got sa penal mga kampo ng paggawa ,<ref>Getty, Rittersporn, Zemskov. Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence. The American Historical Review, Vol. 98, No. 4 (Oct., 1993).</ref> kasama na ang maraming mga pampolitikang convicts, at milyon-milyon ay deportado at ipinatapon sa remote na lugar ng Unyong Sobyet.<ref>Getty, Rittersporn, Zemskov. Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence. The American Historical Review, Vol. 98, No. 4 (Oct., 1993), pp. 1017-1049</ref> Ang palampas kaguluhan ng mga bansa agrikultura, pinagsama sa malupit na mga patakaran ng estado at ng isang kawalan ng ulan, ang humantong sa gutom ng 1932–1933 .<ref>R.W. Davies, S.G. Wheatcroft (2004). ''The Years of Hunger: Soviet Agriculture, 1931–33''. pp. 401</ref> Gayunman, kahit na may isang mabigat na presyo, ang Unyong Sobyet ay transformed mula sa isang agraryo ekonomiya sa isang pangunahing pang-industriya planta ng elektrisidad sa isang maikling span ng panahon. Ang patakaran sa pagpapayapa ng Great Britain at France sa Hitler annexions s 'ng Ruhr , Austria at sa wakas ng Czechoslovakia pinalaki ng kapangyarihan ng Nazi Germany at maglagay ng isang pagbabanta ng digmaan sa Unyong Sobyet. Around sa parehong oras ang Aleman Reich allied na may ang Empire ng Japan , isang karibal ng USSR sa [[Malayong Silangan]] at isang bukas na kaaway sa Sobiyet-Japanese Border Wars sa 1938-39. Sa Agosto 1939, pagkatapos ng isa pang kabiguan ng pagtatangka upang magtatag ng isang kontra-Nasismo alyansa ng Britanya at Pransiya, ang Sobiyet pamahalaan sumang-ayon na tapusin ang Molotov-Ribbentrop Kasunduan sa Alemanya, pledging non-agresyon sa pagitan ng dalawang bansa at paghahati ng kanilang mga saklaw ng impluwensiya sa Silangang Europa . Habang Hitler conquered Poland, France at iba pang bansa na kumikilos sa iisang harap na sa simula ng World War II , ang USSR ay able sa build up ang kanyang militar at mabawi ang ilan sa mga dating teritoryo ng Russian Empire sa panahon ng Sobiyet paglusob ng Poland at ang Winter War . Sa 22 Hunyo 1941, Nazi Germany ang nakabasag non-agresyon kasunduan at lusubin ang Sobiyet Union sa mga pinakamalaking at pinaka malakas na puwersa sa paglusob ng tao ang kasaysayan,<ref>{{cite web|title=World War II|publisher=Encyclopædia Britannica|accessdate=9 Marso 2008|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/648813/World-War-II}}</ref> ang pagbubukas ng pinakamalaking teatro ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig . Bagaman ang Aleman hukbo ay nagkaroon ng mumunti tagumpay sa maagang bahagi, ang kanilang mga mabangis na pagsalakay ay pinatigil sa Labanan sa Moscow . Sa dakong huli sa mga Germans ay dealt pangunahing pagkatalo unang sa Battle ng Stalingrad sa taglamig ng 1942–43,<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/648813/World-War-II|publisher=Encyclopedia Britannica|accessdate=12 Marso 2008|title=The Allies' first decisive successes: Stalingrad and the German retreat, summer 1942–Pebrero 1943}}</ref> at pagkatapos ay sa Battle ng Kursk sa tag-init ng 1943. Isa pang Aleman kabiguan ay ang paglusob ng Leningrad , kung saan ang bayan ay lubos na blockaded sa lupain sa pagitan ng 1941–1944 sa pamamagitan ng Aleman at Finnish pwersa, paghihirap kagutuman at higit sa isang milyong mga pagkamatay, ngunit hindi kailanman isinusuko.<ref>[http://www.cambridge.org/uk/catalogue/catalogue.asp?isbn=0521863260 The Legacy of the Siege of Leningrad, 1941–1995]. Cambridge University Press.</ref> Sa ilalim ng Stalin's administrasyon at ang pamumuno ng tulad commanders bilang Georgy Zhukov at Konstantin Rokossovsky , Sobiyet pwersa kawan sa pamamagitan ng Silangang Europa sa 1944–45 at nakuha Berlin Mayo 1945. Sa Agosto 1945 ang Sobiyet Army ousted Hapon mula sa Tsina's Manchukuo at North Korea , ng kontribusyon sa mga kaalyado pagtatagumpay sa Japan. [[Talaksan:Gagarin in Sweden.jpg|thumb|upright|Unang tao sa kalawaan, si [[Yuri Gagarin]]]] 1941–1945 na panahon ng World War II ay kilala sa Russia bilang ang Great War Makabayan . Sa ganitong tunggalian, na kung saan kasama ang marami sa mga pinaka-nakamamatay na operasyon ng labanan sa tao ng kasaysayan, Sobiyet militar at sibilyan pagkamatay ay 10600000 at 15900000 ayon sa pagkakabanggit,<ref>{{Cite book|author=Erlikman, V.|title=Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik|year=2004|id=Note: Estimates for Soviet World War II casualties vary between sources|isbn=5931651071|publisher=Russkai︠a︡ panorama|location=Moskva}}</ref> accounting para sa mga tungkol sa isang third ng lahat ng World War II casualties . Ang Sobiyet ekonomiya at imprastraktura nagdusa napakalaking pagkawasak<ref>{{cite web|title=Reconstruction and Cold War|publisher=Library of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/12.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> ngunit ang Sobiyet Union lumitaw bilang isang kinikilala superpower . Ang Red Army abala Silangang Europa pagkatapos ng digmaan, kabilang ang East Germany . Dependent sosyalista na pamahalaan ay naka-install sa pagkakaisa Eastern estado satellite. Pagiging mundo ikalawang ang nuclear weapons kapangyarihan , ang USSR itinatag ang [[Kasunduan ng Varsovia]] at pumasok sa isang pakikibaka para sa pandaigdigang dominasyon sa Estados Unidos at NATO , na kung saan ay naging kilala bilang ang Cold War . Ang Unyong Sobyet na-export nito Komunista ideolohiya sa bagong nabuo Republika ng Tsina at Hilagang Korea , at mamaya sa Cuba at maraming iba pang mga bansa. Makabuluhang halaga ng mga Sobyet na yaman ay inilalaan sa aid sa iba pang mga sosyalistang estado.<ref>[http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0391%29 Foreign trade] from ''A Country Study: Soviet Union (Former)''. [[Library of Congress Country Studies]] project.</ref> Pagkatapos Stalin kamatayan 's at sa isang maikling panahon ng kolektibong patakaran, ang isang bagong lider Nikita Khrushchev denunsiyado ang mga uri ng pagsamba ng pagkatao ng Stalin at inilunsad ang mga patakaran ng mga de-Stalinization . Penal ng paggawa na sistema ay nagbago at maraming-marami sa mga bilanggo pinakawalan;<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,916205-2,00.html|work=TIME|accessdate=1 Agosto 2008|title=Great Escapes from the Gulag|date=5 Hunyo 1978|archive-date=26 Hunyo 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090626002132/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,916205-2,00.html|url-status=dead}}</ref> ang pangkalahatang kadalian ng mga patakaran ng mga mapanupil na naging kilala bilang mamaya Khruschev pagkatunaw . Sa parehong panahon, tensions sa Estados Unidos heightened kapag ang dalawang rivals clashed sa paglawak ng US missiles Jupiter sa Turkey at Sobiyet missiles sa Cuba . [[Talaksan:Mir on 12 June 1998edit1.jpg|left|thumb|Ang [[estasyong pangkalawaan]] ng Sobyet at Ruso na [[Mir]]]] Sa 1957 ang Sobiyet Union inilunsad mundo unang mga artipisyal na satellite , Sputnik 1 , ganito ang simula ng Space Age . Russian kosmonawt Yuri Gagarin ang naging unang tao sa orbita ang Earth sakay Vostok 1 pinapatakbo ng tao spacecraft sa 12 Abril 1961 . Mga sumusunod na ang ousting ng Khrushchev, isa pang panahon ng kolektibong tuntunin ensued, hanggang Leonid Brezhnev ay naging mga lider. Kosygin reporma , na naglalayong sa bahagyang desentralisasyon ng Sobiyet ekonomiya at paglilipat ng diin mula sa mabigat na industriya at armas sa liwanag industriya at mga consumer kalakal , ay stifled sa pamamagitan ng ang konserbatibo Komunista pamumuno. Ang panahon ng 1970s at unang bahagi ng 1980s ay naging kilala bilang Brezhnev pagwawalang-kilos . Sa 1979 ang Sobiyet pwersa ipinasok Afghanistan sa kahilingan ng kanyang mga komunista na pamahalaan. Ang pananakop pinatuyo ekonomiyang mga resources at dragged sa pagkamit nang walang makabuluhang pampolitika resulta. Huli ang Sobiyet Army ay nakuha mula sa Afghanistan sa 1989 dahil sa pagsalungat internasyonal, persistent anti-Sobyet gerilya digma (pinahusay na sa pamamagitan ng US), at isang kakulangan ng suporta mula sa Sobiyet mamamayan. Mula 1985 pataas, ang huling Sobiyet lider Mikhail Gorbachev ang nagpasimula ng mga patakaran ng glasnost (pagkabukas ng isip) at perestroika (restructuring) sa isang pagtatangka na gawing makabago ang mga bansa at gumawa ito ng mas demokratiko . Gayunman, ito ang humantong sa tumaas ng malakas na makabayan at separatista kilusan. Bago sa 1991, ang Sobiyet ekonomiya ay ang pangalawang pinakamalaking sa mundo,<ref>{{cite web|url=http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact90/world12.txt|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|accessdate=9 Marso 2008|title=1990 CIA World Factbook|archive-date=27 Abril 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110427053700/http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact90/world12.txt|url-status=dead}}</ref> ngunit sa panahon ng kanyang huling taon na ito ay nagdadalamhati sa pamamagitan ng shortages ng mga bilihin sa mga tindahan ng groseri, malaking budget deficits at paputok paglago sa pera supply humahantong sa pagpintog.<ref>{{cite web|url=http://www.photius.com/countries/russia/economy/russia_economy_unforeseen_results_o~1315.html|title=Russia Unforeseen Results of Reform|publisher=The Library of Congress Country Studies; CIA World Factbook|accessdate=10 Marso 2008}}</ref> Sa Agosto 1991, isang hindi matagumpay na mga militar pagtatagumpay , itinuro laban Gorbachev at naglalayong pagpepreserba ng Unyong Sobyet, sa halip na humantong sa pagbagsak nito at sa katapusan ng sosyalistang tuntunin. Ang USSR ay nahati sa 15 post-Sobiyet estado sa Disyembre 1991. === Pederasyong Rusya === {{main|Kasaysayan ng Rusya pagatapos ng Unyong Sobyet}} Boris Yeltsin ay inihalal ang Presidente ng Russia sa Hunyo 1991, sa unang direktang halalan sa Rusong kasaysayan. Sa panahon at pagkatapos ng Sobyet paghiwalay, wide-ranging reporma kabilang pribatisasyon at merkado at kalakalan liberalisasyon ay pagiging nagtangka,<ref name=OECD/> kasama na ang mga radikal na pagbabago kasama ang mga linya ng " shock therapy "bilang inirerekomenda ng Estados Unidos at Pandaigdigang Pondong Fund .<ref>{{Cite news|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F0CEED91F39F932A15751C1A965958260|title= U.S. is abandoning 'shock therapy' for the Russians|author=Sciolino, E.|work=The New York Times|accessdate=20 Enero 2008|date=21 Disyembre 1993}}</ref> Lahat ito ay nagdulot ng isang malaking krisis ekonomiya, characterized sa pamamagitan ng 50% tanggihan ng parehong GDP at pang-industriya na output sa pagitan ng 1990-1995.<ref name=OECD/><ref>{{cite web|title=Russia: Economic Conditions in Mid-1996|publisher=Library of Congress|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%20%28DOCID+ru0119%29}}</ref> Pribatisasyon ang higit sa lahat shifted control ng negosyo mula sa mga ahensiya ng estado sa mga indibidwal na may koneksiyon sa loob sa sistema ng pamahalaan. Marami sa mga bagong mayaman businesspeople kinuha bilyong sa cash at ari-arian sa labas ng bansa sa isang malaking flight capital .<ref>{{cite web|title=Russia: Clawing Its Way Back to Life (int'l edition)|work=BusinessWeek|url=http://www.businessweek.com/1999/99_48/b3657252.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang depression ng estado at ekonomiya ang humantong sa pagbagsak ng mga serbisyong panlipunan; ang kapanganakan rate plummeted habang ang kamatayan rate skyrocketed. Milyun-milyong plunged sa kahirapan, mula sa 1.5% na antas ng kahirapan sa huli Sobiyet panahon, sa 39-49% sa pamamagitan ng kalagitnaan ng 1993.<ref name=worldbank>{{Cite book|author=Branko Milanovic|title=Income, Inequality, and Poverty During the Transformation from Planned to Market Economy|publisher=The World Bank|year=1998|pages=186–189}}</ref> Ang 1990s nakita matinding corruption at kawalan ng batas, tumaas ng kriminal gangs at marahas na krimen.<ref>{{Cite journal|author=Jason Bush|title=What's Behind Russia's Crime Wave?|journal=BusinessWeek Journal|date=19 Oktubre 2006|url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/oct2006/gb20061019_110749_page_2.htm}}</ref> Ang 1990s ay plagued sa pamamagitan ng armadong conflicts sa Northern Kukasus , parehong lokal na etniko skirmishes at separatista Islamist insurrections. Dahil ang Chechen separatists ay ipinahayag pagsasarili sa maagang 1990s, isang paulit-ulit digmaan gerilya ay lumaban sa pagitan ng mga rebeldeng grupo at ang mga Ruso militar. Terorista na atake laban sa mga sibilyan natupad sa pamamagitan ng separatists, karamihan sa kapansin-pansin ang mga drama prenda Moscow krisis at Beslan paaralan pagkubkob , dulot ng daan-daang mga pagkamatay at hinila sa buong mundo ng pansin. Russia kinuha up ang responsibilidad para sa pag-aayos ng panlabas na utang sa USSR, kahit na populasyon nito na binubuo lamang ng kalahati ng populasyon ng USSR sa panahon ng bisa nito.<ref>{{cite web|title=Russia pays off USSR’s entire debt, sets to become crediting country|publisher=Pravda.ru|url=http://english.pravda.ru/russia/economics/22-08-2006/84038-paris-club-0|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Mataas na badyet deficits na sanhi ng 1998 Russian pinansiyal na krisis<ref>{{cite web|url=http://www.iie.com/publications/papers/aslund0108.pdf|title=Russia's Capitalist Revolution|author=Aslund A|accessdate=28 Marso 2008|format=PDF|archive-date=4 Marso 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304030126/http://www.iie.com/publications/papers/aslund0108.pdf|url-status=dead}}</ref> at nagdulot sa karagdagang GDP tanggihan.<ref name=OECD>{{cite web|title=Russian Federation|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)|url=http://www.oecd.org/dataoecd/7/50/2452793.pdf|accessdate=24 Pebrero 2008|format=PDF}}</ref> Sa 31 Disyembre 1999 Pangulong Yeltsin nagbitiw, namimigay ng post sa mga kamakailan takdang Punong Ministro, Vladimir Putin , na pagkatapos ay won ang 2000 presidential election . Putin bigti ang Chechen insurgency , kahit manaka-naka pa rin karahasan ay nangyayari sa buong Northern Kukasus. Mataas na presyo ng langis at sa una mahina pera kasunod ng pagtaas ng domestic, consumption demand at pamumuhunan ay nakatulong sa ekonomiya ang maging para sa siyam na tuwid taon, ang pagpapabuti ng mga pamantayan ng pamumuhay at pagtaas ng Russia's impluwensiya sa entablado mundo. Habang ang maraming mga reporma na ginawa sa panahon ng Putin pagkapangulo ay karaniwang criticized sa pamamagitan ng Western bansa bilang un-demokratiko,<ref>{{cite web|author=Treisman, D|title=Is Russia's Experiment with Democracy Over?|url=http://www.international.ucla.edu/article.asp?parentid=16294|publisher=UCLA International Institute|accessdate=31 Disyembre 2007}}</ref> Putin's pamumuno sa pagbabalik ng ayos, katatagan, at progreso ay may won kanya lakit popularity sa Rusya.<ref>{{Cite news|author=Stone, N|title=No wonder they like Putin|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/guest_contributors/article2994651.ece|work=The Times|location=UK|accessdate=31 Disyembre 2007|location=London|date=4 Disyembre 2007}}</ref> On 2 Marso 2008, Dmitry Medvedev ay inihalal Pangulo ng Russia , habang Putin naging Punong Ministro . == Pamahalaan at Pulitika == === Pandaigdigang Ugnayan === === Militar === [[Talaksan:Sukhoi T-50 (PAK FA) 52 blue (8730377442).jpg|thumb|226x226px|Sukhoi PAK FA T-50 ng hukbong himpapawid ng Rusya]]Ang Sandatahang Lakas ng Rusya ay nahahati sa Hukbong lupa, Hukbong dagat at Hukbong himpapawid. Mayroon ding tatlong sangay ang sandatahan ng Rusya, ang "Strategic missile troops, Aerospace defence forces at Airborne troops". Noong 2006, ang militar ng Rusya ay mayroong 1.037 milyong tauhan na nasa serbisyo. Ang Rusya ang may pinakamaraming armas nukleyar sa buong mundo at ito ang pangalawang may pinakamalaking plota ng "ballistic missile submarines" at ito lang, maliban sa Estados Unidos, ang may modernong "strategic bomber force", at ang hukbong dagat at himpapawid nito ay isa sa mga pinakamalalaki sa mundo. [[Talaksan:Kuznecov big.jpg|thumb|Aircraft carrier na "Admiral kuznetsov" ng hukbong dagat ng Rusya]] === Pagkakahati === {{Talaan ng mga territoryong pampangasiwaan|Q159}} == Demograpiya == <div style="font-size: 90%"> {| class="wikitable" style="border:1px black; float:left; margin-left:1em;" ! style="background:#F99;" colspan="2"|Ethnic composition (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|title=Russian Census of 2002|work=4.1. National composition of population|publisher=Federal State Statistics Service|accessdate=2008-01-16|archive-date=2011-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719233704/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|url-status=dead}}</ref> |- |[[Ruso]]||79.8% |- |[[Tatars]]||3.8% |- |[[Ukrainians]]||2.0% |- |[[Bashkirs]]||1.2% |- |[[Chuvash people|Chuvash]]||1.1% |- |[[Chechen people|Chechen]]||0.9% |- |[[Armenians]]||0.8% |- |Iba/hindi pangunahin||10.4% |} </div> [[Talaksan:Population of Russia.PNG|thumb|Populasyon (sa milyon) noong 1950–1991 ng [[Russian SFSR]] sa [[USSR]], 1991&nbsp;– 1 Enero 2010 ng Pederasyong Ruso.]] Bumubuo ang mga etnikong Ruso sa 79.8% ng populasyon ng bansa, gayunpaman ang Russian Federation ay tahanan din sa ilang mga pangkat-minorya. Sa kabuuan, 160 iba't ibang mga iba pang mga grupo ng etniko at katutubong mamamayan nakatira sa loob ng kanyang hangganan.<ref name=ethnicgroups>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php Ethnic groups in Russia], 2002 census, Demoscope Weekly. Retrieved 5 Pebrero 2009.</ref> Bagaman Russia's populasyon ay medyo malaki, nito densidad ay mababa dahil sa ang malaking sukat ng bansa. Populasyon ay densest sa European Russia , malapit sa Yural Mountains , at sa timog-kanluran Siberya . 73% ng mga buhay ng populasyon sa urban na lugar habang 27% sa kanayunan na iyan.<ref>{{cite web|title=Resident population|publisher=[[Rosstat]]|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=3 Marso 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120303135317/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|url-status=dead}}</ref> Ang kabuuang populasyon ay 141,927,297 tao bilang ng 1 Enero 2010. Russian populasyon masakitin sa 148,689,000 sa 1991, lamang bago ang pagkalansag ng Unyong Sobyet . Ito ay nagsimula sa karanasan ng isang sunud tanggihan simula sa kalagitnaan ng 90s-.<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/russia/29.htm|publisher=Library of Congress|title=Demographics|accessdate=16 Enero 2008}}</ref> Ang tanggihan ay pinabagal sa malapit sa pagwawalang-kilos sa mga nakaraang taon dahil sa nabawasan ang mga rate ng kamatayan , nadagdagan ang mga rate ng kapanganakan at nadagdagan immigration .<ref name=gks/> Sa 2009 Russia naitala taunang populasyon paglago sa unang pagkakataon sa 15 taon, na may kabuuang paglago ng 10,500.<ref name=gks>[http://www.gks.ru/free_doc/2010/demo/dem-sit-09.doc Modern demographics of Russia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101217150324/http://www.gks.ru/free_doc/2010/demo/dem-sit-09.doc |date=2010-12-17 }} by [[Rosstat]]. Retrieved on 5 Oktubre 2010</ref> 279,906 migranteng dumating sa Russian Federation sa parehong taon, na kung saan 93% dumating mula sa CIS bansa.<ref name=gks/> Ang bilang ng Russian emigrants steadily tinanggihan mula sa 359,000 sa 2000 sa 32,000 sa 2009.<ref name=gks/> Mayroon ding isang tinatayang 10 milyong mga iligal na dayuhan mula sa ex-Sobiyet estado sa Rusya.<ref>{{cite web|title=Russia cracking down on illegal migrants|work=International Herald Tribune|date=15 Enero 2007|url=http://www.iht.com/articles/2007/01/15/news/migrate.php|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080915210918/http://www.iht.com/articles/2007/01/15/news/migrate.php|archivedate=2008-09-15|access-date=2010-11-02|url-status=live}}</ref> halos 116,000,000 etniko Russians nakatira sa Russia [108] at tungkol sa 20 milyong mga mas mabuhay sa iba pang mga dating republics ng Sobiyet Union, <ref>[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article728982.ece Putin tries to lure millions of Russian expats home] Times Online. 9 Pebrero 2006.</ref> halos lahat sa Ukraine at Kazakhstan .<ref>[http://books.google.com/books?id=YLeAxHLmgR8C&pg=PA15 Migrant resettlement in the Russian federation: reconstructing 'homes' and 'homelands'] by Moya Flynn (1994). p.15. ISBN 1-84331-117-8</ref> Ang Saligang Batas ng Russian garantiya libre, unibersal na pangkalusugang pag-aalaga para sa lahat ng mga mamamayan.<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work=Article 41|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-03.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa pagsasanay, gayunman, ang libreng pangangalaga ng kalusugan ay bahagyang restricted dahil sa propiska rehimen.<ref>{{cite web|title=Russian ombudsman about propiska restrictions in modern Russia|url=http://www.newsru.com/russia/06jun2007/lukin.html|accessdate=23 Hulyo 2008}}</ref> Habang Russia ay may higit pang mga manggagamot, mga ospital, at pangangalaga ng kalusugan manggagawa kaysa sa halos lahat ng anumang iba pang mga bansa sa mundo sa isang per capita na batayan,<ref>{{cite web|title=Healthcare in Russia&nbsp;— Don’t Play Russian Roulette|publisher=justlanded.com|url=http://www.justlanded.com/english/Russia/Articles/Health/Healthcare-in-Russia|accessdate=03 Oktubre 2010}}</ref> dahil sa ang pagbagsak ng Unyong Sobyet ang kalusugan ng mga Russian populasyon ay tinanggihan ang malaki bilang resulta ng panlipunan, ekonomiya, at pamumuhay pagbabago;<ref>{{Cite news|author=Leonard, W R|title=Declining growth status of indigenous Siberian children in post-Soviet Russia|month=April|year=2002|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3659/is_200204/ai_n9037764|accessdate=27 Disyembre 2007|work=Human Biology}}</ref> ang takbo ay mababaligtad lamang sa mga nagdaang taon, na may average na buhay pag-asa sa pagkakaroon ng nadagdagan 2.4 na taon para sa lalaki at 1.4 na taon para sa mga babae sa pagitan ng 2006-09.<ref name=gks/> Bilang ng 2009, ang average na asa sa buhay sa Russia ay 62.77 mga taon para sa lalaki at 74.67 mga taon para sa mga babae.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/demo26.xls Russian life expectancy figures] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150321150842/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/demo26.xls |date=2015-03-21 }} [[Rosstat]]. Retrieved on 21 Agosto 2010</ref> Ang pinakamalaking factor ng kontribusyon sa mga medyo mababa ang lalaki sa buhay asa para sa lalaki ay isang mataas na rate ng dami ng namamatay sa mga nagtatrabaho-edad lalaki mula mahahadlangan nagiging sanhi ng (halimbawa, alak paglalason, paninigarilyo, ang trapiko aksidente, marahas na krimen).<ref name=gks/> Bilang resulta ng mga malalaking pagkakaiba ng kasarian sa buhay at pag-asa dahil sa mga pangmatagalang epekto ng mataas na casualties sa World War II, ang kasarian liblib nananatiling sa araw na ito at may mga 0.859 lalaki sa bawat babae. Russia's kapanganakan-rate ay mas mataas kaysa sa karamihan sa European bansa (12.4 births sa bawat 1000 na mga tao sa 2008<ref name=gks/> kumpara sa mga European average Union ng 9.90 per 1000),<ref>{{cite web|last=The World Factbook|title=Rank Order—Birth rate|publisher=Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html|accessdate=25 Abril 2009|archive-date=10 Marso 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6F0FiNNzQ?url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html|url-status=dead}}</ref> habang ang kamatayan rate ay malaki mas mataas na (sa 2009, Russia's kamatayan rate ay 14.2 per 1000 mga tao<ref name=gks/> kumpara sa mga EU average ng 10.28 per 1000).<ref>{{cite web|last=The World Factbook|title=Rank Order—Death rate|publisher=Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2066rank.html|accessdate=25 Abril 2009|archive-date=28 Pebrero 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180228071330/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2066rank.html|url-status=dead}}</ref> Subalit, ang Russian Ministry of Health at Social Affairs hinuhulaan na sa pamamagitan ng 2011 ang kamatayan rate ay katumbas ng kapanganakan rate dahil sa pagtaas sa pagkamayabong at tanggihan sa dami ng namamatay.<ref>{{cite web|url=http://en.rian.ru/russia/20080123/97616414.html|title=Russia's birth, mortality rates to equal by 2011–ministry|publisher=RIA Novosti|accessdate=10 Pebrero 2008|archive-date=8 Pebrero 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080208160909/http://en.rian.ru/russia/20080123/97616414.html|url-status=dead}}</ref> Ang pamahalaan ay pagpapatupad ng isang bilang ng mga programa na dinisenyo upang taasan ang kapanganakan rate at makakuha ng mas maraming mga migrante. Buwanang bata support bayad ay lambal, at ng isang isang-beses na pagbabayad ng 250,000 Rubles (sa paligid ng US $ 10,000) ay inaalok sa mga kababaihan na nagkaroon ng isang pangalawang anak mula noong 2007.<ref>{{cite web|title=Country Profile: Russia|publisher=[[Library of Congress]]—Federal Research Division|month=October|year=2006|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Russia.pdf|accessdate=27 Disyembre 2007|format=PDF}}</ref> Sa 2009 Russia nakita ang pinakamataas na rate ng kapanganakan dahil sa ang pagbagsak ng USSR .<ref name=gks/><ref>[http://demoscope.ru/weekly/ias/ias05.php?tim=0&cou=26&terr=1&ind=26&Submit=OK Russian birth rates 1950-2008] Demoscope Weekly. Retrieved October, 2010.</ref> === Mga pinakamalaking lungsod === {{Mga pinakamalaking lungsod ng Rusya}} === Wika === [[Talaksan:Russian language status and proficiency in the World.svg|250px|thumb|Mga bansa na kung saan ang [[Wikang Ruso]] ay sinasalita.]] Russia's 160 grupo ng etniko magsalita ng ilang 100 mga wika. Ayon sa 2002 census, 142,600,000 tao magsalita Ruso, na sinusundan ng [[Wikang Tartaro|Tartaro]] na may 5,300,000 at [[Wikang Ukranyo|Ukranyo]] na may 1,800,000 mga nagsasalita.<ref>{{cite web|url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|title=Russian Census of 2002|work=4.3. Population by nationalities and knowledge of Russian; 4.4. Spreading of knowledge of languages (except Russian)|publisher=[[Rosstat]]|accessdate=16 Enero 2008|archive-date=19 Hulyo 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719233704/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|url-status=dead}}</ref> Ruso ay ang tanging opisyal ng estado na wika, ngunit ang Saligang Batas ay nagbibigay sa mga indibidwal na republics ang karapatan upang gumawa ng kanilang mga katutubong wika ng mga co-opisyal na susunod sa Ruso.<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work= (Article 68, §2)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-04.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa kabila ng kanyang malawak na pagpapakalat, ang wikang Ruso ay magkakatulad sa buong Russia. Ruso ay ang pinaka heograpiya kalat na kalat na wika ng Eurasia at ang pinaka-tinatanggap sinalita [[Mga wikang Eslabo|Eslabo wika]].<ref>{{cite web|title=Russian|publisher=University of Toronto|url=http://learn.utoronto.ca/Page625.aspx|accessdate=27 Disyembre 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070106002617/http://learn.utoronto.ca/Page625.aspx|archivedate=2007-01-06|url-status=dead}}</ref> Ito aari sa mga [[Mga wikang Indo-Europeo|Indo-Europeong wika pamilya]] at ito ay isa sa mga buhay na mga miyembro ng Silangang Eslabo wika; ang iba sa pagiging [[Wikang Belarusiano|Belarusiano]] at Ukrainian (at marahil Rusyn). Nakasulat na mga halimbawa ng Old East Eslabo (Old Russian) ay Bakit napunta doon mula sa 10 pataas na siglo.<ref>[http://www.foreigntranslations.com/page-content.cfm/page/russian-language Russian Language History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101029193202/http://foreigntranslations.com/page-content.cfm/page/russian-language |date=2010-10-29 }} foreigntranslations.com</ref> Ang Russian Language Center sabi ng isang kapat ng's pang-agham panitikan sa mundo ay na-publish sa Russian.<ref name=lomonosov>{{cite web|title=Russian language course|publisher=Russian Language Centre, Moscow State University|url=http://www.rlcentre.com/russian-language-course.shtml|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2016-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20160205074901/http://rlcentre.com/russian-language-course.shtml|url-status=dead}}</ref> ay din ito apply bilang isang paraan ng coding at imbakan ng pandaigdig-60-70% kaalaman ng lahat ng impormasyon sa mundo ay na-publish sa Ingles at Russian wika.<ref name=lomonosov/> Russian ay isa sa anim na opisyal na wika ng UN .<ref>{{cite web|last=Poser|first=Bill|url=http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/000854.html|title=The languages of the UN|publisher=Itre.cis.upenn.edu|date=2004-05-05|accessdate=2010-10-29}}</ref> === Relihiyon === Kristiyanismo , Islam , Budhismo at Hudaismo ay Russia's tradisyunal na relihiyon, legal ang isang bahagi ng Russia's "makasaysayang pamana".<ref>{{Cite book|author=Bell, I|title=Eastern Europe, Russia and Central Asia|url=http://books.google.com/?id=EPP3ti4hysUC&pg=PA47|accessdate=27 Disyembre 2007|isbn=9781857431377|year=2002}}</ref> Mga Pagtatantya ng mga mananampalataya malawak magpaiba-iba sa mga pinagkukunan, at ilang mga ulat ilagay ang bilang ng mga di-mananampalataya sa Rusya sa 16-48% ng populasyon.<ref>{{Cite book|author=Zuckerman, P|title=Atheism: Contemporary Rates and Patterns, chapter in The Cambridge Companion to Atheism, ed. by Michael Martin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=}}</ref> Traced pabalik sa Christianization ng Kievan Rus ' sa 10 siglo, Russian pagsang-ayon sa kaugalian ay ang nangingibabaw na relihiyon sa bansa; humigit kumulang sa 100 milyong mamamayan isaalang-alang ang kanilang sarili Russian Ortodoksia Kristiyano.<ref>{{cite web|url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90196.htm|accessdate=8 Abril 2008|title=Russia}}</ref> 95% ng mga rehistradong parokya Orthodox nabibilang sa Russian Orthodox Church habang mayroong isang bilang ng mas maliit na Orthodox na Simbahan .<ref>{{cite web|title={{in lang|ru}} Сведения о религиозных организациях, зарегистрированных в Российской Федерации По данным Федеральной регистрационной службы|date=Disyembre 2006|url=http://www.religare.ru/article36302.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Subalit, ang karamihan ng Orthodox na mananampalataya hindi dumalo sa simbahan sa isang regular na batayan. Mas maliit Christian denominations tulad ng mga Katoliko, Armenian Gregorians , at iba't-ibang mga Protestante na umiiral. Pagtatantya ng bilang ng mga Muslim sa Russia range 7–9 sa 15-20000000.<ref>{{cite web|url=http://www.interfax-religion.com/?act=news&div=2869|publisher=Interfax|title=20Mln Muslims in Russia and mass conversion of ethnic Russians are myths—expert|accessdate=1 Abril 2008}}</ref> Gayundin may mga 3-4000000 Muslim migrante mula sa post-Sobiyet estado .<ref>{{cite web|title=Russia's Islamic rebirth adds tension|work=Financial Times|url=http://www.ft.com/cms/s/0/3f3fba2c-474f-11da-b8e5-00000e2511c8.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=21 Nobiyembre 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121232919/http://www.ft.com/cms/s/0/3f3fba2c-474f-11da-b8e5-00000e2511c8.html|url-status=dead}}</ref> Karamihan sa mga Muslim ang nakatira sa ang Volga-Yural rehiyon , pati na rin sa Kukasus, Moscow, Saint Petersburg at Western Siberia.<ref>{{Cite news|author=Mainville, M|title=Russia has a Muslim dilemma|work=Page A&nbsp;– 17|work=San Francisco Chronicle|date=19 Nobyembre 2006|url=http://sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2006/11/19/MNGJGMFUVG1.DTL|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Budhismo ay tradisyonal para sa tatlong rehiyon ng Russian Federation: Buryatia , Tuva , at Kalmykia . Ang ilang mga residente ng Siberya at Far Eastern rehiyon, tulad ng Yakutia at Chukotka , pagsasanay shamanist , panteista , at paganong ritwal, kasama ang mga pangunahing relihiyon. Pagtatalaga sa tungkulin sa relihiyon tumatagal ng lugar lalo na kasama etniko linya. Slavs ay lubha Orthodox Christian, Turko nagsasalita ay nakararami Muslim, at Mongolic bayan ay Buddhists.<ref>{{cite web|title=Russia::Religion|publisher=Encyclopædia Britannica Online|year=2007|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513251/Russia|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> === Edukasyon === [[Talaksan:Школа 1118 (Москва).jpg|thumb|Isang paaralan sa Moscow. Ang tore ng [[Moscow State University]] ay makikita sa distansiya.]] Russia ay may isang libreng edukasyon sistema garantisadong sa lahat ng mga mamamayan ng Saligang Batas,<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work= (Article 43 §1)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-03.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> subalit ang isang entry sa mas mataas na edukasyon ay mataas na competitive.<ref>{{cite web|author=Smolentseva, A|title=Bridging the Gap Between Higher and Secondary Education in Russia|url=http://www.bc.edu/bc_org/avp/soe/cihe/newsletter/News19/text13.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2007-11-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20071123162906/http://www.bc.edu/bc_org/avp/soe/cihe/newsletter/News19/text13.html|url-status=dead}}</ref> Bilang resulta ng malaki diin sa agham at teknolohiya sa edukasyon, medikal Russian, matematika, agham, Aerospace at pananaliksik ay karaniwang ng isang mataas na order.<ref>{{cite web|publisher=U.S. Department of State|title= Background Note: Russia|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3183.htm|accessdate=2 Enero 2008}}</ref> Since 1990 ang 11-taon ng pagsasanay paaralan ay nagpasimula. Edukasyon sa estado-owned sekundaryong paaralan ay libre; unang tersiyarya (university level) ang edukasyon ay libre sa reserbasyon: isang malaking share ng mga mag-aaral ay nakatala para sa full pay (maraming estado institusyon na nagsimula upang buksan pangkalakalan '' (commercial)'' na mga posisyon sa mga huling taon).<ref>{{cite web|title=Higher Education Institutions|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|publisher=[[Rosstat]]|accessdate=1 Enero 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080229005920/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|archivedate=2008-02-29|url-status=live}}</ref> Sa 2004&nbsp;ng estado sa paggastos para sa edukasyon amounted sa 3.6% ng GDP, o 13% ng pinagtibay na badyet ng estado.<ref>{{cite web|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001547/154743e.pdf|title=Education for All by 2015: will we make it? EFA global monitoring report, 2008|format=PDF|accessdate=27 Abril 2010}}</ref> Ang Gobyerno allocates pondo upang bayaran ang mga bayad sa tuition sa loob ng isang matatag quota o bilang ng mga mag-aaral para sa bawat institusyon ng estado. Sa mga mas mataas na institusyon ng edukasyon, mga mag-aaral ay binabayaran ng isang maliit na sahod at ibinigay na may libreng pabahay.<ref>{{cite web|title=Higher education structure|publisher=State University Higher School of Economics|url=http://www.hse.ru/lingua/en/rus-ed.html|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> == Ekonomiya == {{main|Ekonomiya ng Rusya}} Russia ay may isang merkado ekonomiya na may malaking natural resources, partikular ng langis at natural gas. Ito ay may mga 12th pinakamalaking ekonomiya sa mundo sa pamamagitan ng nominal GDP at ang 7th pinakamalaking sa pamamagitan ng pagbili ng kapangyarihan pagkakapareho (PPP). Dahil ang turn ng ika-21 siglo, ang mas mataas na domestic consumption at mas higit na kapanatagan sa politika ay may bolstered ekonomiyang paglago sa Rusya. Ang bansa natapos 2008 sa kanyang ikasiyam na tuwid na taon ng paglago, averaging 7% taun-taon. Paglago ay lalo na hinimok ng di-traded mga serbisyo at mga kalakal para sa mga domestic market, bilang laban sa langis o mineral bunutan at Exports.<ref name=cia/> Ang average na suweldo sa Rusya ay $ 640 bawat buwan sa unang bahagi ng 2008, up mula sa $ 80 sa 2000.<ref>{{cite web|title=Russians weigh an enigma with Putin’s protégé|publisher=MSNBC|url=http://www.msnbc.msn.com/id/24443419/|accessdate=9 Mayo 2008}}</ref> Humigit-kumulang 13.7% ng mga Russians nanirahan sa ibaba ang pambansang kahirapan linya sa 2010,<ref>{{cite web|publisher=The Moscow Times|title=Russia Is Getting Wealthier|url=http://www.themoscowtimes.com/opinion/article/russia-is-getting-wealthier/420731.html|date=2010-10-21}}</ref> makabuluhang down mula sa 40% sa 1998 sa ang pinakamasama ng mga post-Sobiyet pagbagsak.<ref name=worldbank/> Unemployment sa Russia ay sa 6% sa 2007, down mula sa tungkol sa 12.4% sa 1999.<ref>{{cite web|publisher=RIA Novosti|title=Russia's unemployment rate down 10% in 2007&nbsp;– report|url=http://en.rian.ru/russia/20080208/98724898.html|accessdate=9 Mayo 2008|archive-date=26 Hulyo 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130726213945/http://en.rian.ru/russia/20080208/98724898.html|url-status=dead}}</ref> Ang gitnang uri ay lumago mula lamang 8,000,000 katao sa 2,000-55000000 mga tao sa 2006.<ref>{{cite web|title=Russia: How Long Can The Fun Last?|work=BusinessWeek |url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/dec2006/gb20061207_520461.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> [[Talaksan:Russian economy since fall of Soviet Union.PNG|thumb|left|350px|Ang ekonomiya ng Rusya simula ng pagbasa ng Unyong Sobyet]] Langis, natural gas, metal, at kahoy na account para sa higit sa 80% ng Russian Exports sa ibang bansa.<ref name=cia/> Dahil sa 2003, gayunpaman, Exports ng mga likas na yaman na nagsimula decreasing sa pang-ekonomiyang kahalagahan ng mga panloob na merkado pinalakas masyado. Sa kabila ng mas mataas na presyo ng enerhiya, langis at gas lamang ng kontribusyon sa 5.7% ng Russia's GDP at pamahalaan ang hinuhulaan na ito ay drop sa 3.7% sa pamamagitan ng 2011.<ref>{{cite web|title=Russia fixed asset investment to reach $370 bln by 2010–Kudrin|publisher=RIA Novosti|url=http://en.rian.ru/business/20070921/80301609.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=4 Enero 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080104012742/http://en.rian.ru/business/20070921/80301609.html|url-status=dead}}</ref> Oil export kita pinapayagan Russia upang madagdagan ang kanyang mga banyagang Taglay mula sa $ 12000000000 sa 1999 sa $ 597,300,000,000 sa 1 Agosto 2008, ang ikatlong pinakamalaking dayuhang exchange Taglay sa mundo.<ref>{{cite web|url=http://www.cbr.ru/Eng/statistics/credit_statistics/print.asp?file=inter_res_08_e.htm|title=International Reserves of the Russian Federation in 2008|publisher=The Central Bank of the Russian Federation|accessdate=30 Hulyo 2008}}</ref> Ang macroeconomic patakaran sa ilalim ng Finance Minister Alexei Kudrin ay mabait at tunog, na may labis na kita sa pagiging naka-imbak sa pagpapapanatag Fund ng Russia .<ref name="euromoney">{{cite news|url=http://www.euromoney.com/Article/2683869/Kudrin-and-Fischer-honoured-by-Euromoney-at-IMFWorld.html|title=Kudrin and Fischer honoured by Euromoney and IMF/World Bank meetings in Washington|publisher=Euromoney|access-date=2010-11-04|archive-date=2011-04-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110428160206/http://www.euromoney.com/Article/2683869/Kudrin-and-Fischer-honoured-by-Euromoney-at-IMFWorld.html|url-status=dead}}</ref> Sa 2006, Russia gantihin karamihan ng kanyang dating napakalaking mga utang,<ref>{{cite web|title=Russia's foreign debt down 31.3% in Q3—finance ministry|publisher=RIA Novosti|url=http://en.rian.ru/russia/20061031/55272320.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=15 Pebrero 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/65T8o7rP6?url=http://en.rian.ru/russia/20061031/55272320.html|url-status=dead}}</ref> Aalis ito sa isa sa mga pinakamababang foreign utang sa gitna ng mga pangunahing ekonomiya .<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2079rank.html Debt - external] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190317104350/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2079rank.html |date=2019-03-17 }}, [[CIA World Factbook]]. Accessed on 22 Mayo 2010.</ref> Ang pagpapapanatag Fund nakatulong sa Russia upang lumabas mula sa pandaigdigang krisis sa pananalapi sa isang mas mahusay na marami estado kaysa sa maraming mga eksperto ay inaasahan.<ref name="euromoney"/> Ang isang mas simple, mas streamlined buwis code pinagtibay sa 2001 nabawasan ang mga buwis pasan sa mga tao at higit nadagdagan estado ng kita.<ref>{{Cite news|author=Tavernise, S|title=Russia Imposes Flat Tax on Income, and Its Coffers Swell|work=The New York Times|date=23 Marso 2002|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E01E0DC163BF930A15750C0A9649C8B63|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Russia ay may isang patag na buwis sa rate ng 13 bahagdan. Ito ranks ito bilang ang mga bansa sa ikalawang pinaka kaakit-akit na mga personal na buwis sa sistema para sa solong mga manager sa mundo matapos ang United Arab Emirates .<ref>{{cite web|title=Global personal taxation comparison survey–market rankings|publisher=Mercer (consulting firms)|url=http://www.mercer.com.au/pressrelease/details.htm?idContent=1287670|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2011-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20110427032348/http://www.mercer.com.au/pressrelease/details.htm?idContent=1287670|url-status=dead}}</ref> Ayon sa Bloomberg , Russia ay itinuturing din maagang ng karamihan sa iba pang mapagkukunan-mayaman na bansa sa kanyang ekonomiya, may isang mahabang tradisyon ng edukasyon, agham, at industriya.<ref>{{cite web|title=Russia: How Long Can The Fun Last?|work=BusinessWeek |url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/dec2006/gb20061207_520461_page_2.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang bansa ay may mas mataas na edukasyon graduates kaysa sa anumang iba pang mga bansa sa Europa.<ref>{{cite web|title=aneki rankings and records|publisher=UNESCO Institute for Statistics, UniCredit New Europe Research Network|url=http://www.aneki.com/students.html|accessdate=03 Oktubre 2010}}</ref> Ang pagpapaunlad ng ekonomiya ng bansa ay hindi pantay heograpiya sa Moscow rehiyon ng kontribusyon sa isang tunay malaki ibahagi ang's GDP. bansa ng <ref>[http://www.gks.ru/bgd/free/b01_19/IssWWW.exe/Stg/d000/vrp98-07.htm GRP by federal subjects of Russia, 1998-2007] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170805105125/http://www.gks.ru/bgd/free/b01_19/IssWWW.exe/Stg/d000/vrp98-07.htm |date=2017-08-05 }} {{in lang|ru}}</ref> Isa pang problema ay paggawa ng makabago ng infrastructure , pagtanda at hindi sapat na matapos ang taon ng pagiging pinababayaan sa 1990s; ang pamahalaan ay sinabi $ 1 trilyon ay invested sa pagpapaunlad ng imprastraktura sa pamamagitan ng 2020.<ref>{{cite web|url=http://en.rian.ru/russia/20070920/80058850.html|publisher=RIA Novosti|accessdate=31 Hulyo 2008|title=Russia to invest $1&nbsp;trillion in infrastructure by 2020&nbsp;– ministry|archive-date=28 Abril 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110428135337/http://en.rian.ru/russia/20070920/80058850.html|url-status=dead}}</ref> === Agrikultura === === Enerhiya === === Agham at Teknolohiya === === Transportasyon === == Kultura == === Tradisyon at Pagluluto === === Arkitektura === === Musika at Sayaw === === Literatura at Pilosopiya === === Pelikula, Animasyon at Medya === === Palaasan === === Pambansang Holiday at Simboliko === === Turismo === == Talababa == {{reflist|3}} == Tingnan din == * [[Mga birong Ruso]] == Mga kawing panlabas == {{Sister project links}} * {{dmoz|Regional/Europe/Russia}} ;Pamalahaan * [http://www.gov.ru/ Opisyal na Portal ng Pamahalaan ng Rusya] {{in lang|ru}} * [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-r/russia.html Puno ng estado at Miyembro ng Gabinete] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120926195007/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-r/russia.html |date=2012-09-26 }} * [http://en.rian.ru/ Russian News Agency Ria Novosti] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131003023821/http://en.rian.ru/ |date=2013-10-03 }} ;Pangkalahatang Impormasyon * {{CIA World Factbook link|rs|Russia}} * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/russia.htm Ang Rusya] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081022164202/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/russia.htm |date=2008-10-22 }} sa ''UCB Libraries GovPubs'' ;Iba * [http://www.waytorussia.net/WhatIsRussia/Intro.html Daan sa Rusya. Isang panimula sa Rusya at sa mga Ruso] * [http://rbth.ru/ Russia Beyond the Headlines] International news project about Russia {{Russia topics}} {{Template group |title=[[Talaksan:Gnome-globe.svg|25px]]{{nbsp}}Geographic locale |list = {{Countries of Europe}} {{Countries of Asia}} {{Countries bordering the Baltic Sea}} {{Countries bordering the Black Sea}} {{Countries bordering the Caspian Sea}} }} {{Template group |title=International organisations |list = {{Commonwealth of Independent States (CIS)|state=collapsed}} {{Council of Europe}} {{G8 nations}} {{BRIC}} {{UN Security Council|state=collapsed}} {{APEC}} {{Organization of the Black Sea Economic Cooperation (BSEC)}} {{Shanghai Cooperation Organisation}} {{Eurasian Economic Community (EURASEC)}} {{Slavic-speaking nations}} {{Quartet on the Middle East|state=collapsed}} }} {{Mga Subdibisyon ng Rusya}} [[Kategorya:Rusya| ]] [[Kategorya:Mga bansa sa Asya]] [[Kategorya:Mga bansa sa Europa]] 0q3ymdsy45bcadl18av2cqholvmexcz 1961678 1961677 2022-08-09T06:45:07Z Senior Forte 115868 wikitext text/x-wiki {{Infobox country | conventional_long_name = Pederasyong Ruso | common_name = Rusya | native_name = {{native name|ru|Российская Федерация}}<br/>{{small|{{transl|ru|Rossiyskaya Federatsiya}}}} | image_flag = Flag of Russia.svg | image_coat = Coat of Arms of the Russian Federation.svg | anthem = {{lang|ru|Государственный гимн<br/>Российской Федерации}}<br />{{transliteration|ru|[[Gosudarstvennyy gimn Rossiyskoy Federatsii]]}}<br />"Awiting Pang-estado ng Pederasyong Ruso"<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">{{center|[[File:National Anthem of Russia (2000), instrumental, one verse.ogg]]}}</div> | image_map = Russian Federation (orthographic projection) - Crimea disputed.svg | map_width = 250px | map_caption = Lupaing saklaw ng Pederasyong Ruso sa lunting maitim, kasama ang mga teritoryong pinagtatalunan sa lunting mapusyaw. | capital = [[Mosku]] | coordinates = {{Coord|55|45|21|N|37|37|02|E|type:city}} | largest_city = [[Mosku]] | languages_type = Wikang opisyal<br />{{nobold|at pambansa}} | languages = [[Wikang Ruso|Ruso]] | ethnic_groups = {{unbulleted list | 80.9% [[Russians|Russian]] | 3.9% [[Tatars|Tatar]] | 1.4% [[Ukrainians in Russia|Ukrainian]] | 1.1% [[Bashkirs|Bashkir]] | 1.0% [[Chuvash people|Chuvash]] | 1.0% [[Chechens|Chechen]] | 10.7% [[Ethnic groups in Russia|Others]] }} | ethnic_groups_year = 2010 | demonym = Ruso | government_type = Republikang pederal at semipresidensyal sa ilalim ng isang sentralisadong awtoritaryong pamahalaan | leader_title1 = [[President of Russia|President]] | leader_name1 = [[Vladimir Putin]] | leader_title2 = [[Prime Minister of Russia|Prime Minister]] | leader_name2 = [[Mikhail Mishustin]] | leader_title3 = [[Chairman of the Federation Council (Russia)|Speaker of the<br />Federation Council]] | leader_name3 = [[Valentina Matviyenko]] | leader_title4 = [[Chairman of the State Duma|Speaker of the<br />State Duma]] | leader_name4 = [[Vyacheslav Volodin]] | leader_title5 = [[Chief Justice of the Russian Federation|Chief Justice]] | leader_name5 = [[Vyacheslav Mikhailovich Lebedev|Vyacheslav Lebedev]] | legislature = [[Federal Assembly (Russia)|Federal Assembly]] | upper_house = [[Federation Council (Russia)|Federation Council]] | lower_house = [[State Duma]] | sovereignty_type = [[History of Russia|Formation]] | established_event1 = {{nowrap|[[Kievan Rus']]}} | established_date1 = 879 | established_event2 = {{nowrap|[[Vladimir-Suzdal]]}} | established_date2 = 1157 | established_event3 = [[Grand Duchy of Moscow|Grand Duchy of<br>Moscow]] | established_date3 = 1263 | established_event4 = [[Tsardom of Russia]] | established_date4 = 16 January 1547 | established_event5 = [[Russian Empire]] | established_date5 = 2 November 1721 | established_event6 = {{nowrap|[[February Revolution|Monarchy abolished]]}} | established_date6 = 15 March 1917 | established_event7 = {{nowrap|[[Soviet Union]]}} | established_date7 = 30 December 1922 | established_event8 = [[Declaration of State Sovereignty of the Russian Soviet Federative Socialist Republic|Declaration of State<br>Sovereignty]] | established_date8 = 12 June 1990 | established_event9 = {{nowrap|[[Belovezha Accords|Russian Federation]]}} | established_date9 = 12 December 1991 | established_event10 = [[Constitution of Russia|Current constitution]] | established_date10 = 12 December 1993 | established_event11 = [[Union State|Union State formed]] | established_date11 = 8 December 1999 | established_event12 = [[Republic of Crimea|Crimea]] [[Annexation of Crimea by the Russian Federation|annexed]] | established_date12 = 18 March 2014 | area_km2 = 17098246 | area_footnote = <ref>{{cite web |url=https://unstats.un.org/unsd/publications/pocketbook/files/world-stats-pocketbook-2016.pdf#page=182 |title=World Statistics Pocketbook 2016 edition |publisher=United Nations Department of Economic and Social Affairs. Statistics Division |access-date=24 April 2018}}</ref> 17,125,191 km² {{small|(including [[Crimea]])}}<ref>{{cite web |url=https://rosreestr.ru/upload/Doc/18-upr/Сведения%20по%20ф.22%20за%202016%20год%20(по%20субъектам%20РФ)_на%20сайт.doc |script-title=ru:Сведения о наличии и распределении земель в Российской Федерации на 1 January 2017 (в разрезе субъектов Российской Федерации) |title=Information about availability and distribution of land in the Russian Federation as of 1 January 2017 (by federal subjects of Russia) |website=[[Rosreestr]]}}</ref> | area_rank = 1st | percent_water = 13<ref name=gen>{{cite web |title=The Russian federation: general characteristics |url=http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1/010000R |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728064121/http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1%2F010000R |archive-date=28 July 2011 |website=Federal State Statistics Service |access-date=5 April 2008 |url-status=dead}}</ref>&nbsp;{{small|(including swamps)}} | population_estimate = {{plainlist| * {{Decrease}}145,478,097 * {{nowrap|{{small|(including Crimea)}}<ref name="gks.ru-popul">{{cite web |url=https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/PrPopul2022_Site.xls |format=XLS|script-title=ru:Предварительная оценка численности постоянного населения на 1 января 2022 года и в среднем за 2021 год|trans-title=Preliminary estimated population as of 1 January 2022 and on the average for 2021 |language=ru |work=[[Russian Federal State Statistics Service]] |access-date=30 January 2022}}</ref>}} * {{Decrease}} 143,054,637 * {{small|(excluding Crimea)}}<ref name="gks.ru-popul"/>}} | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = 9th | population_density_km2 = 8.4 | population_density_sq_mi = 21.5 | population_density_rank = 181st | GDP_PPP = {{increase}} $4.365 trillion<ref name="IMFWEORU">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=922,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, April 2022 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=17 May 2022}}</ref> | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_rank = 6th | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $30,013<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_PPP_per_capita_rank = 58th | GDP_nominal = {{increase}} $1.829 trillion<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_rank = 11th | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $12,575<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_nominal_per_capita_rank = 68th | Gini = 36.0 <!--number only--> | Gini_year = 2020 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref name="WBgini">{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=RU |title=GINI index (World Bank estimate) – Russian Federation |publisher=World Bank |access-date=23 June 2022}}</ref> | Gini_rank = 98th | HDI = 0.824<!--number only--> | HDI_year = 2019<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> | HDI_change = increase <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf |title=Human Development Report 2020 |language=en |publisher=[[United Nations Development Programme]] |date=15 December 2020 |access-date=15 December 2020}}</ref> | HDI_rank = 52nd | currency = [[Russian ruble]] ([[Ruble sign|₽]]) | currency_code = RUB | utc_offset = +2 to +12 | drives_on = right | calling_code = [[Telephone numbers in Russia|+7]] | cctld = {{unbulleted list |[[.ru]]|[[.рф]]}} | religion_year = 2012 | religion_ref = <ref name="ArenaAtlas2012">{{cite web|title=Арена: Атлас религий и национальностей|trans-title=Arena: Atlas of Religions and Nationalities|year=2012|publisher=Среда (Sreda)|url=https://docviewer.yandex.com/view/0/?*=rvAv5PGTc%2Fw%2BBFV6QOUZtaf5gYF7InVybCI6InlhLWRpc2stcHVibGljOi8vMWV1aDl5RDFpcnZKeVZNNSswWWFaZktqRFhoOXZDNWhldUlGTU5uQU4zQT0iLCJ0aXRsZSI6IlNyZWRhX2Jsb2tfcHJlc3Nfc20yLnBkZiIsInVpZCI6IjAiLCJub2lmcmFtZSI6ZmFsc2UsInRzIjoxNTI0NDg3NTUzMTcwfQ%3D%3D&page=1|format=PDF}} See also the results' '''[http://sreda.org/arena main interactive mapping]''' and the static mappings: {{cite map|title=Religions in Russia by federal subject|journal=Ogonek|volume=34|issue=5243|date=27 August 2012|url=http://c2.kommersant.ru/ISSUES.PHOTO/OGONIOK/2012/034/ogcyhjk2.jpg|archive-url=https://web.archive.org/web/20170421154615/http://c2.kommersant.ru/ISSUES.PHOTO/OGONIOK/2012/034/ogcyhjk2.jpg|archive-date=21 April 2017}} The Sreda Arena Atlas was realised in cooperation with the [http://sreda.org/arena/maps?mainsection=census All-Russia Population Census 2010 (Всероссийской переписи населения 2010)], the [http://sreda.org/arena/maps?mainsection=minust Russian Ministry of Justice (Минюста РФ)], the Public Opinion Foundation (Фонда Общественного Мнения) and presented among others by the Analytical Department of the Synodal Information Department of the Russian Orthodox Church. See: {{cite journal|title=Проект АРЕНА: Атлас религий и национальностей|trans-title=Project ARENA: Atlas of religions and nationalities|url=http://russ.ru/Mirovaya-povestka/Proekt-ARENA-Atlas-religij-i-nacional-nostej|journal=Russian Journal|date=10 December 2012}}</ref> | religion = {{ublist|item_style=white-space;|47.4% [[Christianity in Russia|Christianity]]|—41% [[Russian Orthodox Church|Russian Orthodoxy]]|—6.4% Other [[List of Christian denominations|Christian]]|38.2% [[Irreligion|No religion]]|6.5% [[Islam in Russia|Islam]]{{efn|name=ArenaAtlasIslam}}|2.4% [[Religion in Russia|Others]]|5.5% Unanswered}} | today = }} Ang '''Rusya''' ([[Wikang Ruso|Ruso]]: {{lang|ru|Россия}}, <small>tr.</small> ''Rossiya''), opisyal na '''Pederasyong Ruso''' ([[Wikang Ruso|Ruso]]: {{lang|ru|Российская Федерация}}, <small>tr.</small> ''Rossiyskaya Federatsiya''), ay isang bansang transkontinental na umaabot mula [[Silangang Europa]] hanggang [[Hilagang Asya]]. Hinahangganan nito (mula hilagang-kanluran paikot sa kaliwa) ang mga bansang [[Noruwega]], [[Pinlandiya]], [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litwanya]], [[Polonya]], [[Biyelorusya]], [[Ukranya]], [[Heorhiya]], [[Aserbayan]], [[Kasakistan]], [[Tsina]], [[Monggolya]], at [[Hilagang Korea]], nagbabahagi ng mga limitasyong maritimo sa [[Hapon]] at [[Estados Unidos]], at katabi ng mga halos di-kinikilalang [[Abhasya]], [[Timog Osetiya]], at [[Bagong Rusya]], samakatuwid ginagawa ito bansang may pinakamaraming hinahangganang estado. Ito ang pinakamalaking bansa sa mundo, na sumasaklaw sa mahigit 17,098,246 kilometrong kuwadrado (6,601,670 milyang kuwadrado); labing-isang sona ng oras at isang-walong bahagi ng lupang matitirahan sa Daigdig. Mayroong populasyon na 145.5 milyong tao, ito ang pinakamataong bansa sa [[Europa]] at ika-9 sa buong mundo. Ang kabiserang pambansa at pinakamalaking lungsod nito at ng Europa ay [[Mosku]] habang ang sentrong pangkalinangan nito'y [[San Petersburgo]]. Iilan sa iba pa na pangunahing lungsod nito ay [[Novosibirsk]], [[Ekaterimburgo]], [[Nizhny Novgorod]], at [[Kazan]]. Malaking bahagi ng lawak, populasyon, at kapital ng Unyong Sobyet ay nasa Rusya. Sa ganon, pagkatapos mabuwag ang Unyong Sobyet, nagbigay hangad muli ang Rusya na magkaroon ng maimpluwensiyang papel sa mga kaganapan ng mundo. Kapuna-puna ang impluwensiyang ito, ngunit malayo pa rin sa dating hinahawak ng Unyong Sobyet. == Etimolohiya == {{main|Rus (pangalan)}} ''Русь'' (''Rus ''') ang orihinal na pangalan ng Rusya. Isa itong estadong midyebal na binubuo ng mga [[Silangang Slavs]]. Gayun pa man, ito ang tamang pangalan na naging mas popular sa kasaysayan, ang mga nakatira sa bansa ay tinatawag na ''"Русская Земля"'' (''russkaya zemlya'') na kung saan ang kahulugan nito ay ''Lupang Rusu'' o [[Rus ']]. Upang makilala ang mga tao sa bansang ito mula sa ibang lugar, tinawag silang [[Kievan Rus]] na mula sa modernong histograpo. [[Ruthenia]] naman ang salin ng salitang ''Rus'' sa [[latin]] na ginagamit sa kanluran at timog na rehiyon ng Rus na katabi ng katolikong Europa. ''Россия'' (''Rossiya'') naman ang kasalukuyang pangalan ng estado, mula sa bersiyong [[Griyego]] na ''Ρωσία'' [''rosia''] na ginamit ng mga Kievan Rus ito para tawagin ang mga nakatira sa [[Imperyong Byzantine]]. == Heograpiya == Sinasakop ng Rusya ang halos buong hilagang bahagi ng [[superkontinente]] na[[Eurasya|Eurasia (''Eurasya'')]]. Karamihan ng bansa ay binubuo ng mga [[kapatagan]], sa bahaging [[Europa|Europeo]] man o sa bahaging nasa [[Asya]] na kilala kadalasan bilang [[Siberia|Sibir’ (Siberia)]]. Karamihan sa mga kapatagang ito sa timog ay ''[[steppe]]'' habang sa hilaga naman ay makakapal na gubat na nagiging [[tundra]] patungo sa baybaying Arctic. May mga bulubundukin tulad ng [[Caucasus]] (kung saan naroroon ang [[Bundok Elbrus]], ang pinakamataas na tuktok sa Europa na may taas ng 5 633 m) at ang [[Bulubunduking Altay|Altay]] sa mga katimugang hangganan ng bansa, samantalang sa silangang bahagi ng bansa ay naroroon ang [[Bulubunduking Verhojansk]] at ang mga [[bulkan]] ng [[Kamchatka Peninsula]]. Kapuna-puna rin ang [[Bulubunduking Ural]], na syang pangunahing naghahati ng Europa mula sa [[Asya]]. Nagtatanyag ang Rusya ng higit 37 000 km ng baybayin sa mga karagatang [[Dagat Arctic|Arctic]] at [[Karagatang Pasipiko|Pasipiko]], pati na rin sa mga masasabing ''inland'' na dagat tulad ng [[Dagat Baltic|Baltic]], [[Dagat Itim|Black (Itim)]], at [[Dagat Caspian|Caspian]]. Ang ilan sa mga [[pulo]] o [[kapuluan]]g nasa hilagang baybayin ay ang [[Novaja Zemlja]], [[Franz Joseph Land]], [[Novosibirskie Ostrova]], [[Wrangel Island]], [[Kuril Islands]], at [[Sakhalin]]. Ang ilan sa mga pangunahing lawa sa Rusya ay ang [[Lawa Baikal|Baikal]], [[Lawa Ladoga]], at [[Onego]]. Marami ring mga ilog ang dumadaloy sa Rusya. === Topograpiya === Mula sa hilaga hanggang timog ang East European Plain , na kilala rin bilang Russian Plain, ay nagbihis sequentially sa Arctic tundra, koniperus gubat (taiga), mixed at broad-leaf forest, damuhan (kapatagan), at semi-disyerto (fringing ang Caspian Sea), bilang ng mga pagbabago sa mga halaman na sumasalamin sa mga pagbabago sa klima. [[Siberya]] ay sumusuporta sa isang katulad sequence ngunit higit sa lahat ay taiga. Russia ay mundo pinakamalaking ang taglay ng gubat, na kilala bilang "ang mga baga ng Europa",<ref>{{Cite news|author=Walsh, NP|title =It's Europe's lungs and home to many rare species. But to Russia it's £100bn of wood|publisher=Guardian (UK)|url=http://www.guardian.co.uk/world/2003/sep/19/environment.russia|accessdate=26 Disyembre 2007|location=London|date=19 Setyembre 2003}}</ref> ikalawang lamang sa [[maulang-gubat ng Amasona]] sa ang halaga ng carbon dioxide ito absorbs. May 266 species ng mamal at 780 species ng ibon sa Rusya. Noong 1997 ay kasama sa Red Data Book ng Russian Federation ang 415 species <ref>{{cite web|author=I.A. Merzliakova|url=http://enrin.grida.no/biodiv/biodiv/national/russia/state/00440.htm |title=List of animals of the Red Data Book of Russian Federation|publisher=Enrin.grida.no|date=1 Nobyembre 1997|accessdate=27 Abril 2010}}</ref> at ngayon ay protektado ang mga ito. === Klima === Ang malaking sukat ng Russia at ang distansiya ng maraming mga lugar mula sa dagat ay nagreresulta sa pangingibabaw ng mahalumigmig na klimang kontinental, na siyang dominante sa lahat ng bahagi ng bansa maliban sa tundra at sa bandang timog-kanlurang hangganan ng bansa. Naiistorbo ng mga bundok sa timugan ang masa ng mainit na hangin na galing ng Indian Ocean, samantalang ang kapatagan sa kanluran at hilaga ay ikinai-expose ng bansa sa Arctic at Atlantic.<ref name=congress>{{cite web|title=Climate|publisher=Library Of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/24.htm|accessdate=26 Disyembre 2007}}</ref> Ang kalakhang bahagi ng teritoryo ay may dalawa lamang na pangunahing season - ang taglamig at tag-init; ang taglagas at tagsibol ay karaniwang maikling panahon ng pagbabago sa pagitan ng lubhang mababang mga temperatura at lubhang mataas.<ref name=congress/> Ang pinakamalamig na buwan ay ang Enero (Pebrero sa baybay-dagat), at ang pinakamainit naman kadalasan ay Hulyo. Pangkaraniwan lang ang malaking range ng temperatura. Sa taglamig, ang temperatura ay lalong hilagaan lalong malamig at lalong silangan lalong malamig. Umiinit nang mainit-init kapagka tag-init, kahit sa Siberia.<ref>{{Cite journal|author=Drozdov, V.A. ''et al.''|title=Ecological and Geographical Characteristics of the Coastal Zone of the Black Sea|journal=GeoJournal|publisher=Springer Netherlands|location=27.2, pp. 169–178|year=1992|doi=10.1007/BF00717701|volume=27|page=169}}</ref> === Flora at fauna === == Kasaysayan == {{main|Kasaysayan ng Rusya}} === Sinaunang Panahon === {{see|Kahariang Bosporan|Khazaria|Lagalag na Eurasyano}} [[Talaksan:IE expansion.png|thumb|left|[[Hinuhang Kurgan]]: Ang Timog Rusya bilang [[urheimat]] ng mga [[Proto-Indo-Europeans|Taong Indo-European]].]] Isa sa mga unang modernong tao na may buto ng edad ng 35 000 taon ay matatagpuan sa [[Russia]], sa [[Kostenki]] sa gilid ng [[Ilog Don]]. Sa sinaunang-panahon beses sa napakalaking steppes ng Timog Rusya ay tahanan sa lipi ng laog pastoralists.<ref name=Belinskij>{{Cite journal|author=Belinskij A, Härke, H|title=The 'Princess' of Ipatovo|journal=Archeology|volume=52|issue=2|year=1999|url=http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080610043326/http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html|archivedate=2008-06-10|accessdate=26 Disyembre 2007|url-status=dead}}</ref> Labi ng mga kapatagan civilizations ay natuklasan sa mga lugar tulad bilang [[Ipatovo kurgan|Ipatovo]] ,<ref name=Belinskij/> [[Sintashta]],<ref>{{Cite book|author=Drews, Robert|title=Early Riders: The beginnings of mounted warfare in Asia and Europe|year=2004|publisher=Routledge|location=New York|page=50|isbn=0415326249}}</ref> [[Arkaim]],<ref>{{cite web|author=Koryakova, L.|title=Sintashta-Arkaim Culture|publisher=The Center for the Study of the Eurasian Nomads (CSEN)|url=http://www.csen.org/koryakova2/Korya.Sin.Ark.html|accessdate=20 Hulyo 2007}}</ref> at [[Pazyryk burials|Pazyryk]],<ref>{{cite web|title=1998 NOVA documentary: "Ice Mummies: Siberian Ice Maiden"|work=Transcript|url=http://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/2517siberian.html|accessdate=26 Disyembre 2007}}</ref> na kung saan dadalhin ang earliest na kilala bakas ng inimuntar digma , isang susi na tampok sa laog paraan ng buhay. Sa klasiko unang panahon, ang Pontic kapatagan ay kilala bilang Scythia. Dahil sa ang 8th siglo BC, Sinaunang Griyego mangangalakal nagdala ng kanilang mga kabihasnan sa emporiums kalakalan sa Tanais at Phanagoria.<ref>{{Cite book|author=Jacobson, E.|title=The Art of the Scythians: The Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World|publisher=Brill|year=1995|page=38|isbn=9004098569}}</ref> Sa pagitan ng 3 at 6 siglo AD, ang Bosporan Kingdom, isang Hellenistic kaayusan ng pamahalaan na nagtagumpay ang mga Griyego colonies,<ref>{{Cite book|author=Tsetskhladze, G.R.|title=The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology|publisher=F. Steiner|year=1998|page=48|isbn=3515073027}}</ref> ay bumagsak sa pamamagitan ng laog invasions humantong sa pamamagitan ng gerero lipi, tulad ng ang Huns at taong hating Asayano at Europyano Avars .<ref>{{Cite book|author=Turchin, P.|title=Historical Dynamics: Why States Rise and Fall|publisher=Princeton University Press|year=2003|pages=185–186|isbn=0691116695}}</ref> Ang isang tao Turko, ang Khazars, nagpuno sa mga mas mababang Volga steppes palanggana sa pagitan ng Caspian at Dagat Itim hanggang sa 8th siglo.<ref>{{Cite book|author=Christian, D.|title=A History of Russia, Central Asia and Mongolia|publisher=Blackwell Publishing|year=1998|pages=286–288|isbn=0631208143}}</ref> Ang ninuno ng modernong Russians ay ang Eslabo lipi, na ang orihinal na bahay ay isipan sa pamamagitan ng ilang mga iskolar sa may been ang makahoy na lugar ng Pinsk Marshes.<ref>{{Cite book|last=For a discussion of the origins of Slavs, see Barford, P.M.|title=The Early Slavs|publisher=Cornell University Press|pages=15–16|isbn=0801439779|year=2001}}</ref> Ang East Slavs unti husay Western Russia sa dalawang waves: isang paglipat mula sa Kiev papunta sa kasalukuyan- araw Suzdal at Murom at isa pang mula Polotsk papunta sa Novgorod at Rostov. Mula sa 7 pataas na siglo, ang East Slavs binubuo ang bulk ng populasyon sa Western Russia<ref>{{Cite book|author=Christian, D.|title=A History of Russia, Central Asia and Mongolia|publisher=Blackwell Publishing|year=1998|pages=6–7}}</ref> at dahan-dahan ngunit mahimbing assimilated ng katutubong-Ugric bayan Finno, kabilang ang Merya, ang Muromians, at ang Meshchera. === Kievan Rus' === {{Main|Kievan Rus'}} [[Talaksan:Kievan Rus en.jpg|thumb|Ang [[Kievan Rus']] noong ika-11 siglo.]] Ang pagtatatag ng unang East Eslabo estado sa 9 na siglo ay nangyari sa panahon ng pagdating ng mga Varangian , ang Vikings na pakikipagsapalaran kasama ang mga waterways ng pagpapalawak mula sa silangan Baltic sa Black at Kaspiy Dagat.<ref>{{Cite book|author=Obolensky, D.|title=Byzantium and the Slavs|publisher=St Vladimir's Seminary Press|year=1994|page=42|isbn=088141008X}}</ref> Ayon sa Pangunahing Chronicle, isang Varangian mula Rus 'tao , na nagngangalang Rurik, ay inihalal pinuno ng Novgorod sa 862. Ang kanyang mga kahalili Oleg ang Propeta inilipat timog at conquered Kiev sa 882,<ref>{{Cite book|author=Thompson, J.W.; Johnson, E.N.|title=An Introduction to Medieval Europe, 300–1500|publisher=W. W. Norton & Co.|year=1937|page=268|isbn=0415346991}}</ref> na kung saan ay nagkaroon na dati nagbabayad pugay sa mga Khazars; kaya ang estado ng Kievan Rus ' nagsimula. Oleg, Rurik's anak Igor at Igor's anak Svyatoslav dakong huli pinasuko ang lahat ng lipi East Eslabo sa Kievan tuntunin, sinira ang Khazar khaganate at inilunsad ng ilang mga militar Ekspedisyon sa Byzantium. Sa 10th sa 11th siglo Kievan Rus 'naging isa sa mga pinakamalaking at pinaka maunlad na estado sa Europa.<ref>{{cite web|title=Ukraine: Security Assistance|publisher=U.S. Department of State|url=http://www.state.gov/t/pm/64851.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang naghahari ng Vladimir ang Great (980–1015) at ang kaniyang anak Yaroslav ko ang Wise (1019–1054) ay bumubuo sa Golden Edad ng Kiev, na kung saan nakita ang pagtanggap ng Ortodoksia Kristiyanismo mula sa Byzantium at ang pagbuo ng unang East Eslabo nakasulat legal code , ang Russkaya Pravda . Sa 11th at 12th siglo, palaging incursions sa pamamagitan ng laog Turko tribes, tulad ng mga Kipchaks at ang Pechenegs , na sanhi ng isang malaki at mabigat migration ng Eslabo populasyon sa mas ligtas na, mabigat na kagubatan sa rehiyon ng hilagaan, lalo na sa mga lugar na kilala bilang Zalesye .<ref>{{Cite book|author=Klyuchevsky, V.|title=The course of the Russian history|volume=1|url=http://www.kulichki.com/inkwell/text/special/history/kluch/kluch16.htm|isbn=5244000721|year=1987|publisher=Myslʹ}}</ref> [[Talaksan:Lebedev baptism.jpg|left|thumb|''Ang [[Pagbautismo sa mga Kievan]]'', ni [[Klavdy Lebedev]].]] Ang edad ng [[piyudalismo|pyudalismo]] at [[desentralisasyon]] ay dumating, minarkahan sa pamamagitan ng pare-pareho sa mga in-labanan sa pagitan ng mga kasapi ng Rurikid Dinastiyang na pinasiyahan Kievan Rus 'sama-sama. Kiev's pangingibabaw waned, sa benepisyo ng Vladimir-Suzdal sa hilaga-silangan, Novgorod Republika sa-kanluran hilaga at Galicia-Volhynia sa timog-kanluran. Huli Kievan Rus 'disintegrated, may mga huling suntok na ang Mongol invasion ng 1237–1240,<ref>{{Cite book|author=Hamm, M.F.|title=Kiev: A Portrait, 1800–1917|publisher=Princeton University Press|isbn=0691025851|year=1995}}</ref> na nagresulta sa pagkawasak ng Kiev<ref>[https://tspace.library.utoronto.ca/citd/RussianHeritage/4.PEAS/4.L/12.III.5.html The Destruction of Kiev]</ref> at ang pagkamatay ng tungkol sa kalahati ng populasyon ng Rus '.<ref>{{cite web|url=http://www.parallelsixty.com/history-russia.shtml|title=History of Russia from Early Slavs history and Kievan Rus to Romanovs dynasty|publisher=Parallelsixty.com|accessdate=27 Abril 2010|archive-date=2018-02-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180201064748/http://www.parallelsixty.com/history-russia.shtml|url-status=dead}}</ref> Ang manlulupig, mamaya na kilala bilang Tatars , nabuo ang estado ng mga [[Ginintuang Horda]], na pillaged ang Russian pamunuan at pinasiyahan sa timog at central expanses ng Russia para sa higit sa tatlong siglo.<ref>{{Cite book|author=Рыбаков, Б. А.|title=Ремесло Древней Руси|year=1948|pages=525–533, 780–781}}</ref> Galicia-Volhynia sa huli ay assimilated sa pamamagitan ng Polish-Lithuanian Commonwealth , habang ang mga Mongol-dominado Vladimir-Suzdal at Novgorod Republic, dalawang rehiyon sa paligid ng Kiev, itinatag ang batayan para sa mga modernong Russian bansa. Ang Novgorod kasama Pskov pinanatili ng ilang mga antas ng awtonomya sa panahon na ang panahon ng pamatok Mongol at higit sa lahat ay ipinagkait ang mga kabangisan na apektado ang magpahinga ng ang bansa. Sa pamumuno ni Alexander Nevsky , Novgorodians repelled ang invading Swedes sa Labanan sa Neba sa 1240, pati na rin ang Crusaders Aleman sa Labanan sa Ice sa 1242, paglabag sa kanilang mga pagtatangka upang kolonisahan ang Northern Rus '. === Dakilang Duke ng Moscow === {{main|Dakilang Duke ng Moscow}} [[Talaksan:Lissner TroiceSergievaLavr.jpg|thumb|250px|Binabasbasan ni [[Sergius ng Radonezh]] si [[Dmitri Donskoi]] sa [[Trinity Sergius Lavra]], bago ang [[Labanan sa Kulikovo]].]] Ang pinaka malakas na estado kahalili sa Kievan Rus 'ay ang Grand titulo ng duke ng Moscow ("''Moscovy''" sa Western alaala), sa una ng isang bahagi ng Vladimir-Suzdal . Habang pa rin sa ilalim ng domain ng mga Mongol-Tatars at sa kanilang mga kasabwat, Moscow ay nagsimulang igiit ang kanyang impluwensiya sa Western Russia sa unang bahagi ng ika-14 siglo. Sa mga ay mahirap na beses, na may mga madalas na -Tatar raids Mongol at agrikultura paghihirap mula sa simula ng Little Ice Age . Tulad sa ang magpahinga ng Europa, mga salot hit Russia lugar sa isang beses bawat limang o anim na taon 1350-1490. Gayunman, dahil sa ang mas mababang densidad ng populasyon at mas mahusay na pangangalaga sa kalinisan (lakit pagsasanay ng banya , ang basa ng singaw paliguan),<ref name=banya>[http://sauna-banya.ru/ist.html The history of banya and sauna] {{Webarchive|url=https://archive.is/20120530043947/http://sauna-banya.ru/ist.html |date=2012-05-30 }} {{in lang|ru}}</ref> populasyon ng pagkawala na sanhi ng mga salot ay hindi kaya ng malubhang bilang sa Western Europe, at ang mga pre-salot na populasyon ay naabot sa Russia nang maaga bilang 1500.<ref>"''[http://books.google.com/books?id=yw3HmjRvVQMC&pg=PA62 Black Death]''". Joseph Patrick Byrne (2004). p.62. ISBN 0-313-32492-1</ref> Humantong sa pamamagitan ng Prince Dmitri Donskoy ng Moscow at nakatulong sa pamamagitan ng Russian Orthodox Church , ang nagkakaisang hukbo ng mga Ruso mga pamunuan inflicted isang milyahe pagkatalo sa mga Mongol-Tatars sa Labanan sa Kulikovo sa 1380. Moscow unti buyo ang mga nakapaligid na mga pamunuan, kabilang ang mga dating malakas na rivals, tulad ng Tver at Novgorod . Sa ganitong paraan Moscow ang naging pangunahing nangungunang puwersa sa proseso ng Russia's reunification at expansion. Ivan III (ang Great) sa wakas threw off ang mga kontrol ng Ginintuang Horda, pinagtibay sa buong ng Central at Northern Rus 'sa ilalim ng Moscow's kapangyarihan, at ang unang sa kumuha ang pamagat "Grand Duke ng lahat ng mga Russias".<ref>{{cite web|author=May, T.|title=Khanate of the Golden Horde|url=http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080607055652/http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html|archivedate=2008-06-07|accessdate=27 Disyembre 2007|url-status=dead}}</ref> Matapos ang pagbagsak ng Constantinople sa 1453, Moscow inaangkin sunod sa mga legacy ng Eastern Roman Empire . Ivan III asawa Sophia Palaiologina , ang pamangkin ng huling Byzantine emperador Constantine XI , at ginawa ang Byzantine double-luko agila sa kanyang sarili, at sa huli Russian, amerikana-ng-bisig. === Tsardom ng Rusya === {{main|Tsardom ng Rusya}} [[Talaksan:Ivan the Terrible (cropped).JPG|thumb|upright|left|Si Tsar [[Ivan IV]] ni [[Ilya Repin]]]] Sa pag-unlad ng Ikatlong Roma ideya, ang Grand Duke Ivan IV (ang "Awesome"<ref>Frank D. McConnell. [http://books.google.com/books?id=rqhZAAAAMAAJ&q=%22ivan+the+awesome%22&dq=%22ivan+the+awesome%22&ei=rTBsSMvZLoS8jgGi4ZgU&pgis=1 Storytelling and Mythmaking: Images from Film and Literature.] [[Oxford University Press]], 1979. ISBN 0-19-502572-5; Quote from page 78: "But Ivan IV, Ivan the Terrible, or as the Russian has it, ''Ivan Groznyi'', "Ivan the Magnificent" or "Ivan the Awesome," is precisely a man who has become a legend"</ref> o "mga kilabot") ay opisyal na nakoronahan ang unang Tsar (" Cesar ") ng Russia sa 1547. Ang Tsar promulgated ng isang bagong code ng mga batas ( Sudebnik ng 1550 ), itinatag ang unang Russian pyudal kinatawan katawan ( Zemsky Sobor ) at ipinakilala ang mga lokal na self-management sa kanayunan rehiyon.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|pages=562–604|volume=6|isbn=5170021429}}</ref><ref>{{Cite book|author=Skrynnikov, R.|title=Ivan the Terrible|publisher=Academic Intl Pr|year=1981|page=219|isbn=0875690394}}</ref> Sa panahon ng kanyang mahabang maghari, Ivan IV halos lambal ang naka malaking Ruso teritoryo sa pamamagitan ng annexing ang tatlong khanates Tatar (bahagi ng disintegrated Ginintuang Horda): Kazan at Astrakhan kasama ang Volga River, at kapangyarihan ng kan Sibirean sa South Western Siberia. Ganito sa katapusan ng ika-16 siglo Russia ay transformed sa isang multiethnic , multiconfessional at transkontinental estado . Gayunman, ang Tsardom ay weakened sa pamamagitan ng mahaba at hindi matagumpay Livonian War laban sa koalisyon ng Poland, Lithuania, Sweden at para sa access sa Baltic baybayin at dagat kalakalan.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=6|pages=751–908|isbn=5170021429}}</ref> Sa parehong oras ang Tatars ng Krimeano kapangyarihan ng kan, ang tanging natitirang mga kahalili sa mga Ginintuang Horda, patuloy na salakayin Southern Russia,<ref>{{PDFlink|[http://www.econ.hit-u.ac.jp/~areastd/mediterranean/mw/pdf/18/10.pdf The Crimean Tatars and their Russian-Captive Slaves]|355&nbsp;[[Kibibyte|KiB]]<!-- application/pdf, 364316 bytes -->}}. Eizo Matsuki, Mediterranean Studies Group at Hitotsubashi University.</ref> at ay kahit able sa burn down Moscow sa 1571.<ref>{{cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=6|pages=751–809|isbn=5170021429}}</ref> [[Talaksan:Minin & Pozharskiy 01.JPG|upright|thumb|Ang [[Monumento para kay Minin at Pozharsky]] sa Moscow]] Ang kamatayan ng Ivan's anak na minarkahan ang katapusan ng sinaunang Rurikid Dinastiyang sa 1598, at sa kumbinasyon sa mga gutom ng 1601-1603<ref>{{Cite book|author=Borisenkov E, Pasetski V.|title=The thousand-year annals of the extreme meteorological phenomena|isbn=5244002120|page=190}}</ref> ang humantong sa civil war, ang mga tuntunin ng pretenders at dayuhang interbensiyon sa panahon ng Time ng problema sa unang bahagi ng 17 na siglo.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=7|pages=461–568|isbn=5170021429}}</ref> Polish-Lithuanian Commonwealth abala bahagi ng Russia, kabilang Moscow. Sa 1612 ang mga Poles ay sapilitang sa retiro sa pamamagitan ng mga Ruso pulutong volunteer, na humantong sa pamamagitan ng dalawang pambansang bayani, merchant Kuzma Minin at Prince Dmitry Pozharsky. Ang Dinastiyang Romanov acceded sa trono sa 1613 sa pamamagitan ng mga desisyon ng Zemsky Sobor , at ang bansa ang nagsimula nito unti-unting paggaling mula sa krisis. Russia patuloy nito sa teritoryo ng paglago sa pamamagitan ng 17 siglo, na kung saan ay ang edad ng Cossacks . Cossacks ay warriors ayusin sa militar ng mga komunidad, magkawangki pirates at pioneers sa New World . Sa 1648, ang mga magbubukid ng Ukraine sumali sa Zaporozhian Cossacks sa paghihimagsik laban sa Poland-Lithuania sa panahon ng pag-aalsa Khmelnytsky , dahil sa mga panlipunan at relihiyon aapi sila ay nagdusa sa ilalim Polish tuntunin. Sa 1654 ang mga Ukranian lider, Bohdan Khmelnytsky , inaalok sa mga lugar Ukraine ilalim ng proteksiyon ng mga Russian Tsar, Aleksey ko . Aleksey's na pagtanggap sa alok na ito na humantong sa isa pang Russo-Polish War (1654–1667) . Panghuli, Ukraine ay nahati sa kahabaan ng ilog Dnieper , Aalis ang mga western bahagi (o right-bangko Ukraine ) sa ilalim ng Polish tuntunin at silangang bahagi ( Kaliwa-bangko Ukraine at Kiev ) sa ilalim ng Russian. Mamaya, sa 1670–1671 ang Don Cossacks humantong sa pamamagitan ng Stenka Razin na sinimulan ng isang malaking pag-aalsa sa rehiyon Volga, ngunit ang Tsar's tropa ay matagumpay manalo sa mga rebelde. Sa silangan, ang mabilis na Russian pagsaliksik at kolonisasyon ng ang malaking mga teritoryo ng Siberya ay humantong sa pamamagitan ng halos lahat Cossacks pangangaso para sa mahalagang mga fur at garing . Russian explorers hunhon silangan lalo na kasama ang mga ruta ng Siberya ilog , at sa pamamagitan ng kalagitnaan ng 17 siglo ay may mga Russian settlements sa Eastern Siberia, sa Chukchi Peninsula , kasama ang Amur River , at sa Pacific baybayin. Sa 1648 ang Kipot ng Bering sa pagitan ng Asya at North America ay lumipas na para sa unang panahon sa pamamagitan ng Fedot Popov at Semyon Dezhnyov . === Imperyal na Rusya === {{main|Imperyong Ruso}} [[Talaksan:Peter der-Grosse 1838.jpg|left|180px|thumb|Si [[Peter the Great|Pedrong Dakila]], ang unang [[Emperador ng Rusya]].]] Sa ilalim ng Tsarinong si Pedrong Dakila, ang bansa ay naging isang imperyo noong 1721 at naging kinikilala bilang isang makapangyarihang puwersa sa mundo. Sa paghahari nioya noong 1682–1725, pinabagsak ni Pedro ang Sweden sa Dakilang Digmaang Hilaga at pinilit ang huli ito na isuko ang West Karelia at Ingria (dalawang rehiyon nawala sa pamamagitan ng Russia sa Panahon ng Mga Gulo),<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=9, ch.1|url=http://militera.lib.ru/common/solovyev1/09_01.html|isbn=5170021429|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> pati na rin ang Estland at Livland, at pagsiguro ng rutang pandagat ng Imperyong Ruso sa Dagat Baltik.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=15, ch.1|url=http://militera.lib.ru/common/solovyev1/15_01.html}}</ref> Nagpagawa si Tsarenong Pedro ng bagong kabisera na tinatawag na Saint Petersburg na kinatatayuan ng isang kuta ng Sweden, na sa susunod na mga taon ay kilalanin bilang Bintana ng Rusya sa Europa. Ang kanyang mga reporma sa pagpapalago ng Kanluraning Kultura sa Rusya ang nagdala sa kanya upang kilalanin siya ng mga kapwa niyang Ruso na "Ama ng Padkakanluranin" ng Rusya. Sa pamamagitan ng babaeng anak ni Pedro na si Elisabet, na naghari sa imperyo noong 1741–62, nakilahok ang Rusya sa Digmaang Pitong Taon (1756–1763). Habang nagaganap ang tunggalian ng Russia at [[Prusya]] na isanib ang Eastern Prussia sa Imperyong Ruuso at kahit na kinuha nila ang Berlin, namatay ang Tsarinang si Elisabet, at lahat ng mga lugar na nasakop ng Rusya ay bumalik sa kaharian ng Prussia sa pamamagitan ng maka-Prusyang Tsarenong Pedro III ng Rusya. Sa pamamagitan ng Dakilang Tsarenang si Katrina II, na namuno noong 1762–96, lumaki ang Imperyong Ruso hanggang sa mga Polish-Lithuanian Commonwealth at isinanib ang karamihan sa kanyang teritoryo sa Russia sa panahon ng Paghahati ng Poland, nahinto ang paglako ng mga hangganan ng imperyo sa dakong kalunuran sa Gitnang Europa. Sa timog, pagkatapos ng matagumpay ng Digmaang Ruso-Turko laban sa mga kawal ng Imperyong Otoman, pinalaki ni Katrina ang hangganan ng imperyo sa Dagat Itim at nasakop ang kaharian ng mga Krimeano. Bilang resulta ng tagumpay sa ibabaw ng Ottomans, nasakop din ang makabuluhang pananakop ng teritoryo na nadagdag ang Transcaucasia sa imperyo noong unang bahagi ng ika-19 siglo. Patuloy ang pananakop sa ilalim ni Tsarenong Alehandro I (1801–1825); nakuha ang Finland mula sa napahinang kaharian ng Sweden noong 1809 at ng Bessarabia mula sa mga Turkong Otoman noong 1812. Sa panahong ring iyon nasakop ng mag Ruso ang Alaska at itinatag ang mga kutang Ruso sa California, tulad ng Fort Ross. Sa 1803–1806 ang unang ekspedisyon ng imperyo ng mundo ay ginawa, mamaya na sinusundan ng iba pang makabuluhang pagsaliksik ng mga biyaheng pandagat. Noong 1820 nagpadala ang imperyo ng ekspedisyon na nakatuklas sa kontinente ng Antarctica. [[Talaksan:Russian Empire (1867).svg|thumb|250px|Ang [[Imperyong Ruso]] noong 1866 at pati ang mga saklaw ng impluwensiya.]] Sa alyansa sa iba't-ibang European bansa, nakipaglaban ang Imperyong Ruso sa Napoleonikong Pransiya. Dahil mga ambisyon ni Emperador Napoleon ng Pransiya na tahimikin ang Russia at sa pagkaabot ng karurukan ng kapangyarihan ng Emperador noong 1812, nabigo nang abang-aba na ang kasundaluhan ni Napoleon at ang pagtutol sa kumbinasyon sa mga matinding malamig ng Rusong taglamig na humantong sa isang nakapipinsalang pagkatalo ng manlulupig, kung saan higit sa 95% bahagdan ng Grande Armée ay nawala.<ref>{{cite web|title=Ruling the Empire|publisher=Library of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/5.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa pamumuno nina Mikhail Kutuzov at Barclay de Tolly, ang hukbong Ruso ang nagpaalis kay Napoleon mula sa bansa at pinalayas sa pamamagitan ng Koalisyong Europa sa digmaan ng Sixth Coalition, sa wakas ng pagpasok ng Paris. Ang mga kasapi ng [[Kongreso ng Viena]], na sinalian nina Tsarenong Alehandro I at Emperador Francisco I ng Austria, ang nagguhit ng bagong mapa ng Europa pagkatapos ng pagkatalo ni Emperador Napoleon sa digmaan. Ang mga opisyal ng Napoleonik Wars nagdala ng mga ideya ng liberalismo bumalik sa Russia sa kanila at tinangka upang paikliin sar's kapangyarihan sa panahon ng abortive Decembrist aalsa ng 1825. Sa katapusan ng mga [[konserbatismo|konserbatibo]] paghahari ni Nicolas ko (1825–1855) isang tugatog panahon ng Russia's kapangyarihan at impluwensiya sa Europa ay ginulo ng pagkatalo sa Krimeano War . Nicholas's kahalili Alexander II (1855–1881) enacted makabuluhang pagbabago sa bansa, kabilang ang palayain reporma ng 1861 ; mga Great pagbabagong spurred [[industriyalisasyon]] at modernized ang Russian hukbo, na kung saan ay matagumpay na liberated Bulgaria mula sa Turko tuntunin sa [[1877–78 Russo-Turkish War]]. Ang huli 19th siglo nakita ang tumaas ng iba't ibang sosyalistang kilusan sa Rusya. Alexander II ay napatay sa 1881 sa pamamagitan ng rebolusyonaryong terorista, at ang paghahari ng kaniyang anak Alexander III (1881–1894) ay mas liberal ngunit mas mapayapa. Ang huling Russian Emperador, Nicholas II (1894–1917), ay hindi nagawang, gayunpaman, upang maiwasan ang mga kaganapan ng mga Russian Revolution ng 1905 , na-trigger ng hindi matagumpay na mga Russo-Japanese War at ang demonstration insidente kilala bilang marugo Linggo . Ang pag-aalsa ay ilagay down, ngunit ang mga pamahalaan ay sapilitang upang payagan pangunahing reporma, kabilang ang pagbibigay ng kalayaan ng pananalita at pagpupulong , ang legalisasyon ng mga partidong pampolitika at ang pagbuo ng isang inihalal na pambatasan katawan, ang Estado Duma ng Russian Empire . [[Talaksan:Kustodiev The Bolshevik.jpg|left|thumb|Ang ''[[Bolshevik]]'' ni [[Boris Kustodiev]], isang representasyong biswal ng [[Himagsikang Ruso (1917)|Himagsikang Ruso]].]] Sa 1914 Russia ipinasok World War ko sa tugon sa Austria's deklarasyon ng digmaan sa Russia's ally Serbia , at lumaban sa maramihang mga fronts habang hiwalay sa kanyang Triple pinagkaintindihan alyado. Sa 1916 ang Brusilov Nakakasakit ng Russian Army nilipol ang mga militar ng Austria-Hungary halos ganap. Gayunman, ang mga naka-umiiral na mga pampublikong kawalan ng tiwala ng rehimen ay deepened sa pamamagitan ng pagsikat gastos ng digmaan, ang mataas na casualties , at ng mga alingawngaw ng corruption at pagtataksil. Ang lahat ng ito nabuo ang klima para sa mga Russian Revolution ng 1917 , natupad sa dalawang pangunahing mga gawa. Ang Pebrero Revolution sapilitang Nicholas II sa magbitiw sa tungkulin; siya at ang kanyang pamilya ay nabilanggo at mamaya naisakatuparan sa panahon ng Ruso Civil War . Ang monarkiya ay pinalitan ng isang nangangalog koalisyon ng mga partidong pampolitika na ipinahayag mismo ang Pansamantalang Pamahalaan . Isang alternatibong sosyalista pagtatatag umiiral sa tabi, ang Petrograd Sobyet , wielding kapangyarihan sa pamamagitan ng demokratikong inihalal na konseho ng manggagawa at magsasaka, na tinatawag na Soviets . Ang mga tuntunin ng mga bagong awtoridad lamang lala ang krisis sa bansa, sa halip ng paglutas ng mga ito. Sa kalaunan, sa Oktubre Revolution , sa pangunguna ni Bolshevik lider Vladimir Lenin , ginulo ang Pansamantalang Pamahalaan at nilikha mundo unang mga sosyalistang estado . === Rusyang Sobyet === {{main|Unyong Sobyet|Kasaysayan ng Unyong Sobyet|Russian SFSR}} Kasunod ng Oktubre Revolution, isang civil war Nasira out sa pagitan ng mga kontra-rebolusyonaryong kilusan White at ang bagong rehimen sa kanyang Red Army . Russia nawala ang kanyang Ukrainian, Polish, Baltic, at Finnish teritoryo sa pamamagitan ng pagpirma sa Treaty ng Brest-Litovsk na concluded labanan sa Central Powers sa World War I. Ang magkakatulad kapangyarihan inilunsad ng isang hindi matagumpay militar interbensiyon sa suporta ng mga anti-Komunista ng pwersa, habang ang parehong ang mga Bolsheviks at White kilusan natupad sa mga kampanya ng deportations at executions laban sa bawat isa, ayon sa pagkakabanggit kilala bilang ang Red Terror at White Terror . Sa pagtatapos ng digmaang sibil ang Russian ekonomiya at imprastraktura ay mabigat na nasira. Milyun-milyong naging White émigrés ,<ref>[http://books.google.com/books?id=uUsLAAAAIAAJ&pg=PA3 Transactions of the American Philosophical Society]. James E. Hassell (1991). p.3. ISBN 0-87169-817-X</ref> at ang Povolzhye gutom inaangkin 5 milyong mga biktima.<ref>[http://www.icrc.org/Web/Eng/siteeng0.nsf/html/5RFHJY Famine in Russia: the hidden horrors of 1921], International Committee of the Red Cross</ref> Ang Russian SFSR kasama ang tatlong iba pang mga Sobiyet republics nabuo ang Unyong Sobyet , o USSR, sa 30 Disyembre 1922. Sa labas ng 15 republics ng USSR , ang Russian SFSR ay ang pinakamalaking sa mga tuntunin ng laki, at paggawa ng up ng higit sa kalahati ng kabuuang populasyon USSR, dominado ng unyon para sa kanyang buong 69-taong kasaysayan; ang Unyong Sobyet ay madalas na tinutukoy sa, bagaman hindi tama, tulad ng Russia at ang kanyang mga tao bilang Russians. Sumusunod Lenin kamatayan 's sa 1924, si Joseph Stalin , ang isang inihalal General Secretary ng Partido Komunista , pinamamahalaang upang ilagay ang lahat ng mga grupo ng pagsalungat sa loob ng mga partido at pagsamasamahin marami kapangyarihan sa kanyang mga kamay. Leon Trotsky , ang mga pangunahing tagasulong ng rebolusyon mundo , ay desterado mula sa Unyong Sobyet noong 1929, at Stalin's ideya ng sosyalismo sa isang bansa ay naging ang pangunahing linya. Ang patuloy na panloob na pakikibaka sa mga Bolshevik party culminated sa ang Great purge , ang isang panahon ng repressions mass sa 1937–1938, kung saan daan-daang libo ng mga tao ay naisakatuparan, kabilang ang militar lider nahatulan sa coup d'état plots.<ref>Abbott Gleason (2009). "''[http://books.google.com/books?id=JyN0hlKcfTcC&pg=PA373&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false A Companion to Russian History]''". Wiley-Blackwell. p.373. ISBN 1-4051-3560-3</ref> Ang pamahalaan ay inilunsad ng isang binalak ekonomiya , industriyalisasyon sa kanayunan na higit sa lahat ng bansa, at kolektibisasyon ng agrikultura nito. Sa panahon na ito ng mabilis na pangkabuhayan at panlipunan ng milyon-milyong mga pagbabago ng mga tao got sa penal mga kampo ng paggawa ,<ref>Getty, Rittersporn, Zemskov. Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence. The American Historical Review, Vol. 98, No. 4 (Oct., 1993).</ref> kasama na ang maraming mga pampolitikang convicts, at milyon-milyon ay deportado at ipinatapon sa remote na lugar ng Unyong Sobyet.<ref>Getty, Rittersporn, Zemskov. Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence. The American Historical Review, Vol. 98, No. 4 (Oct., 1993), pp. 1017-1049</ref> Ang palampas kaguluhan ng mga bansa agrikultura, pinagsama sa malupit na mga patakaran ng estado at ng isang kawalan ng ulan, ang humantong sa gutom ng 1932–1933 .<ref>R.W. Davies, S.G. Wheatcroft (2004). ''The Years of Hunger: Soviet Agriculture, 1931–33''. pp. 401</ref> Gayunman, kahit na may isang mabigat na presyo, ang Unyong Sobyet ay transformed mula sa isang agraryo ekonomiya sa isang pangunahing pang-industriya planta ng elektrisidad sa isang maikling span ng panahon. Ang patakaran sa pagpapayapa ng Great Britain at France sa Hitler annexions s 'ng Ruhr , Austria at sa wakas ng Czechoslovakia pinalaki ng kapangyarihan ng Nazi Germany at maglagay ng isang pagbabanta ng digmaan sa Unyong Sobyet. Around sa parehong oras ang Aleman Reich allied na may ang Empire ng Japan , isang karibal ng USSR sa [[Malayong Silangan]] at isang bukas na kaaway sa Sobiyet-Japanese Border Wars sa 1938-39. Sa Agosto 1939, pagkatapos ng isa pang kabiguan ng pagtatangka upang magtatag ng isang kontra-Nasismo alyansa ng Britanya at Pransiya, ang Sobiyet pamahalaan sumang-ayon na tapusin ang Molotov-Ribbentrop Kasunduan sa Alemanya, pledging non-agresyon sa pagitan ng dalawang bansa at paghahati ng kanilang mga saklaw ng impluwensiya sa Silangang Europa . Habang Hitler conquered Poland, France at iba pang bansa na kumikilos sa iisang harap na sa simula ng World War II , ang USSR ay able sa build up ang kanyang militar at mabawi ang ilan sa mga dating teritoryo ng Russian Empire sa panahon ng Sobiyet paglusob ng Poland at ang Winter War . Sa 22 Hunyo 1941, Nazi Germany ang nakabasag non-agresyon kasunduan at lusubin ang Sobiyet Union sa mga pinakamalaking at pinaka malakas na puwersa sa paglusob ng tao ang kasaysayan,<ref>{{cite web|title=World War II|publisher=Encyclopædia Britannica|accessdate=9 Marso 2008|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/648813/World-War-II}}</ref> ang pagbubukas ng pinakamalaking teatro ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig . Bagaman ang Aleman hukbo ay nagkaroon ng mumunti tagumpay sa maagang bahagi, ang kanilang mga mabangis na pagsalakay ay pinatigil sa Labanan sa Moscow . Sa dakong huli sa mga Germans ay dealt pangunahing pagkatalo unang sa Battle ng Stalingrad sa taglamig ng 1942–43,<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/648813/World-War-II|publisher=Encyclopedia Britannica|accessdate=12 Marso 2008|title=The Allies' first decisive successes: Stalingrad and the German retreat, summer 1942–Pebrero 1943}}</ref> at pagkatapos ay sa Battle ng Kursk sa tag-init ng 1943. Isa pang Aleman kabiguan ay ang paglusob ng Leningrad , kung saan ang bayan ay lubos na blockaded sa lupain sa pagitan ng 1941–1944 sa pamamagitan ng Aleman at Finnish pwersa, paghihirap kagutuman at higit sa isang milyong mga pagkamatay, ngunit hindi kailanman isinusuko.<ref>[http://www.cambridge.org/uk/catalogue/catalogue.asp?isbn=0521863260 The Legacy of the Siege of Leningrad, 1941–1995]. Cambridge University Press.</ref> Sa ilalim ng Stalin's administrasyon at ang pamumuno ng tulad commanders bilang Georgy Zhukov at Konstantin Rokossovsky , Sobiyet pwersa kawan sa pamamagitan ng Silangang Europa sa 1944–45 at nakuha Berlin Mayo 1945. Sa Agosto 1945 ang Sobiyet Army ousted Hapon mula sa Tsina's Manchukuo at North Korea , ng kontribusyon sa mga kaalyado pagtatagumpay sa Japan. [[Talaksan:Gagarin in Sweden.jpg|thumb|upright|Unang tao sa kalawaan, si [[Yuri Gagarin]]]] 1941–1945 na panahon ng World War II ay kilala sa Russia bilang ang Great War Makabayan . Sa ganitong tunggalian, na kung saan kasama ang marami sa mga pinaka-nakamamatay na operasyon ng labanan sa tao ng kasaysayan, Sobiyet militar at sibilyan pagkamatay ay 10600000 at 15900000 ayon sa pagkakabanggit,<ref>{{Cite book|author=Erlikman, V.|title=Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik|year=2004|id=Note: Estimates for Soviet World War II casualties vary between sources|isbn=5931651071|publisher=Russkai︠a︡ panorama|location=Moskva}}</ref> accounting para sa mga tungkol sa isang third ng lahat ng World War II casualties . Ang Sobiyet ekonomiya at imprastraktura nagdusa napakalaking pagkawasak<ref>{{cite web|title=Reconstruction and Cold War|publisher=Library of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/12.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> ngunit ang Sobiyet Union lumitaw bilang isang kinikilala superpower . Ang Red Army abala Silangang Europa pagkatapos ng digmaan, kabilang ang East Germany . Dependent sosyalista na pamahalaan ay naka-install sa pagkakaisa Eastern estado satellite. Pagiging mundo ikalawang ang nuclear weapons kapangyarihan , ang USSR itinatag ang [[Kasunduan ng Varsovia]] at pumasok sa isang pakikibaka para sa pandaigdigang dominasyon sa Estados Unidos at NATO , na kung saan ay naging kilala bilang ang Cold War . Ang Unyong Sobyet na-export nito Komunista ideolohiya sa bagong nabuo Republika ng Tsina at Hilagang Korea , at mamaya sa Cuba at maraming iba pang mga bansa. Makabuluhang halaga ng mga Sobyet na yaman ay inilalaan sa aid sa iba pang mga sosyalistang estado.<ref>[http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0391%29 Foreign trade] from ''A Country Study: Soviet Union (Former)''. [[Library of Congress Country Studies]] project.</ref> Pagkatapos Stalin kamatayan 's at sa isang maikling panahon ng kolektibong patakaran, ang isang bagong lider Nikita Khrushchev denunsiyado ang mga uri ng pagsamba ng pagkatao ng Stalin at inilunsad ang mga patakaran ng mga de-Stalinization . Penal ng paggawa na sistema ay nagbago at maraming-marami sa mga bilanggo pinakawalan;<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,916205-2,00.html|work=TIME|accessdate=1 Agosto 2008|title=Great Escapes from the Gulag|date=5 Hunyo 1978|archive-date=26 Hunyo 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090626002132/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,916205-2,00.html|url-status=dead}}</ref> ang pangkalahatang kadalian ng mga patakaran ng mga mapanupil na naging kilala bilang mamaya Khruschev pagkatunaw . Sa parehong panahon, tensions sa Estados Unidos heightened kapag ang dalawang rivals clashed sa paglawak ng US missiles Jupiter sa Turkey at Sobiyet missiles sa Cuba . [[Talaksan:Mir on 12 June 1998edit1.jpg|left|thumb|Ang [[estasyong pangkalawaan]] ng Sobyet at Ruso na [[Mir]]]] Sa 1957 ang Sobiyet Union inilunsad mundo unang mga artipisyal na satellite , Sputnik 1 , ganito ang simula ng Space Age . Russian kosmonawt Yuri Gagarin ang naging unang tao sa orbita ang Earth sakay Vostok 1 pinapatakbo ng tao spacecraft sa 12 Abril 1961 . Mga sumusunod na ang ousting ng Khrushchev, isa pang panahon ng kolektibong tuntunin ensued, hanggang Leonid Brezhnev ay naging mga lider. Kosygin reporma , na naglalayong sa bahagyang desentralisasyon ng Sobiyet ekonomiya at paglilipat ng diin mula sa mabigat na industriya at armas sa liwanag industriya at mga consumer kalakal , ay stifled sa pamamagitan ng ang konserbatibo Komunista pamumuno. Ang panahon ng 1970s at unang bahagi ng 1980s ay naging kilala bilang Brezhnev pagwawalang-kilos . Sa 1979 ang Sobiyet pwersa ipinasok Afghanistan sa kahilingan ng kanyang mga komunista na pamahalaan. Ang pananakop pinatuyo ekonomiyang mga resources at dragged sa pagkamit nang walang makabuluhang pampolitika resulta. Huli ang Sobiyet Army ay nakuha mula sa Afghanistan sa 1989 dahil sa pagsalungat internasyonal, persistent anti-Sobyet gerilya digma (pinahusay na sa pamamagitan ng US), at isang kakulangan ng suporta mula sa Sobiyet mamamayan. Mula 1985 pataas, ang huling Sobiyet lider Mikhail Gorbachev ang nagpasimula ng mga patakaran ng glasnost (pagkabukas ng isip) at perestroika (restructuring) sa isang pagtatangka na gawing makabago ang mga bansa at gumawa ito ng mas demokratiko . Gayunman, ito ang humantong sa tumaas ng malakas na makabayan at separatista kilusan. Bago sa 1991, ang Sobiyet ekonomiya ay ang pangalawang pinakamalaking sa mundo,<ref>{{cite web|url=http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact90/world12.txt|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|accessdate=9 Marso 2008|title=1990 CIA World Factbook|archive-date=27 Abril 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110427053700/http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact90/world12.txt|url-status=dead}}</ref> ngunit sa panahon ng kanyang huling taon na ito ay nagdadalamhati sa pamamagitan ng shortages ng mga bilihin sa mga tindahan ng groseri, malaking budget deficits at paputok paglago sa pera supply humahantong sa pagpintog.<ref>{{cite web|url=http://www.photius.com/countries/russia/economy/russia_economy_unforeseen_results_o~1315.html|title=Russia Unforeseen Results of Reform|publisher=The Library of Congress Country Studies; CIA World Factbook|accessdate=10 Marso 2008}}</ref> Sa Agosto 1991, isang hindi matagumpay na mga militar pagtatagumpay , itinuro laban Gorbachev at naglalayong pagpepreserba ng Unyong Sobyet, sa halip na humantong sa pagbagsak nito at sa katapusan ng sosyalistang tuntunin. Ang USSR ay nahati sa 15 post-Sobiyet estado sa Disyembre 1991. === Pederasyong Rusya === {{main|Kasaysayan ng Rusya pagatapos ng Unyong Sobyet}} Boris Yeltsin ay inihalal ang Presidente ng Russia sa Hunyo 1991, sa unang direktang halalan sa Rusong kasaysayan. Sa panahon at pagkatapos ng Sobyet paghiwalay, wide-ranging reporma kabilang pribatisasyon at merkado at kalakalan liberalisasyon ay pagiging nagtangka,<ref name=OECD/> kasama na ang mga radikal na pagbabago kasama ang mga linya ng " shock therapy "bilang inirerekomenda ng Estados Unidos at Pandaigdigang Pondong Fund .<ref>{{Cite news|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F0CEED91F39F932A15751C1A965958260|title= U.S. is abandoning 'shock therapy' for the Russians|author=Sciolino, E.|work=The New York Times|accessdate=20 Enero 2008|date=21 Disyembre 1993}}</ref> Lahat ito ay nagdulot ng isang malaking krisis ekonomiya, characterized sa pamamagitan ng 50% tanggihan ng parehong GDP at pang-industriya na output sa pagitan ng 1990-1995.<ref name=OECD/><ref>{{cite web|title=Russia: Economic Conditions in Mid-1996|publisher=Library of Congress|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%20%28DOCID+ru0119%29}}</ref> Pribatisasyon ang higit sa lahat shifted control ng negosyo mula sa mga ahensiya ng estado sa mga indibidwal na may koneksiyon sa loob sa sistema ng pamahalaan. Marami sa mga bagong mayaman businesspeople kinuha bilyong sa cash at ari-arian sa labas ng bansa sa isang malaking flight capital .<ref>{{cite web|title=Russia: Clawing Its Way Back to Life (int'l edition)|work=BusinessWeek|url=http://www.businessweek.com/1999/99_48/b3657252.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang depression ng estado at ekonomiya ang humantong sa pagbagsak ng mga serbisyong panlipunan; ang kapanganakan rate plummeted habang ang kamatayan rate skyrocketed. Milyun-milyong plunged sa kahirapan, mula sa 1.5% na antas ng kahirapan sa huli Sobiyet panahon, sa 39-49% sa pamamagitan ng kalagitnaan ng 1993.<ref name=worldbank>{{Cite book|author=Branko Milanovic|title=Income, Inequality, and Poverty During the Transformation from Planned to Market Economy|publisher=The World Bank|year=1998|pages=186–189}}</ref> Ang 1990s nakita matinding corruption at kawalan ng batas, tumaas ng kriminal gangs at marahas na krimen.<ref>{{Cite journal|author=Jason Bush|title=What's Behind Russia's Crime Wave?|journal=BusinessWeek Journal|date=19 Oktubre 2006|url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/oct2006/gb20061019_110749_page_2.htm}}</ref> Ang 1990s ay plagued sa pamamagitan ng armadong conflicts sa Northern Kukasus , parehong lokal na etniko skirmishes at separatista Islamist insurrections. Dahil ang Chechen separatists ay ipinahayag pagsasarili sa maagang 1990s, isang paulit-ulit digmaan gerilya ay lumaban sa pagitan ng mga rebeldeng grupo at ang mga Ruso militar. Terorista na atake laban sa mga sibilyan natupad sa pamamagitan ng separatists, karamihan sa kapansin-pansin ang mga drama prenda Moscow krisis at Beslan paaralan pagkubkob , dulot ng daan-daang mga pagkamatay at hinila sa buong mundo ng pansin. Russia kinuha up ang responsibilidad para sa pag-aayos ng panlabas na utang sa USSR, kahit na populasyon nito na binubuo lamang ng kalahati ng populasyon ng USSR sa panahon ng bisa nito.<ref>{{cite web|title=Russia pays off USSR’s entire debt, sets to become crediting country|publisher=Pravda.ru|url=http://english.pravda.ru/russia/economics/22-08-2006/84038-paris-club-0|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Mataas na badyet deficits na sanhi ng 1998 Russian pinansiyal na krisis<ref>{{cite web|url=http://www.iie.com/publications/papers/aslund0108.pdf|title=Russia's Capitalist Revolution|author=Aslund A|accessdate=28 Marso 2008|format=PDF|archive-date=4 Marso 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304030126/http://www.iie.com/publications/papers/aslund0108.pdf|url-status=dead}}</ref> at nagdulot sa karagdagang GDP tanggihan.<ref name=OECD>{{cite web|title=Russian Federation|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)|url=http://www.oecd.org/dataoecd/7/50/2452793.pdf|accessdate=24 Pebrero 2008|format=PDF}}</ref> Sa 31 Disyembre 1999 Pangulong Yeltsin nagbitiw, namimigay ng post sa mga kamakailan takdang Punong Ministro, Vladimir Putin , na pagkatapos ay won ang 2000 presidential election . Putin bigti ang Chechen insurgency , kahit manaka-naka pa rin karahasan ay nangyayari sa buong Northern Kukasus. Mataas na presyo ng langis at sa una mahina pera kasunod ng pagtaas ng domestic, consumption demand at pamumuhunan ay nakatulong sa ekonomiya ang maging para sa siyam na tuwid taon, ang pagpapabuti ng mga pamantayan ng pamumuhay at pagtaas ng Russia's impluwensiya sa entablado mundo. Habang ang maraming mga reporma na ginawa sa panahon ng Putin pagkapangulo ay karaniwang criticized sa pamamagitan ng Western bansa bilang un-demokratiko,<ref>{{cite web|author=Treisman, D|title=Is Russia's Experiment with Democracy Over?|url=http://www.international.ucla.edu/article.asp?parentid=16294|publisher=UCLA International Institute|accessdate=31 Disyembre 2007}}</ref> Putin's pamumuno sa pagbabalik ng ayos, katatagan, at progreso ay may won kanya lakit popularity sa Rusya.<ref>{{Cite news|author=Stone, N|title=No wonder they like Putin|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/guest_contributors/article2994651.ece|work=The Times|location=UK|accessdate=31 Disyembre 2007|location=London|date=4 Disyembre 2007}}</ref> On 2 Marso 2008, Dmitry Medvedev ay inihalal Pangulo ng Russia , habang Putin naging Punong Ministro . == Pamahalaan at Pulitika == === Pandaigdigang Ugnayan === === Militar === [[Talaksan:Sukhoi T-50 (PAK FA) 52 blue (8730377442).jpg|thumb|226x226px|Sukhoi PAK FA T-50 ng hukbong himpapawid ng Rusya]]Ang Sandatahang Lakas ng Rusya ay nahahati sa Hukbong lupa, Hukbong dagat at Hukbong himpapawid. Mayroon ding tatlong sangay ang sandatahan ng Rusya, ang "Strategic missile troops, Aerospace defence forces at Airborne troops". Noong 2006, ang militar ng Rusya ay mayroong 1.037 milyong tauhan na nasa serbisyo. Ang Rusya ang may pinakamaraming armas nukleyar sa buong mundo at ito ang pangalawang may pinakamalaking plota ng "ballistic missile submarines" at ito lang, maliban sa Estados Unidos, ang may modernong "strategic bomber force", at ang hukbong dagat at himpapawid nito ay isa sa mga pinakamalalaki sa mundo. [[Talaksan:Kuznecov big.jpg|thumb|Aircraft carrier na "Admiral kuznetsov" ng hukbong dagat ng Rusya]] === Pagkakahati === {{Talaan ng mga territoryong pampangasiwaan|Q159}} == Demograpiya == <div style="font-size: 90%"> {| class="wikitable" style="border:1px black; float:left; margin-left:1em;" ! style="background:#F99;" colspan="2"|Ethnic composition (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|title=Russian Census of 2002|work=4.1. National composition of population|publisher=Federal State Statistics Service|accessdate=2008-01-16|archive-date=2011-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719233704/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|url-status=dead}}</ref> |- |[[Ruso]]||79.8% |- |[[Tatars]]||3.8% |- |[[Ukrainians]]||2.0% |- |[[Bashkirs]]||1.2% |- |[[Chuvash people|Chuvash]]||1.1% |- |[[Chechen people|Chechen]]||0.9% |- |[[Armenians]]||0.8% |- |Iba/hindi pangunahin||10.4% |} </div> [[Talaksan:Population of Russia.PNG|thumb|Populasyon (sa milyon) noong 1950–1991 ng [[Russian SFSR]] sa [[USSR]], 1991&nbsp;– 1 Enero 2010 ng Pederasyong Ruso.]] Bumubuo ang mga etnikong Ruso sa 79.8% ng populasyon ng bansa, gayunpaman ang Russian Federation ay tahanan din sa ilang mga pangkat-minorya. Sa kabuuan, 160 iba't ibang mga iba pang mga grupo ng etniko at katutubong mamamayan nakatira sa loob ng kanyang hangganan.<ref name=ethnicgroups>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php Ethnic groups in Russia], 2002 census, Demoscope Weekly. Retrieved 5 Pebrero 2009.</ref> Bagaman Russia's populasyon ay medyo malaki, nito densidad ay mababa dahil sa ang malaking sukat ng bansa. Populasyon ay densest sa European Russia , malapit sa Yural Mountains , at sa timog-kanluran Siberya . 73% ng mga buhay ng populasyon sa urban na lugar habang 27% sa kanayunan na iyan.<ref>{{cite web|title=Resident population|publisher=[[Rosstat]]|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=3 Marso 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120303135317/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|url-status=dead}}</ref> Ang kabuuang populasyon ay 141,927,297 tao bilang ng 1 Enero 2010. Russian populasyon masakitin sa 148,689,000 sa 1991, lamang bago ang pagkalansag ng Unyong Sobyet . Ito ay nagsimula sa karanasan ng isang sunud tanggihan simula sa kalagitnaan ng 90s-.<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/russia/29.htm|publisher=Library of Congress|title=Demographics|accessdate=16 Enero 2008}}</ref> Ang tanggihan ay pinabagal sa malapit sa pagwawalang-kilos sa mga nakaraang taon dahil sa nabawasan ang mga rate ng kamatayan , nadagdagan ang mga rate ng kapanganakan at nadagdagan immigration .<ref name=gks/> Sa 2009 Russia naitala taunang populasyon paglago sa unang pagkakataon sa 15 taon, na may kabuuang paglago ng 10,500.<ref name=gks>[http://www.gks.ru/free_doc/2010/demo/dem-sit-09.doc Modern demographics of Russia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101217150324/http://www.gks.ru/free_doc/2010/demo/dem-sit-09.doc |date=2010-12-17 }} by [[Rosstat]]. Retrieved on 5 Oktubre 2010</ref> 279,906 migranteng dumating sa Russian Federation sa parehong taon, na kung saan 93% dumating mula sa CIS bansa.<ref name=gks/> Ang bilang ng Russian emigrants steadily tinanggihan mula sa 359,000 sa 2000 sa 32,000 sa 2009.<ref name=gks/> Mayroon ding isang tinatayang 10 milyong mga iligal na dayuhan mula sa ex-Sobiyet estado sa Rusya.<ref>{{cite web|title=Russia cracking down on illegal migrants|work=International Herald Tribune|date=15 Enero 2007|url=http://www.iht.com/articles/2007/01/15/news/migrate.php|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080915210918/http://www.iht.com/articles/2007/01/15/news/migrate.php|archivedate=2008-09-15|access-date=2010-11-02|url-status=live}}</ref> halos 116,000,000 etniko Russians nakatira sa Russia [108] at tungkol sa 20 milyong mga mas mabuhay sa iba pang mga dating republics ng Sobiyet Union, <ref>[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article728982.ece Putin tries to lure millions of Russian expats home] Times Online. 9 Pebrero 2006.</ref> halos lahat sa Ukraine at Kazakhstan .<ref>[http://books.google.com/books?id=YLeAxHLmgR8C&pg=PA15 Migrant resettlement in the Russian federation: reconstructing 'homes' and 'homelands'] by Moya Flynn (1994). p.15. ISBN 1-84331-117-8</ref> Ang Saligang Batas ng Russian garantiya libre, unibersal na pangkalusugang pag-aalaga para sa lahat ng mga mamamayan.<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work=Article 41|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-03.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa pagsasanay, gayunman, ang libreng pangangalaga ng kalusugan ay bahagyang restricted dahil sa propiska rehimen.<ref>{{cite web|title=Russian ombudsman about propiska restrictions in modern Russia|url=http://www.newsru.com/russia/06jun2007/lukin.html|accessdate=23 Hulyo 2008}}</ref> Habang Russia ay may higit pang mga manggagamot, mga ospital, at pangangalaga ng kalusugan manggagawa kaysa sa halos lahat ng anumang iba pang mga bansa sa mundo sa isang per capita na batayan,<ref>{{cite web|title=Healthcare in Russia&nbsp;— Don’t Play Russian Roulette|publisher=justlanded.com|url=http://www.justlanded.com/english/Russia/Articles/Health/Healthcare-in-Russia|accessdate=03 Oktubre 2010}}</ref> dahil sa ang pagbagsak ng Unyong Sobyet ang kalusugan ng mga Russian populasyon ay tinanggihan ang malaki bilang resulta ng panlipunan, ekonomiya, at pamumuhay pagbabago;<ref>{{Cite news|author=Leonard, W R|title=Declining growth status of indigenous Siberian children in post-Soviet Russia|month=April|year=2002|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3659/is_200204/ai_n9037764|accessdate=27 Disyembre 2007|work=Human Biology}}</ref> ang takbo ay mababaligtad lamang sa mga nagdaang taon, na may average na buhay pag-asa sa pagkakaroon ng nadagdagan 2.4 na taon para sa lalaki at 1.4 na taon para sa mga babae sa pagitan ng 2006-09.<ref name=gks/> Bilang ng 2009, ang average na asa sa buhay sa Russia ay 62.77 mga taon para sa lalaki at 74.67 mga taon para sa mga babae.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/demo26.xls Russian life expectancy figures] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150321150842/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/demo26.xls |date=2015-03-21 }} [[Rosstat]]. Retrieved on 21 Agosto 2010</ref> Ang pinakamalaking factor ng kontribusyon sa mga medyo mababa ang lalaki sa buhay asa para sa lalaki ay isang mataas na rate ng dami ng namamatay sa mga nagtatrabaho-edad lalaki mula mahahadlangan nagiging sanhi ng (halimbawa, alak paglalason, paninigarilyo, ang trapiko aksidente, marahas na krimen).<ref name=gks/> Bilang resulta ng mga malalaking pagkakaiba ng kasarian sa buhay at pag-asa dahil sa mga pangmatagalang epekto ng mataas na casualties sa World War II, ang kasarian liblib nananatiling sa araw na ito at may mga 0.859 lalaki sa bawat babae. Russia's kapanganakan-rate ay mas mataas kaysa sa karamihan sa European bansa (12.4 births sa bawat 1000 na mga tao sa 2008<ref name=gks/> kumpara sa mga European average Union ng 9.90 per 1000),<ref>{{cite web|last=The World Factbook|title=Rank Order—Birth rate|publisher=Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html|accessdate=25 Abril 2009|archive-date=10 Marso 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6F0FiNNzQ?url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html|url-status=dead}}</ref> habang ang kamatayan rate ay malaki mas mataas na (sa 2009, Russia's kamatayan rate ay 14.2 per 1000 mga tao<ref name=gks/> kumpara sa mga EU average ng 10.28 per 1000).<ref>{{cite web|last=The World Factbook|title=Rank Order—Death rate|publisher=Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2066rank.html|accessdate=25 Abril 2009|archive-date=28 Pebrero 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180228071330/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2066rank.html|url-status=dead}}</ref> Subalit, ang Russian Ministry of Health at Social Affairs hinuhulaan na sa pamamagitan ng 2011 ang kamatayan rate ay katumbas ng kapanganakan rate dahil sa pagtaas sa pagkamayabong at tanggihan sa dami ng namamatay.<ref>{{cite web|url=http://en.rian.ru/russia/20080123/97616414.html|title=Russia's birth, mortality rates to equal by 2011–ministry|publisher=RIA Novosti|accessdate=10 Pebrero 2008|archive-date=8 Pebrero 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080208160909/http://en.rian.ru/russia/20080123/97616414.html|url-status=dead}}</ref> Ang pamahalaan ay pagpapatupad ng isang bilang ng mga programa na dinisenyo upang taasan ang kapanganakan rate at makakuha ng mas maraming mga migrante. Buwanang bata support bayad ay lambal, at ng isang isang-beses na pagbabayad ng 250,000 Rubles (sa paligid ng US $ 10,000) ay inaalok sa mga kababaihan na nagkaroon ng isang pangalawang anak mula noong 2007.<ref>{{cite web|title=Country Profile: Russia|publisher=[[Library of Congress]]—Federal Research Division|month=October|year=2006|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Russia.pdf|accessdate=27 Disyembre 2007|format=PDF}}</ref> Sa 2009 Russia nakita ang pinakamataas na rate ng kapanganakan dahil sa ang pagbagsak ng USSR .<ref name=gks/><ref>[http://demoscope.ru/weekly/ias/ias05.php?tim=0&cou=26&terr=1&ind=26&Submit=OK Russian birth rates 1950-2008] Demoscope Weekly. Retrieved October, 2010.</ref> === Mga pinakamalaking lungsod === {{Mga pinakamalaking lungsod ng Rusya}} === Wika === [[Talaksan:Russian language status and proficiency in the World.svg|250px|thumb|Mga bansa na kung saan ang [[Wikang Ruso]] ay sinasalita.]] Russia's 160 grupo ng etniko magsalita ng ilang 100 mga wika. Ayon sa 2002 census, 142,600,000 tao magsalita Ruso, na sinusundan ng [[Wikang Tartaro|Tartaro]] na may 5,300,000 at [[Wikang Ukranyo|Ukranyo]] na may 1,800,000 mga nagsasalita.<ref>{{cite web|url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|title=Russian Census of 2002|work=4.3. Population by nationalities and knowledge of Russian; 4.4. Spreading of knowledge of languages (except Russian)|publisher=[[Rosstat]]|accessdate=16 Enero 2008|archive-date=19 Hulyo 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719233704/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|url-status=dead}}</ref> Ruso ay ang tanging opisyal ng estado na wika, ngunit ang Saligang Batas ay nagbibigay sa mga indibidwal na republics ang karapatan upang gumawa ng kanilang mga katutubong wika ng mga co-opisyal na susunod sa Ruso.<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work= (Article 68, §2)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-04.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa kabila ng kanyang malawak na pagpapakalat, ang wikang Ruso ay magkakatulad sa buong Russia. Ruso ay ang pinaka heograpiya kalat na kalat na wika ng Eurasia at ang pinaka-tinatanggap sinalita [[Mga wikang Eslabo|Eslabo wika]].<ref>{{cite web|title=Russian|publisher=University of Toronto|url=http://learn.utoronto.ca/Page625.aspx|accessdate=27 Disyembre 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070106002617/http://learn.utoronto.ca/Page625.aspx|archivedate=2007-01-06|url-status=dead}}</ref> Ito aari sa mga [[Mga wikang Indo-Europeo|Indo-Europeong wika pamilya]] at ito ay isa sa mga buhay na mga miyembro ng Silangang Eslabo wika; ang iba sa pagiging [[Wikang Belarusiano|Belarusiano]] at Ukrainian (at marahil Rusyn). Nakasulat na mga halimbawa ng Old East Eslabo (Old Russian) ay Bakit napunta doon mula sa 10 pataas na siglo.<ref>[http://www.foreigntranslations.com/page-content.cfm/page/russian-language Russian Language History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101029193202/http://foreigntranslations.com/page-content.cfm/page/russian-language |date=2010-10-29 }} foreigntranslations.com</ref> Ang Russian Language Center sabi ng isang kapat ng's pang-agham panitikan sa mundo ay na-publish sa Russian.<ref name=lomonosov>{{cite web|title=Russian language course|publisher=Russian Language Centre, Moscow State University|url=http://www.rlcentre.com/russian-language-course.shtml|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2016-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20160205074901/http://rlcentre.com/russian-language-course.shtml|url-status=dead}}</ref> ay din ito apply bilang isang paraan ng coding at imbakan ng pandaigdig-60-70% kaalaman ng lahat ng impormasyon sa mundo ay na-publish sa Ingles at Russian wika.<ref name=lomonosov/> Russian ay isa sa anim na opisyal na wika ng UN .<ref>{{cite web|last=Poser|first=Bill|url=http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/000854.html|title=The languages of the UN|publisher=Itre.cis.upenn.edu|date=2004-05-05|accessdate=2010-10-29}}</ref> === Relihiyon === Kristiyanismo , Islam , Budhismo at Hudaismo ay Russia's tradisyunal na relihiyon, legal ang isang bahagi ng Russia's "makasaysayang pamana".<ref>{{Cite book|author=Bell, I|title=Eastern Europe, Russia and Central Asia|url=http://books.google.com/?id=EPP3ti4hysUC&pg=PA47|accessdate=27 Disyembre 2007|isbn=9781857431377|year=2002}}</ref> Mga Pagtatantya ng mga mananampalataya malawak magpaiba-iba sa mga pinagkukunan, at ilang mga ulat ilagay ang bilang ng mga di-mananampalataya sa Rusya sa 16-48% ng populasyon.<ref>{{Cite book|author=Zuckerman, P|title=Atheism: Contemporary Rates and Patterns, chapter in The Cambridge Companion to Atheism, ed. by Michael Martin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=}}</ref> Traced pabalik sa Christianization ng Kievan Rus ' sa 10 siglo, Russian pagsang-ayon sa kaugalian ay ang nangingibabaw na relihiyon sa bansa; humigit kumulang sa 100 milyong mamamayan isaalang-alang ang kanilang sarili Russian Ortodoksia Kristiyano.<ref>{{cite web|url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90196.htm|accessdate=8 Abril 2008|title=Russia}}</ref> 95% ng mga rehistradong parokya Orthodox nabibilang sa Russian Orthodox Church habang mayroong isang bilang ng mas maliit na Orthodox na Simbahan .<ref>{{cite web|title={{in lang|ru}} Сведения о религиозных организациях, зарегистрированных в Российской Федерации По данным Федеральной регистрационной службы|date=Disyembre 2006|url=http://www.religare.ru/article36302.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Subalit, ang karamihan ng Orthodox na mananampalataya hindi dumalo sa simbahan sa isang regular na batayan. Mas maliit Christian denominations tulad ng mga Katoliko, Armenian Gregorians , at iba't-ibang mga Protestante na umiiral. Pagtatantya ng bilang ng mga Muslim sa Russia range 7–9 sa 15-20000000.<ref>{{cite web|url=http://www.interfax-religion.com/?act=news&div=2869|publisher=Interfax|title=20Mln Muslims in Russia and mass conversion of ethnic Russians are myths—expert|accessdate=1 Abril 2008}}</ref> Gayundin may mga 3-4000000 Muslim migrante mula sa post-Sobiyet estado .<ref>{{cite web|title=Russia's Islamic rebirth adds tension|work=Financial Times|url=http://www.ft.com/cms/s/0/3f3fba2c-474f-11da-b8e5-00000e2511c8.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=21 Nobiyembre 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121232919/http://www.ft.com/cms/s/0/3f3fba2c-474f-11da-b8e5-00000e2511c8.html|url-status=dead}}</ref> Karamihan sa mga Muslim ang nakatira sa ang Volga-Yural rehiyon , pati na rin sa Kukasus, Moscow, Saint Petersburg at Western Siberia.<ref>{{Cite news|author=Mainville, M|title=Russia has a Muslim dilemma|work=Page A&nbsp;– 17|work=San Francisco Chronicle|date=19 Nobyembre 2006|url=http://sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2006/11/19/MNGJGMFUVG1.DTL|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Budhismo ay tradisyonal para sa tatlong rehiyon ng Russian Federation: Buryatia , Tuva , at Kalmykia . Ang ilang mga residente ng Siberya at Far Eastern rehiyon, tulad ng Yakutia at Chukotka , pagsasanay shamanist , panteista , at paganong ritwal, kasama ang mga pangunahing relihiyon. Pagtatalaga sa tungkulin sa relihiyon tumatagal ng lugar lalo na kasama etniko linya. Slavs ay lubha Orthodox Christian, Turko nagsasalita ay nakararami Muslim, at Mongolic bayan ay Buddhists.<ref>{{cite web|title=Russia::Religion|publisher=Encyclopædia Britannica Online|year=2007|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513251/Russia|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> === Edukasyon === [[Talaksan:Школа 1118 (Москва).jpg|thumb|Isang paaralan sa Moscow. Ang tore ng [[Moscow State University]] ay makikita sa distansiya.]] Russia ay may isang libreng edukasyon sistema garantisadong sa lahat ng mga mamamayan ng Saligang Batas,<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work= (Article 43 §1)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-03.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> subalit ang isang entry sa mas mataas na edukasyon ay mataas na competitive.<ref>{{cite web|author=Smolentseva, A|title=Bridging the Gap Between Higher and Secondary Education in Russia|url=http://www.bc.edu/bc_org/avp/soe/cihe/newsletter/News19/text13.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2007-11-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20071123162906/http://www.bc.edu/bc_org/avp/soe/cihe/newsletter/News19/text13.html|url-status=dead}}</ref> Bilang resulta ng malaki diin sa agham at teknolohiya sa edukasyon, medikal Russian, matematika, agham, Aerospace at pananaliksik ay karaniwang ng isang mataas na order.<ref>{{cite web|publisher=U.S. Department of State|title= Background Note: Russia|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3183.htm|accessdate=2 Enero 2008}}</ref> Since 1990 ang 11-taon ng pagsasanay paaralan ay nagpasimula. Edukasyon sa estado-owned sekundaryong paaralan ay libre; unang tersiyarya (university level) ang edukasyon ay libre sa reserbasyon: isang malaking share ng mga mag-aaral ay nakatala para sa full pay (maraming estado institusyon na nagsimula upang buksan pangkalakalan '' (commercial)'' na mga posisyon sa mga huling taon).<ref>{{cite web|title=Higher Education Institutions|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|publisher=[[Rosstat]]|accessdate=1 Enero 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080229005920/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|archivedate=2008-02-29|url-status=live}}</ref> Sa 2004&nbsp;ng estado sa paggastos para sa edukasyon amounted sa 3.6% ng GDP, o 13% ng pinagtibay na badyet ng estado.<ref>{{cite web|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001547/154743e.pdf|title=Education for All by 2015: will we make it? EFA global monitoring report, 2008|format=PDF|accessdate=27 Abril 2010}}</ref> Ang Gobyerno allocates pondo upang bayaran ang mga bayad sa tuition sa loob ng isang matatag quota o bilang ng mga mag-aaral para sa bawat institusyon ng estado. Sa mga mas mataas na institusyon ng edukasyon, mga mag-aaral ay binabayaran ng isang maliit na sahod at ibinigay na may libreng pabahay.<ref>{{cite web|title=Higher education structure|publisher=State University Higher School of Economics|url=http://www.hse.ru/lingua/en/rus-ed.html|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> == Ekonomiya == {{main|Ekonomiya ng Rusya}} Russia ay may isang merkado ekonomiya na may malaking natural resources, partikular ng langis at natural gas. Ito ay may mga 12th pinakamalaking ekonomiya sa mundo sa pamamagitan ng nominal GDP at ang 7th pinakamalaking sa pamamagitan ng pagbili ng kapangyarihan pagkakapareho (PPP). Dahil ang turn ng ika-21 siglo, ang mas mataas na domestic consumption at mas higit na kapanatagan sa politika ay may bolstered ekonomiyang paglago sa Rusya. Ang bansa natapos 2008 sa kanyang ikasiyam na tuwid na taon ng paglago, averaging 7% taun-taon. Paglago ay lalo na hinimok ng di-traded mga serbisyo at mga kalakal para sa mga domestic market, bilang laban sa langis o mineral bunutan at Exports.<ref name=cia/> Ang average na suweldo sa Rusya ay $ 640 bawat buwan sa unang bahagi ng 2008, up mula sa $ 80 sa 2000.<ref>{{cite web|title=Russians weigh an enigma with Putin’s protégé|publisher=MSNBC|url=http://www.msnbc.msn.com/id/24443419/|accessdate=9 Mayo 2008}}</ref> Humigit-kumulang 13.7% ng mga Russians nanirahan sa ibaba ang pambansang kahirapan linya sa 2010,<ref>{{cite web|publisher=The Moscow Times|title=Russia Is Getting Wealthier|url=http://www.themoscowtimes.com/opinion/article/russia-is-getting-wealthier/420731.html|date=2010-10-21}}</ref> makabuluhang down mula sa 40% sa 1998 sa ang pinakamasama ng mga post-Sobiyet pagbagsak.<ref name=worldbank/> Unemployment sa Russia ay sa 6% sa 2007, down mula sa tungkol sa 12.4% sa 1999.<ref>{{cite web|publisher=RIA Novosti|title=Russia's unemployment rate down 10% in 2007&nbsp;– report|url=http://en.rian.ru/russia/20080208/98724898.html|accessdate=9 Mayo 2008|archive-date=26 Hulyo 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130726213945/http://en.rian.ru/russia/20080208/98724898.html|url-status=dead}}</ref> Ang gitnang uri ay lumago mula lamang 8,000,000 katao sa 2,000-55000000 mga tao sa 2006.<ref>{{cite web|title=Russia: How Long Can The Fun Last?|work=BusinessWeek |url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/dec2006/gb20061207_520461.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> [[Talaksan:Russian economy since fall of Soviet Union.PNG|thumb|left|350px|Ang ekonomiya ng Rusya simula ng pagbasa ng Unyong Sobyet]] Langis, natural gas, metal, at kahoy na account para sa higit sa 80% ng Russian Exports sa ibang bansa.<ref name=cia/> Dahil sa 2003, gayunpaman, Exports ng mga likas na yaman na nagsimula decreasing sa pang-ekonomiyang kahalagahan ng mga panloob na merkado pinalakas masyado. Sa kabila ng mas mataas na presyo ng enerhiya, langis at gas lamang ng kontribusyon sa 5.7% ng Russia's GDP at pamahalaan ang hinuhulaan na ito ay drop sa 3.7% sa pamamagitan ng 2011.<ref>{{cite web|title=Russia fixed asset investment to reach $370 bln by 2010–Kudrin|publisher=RIA Novosti|url=http://en.rian.ru/business/20070921/80301609.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=4 Enero 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080104012742/http://en.rian.ru/business/20070921/80301609.html|url-status=dead}}</ref> Oil export kita pinapayagan Russia upang madagdagan ang kanyang mga banyagang Taglay mula sa $ 12000000000 sa 1999 sa $ 597,300,000,000 sa 1 Agosto 2008, ang ikatlong pinakamalaking dayuhang exchange Taglay sa mundo.<ref>{{cite web|url=http://www.cbr.ru/Eng/statistics/credit_statistics/print.asp?file=inter_res_08_e.htm|title=International Reserves of the Russian Federation in 2008|publisher=The Central Bank of the Russian Federation|accessdate=30 Hulyo 2008}}</ref> Ang macroeconomic patakaran sa ilalim ng Finance Minister Alexei Kudrin ay mabait at tunog, na may labis na kita sa pagiging naka-imbak sa pagpapapanatag Fund ng Russia .<ref name="euromoney">{{cite news|url=http://www.euromoney.com/Article/2683869/Kudrin-and-Fischer-honoured-by-Euromoney-at-IMFWorld.html|title=Kudrin and Fischer honoured by Euromoney and IMF/World Bank meetings in Washington|publisher=Euromoney|access-date=2010-11-04|archive-date=2011-04-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110428160206/http://www.euromoney.com/Article/2683869/Kudrin-and-Fischer-honoured-by-Euromoney-at-IMFWorld.html|url-status=dead}}</ref> Sa 2006, Russia gantihin karamihan ng kanyang dating napakalaking mga utang,<ref>{{cite web|title=Russia's foreign debt down 31.3% in Q3—finance ministry|publisher=RIA Novosti|url=http://en.rian.ru/russia/20061031/55272320.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=15 Pebrero 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/65T8o7rP6?url=http://en.rian.ru/russia/20061031/55272320.html|url-status=dead}}</ref> Aalis ito sa isa sa mga pinakamababang foreign utang sa gitna ng mga pangunahing ekonomiya .<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2079rank.html Debt - external] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190317104350/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2079rank.html |date=2019-03-17 }}, [[CIA World Factbook]]. Accessed on 22 Mayo 2010.</ref> Ang pagpapapanatag Fund nakatulong sa Russia upang lumabas mula sa pandaigdigang krisis sa pananalapi sa isang mas mahusay na marami estado kaysa sa maraming mga eksperto ay inaasahan.<ref name="euromoney"/> Ang isang mas simple, mas streamlined buwis code pinagtibay sa 2001 nabawasan ang mga buwis pasan sa mga tao at higit nadagdagan estado ng kita.<ref>{{Cite news|author=Tavernise, S|title=Russia Imposes Flat Tax on Income, and Its Coffers Swell|work=The New York Times|date=23 Marso 2002|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E01E0DC163BF930A15750C0A9649C8B63|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Russia ay may isang patag na buwis sa rate ng 13 bahagdan. Ito ranks ito bilang ang mga bansa sa ikalawang pinaka kaakit-akit na mga personal na buwis sa sistema para sa solong mga manager sa mundo matapos ang United Arab Emirates .<ref>{{cite web|title=Global personal taxation comparison survey–market rankings|publisher=Mercer (consulting firms)|url=http://www.mercer.com.au/pressrelease/details.htm?idContent=1287670|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2011-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20110427032348/http://www.mercer.com.au/pressrelease/details.htm?idContent=1287670|url-status=dead}}</ref> Ayon sa Bloomberg , Russia ay itinuturing din maagang ng karamihan sa iba pang mapagkukunan-mayaman na bansa sa kanyang ekonomiya, may isang mahabang tradisyon ng edukasyon, agham, at industriya.<ref>{{cite web|title=Russia: How Long Can The Fun Last?|work=BusinessWeek |url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/dec2006/gb20061207_520461_page_2.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang bansa ay may mas mataas na edukasyon graduates kaysa sa anumang iba pang mga bansa sa Europa.<ref>{{cite web|title=aneki rankings and records|publisher=UNESCO Institute for Statistics, UniCredit New Europe Research Network|url=http://www.aneki.com/students.html|accessdate=03 Oktubre 2010}}</ref> Ang pagpapaunlad ng ekonomiya ng bansa ay hindi pantay heograpiya sa Moscow rehiyon ng kontribusyon sa isang tunay malaki ibahagi ang's GDP. bansa ng <ref>[http://www.gks.ru/bgd/free/b01_19/IssWWW.exe/Stg/d000/vrp98-07.htm GRP by federal subjects of Russia, 1998-2007] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170805105125/http://www.gks.ru/bgd/free/b01_19/IssWWW.exe/Stg/d000/vrp98-07.htm |date=2017-08-05 }} {{in lang|ru}}</ref> Isa pang problema ay paggawa ng makabago ng infrastructure , pagtanda at hindi sapat na matapos ang taon ng pagiging pinababayaan sa 1990s; ang pamahalaan ay sinabi $ 1 trilyon ay invested sa pagpapaunlad ng imprastraktura sa pamamagitan ng 2020.<ref>{{cite web|url=http://en.rian.ru/russia/20070920/80058850.html|publisher=RIA Novosti|accessdate=31 Hulyo 2008|title=Russia to invest $1&nbsp;trillion in infrastructure by 2020&nbsp;– ministry|archive-date=28 Abril 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110428135337/http://en.rian.ru/russia/20070920/80058850.html|url-status=dead}}</ref> === Agrikultura === === Enerhiya === === Agham at Teknolohiya === === Transportasyon === == Kultura == === Tradisyon at Pagluluto === === Arkitektura === === Musika at Sayaw === === Literatura at Pilosopiya === === Pelikula, Animasyon at Medya === === Palaasan === === Pambansang Holiday at Simboliko === === Turismo === == Talababa == {{reflist|3}} == Tingnan din == * [[Mga birong Ruso]] == Mga kawing panlabas == {{Sister project links}} * {{dmoz|Regional/Europe/Russia}} ;Pamalahaan * [http://www.gov.ru/ Opisyal na Portal ng Pamahalaan ng Rusya] {{in lang|ru}} * [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-r/russia.html Puno ng estado at Miyembro ng Gabinete] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120926195007/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-r/russia.html |date=2012-09-26 }} * [http://en.rian.ru/ Russian News Agency Ria Novosti] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131003023821/http://en.rian.ru/ |date=2013-10-03 }} ;Pangkalahatang Impormasyon * {{CIA World Factbook link|rs|Russia}} * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/russia.htm Ang Rusya] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081022164202/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/russia.htm |date=2008-10-22 }} sa ''UCB Libraries GovPubs'' ;Iba * [http://www.waytorussia.net/WhatIsRussia/Intro.html Daan sa Rusya. Isang panimula sa Rusya at sa mga Ruso] * [http://rbth.ru/ Russia Beyond the Headlines] International news project about Russia {{Russia topics}} {{Template group |title=[[Talaksan:Gnome-globe.svg|25px]]{{nbsp}}Geographic locale |list = {{Countries of Europe}} {{Countries of Asia}} {{Countries bordering the Baltic Sea}} {{Countries bordering the Black Sea}} {{Countries bordering the Caspian Sea}} }} {{Template group |title=International organisations |list = {{Commonwealth of Independent States (CIS)|state=collapsed}} {{Council of Europe}} {{G8 nations}} {{BRIC}} {{UN Security Council|state=collapsed}} {{APEC}} {{Organization of the Black Sea Economic Cooperation (BSEC)}} {{Shanghai Cooperation Organisation}} {{Eurasian Economic Community (EURASEC)}} {{Slavic-speaking nations}} {{Quartet on the Middle East|state=collapsed}} }} {{Mga Subdibisyon ng Rusya}} [[Kategorya:Rusya| ]] [[Kategorya:Mga bansa sa Asya]] [[Kategorya:Mga bansa sa Europa]] r4w7phdr26d4grlf2zcgxckptil5jvu 1961699 1961678 2022-08-09T08:46:43Z Senior Forte 115868 wikitext text/x-wiki {{Infobox country | conventional_long_name = Pederasyong Ruso | common_name = Rusya | native_name = {{native name|ru|Российская Федерация}}<br/>{{small|{{transl|ru|Rossiyskaya Federatsiya}}}} | image_flag = Flag of Russia.svg | image_coat = Coat of Arms of the Russian Federation.svg | anthem = {{lang|ru|Государственный гимн<br/>Российской Федерации}}<br />{{transliteration|ru|[[Gosudarstvennyy gimn Rossiyskoy Federatsii]]}}<br />"Awiting Pang-estado ng Pederasyong Ruso"<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">{{center|[[File:National Anthem of Russia (2000), instrumental, one verse.ogg]]}}</div> | image_map = Russian Federation (orthographic projection) - Crimea disputed.svg | map_width = 250px | map_caption = Lupaing saklaw ng Pederasyong Ruso sa lunting maitim, kasama ang mga teritoryong pinagtatalunan sa lunting mapusyaw. | capital = [[Mosku]] | coordinates = {{Coord|55|45|21|N|37|37|02|E|type:city}} | largest_city = [[Mosku]] | languages_type = Wikang opisyal<br />{{nobold|at pambansa}} | languages = [[Wikang Ruso|Ruso]] | ethnic_groups = {{unbulleted list | 80.9% [[Russians|Russian]] | 3.9% [[Tatars|Tatar]] | 1.4% [[Ukrainians in Russia|Ukrainian]] | 1.1% [[Bashkirs|Bashkir]] | 1.0% [[Chuvash people|Chuvash]] | 1.0% [[Chechens|Chechen]] | 10.7% [[Ethnic groups in Russia|Others]] }} | ethnic_groups_year = 2010 | demonym = Ruso | government_type = Republikang pederal at semipresidensyal sa ilalim ng isang sentralisadong awtoritaryong pamahalaan | leader_title1 = [[President of Russia|President]] | leader_name1 = [[Vladimir Putin]] | leader_title2 = [[Prime Minister of Russia|Prime Minister]] | leader_name2 = [[Mikhail Mishustin]] | leader_title3 = [[Chairman of the Federation Council (Russia)|Speaker of the<br />Federation Council]] | leader_name3 = [[Valentina Matviyenko]] | leader_title4 = [[Chairman of the State Duma|Speaker of the<br />State Duma]] | leader_name4 = [[Vyacheslav Volodin]] | leader_title5 = [[Chief Justice of the Russian Federation|Chief Justice]] | leader_name5 = [[Vyacheslav Mikhailovich Lebedev|Vyacheslav Lebedev]] | legislature = [[Federal Assembly (Russia)|Federal Assembly]] | upper_house = [[Federation Council (Russia)|Federation Council]] | lower_house = [[State Duma]] | sovereignty_type = [[History of Russia|Formation]] | established_event1 = {{nowrap|[[Kievan Rus']]}} | established_date1 = 879 | established_event2 = {{nowrap|[[Vladimir-Suzdal]]}} | established_date2 = 1157 | established_event3 = [[Grand Duchy of Moscow|Grand Duchy of<br>Moscow]] | established_date3 = 1263 | established_event4 = [[Tsardom of Russia]] | established_date4 = 16 January 1547 | established_event5 = [[Russian Empire]] | established_date5 = 2 November 1721 | established_event6 = {{nowrap|[[February Revolution|Monarchy abolished]]}} | established_date6 = 15 March 1917 | established_event7 = {{nowrap|[[Soviet Union]]}} | established_date7 = 30 December 1922 | established_event8 = [[Declaration of State Sovereignty of the Russian Soviet Federative Socialist Republic|Declaration of State<br>Sovereignty]] | established_date8 = 12 June 1990 | established_event9 = {{nowrap|[[Belovezha Accords|Russian Federation]]}} | established_date9 = 12 December 1991 | established_event10 = [[Constitution of Russia|Current constitution]] | established_date10 = 12 December 1993 | established_event11 = [[Union State|Union State formed]] | established_date11 = 8 December 1999 | established_event12 = [[Republic of Crimea|Crimea]] [[Annexation of Crimea by the Russian Federation|annexed]] | established_date12 = 18 March 2014 | area_km2 = 17098246 | area_footnote = <ref>{{cite web |url=https://unstats.un.org/unsd/publications/pocketbook/files/world-stats-pocketbook-2016.pdf#page=182 |title=World Statistics Pocketbook 2016 edition |publisher=United Nations Department of Economic and Social Affairs. Statistics Division |access-date=24 April 2018}}</ref> 17,125,191 km² {{small|(including [[Crimea]])}}<ref>{{cite web |url=https://rosreestr.ru/upload/Doc/18-upr/Сведения%20по%20ф.22%20за%202016%20год%20(по%20субъектам%20РФ)_на%20сайт.doc |script-title=ru:Сведения о наличии и распределении земель в Российской Федерации на 1 January 2017 (в разрезе субъектов Российской Федерации) |title=Information about availability and distribution of land in the Russian Federation as of 1 January 2017 (by federal subjects of Russia) |website=[[Rosreestr]]}}</ref> | area_rank = 1st | percent_water = 13<ref name=gen>{{cite web |title=The Russian federation: general characteristics |url=http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1/010000R |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728064121/http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1%2F010000R |archive-date=28 July 2011 |website=Federal State Statistics Service |access-date=5 April 2008 |url-status=dead}}</ref>&nbsp;{{small|(including swamps)}} | population_estimate = {{plainlist| * {{Decrease}}145,478,097 * {{nowrap|{{small|(including Crimea)}}<ref name="gks.ru-popul">{{cite web |url=https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/PrPopul2022_Site.xls |format=XLS|script-title=ru:Предварительная оценка численности постоянного населения на 1 января 2022 года и в среднем за 2021 год|trans-title=Preliminary estimated population as of 1 January 2022 and on the average for 2021 |language=ru |work=[[Russian Federal State Statistics Service]] |access-date=30 January 2022}}</ref>}} * {{Decrease}} 143,054,637 * {{small|(excluding Crimea)}}<ref name="gks.ru-popul"/>}} | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = 9th | population_density_km2 = 8.4 | population_density_sq_mi = 21.5 | population_density_rank = 181st | GDP_PPP = {{increase}} $4.365 trillion<ref name="IMFWEORU">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=922,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, April 2022 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=17 May 2022}}</ref> | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_rank = 6th | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $30,013<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_PPP_per_capita_rank = 58th | GDP_nominal = {{increase}} $1.829 trillion<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_rank = 11th | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $12,575<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_nominal_per_capita_rank = 68th | Gini = 36.0 <!--number only--> | Gini_year = 2020 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref name="WBgini">{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=RU |title=GINI index (World Bank estimate) – Russian Federation |publisher=World Bank |access-date=23 June 2022}}</ref> | Gini_rank = 98th | HDI = 0.824<!--number only--> | HDI_year = 2019<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> | HDI_change = increase <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf |title=Human Development Report 2020 |language=en |publisher=[[United Nations Development Programme]] |date=15 December 2020 |access-date=15 December 2020}}</ref> | HDI_rank = 52nd | currency = [[Russian ruble]] ([[Ruble sign|₽]]) | currency_code = RUB | utc_offset = +2 to +12 | drives_on = right | calling_code = [[Telephone numbers in Russia|+7]] | cctld = {{unbulleted list |[[.ru]]|[[.рф]]}} | religion_year = 2012 | religion_ref = <ref name="ArenaAtlas2012">{{cite web|title=Арена: Атлас религий и национальностей|trans-title=Arena: Atlas of Religions and Nationalities|year=2012|publisher=Среда (Sreda)|url=https://docviewer.yandex.com/view/0/?*=rvAv5PGTc%2Fw%2BBFV6QOUZtaf5gYF7InVybCI6InlhLWRpc2stcHVibGljOi8vMWV1aDl5RDFpcnZKeVZNNSswWWFaZktqRFhoOXZDNWhldUlGTU5uQU4zQT0iLCJ0aXRsZSI6IlNyZWRhX2Jsb2tfcHJlc3Nfc20yLnBkZiIsInVpZCI6IjAiLCJub2lmcmFtZSI6ZmFsc2UsInRzIjoxNTI0NDg3NTUzMTcwfQ%3D%3D&page=1|format=PDF}} See also the results' '''[http://sreda.org/arena main interactive mapping]''' and the static mappings: {{cite map|title=Religions in Russia by federal subject|journal=Ogonek|volume=34|issue=5243|date=27 August 2012|url=http://c2.kommersant.ru/ISSUES.PHOTO/OGONIOK/2012/034/ogcyhjk2.jpg|archive-url=https://web.archive.org/web/20170421154615/http://c2.kommersant.ru/ISSUES.PHOTO/OGONIOK/2012/034/ogcyhjk2.jpg|archive-date=21 April 2017}} The Sreda Arena Atlas was realised in cooperation with the [http://sreda.org/arena/maps?mainsection=census All-Russia Population Census 2010 (Всероссийской переписи населения 2010)], the [http://sreda.org/arena/maps?mainsection=minust Russian Ministry of Justice (Минюста РФ)], the Public Opinion Foundation (Фонда Общественного Мнения) and presented among others by the Analytical Department of the Synodal Information Department of the Russian Orthodox Church. See: {{cite journal|title=Проект АРЕНА: Атлас религий и национальностей|trans-title=Project ARENA: Atlas of religions and nationalities|url=http://russ.ru/Mirovaya-povestka/Proekt-ARENA-Atlas-religij-i-nacional-nostej|journal=Russian Journal|date=10 December 2012}}</ref> | religion = {{ublist|item_style=white-space;|47.4% [[Christianity in Russia|Christianity]]|—41% [[Russian Orthodox Church|Russian Orthodoxy]]|—6.4% Other [[List of Christian denominations|Christian]]|38.2% [[Irreligion|No religion]]|6.5% [[Islam in Russia|Islam]]{{efn|name=ArenaAtlasIslam}}|2.4% [[Religion in Russia|Others]]|5.5% Unanswered}} | today = }} Ang '''Rusya''' ([[Wikang Ruso|Ruso]]: {{lang|ru|Россия}}, <small>tr.</small> ''Rossiya''), opisyal na '''Pederasyong Ruso''' ([[Wikang Ruso|Ruso]]: {{lang|ru|Российская Федерация}}, <small>tr.</small> ''Rossiyskaya Federatsiya''), ay isang bansang transkontinental na umaabot mula [[Silangang Europa]] hanggang [[Hilagang Asya]]. Hinahangganan nito (mula hilagang-kanluran paikot sa kaliwa) ang mga bansang [[Noruwega]], [[Pinlandiya]], [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litwanya]], [[Polonya]], [[Biyelorusya]], [[Ukranya]], [[Heorhiya]], [[Aserbayan]], [[Kasakistan]], [[Tsina]], [[Monggolya]], at [[Hilagang Korea]], nagbabahagi ng mga limitasyong maritimo sa [[Hapon]] at [[Estados Unidos]], at katabi ng mga halos di-kinikilalang [[Abhasya]], [[Timog Osetiya]], at [[Bagong Rusya]], samakatuwid ginagawa ito bansang may pinakamaraming hinahangganang estado. Ito ang pinakamalaking bansa sa mundo, na sumasaklaw sa mahigit 17,098,246 kilometrong kuwadrado (6,601,670 milyang kuwadrado); labing-isang sona ng oras at isang-walong bahagi ng lupang matitirahan sa Daigdig. Mayroong populasyon na 145.5 milyong tao, ito ang pinakamataong bansa sa [[Europa]] at ikasiyam sa buong mundo. Ang kabiserang pambansa at pinakamalaking lungsod nito at ng Europa ay [[Mosku]] habang ang sentrong pangkalinangan nito'y [[San Petersburgo]]. Iilan sa iba pa na pangunahing lungsod nito ay [[Novosibirsk]], [[Ekaterimburgo]], [[Nizhny Novgorod]], at [[Kazan]]. Nagsimula ang kasaysayan ng Rusya sa mga bayang Silangang Eslabo, na sumibol bilang isang makikilalang grupo sa Europa sa pagitan ng [[ika-3 dantaon|ika-3 dantaon]] at [[ika-8 dantaon]]. Lumitaw ang [[Rus ng Kiyeb]], ang kanilang unang estado, noong [[ika-9 dantaon]]. Noong 988 ay pinagtibay nila ang [[Kristiyanismo|Kristiyanismong]] [[Ortodoksiyang Oriental|Ortodokso]], isang produkto ng Kristiyanisasyon na isinagawa nina [[Sirilo at Metodiyo]], dalawang misyonerong ipinadala mula sa [[Imperyong Bisantino]]. Malaking bahagi ng lawak, populasyon, at kapital ng Unyong Sobyet ay nasa Rusya. Sa ganon, pagkatapos mabuwag ang Unyong Sobyet, nagbigay hangad muli ang Rusya na magkaroon ng maimpluwensiyang papel sa mga kaganapan ng mundo. Kapuna-puna ang impluwensiyang ito, ngunit malayo pa rin sa dating hinahawak ng Unyong Sobyet. == Etimolohiya == {{main|Rus (pangalan)}} ''Русь'' (''Rus ''') ang orihinal na pangalan ng Rusya. Isa itong estadong midyebal na binubuo ng mga [[Silangang Slavs]]. Gayun pa man, ito ang tamang pangalan na naging mas popular sa kasaysayan, ang mga nakatira sa bansa ay tinatawag na ''"Русская Земля"'' (''russkaya zemlya'') na kung saan ang kahulugan nito ay ''Lupang Rusu'' o [[Rus ']]. Upang makilala ang mga tao sa bansang ito mula sa ibang lugar, tinawag silang [[Kievan Rus]] na mula sa modernong histograpo. [[Ruthenia]] naman ang salin ng salitang ''Rus'' sa [[latin]] na ginagamit sa kanluran at timog na rehiyon ng Rus na katabi ng katolikong Europa. ''Россия'' (''Rossiya'') naman ang kasalukuyang pangalan ng estado, mula sa bersiyong [[Griyego]] na ''Ρωσία'' [''rosia''] na ginamit ng mga Kievan Rus ito para tawagin ang mga nakatira sa [[Imperyong Byzantine]]. == Heograpiya == Sinasakop ng Rusya ang halos buong hilagang bahagi ng [[superkontinente]] na[[Eurasya|Eurasia (''Eurasya'')]]. Karamihan ng bansa ay binubuo ng mga [[kapatagan]], sa bahaging [[Europa|Europeo]] man o sa bahaging nasa [[Asya]] na kilala kadalasan bilang [[Siberia|Sibir’ (Siberia)]]. Karamihan sa mga kapatagang ito sa timog ay ''[[steppe]]'' habang sa hilaga naman ay makakapal na gubat na nagiging [[tundra]] patungo sa baybaying Arctic. May mga bulubundukin tulad ng [[Caucasus]] (kung saan naroroon ang [[Bundok Elbrus]], ang pinakamataas na tuktok sa Europa na may taas ng 5 633 m) at ang [[Bulubunduking Altay|Altay]] sa mga katimugang hangganan ng bansa, samantalang sa silangang bahagi ng bansa ay naroroon ang [[Bulubunduking Verhojansk]] at ang mga [[bulkan]] ng [[Kamchatka Peninsula]]. Kapuna-puna rin ang [[Bulubunduking Ural]], na syang pangunahing naghahati ng Europa mula sa [[Asya]]. Nagtatanyag ang Rusya ng higit 37 000 km ng baybayin sa mga karagatang [[Dagat Arctic|Arctic]] at [[Karagatang Pasipiko|Pasipiko]], pati na rin sa mga masasabing ''inland'' na dagat tulad ng [[Dagat Baltic|Baltic]], [[Dagat Itim|Black (Itim)]], at [[Dagat Caspian|Caspian]]. Ang ilan sa mga [[pulo]] o [[kapuluan]]g nasa hilagang baybayin ay ang [[Novaja Zemlja]], [[Franz Joseph Land]], [[Novosibirskie Ostrova]], [[Wrangel Island]], [[Kuril Islands]], at [[Sakhalin]]. Ang ilan sa mga pangunahing lawa sa Rusya ay ang [[Lawa Baikal|Baikal]], [[Lawa Ladoga]], at [[Onego]]. Marami ring mga ilog ang dumadaloy sa Rusya. === Topograpiya === Mula sa hilaga hanggang timog ang East European Plain , na kilala rin bilang Russian Plain, ay nagbihis sequentially sa Arctic tundra, koniperus gubat (taiga), mixed at broad-leaf forest, damuhan (kapatagan), at semi-disyerto (fringing ang Caspian Sea), bilang ng mga pagbabago sa mga halaman na sumasalamin sa mga pagbabago sa klima. [[Siberya]] ay sumusuporta sa isang katulad sequence ngunit higit sa lahat ay taiga. Russia ay mundo pinakamalaking ang taglay ng gubat, na kilala bilang "ang mga baga ng Europa",<ref>{{Cite news|author=Walsh, NP|title =It's Europe's lungs and home to many rare species. But to Russia it's £100bn of wood|publisher=Guardian (UK)|url=http://www.guardian.co.uk/world/2003/sep/19/environment.russia|accessdate=26 Disyembre 2007|location=London|date=19 Setyembre 2003}}</ref> ikalawang lamang sa [[maulang-gubat ng Amasona]] sa ang halaga ng carbon dioxide ito absorbs. May 266 species ng mamal at 780 species ng ibon sa Rusya. Noong 1997 ay kasama sa Red Data Book ng Russian Federation ang 415 species <ref>{{cite web|author=I.A. Merzliakova|url=http://enrin.grida.no/biodiv/biodiv/national/russia/state/00440.htm |title=List of animals of the Red Data Book of Russian Federation|publisher=Enrin.grida.no|date=1 Nobyembre 1997|accessdate=27 Abril 2010}}</ref> at ngayon ay protektado ang mga ito. === Klima === Ang malaking sukat ng Russia at ang distansiya ng maraming mga lugar mula sa dagat ay nagreresulta sa pangingibabaw ng mahalumigmig na klimang kontinental, na siyang dominante sa lahat ng bahagi ng bansa maliban sa tundra at sa bandang timog-kanlurang hangganan ng bansa. Naiistorbo ng mga bundok sa timugan ang masa ng mainit na hangin na galing ng Indian Ocean, samantalang ang kapatagan sa kanluran at hilaga ay ikinai-expose ng bansa sa Arctic at Atlantic.<ref name=congress>{{cite web|title=Climate|publisher=Library Of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/24.htm|accessdate=26 Disyembre 2007}}</ref> Ang kalakhang bahagi ng teritoryo ay may dalawa lamang na pangunahing season - ang taglamig at tag-init; ang taglagas at tagsibol ay karaniwang maikling panahon ng pagbabago sa pagitan ng lubhang mababang mga temperatura at lubhang mataas.<ref name=congress/> Ang pinakamalamig na buwan ay ang Enero (Pebrero sa baybay-dagat), at ang pinakamainit naman kadalasan ay Hulyo. Pangkaraniwan lang ang malaking range ng temperatura. Sa taglamig, ang temperatura ay lalong hilagaan lalong malamig at lalong silangan lalong malamig. Umiinit nang mainit-init kapagka tag-init, kahit sa Siberia.<ref>{{Cite journal|author=Drozdov, V.A. ''et al.''|title=Ecological and Geographical Characteristics of the Coastal Zone of the Black Sea|journal=GeoJournal|publisher=Springer Netherlands|location=27.2, pp. 169–178|year=1992|doi=10.1007/BF00717701|volume=27|page=169}}</ref> === Flora at fauna === == Kasaysayan == {{main|Kasaysayan ng Rusya}} === Sinaunang Panahon === {{see|Kahariang Bosporan|Khazaria|Lagalag na Eurasyano}} [[Talaksan:IE expansion.png|thumb|left|[[Hinuhang Kurgan]]: Ang Timog Rusya bilang [[urheimat]] ng mga [[Proto-Indo-Europeans|Taong Indo-European]].]] Isa sa mga unang modernong tao na may buto ng edad ng 35 000 taon ay matatagpuan sa [[Russia]], sa [[Kostenki]] sa gilid ng [[Ilog Don]]. Sa sinaunang-panahon beses sa napakalaking steppes ng Timog Rusya ay tahanan sa lipi ng laog pastoralists.<ref name=Belinskij>{{Cite journal|author=Belinskij A, Härke, H|title=The 'Princess' of Ipatovo|journal=Archeology|volume=52|issue=2|year=1999|url=http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080610043326/http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html|archivedate=2008-06-10|accessdate=26 Disyembre 2007|url-status=dead}}</ref> Labi ng mga kapatagan civilizations ay natuklasan sa mga lugar tulad bilang [[Ipatovo kurgan|Ipatovo]] ,<ref name=Belinskij/> [[Sintashta]],<ref>{{Cite book|author=Drews, Robert|title=Early Riders: The beginnings of mounted warfare in Asia and Europe|year=2004|publisher=Routledge|location=New York|page=50|isbn=0415326249}}</ref> [[Arkaim]],<ref>{{cite web|author=Koryakova, L.|title=Sintashta-Arkaim Culture|publisher=The Center for the Study of the Eurasian Nomads (CSEN)|url=http://www.csen.org/koryakova2/Korya.Sin.Ark.html|accessdate=20 Hulyo 2007}}</ref> at [[Pazyryk burials|Pazyryk]],<ref>{{cite web|title=1998 NOVA documentary: "Ice Mummies: Siberian Ice Maiden"|work=Transcript|url=http://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/2517siberian.html|accessdate=26 Disyembre 2007}}</ref> na kung saan dadalhin ang earliest na kilala bakas ng inimuntar digma , isang susi na tampok sa laog paraan ng buhay. Sa klasiko unang panahon, ang Pontic kapatagan ay kilala bilang Scythia. Dahil sa ang 8th siglo BC, Sinaunang Griyego mangangalakal nagdala ng kanilang mga kabihasnan sa emporiums kalakalan sa Tanais at Phanagoria.<ref>{{Cite book|author=Jacobson, E.|title=The Art of the Scythians: The Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World|publisher=Brill|year=1995|page=38|isbn=9004098569}}</ref> Sa pagitan ng 3 at 6 siglo AD, ang Bosporan Kingdom, isang Hellenistic kaayusan ng pamahalaan na nagtagumpay ang mga Griyego colonies,<ref>{{Cite book|author=Tsetskhladze, G.R.|title=The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology|publisher=F. Steiner|year=1998|page=48|isbn=3515073027}}</ref> ay bumagsak sa pamamagitan ng laog invasions humantong sa pamamagitan ng gerero lipi, tulad ng ang Huns at taong hating Asayano at Europyano Avars .<ref>{{Cite book|author=Turchin, P.|title=Historical Dynamics: Why States Rise and Fall|publisher=Princeton University Press|year=2003|pages=185–186|isbn=0691116695}}</ref> Ang isang tao Turko, ang Khazars, nagpuno sa mga mas mababang Volga steppes palanggana sa pagitan ng Caspian at Dagat Itim hanggang sa 8th siglo.<ref>{{Cite book|author=Christian, D.|title=A History of Russia, Central Asia and Mongolia|publisher=Blackwell Publishing|year=1998|pages=286–288|isbn=0631208143}}</ref> Ang ninuno ng modernong Russians ay ang Eslabo lipi, na ang orihinal na bahay ay isipan sa pamamagitan ng ilang mga iskolar sa may been ang makahoy na lugar ng Pinsk Marshes.<ref>{{Cite book|last=For a discussion of the origins of Slavs, see Barford, P.M.|title=The Early Slavs|publisher=Cornell University Press|pages=15–16|isbn=0801439779|year=2001}}</ref> Ang East Slavs unti husay Western Russia sa dalawang waves: isang paglipat mula sa Kiev papunta sa kasalukuyan- araw Suzdal at Murom at isa pang mula Polotsk papunta sa Novgorod at Rostov. Mula sa 7 pataas na siglo, ang East Slavs binubuo ang bulk ng populasyon sa Western Russia<ref>{{Cite book|author=Christian, D.|title=A History of Russia, Central Asia and Mongolia|publisher=Blackwell Publishing|year=1998|pages=6–7}}</ref> at dahan-dahan ngunit mahimbing assimilated ng katutubong-Ugric bayan Finno, kabilang ang Merya, ang Muromians, at ang Meshchera. === Kievan Rus' === {{Main|Kievan Rus'}} [[Talaksan:Kievan Rus en.jpg|thumb|Ang [[Kievan Rus']] noong ika-11 siglo.]] Ang pagtatatag ng unang East Eslabo estado sa 9 na siglo ay nangyari sa panahon ng pagdating ng mga Varangian , ang Vikings na pakikipagsapalaran kasama ang mga waterways ng pagpapalawak mula sa silangan Baltic sa Black at Kaspiy Dagat.<ref>{{Cite book|author=Obolensky, D.|title=Byzantium and the Slavs|publisher=St Vladimir's Seminary Press|year=1994|page=42|isbn=088141008X}}</ref> Ayon sa Pangunahing Chronicle, isang Varangian mula Rus 'tao , na nagngangalang Rurik, ay inihalal pinuno ng Novgorod sa 862. Ang kanyang mga kahalili Oleg ang Propeta inilipat timog at conquered Kiev sa 882,<ref>{{Cite book|author=Thompson, J.W.; Johnson, E.N.|title=An Introduction to Medieval Europe, 300–1500|publisher=W. W. Norton & Co.|year=1937|page=268|isbn=0415346991}}</ref> na kung saan ay nagkaroon na dati nagbabayad pugay sa mga Khazars; kaya ang estado ng Kievan Rus ' nagsimula. Oleg, Rurik's anak Igor at Igor's anak Svyatoslav dakong huli pinasuko ang lahat ng lipi East Eslabo sa Kievan tuntunin, sinira ang Khazar khaganate at inilunsad ng ilang mga militar Ekspedisyon sa Byzantium. Sa 10th sa 11th siglo Kievan Rus 'naging isa sa mga pinakamalaking at pinaka maunlad na estado sa Europa.<ref>{{cite web|title=Ukraine: Security Assistance|publisher=U.S. Department of State|url=http://www.state.gov/t/pm/64851.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang naghahari ng Vladimir ang Great (980–1015) at ang kaniyang anak Yaroslav ko ang Wise (1019–1054) ay bumubuo sa Golden Edad ng Kiev, na kung saan nakita ang pagtanggap ng Ortodoksia Kristiyanismo mula sa Byzantium at ang pagbuo ng unang East Eslabo nakasulat legal code , ang Russkaya Pravda . Sa 11th at 12th siglo, palaging incursions sa pamamagitan ng laog Turko tribes, tulad ng mga Kipchaks at ang Pechenegs , na sanhi ng isang malaki at mabigat migration ng Eslabo populasyon sa mas ligtas na, mabigat na kagubatan sa rehiyon ng hilagaan, lalo na sa mga lugar na kilala bilang Zalesye .<ref>{{Cite book|author=Klyuchevsky, V.|title=The course of the Russian history|volume=1|url=http://www.kulichki.com/inkwell/text/special/history/kluch/kluch16.htm|isbn=5244000721|year=1987|publisher=Myslʹ}}</ref> [[Talaksan:Lebedev baptism.jpg|left|thumb|''Ang [[Pagbautismo sa mga Kievan]]'', ni [[Klavdy Lebedev]].]] Ang edad ng [[piyudalismo|pyudalismo]] at [[desentralisasyon]] ay dumating, minarkahan sa pamamagitan ng pare-pareho sa mga in-labanan sa pagitan ng mga kasapi ng Rurikid Dinastiyang na pinasiyahan Kievan Rus 'sama-sama. Kiev's pangingibabaw waned, sa benepisyo ng Vladimir-Suzdal sa hilaga-silangan, Novgorod Republika sa-kanluran hilaga at Galicia-Volhynia sa timog-kanluran. Huli Kievan Rus 'disintegrated, may mga huling suntok na ang Mongol invasion ng 1237–1240,<ref>{{Cite book|author=Hamm, M.F.|title=Kiev: A Portrait, 1800–1917|publisher=Princeton University Press|isbn=0691025851|year=1995}}</ref> na nagresulta sa pagkawasak ng Kiev<ref>[https://tspace.library.utoronto.ca/citd/RussianHeritage/4.PEAS/4.L/12.III.5.html The Destruction of Kiev]</ref> at ang pagkamatay ng tungkol sa kalahati ng populasyon ng Rus '.<ref>{{cite web|url=http://www.parallelsixty.com/history-russia.shtml|title=History of Russia from Early Slavs history and Kievan Rus to Romanovs dynasty|publisher=Parallelsixty.com|accessdate=27 Abril 2010|archive-date=2018-02-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180201064748/http://www.parallelsixty.com/history-russia.shtml|url-status=dead}}</ref> Ang manlulupig, mamaya na kilala bilang Tatars , nabuo ang estado ng mga [[Ginintuang Horda]], na pillaged ang Russian pamunuan at pinasiyahan sa timog at central expanses ng Russia para sa higit sa tatlong siglo.<ref>{{Cite book|author=Рыбаков, Б. А.|title=Ремесло Древней Руси|year=1948|pages=525–533, 780–781}}</ref> Galicia-Volhynia sa huli ay assimilated sa pamamagitan ng Polish-Lithuanian Commonwealth , habang ang mga Mongol-dominado Vladimir-Suzdal at Novgorod Republic, dalawang rehiyon sa paligid ng Kiev, itinatag ang batayan para sa mga modernong Russian bansa. Ang Novgorod kasama Pskov pinanatili ng ilang mga antas ng awtonomya sa panahon na ang panahon ng pamatok Mongol at higit sa lahat ay ipinagkait ang mga kabangisan na apektado ang magpahinga ng ang bansa. Sa pamumuno ni Alexander Nevsky , Novgorodians repelled ang invading Swedes sa Labanan sa Neba sa 1240, pati na rin ang Crusaders Aleman sa Labanan sa Ice sa 1242, paglabag sa kanilang mga pagtatangka upang kolonisahan ang Northern Rus '. === Dakilang Duke ng Moscow === {{main|Dakilang Duke ng Moscow}} [[Talaksan:Lissner TroiceSergievaLavr.jpg|thumb|250px|Binabasbasan ni [[Sergius ng Radonezh]] si [[Dmitri Donskoi]] sa [[Trinity Sergius Lavra]], bago ang [[Labanan sa Kulikovo]].]] Ang pinaka malakas na estado kahalili sa Kievan Rus 'ay ang Grand titulo ng duke ng Moscow ("''Moscovy''" sa Western alaala), sa una ng isang bahagi ng Vladimir-Suzdal . Habang pa rin sa ilalim ng domain ng mga Mongol-Tatars at sa kanilang mga kasabwat, Moscow ay nagsimulang igiit ang kanyang impluwensiya sa Western Russia sa unang bahagi ng ika-14 siglo. Sa mga ay mahirap na beses, na may mga madalas na -Tatar raids Mongol at agrikultura paghihirap mula sa simula ng Little Ice Age . Tulad sa ang magpahinga ng Europa, mga salot hit Russia lugar sa isang beses bawat limang o anim na taon 1350-1490. Gayunman, dahil sa ang mas mababang densidad ng populasyon at mas mahusay na pangangalaga sa kalinisan (lakit pagsasanay ng banya , ang basa ng singaw paliguan),<ref name=banya>[http://sauna-banya.ru/ist.html The history of banya and sauna] {{Webarchive|url=https://archive.is/20120530043947/http://sauna-banya.ru/ist.html |date=2012-05-30 }} {{in lang|ru}}</ref> populasyon ng pagkawala na sanhi ng mga salot ay hindi kaya ng malubhang bilang sa Western Europe, at ang mga pre-salot na populasyon ay naabot sa Russia nang maaga bilang 1500.<ref>"''[http://books.google.com/books?id=yw3HmjRvVQMC&pg=PA62 Black Death]''". Joseph Patrick Byrne (2004). p.62. ISBN 0-313-32492-1</ref> Humantong sa pamamagitan ng Prince Dmitri Donskoy ng Moscow at nakatulong sa pamamagitan ng Russian Orthodox Church , ang nagkakaisang hukbo ng mga Ruso mga pamunuan inflicted isang milyahe pagkatalo sa mga Mongol-Tatars sa Labanan sa Kulikovo sa 1380. Moscow unti buyo ang mga nakapaligid na mga pamunuan, kabilang ang mga dating malakas na rivals, tulad ng Tver at Novgorod . Sa ganitong paraan Moscow ang naging pangunahing nangungunang puwersa sa proseso ng Russia's reunification at expansion. Ivan III (ang Great) sa wakas threw off ang mga kontrol ng Ginintuang Horda, pinagtibay sa buong ng Central at Northern Rus 'sa ilalim ng Moscow's kapangyarihan, at ang unang sa kumuha ang pamagat "Grand Duke ng lahat ng mga Russias".<ref>{{cite web|author=May, T.|title=Khanate of the Golden Horde|url=http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080607055652/http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html|archivedate=2008-06-07|accessdate=27 Disyembre 2007|url-status=dead}}</ref> Matapos ang pagbagsak ng Constantinople sa 1453, Moscow inaangkin sunod sa mga legacy ng Eastern Roman Empire . Ivan III asawa Sophia Palaiologina , ang pamangkin ng huling Byzantine emperador Constantine XI , at ginawa ang Byzantine double-luko agila sa kanyang sarili, at sa huli Russian, amerikana-ng-bisig. === Tsardom ng Rusya === {{main|Tsardom ng Rusya}} [[Talaksan:Ivan the Terrible (cropped).JPG|thumb|upright|left|Si Tsar [[Ivan IV]] ni [[Ilya Repin]]]] Sa pag-unlad ng Ikatlong Roma ideya, ang Grand Duke Ivan IV (ang "Awesome"<ref>Frank D. McConnell. [http://books.google.com/books?id=rqhZAAAAMAAJ&q=%22ivan+the+awesome%22&dq=%22ivan+the+awesome%22&ei=rTBsSMvZLoS8jgGi4ZgU&pgis=1 Storytelling and Mythmaking: Images from Film and Literature.] [[Oxford University Press]], 1979. ISBN 0-19-502572-5; Quote from page 78: "But Ivan IV, Ivan the Terrible, or as the Russian has it, ''Ivan Groznyi'', "Ivan the Magnificent" or "Ivan the Awesome," is precisely a man who has become a legend"</ref> o "mga kilabot") ay opisyal na nakoronahan ang unang Tsar (" Cesar ") ng Russia sa 1547. Ang Tsar promulgated ng isang bagong code ng mga batas ( Sudebnik ng 1550 ), itinatag ang unang Russian pyudal kinatawan katawan ( Zemsky Sobor ) at ipinakilala ang mga lokal na self-management sa kanayunan rehiyon.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|pages=562–604|volume=6|isbn=5170021429}}</ref><ref>{{Cite book|author=Skrynnikov, R.|title=Ivan the Terrible|publisher=Academic Intl Pr|year=1981|page=219|isbn=0875690394}}</ref> Sa panahon ng kanyang mahabang maghari, Ivan IV halos lambal ang naka malaking Ruso teritoryo sa pamamagitan ng annexing ang tatlong khanates Tatar (bahagi ng disintegrated Ginintuang Horda): Kazan at Astrakhan kasama ang Volga River, at kapangyarihan ng kan Sibirean sa South Western Siberia. Ganito sa katapusan ng ika-16 siglo Russia ay transformed sa isang multiethnic , multiconfessional at transkontinental estado . Gayunman, ang Tsardom ay weakened sa pamamagitan ng mahaba at hindi matagumpay Livonian War laban sa koalisyon ng Poland, Lithuania, Sweden at para sa access sa Baltic baybayin at dagat kalakalan.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=6|pages=751–908|isbn=5170021429}}</ref> Sa parehong oras ang Tatars ng Krimeano kapangyarihan ng kan, ang tanging natitirang mga kahalili sa mga Ginintuang Horda, patuloy na salakayin Southern Russia,<ref>{{PDFlink|[http://www.econ.hit-u.ac.jp/~areastd/mediterranean/mw/pdf/18/10.pdf The Crimean Tatars and their Russian-Captive Slaves]|355&nbsp;[[Kibibyte|KiB]]<!-- application/pdf, 364316 bytes -->}}. Eizo Matsuki, Mediterranean Studies Group at Hitotsubashi University.</ref> at ay kahit able sa burn down Moscow sa 1571.<ref>{{cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=6|pages=751–809|isbn=5170021429}}</ref> [[Talaksan:Minin & Pozharskiy 01.JPG|upright|thumb|Ang [[Monumento para kay Minin at Pozharsky]] sa Moscow]] Ang kamatayan ng Ivan's anak na minarkahan ang katapusan ng sinaunang Rurikid Dinastiyang sa 1598, at sa kumbinasyon sa mga gutom ng 1601-1603<ref>{{Cite book|author=Borisenkov E, Pasetski V.|title=The thousand-year annals of the extreme meteorological phenomena|isbn=5244002120|page=190}}</ref> ang humantong sa civil war, ang mga tuntunin ng pretenders at dayuhang interbensiyon sa panahon ng Time ng problema sa unang bahagi ng 17 na siglo.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=7|pages=461–568|isbn=5170021429}}</ref> Polish-Lithuanian Commonwealth abala bahagi ng Russia, kabilang Moscow. Sa 1612 ang mga Poles ay sapilitang sa retiro sa pamamagitan ng mga Ruso pulutong volunteer, na humantong sa pamamagitan ng dalawang pambansang bayani, merchant Kuzma Minin at Prince Dmitry Pozharsky. Ang Dinastiyang Romanov acceded sa trono sa 1613 sa pamamagitan ng mga desisyon ng Zemsky Sobor , at ang bansa ang nagsimula nito unti-unting paggaling mula sa krisis. Russia patuloy nito sa teritoryo ng paglago sa pamamagitan ng 17 siglo, na kung saan ay ang edad ng Cossacks . Cossacks ay warriors ayusin sa militar ng mga komunidad, magkawangki pirates at pioneers sa New World . Sa 1648, ang mga magbubukid ng Ukraine sumali sa Zaporozhian Cossacks sa paghihimagsik laban sa Poland-Lithuania sa panahon ng pag-aalsa Khmelnytsky , dahil sa mga panlipunan at relihiyon aapi sila ay nagdusa sa ilalim Polish tuntunin. Sa 1654 ang mga Ukranian lider, Bohdan Khmelnytsky , inaalok sa mga lugar Ukraine ilalim ng proteksiyon ng mga Russian Tsar, Aleksey ko . Aleksey's na pagtanggap sa alok na ito na humantong sa isa pang Russo-Polish War (1654–1667) . Panghuli, Ukraine ay nahati sa kahabaan ng ilog Dnieper , Aalis ang mga western bahagi (o right-bangko Ukraine ) sa ilalim ng Polish tuntunin at silangang bahagi ( Kaliwa-bangko Ukraine at Kiev ) sa ilalim ng Russian. Mamaya, sa 1670–1671 ang Don Cossacks humantong sa pamamagitan ng Stenka Razin na sinimulan ng isang malaking pag-aalsa sa rehiyon Volga, ngunit ang Tsar's tropa ay matagumpay manalo sa mga rebelde. Sa silangan, ang mabilis na Russian pagsaliksik at kolonisasyon ng ang malaking mga teritoryo ng Siberya ay humantong sa pamamagitan ng halos lahat Cossacks pangangaso para sa mahalagang mga fur at garing . Russian explorers hunhon silangan lalo na kasama ang mga ruta ng Siberya ilog , at sa pamamagitan ng kalagitnaan ng 17 siglo ay may mga Russian settlements sa Eastern Siberia, sa Chukchi Peninsula , kasama ang Amur River , at sa Pacific baybayin. Sa 1648 ang Kipot ng Bering sa pagitan ng Asya at North America ay lumipas na para sa unang panahon sa pamamagitan ng Fedot Popov at Semyon Dezhnyov . === Imperyal na Rusya === {{main|Imperyong Ruso}} [[Talaksan:Peter der-Grosse 1838.jpg|left|180px|thumb|Si [[Peter the Great|Pedrong Dakila]], ang unang [[Emperador ng Rusya]].]] Sa ilalim ng Tsarinong si Pedrong Dakila, ang bansa ay naging isang imperyo noong 1721 at naging kinikilala bilang isang makapangyarihang puwersa sa mundo. Sa paghahari nioya noong 1682–1725, pinabagsak ni Pedro ang Sweden sa Dakilang Digmaang Hilaga at pinilit ang huli ito na isuko ang West Karelia at Ingria (dalawang rehiyon nawala sa pamamagitan ng Russia sa Panahon ng Mga Gulo),<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=9, ch.1|url=http://militera.lib.ru/common/solovyev1/09_01.html|isbn=5170021429|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> pati na rin ang Estland at Livland, at pagsiguro ng rutang pandagat ng Imperyong Ruso sa Dagat Baltik.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=15, ch.1|url=http://militera.lib.ru/common/solovyev1/15_01.html}}</ref> Nagpagawa si Tsarenong Pedro ng bagong kabisera na tinatawag na Saint Petersburg na kinatatayuan ng isang kuta ng Sweden, na sa susunod na mga taon ay kilalanin bilang Bintana ng Rusya sa Europa. Ang kanyang mga reporma sa pagpapalago ng Kanluraning Kultura sa Rusya ang nagdala sa kanya upang kilalanin siya ng mga kapwa niyang Ruso na "Ama ng Padkakanluranin" ng Rusya. Sa pamamagitan ng babaeng anak ni Pedro na si Elisabet, na naghari sa imperyo noong 1741–62, nakilahok ang Rusya sa Digmaang Pitong Taon (1756–1763). Habang nagaganap ang tunggalian ng Russia at [[Prusya]] na isanib ang Eastern Prussia sa Imperyong Ruuso at kahit na kinuha nila ang Berlin, namatay ang Tsarinang si Elisabet, at lahat ng mga lugar na nasakop ng Rusya ay bumalik sa kaharian ng Prussia sa pamamagitan ng maka-Prusyang Tsarenong Pedro III ng Rusya. Sa pamamagitan ng Dakilang Tsarenang si Katrina II, na namuno noong 1762–96, lumaki ang Imperyong Ruso hanggang sa mga Polish-Lithuanian Commonwealth at isinanib ang karamihan sa kanyang teritoryo sa Russia sa panahon ng Paghahati ng Poland, nahinto ang paglako ng mga hangganan ng imperyo sa dakong kalunuran sa Gitnang Europa. Sa timog, pagkatapos ng matagumpay ng Digmaang Ruso-Turko laban sa mga kawal ng Imperyong Otoman, pinalaki ni Katrina ang hangganan ng imperyo sa Dagat Itim at nasakop ang kaharian ng mga Krimeano. Bilang resulta ng tagumpay sa ibabaw ng Ottomans, nasakop din ang makabuluhang pananakop ng teritoryo na nadagdag ang Transcaucasia sa imperyo noong unang bahagi ng ika-19 siglo. Patuloy ang pananakop sa ilalim ni Tsarenong Alehandro I (1801–1825); nakuha ang Finland mula sa napahinang kaharian ng Sweden noong 1809 at ng Bessarabia mula sa mga Turkong Otoman noong 1812. Sa panahong ring iyon nasakop ng mag Ruso ang Alaska at itinatag ang mga kutang Ruso sa California, tulad ng Fort Ross. Sa 1803–1806 ang unang ekspedisyon ng imperyo ng mundo ay ginawa, mamaya na sinusundan ng iba pang makabuluhang pagsaliksik ng mga biyaheng pandagat. Noong 1820 nagpadala ang imperyo ng ekspedisyon na nakatuklas sa kontinente ng Antarctica. [[Talaksan:Russian Empire (1867).svg|thumb|250px|Ang [[Imperyong Ruso]] noong 1866 at pati ang mga saklaw ng impluwensiya.]] Sa alyansa sa iba't-ibang European bansa, nakipaglaban ang Imperyong Ruso sa Napoleonikong Pransiya. Dahil mga ambisyon ni Emperador Napoleon ng Pransiya na tahimikin ang Russia at sa pagkaabot ng karurukan ng kapangyarihan ng Emperador noong 1812, nabigo nang abang-aba na ang kasundaluhan ni Napoleon at ang pagtutol sa kumbinasyon sa mga matinding malamig ng Rusong taglamig na humantong sa isang nakapipinsalang pagkatalo ng manlulupig, kung saan higit sa 95% bahagdan ng Grande Armée ay nawala.<ref>{{cite web|title=Ruling the Empire|publisher=Library of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/5.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa pamumuno nina Mikhail Kutuzov at Barclay de Tolly, ang hukbong Ruso ang nagpaalis kay Napoleon mula sa bansa at pinalayas sa pamamagitan ng Koalisyong Europa sa digmaan ng Sixth Coalition, sa wakas ng pagpasok ng Paris. Ang mga kasapi ng [[Kongreso ng Viena]], na sinalian nina Tsarenong Alehandro I at Emperador Francisco I ng Austria, ang nagguhit ng bagong mapa ng Europa pagkatapos ng pagkatalo ni Emperador Napoleon sa digmaan. Ang mga opisyal ng Napoleonik Wars nagdala ng mga ideya ng liberalismo bumalik sa Russia sa kanila at tinangka upang paikliin sar's kapangyarihan sa panahon ng abortive Decembrist aalsa ng 1825. Sa katapusan ng mga [[konserbatismo|konserbatibo]] paghahari ni Nicolas ko (1825–1855) isang tugatog panahon ng Russia's kapangyarihan at impluwensiya sa Europa ay ginulo ng pagkatalo sa Krimeano War . Nicholas's kahalili Alexander II (1855–1881) enacted makabuluhang pagbabago sa bansa, kabilang ang palayain reporma ng 1861 ; mga Great pagbabagong spurred [[industriyalisasyon]] at modernized ang Russian hukbo, na kung saan ay matagumpay na liberated Bulgaria mula sa Turko tuntunin sa [[1877–78 Russo-Turkish War]]. Ang huli 19th siglo nakita ang tumaas ng iba't ibang sosyalistang kilusan sa Rusya. Alexander II ay napatay sa 1881 sa pamamagitan ng rebolusyonaryong terorista, at ang paghahari ng kaniyang anak Alexander III (1881–1894) ay mas liberal ngunit mas mapayapa. Ang huling Russian Emperador, Nicholas II (1894–1917), ay hindi nagawang, gayunpaman, upang maiwasan ang mga kaganapan ng mga Russian Revolution ng 1905 , na-trigger ng hindi matagumpay na mga Russo-Japanese War at ang demonstration insidente kilala bilang marugo Linggo . Ang pag-aalsa ay ilagay down, ngunit ang mga pamahalaan ay sapilitang upang payagan pangunahing reporma, kabilang ang pagbibigay ng kalayaan ng pananalita at pagpupulong , ang legalisasyon ng mga partidong pampolitika at ang pagbuo ng isang inihalal na pambatasan katawan, ang Estado Duma ng Russian Empire . [[Talaksan:Kustodiev The Bolshevik.jpg|left|thumb|Ang ''[[Bolshevik]]'' ni [[Boris Kustodiev]], isang representasyong biswal ng [[Himagsikang Ruso (1917)|Himagsikang Ruso]].]] Sa 1914 Russia ipinasok World War ko sa tugon sa Austria's deklarasyon ng digmaan sa Russia's ally Serbia , at lumaban sa maramihang mga fronts habang hiwalay sa kanyang Triple pinagkaintindihan alyado. Sa 1916 ang Brusilov Nakakasakit ng Russian Army nilipol ang mga militar ng Austria-Hungary halos ganap. Gayunman, ang mga naka-umiiral na mga pampublikong kawalan ng tiwala ng rehimen ay deepened sa pamamagitan ng pagsikat gastos ng digmaan, ang mataas na casualties , at ng mga alingawngaw ng corruption at pagtataksil. Ang lahat ng ito nabuo ang klima para sa mga Russian Revolution ng 1917 , natupad sa dalawang pangunahing mga gawa. Ang Pebrero Revolution sapilitang Nicholas II sa magbitiw sa tungkulin; siya at ang kanyang pamilya ay nabilanggo at mamaya naisakatuparan sa panahon ng Ruso Civil War . Ang monarkiya ay pinalitan ng isang nangangalog koalisyon ng mga partidong pampolitika na ipinahayag mismo ang Pansamantalang Pamahalaan . Isang alternatibong sosyalista pagtatatag umiiral sa tabi, ang Petrograd Sobyet , wielding kapangyarihan sa pamamagitan ng demokratikong inihalal na konseho ng manggagawa at magsasaka, na tinatawag na Soviets . Ang mga tuntunin ng mga bagong awtoridad lamang lala ang krisis sa bansa, sa halip ng paglutas ng mga ito. Sa kalaunan, sa Oktubre Revolution , sa pangunguna ni Bolshevik lider Vladimir Lenin , ginulo ang Pansamantalang Pamahalaan at nilikha mundo unang mga sosyalistang estado . === Rusyang Sobyet === {{main|Unyong Sobyet|Kasaysayan ng Unyong Sobyet|Russian SFSR}} Kasunod ng Oktubre Revolution, isang civil war Nasira out sa pagitan ng mga kontra-rebolusyonaryong kilusan White at ang bagong rehimen sa kanyang Red Army . Russia nawala ang kanyang Ukrainian, Polish, Baltic, at Finnish teritoryo sa pamamagitan ng pagpirma sa Treaty ng Brest-Litovsk na concluded labanan sa Central Powers sa World War I. Ang magkakatulad kapangyarihan inilunsad ng isang hindi matagumpay militar interbensiyon sa suporta ng mga anti-Komunista ng pwersa, habang ang parehong ang mga Bolsheviks at White kilusan natupad sa mga kampanya ng deportations at executions laban sa bawat isa, ayon sa pagkakabanggit kilala bilang ang Red Terror at White Terror . Sa pagtatapos ng digmaang sibil ang Russian ekonomiya at imprastraktura ay mabigat na nasira. Milyun-milyong naging White émigrés ,<ref>[http://books.google.com/books?id=uUsLAAAAIAAJ&pg=PA3 Transactions of the American Philosophical Society]. James E. Hassell (1991). p.3. ISBN 0-87169-817-X</ref> at ang Povolzhye gutom inaangkin 5 milyong mga biktima.<ref>[http://www.icrc.org/Web/Eng/siteeng0.nsf/html/5RFHJY Famine in Russia: the hidden horrors of 1921], International Committee of the Red Cross</ref> Ang Russian SFSR kasama ang tatlong iba pang mga Sobiyet republics nabuo ang Unyong Sobyet , o USSR, sa 30 Disyembre 1922. Sa labas ng 15 republics ng USSR , ang Russian SFSR ay ang pinakamalaking sa mga tuntunin ng laki, at paggawa ng up ng higit sa kalahati ng kabuuang populasyon USSR, dominado ng unyon para sa kanyang buong 69-taong kasaysayan; ang Unyong Sobyet ay madalas na tinutukoy sa, bagaman hindi tama, tulad ng Russia at ang kanyang mga tao bilang Russians. Sumusunod Lenin kamatayan 's sa 1924, si Joseph Stalin , ang isang inihalal General Secretary ng Partido Komunista , pinamamahalaang upang ilagay ang lahat ng mga grupo ng pagsalungat sa loob ng mga partido at pagsamasamahin marami kapangyarihan sa kanyang mga kamay. Leon Trotsky , ang mga pangunahing tagasulong ng rebolusyon mundo , ay desterado mula sa Unyong Sobyet noong 1929, at Stalin's ideya ng sosyalismo sa isang bansa ay naging ang pangunahing linya. Ang patuloy na panloob na pakikibaka sa mga Bolshevik party culminated sa ang Great purge , ang isang panahon ng repressions mass sa 1937–1938, kung saan daan-daang libo ng mga tao ay naisakatuparan, kabilang ang militar lider nahatulan sa coup d'état plots.<ref>Abbott Gleason (2009). "''[http://books.google.com/books?id=JyN0hlKcfTcC&pg=PA373&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false A Companion to Russian History]''". Wiley-Blackwell. p.373. ISBN 1-4051-3560-3</ref> Ang pamahalaan ay inilunsad ng isang binalak ekonomiya , industriyalisasyon sa kanayunan na higit sa lahat ng bansa, at kolektibisasyon ng agrikultura nito. Sa panahon na ito ng mabilis na pangkabuhayan at panlipunan ng milyon-milyong mga pagbabago ng mga tao got sa penal mga kampo ng paggawa ,<ref>Getty, Rittersporn, Zemskov. Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence. The American Historical Review, Vol. 98, No. 4 (Oct., 1993).</ref> kasama na ang maraming mga pampolitikang convicts, at milyon-milyon ay deportado at ipinatapon sa remote na lugar ng Unyong Sobyet.<ref>Getty, Rittersporn, Zemskov. Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence. The American Historical Review, Vol. 98, No. 4 (Oct., 1993), pp. 1017-1049</ref> Ang palampas kaguluhan ng mga bansa agrikultura, pinagsama sa malupit na mga patakaran ng estado at ng isang kawalan ng ulan, ang humantong sa gutom ng 1932–1933 .<ref>R.W. Davies, S.G. Wheatcroft (2004). ''The Years of Hunger: Soviet Agriculture, 1931–33''. pp. 401</ref> Gayunman, kahit na may isang mabigat na presyo, ang Unyong Sobyet ay transformed mula sa isang agraryo ekonomiya sa isang pangunahing pang-industriya planta ng elektrisidad sa isang maikling span ng panahon. Ang patakaran sa pagpapayapa ng Great Britain at France sa Hitler annexions s 'ng Ruhr , Austria at sa wakas ng Czechoslovakia pinalaki ng kapangyarihan ng Nazi Germany at maglagay ng isang pagbabanta ng digmaan sa Unyong Sobyet. Around sa parehong oras ang Aleman Reich allied na may ang Empire ng Japan , isang karibal ng USSR sa [[Malayong Silangan]] at isang bukas na kaaway sa Sobiyet-Japanese Border Wars sa 1938-39. Sa Agosto 1939, pagkatapos ng isa pang kabiguan ng pagtatangka upang magtatag ng isang kontra-Nasismo alyansa ng Britanya at Pransiya, ang Sobiyet pamahalaan sumang-ayon na tapusin ang Molotov-Ribbentrop Kasunduan sa Alemanya, pledging non-agresyon sa pagitan ng dalawang bansa at paghahati ng kanilang mga saklaw ng impluwensiya sa Silangang Europa . Habang Hitler conquered Poland, France at iba pang bansa na kumikilos sa iisang harap na sa simula ng World War II , ang USSR ay able sa build up ang kanyang militar at mabawi ang ilan sa mga dating teritoryo ng Russian Empire sa panahon ng Sobiyet paglusob ng Poland at ang Winter War . Sa 22 Hunyo 1941, Nazi Germany ang nakabasag non-agresyon kasunduan at lusubin ang Sobiyet Union sa mga pinakamalaking at pinaka malakas na puwersa sa paglusob ng tao ang kasaysayan,<ref>{{cite web|title=World War II|publisher=Encyclopædia Britannica|accessdate=9 Marso 2008|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/648813/World-War-II}}</ref> ang pagbubukas ng pinakamalaking teatro ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig . Bagaman ang Aleman hukbo ay nagkaroon ng mumunti tagumpay sa maagang bahagi, ang kanilang mga mabangis na pagsalakay ay pinatigil sa Labanan sa Moscow . Sa dakong huli sa mga Germans ay dealt pangunahing pagkatalo unang sa Battle ng Stalingrad sa taglamig ng 1942–43,<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/648813/World-War-II|publisher=Encyclopedia Britannica|accessdate=12 Marso 2008|title=The Allies' first decisive successes: Stalingrad and the German retreat, summer 1942–Pebrero 1943}}</ref> at pagkatapos ay sa Battle ng Kursk sa tag-init ng 1943. Isa pang Aleman kabiguan ay ang paglusob ng Leningrad , kung saan ang bayan ay lubos na blockaded sa lupain sa pagitan ng 1941–1944 sa pamamagitan ng Aleman at Finnish pwersa, paghihirap kagutuman at higit sa isang milyong mga pagkamatay, ngunit hindi kailanman isinusuko.<ref>[http://www.cambridge.org/uk/catalogue/catalogue.asp?isbn=0521863260 The Legacy of the Siege of Leningrad, 1941–1995]. Cambridge University Press.</ref> Sa ilalim ng Stalin's administrasyon at ang pamumuno ng tulad commanders bilang Georgy Zhukov at Konstantin Rokossovsky , Sobiyet pwersa kawan sa pamamagitan ng Silangang Europa sa 1944–45 at nakuha Berlin Mayo 1945. Sa Agosto 1945 ang Sobiyet Army ousted Hapon mula sa Tsina's Manchukuo at North Korea , ng kontribusyon sa mga kaalyado pagtatagumpay sa Japan. [[Talaksan:Gagarin in Sweden.jpg|thumb|upright|Unang tao sa kalawaan, si [[Yuri Gagarin]]]] 1941–1945 na panahon ng World War II ay kilala sa Russia bilang ang Great War Makabayan . Sa ganitong tunggalian, na kung saan kasama ang marami sa mga pinaka-nakamamatay na operasyon ng labanan sa tao ng kasaysayan, Sobiyet militar at sibilyan pagkamatay ay 10600000 at 15900000 ayon sa pagkakabanggit,<ref>{{Cite book|author=Erlikman, V.|title=Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik|year=2004|id=Note: Estimates for Soviet World War II casualties vary between sources|isbn=5931651071|publisher=Russkai︠a︡ panorama|location=Moskva}}</ref> accounting para sa mga tungkol sa isang third ng lahat ng World War II casualties . Ang Sobiyet ekonomiya at imprastraktura nagdusa napakalaking pagkawasak<ref>{{cite web|title=Reconstruction and Cold War|publisher=Library of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/12.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> ngunit ang Sobiyet Union lumitaw bilang isang kinikilala superpower . Ang Red Army abala Silangang Europa pagkatapos ng digmaan, kabilang ang East Germany . Dependent sosyalista na pamahalaan ay naka-install sa pagkakaisa Eastern estado satellite. Pagiging mundo ikalawang ang nuclear weapons kapangyarihan , ang USSR itinatag ang [[Kasunduan ng Varsovia]] at pumasok sa isang pakikibaka para sa pandaigdigang dominasyon sa Estados Unidos at NATO , na kung saan ay naging kilala bilang ang Cold War . Ang Unyong Sobyet na-export nito Komunista ideolohiya sa bagong nabuo Republika ng Tsina at Hilagang Korea , at mamaya sa Cuba at maraming iba pang mga bansa. Makabuluhang halaga ng mga Sobyet na yaman ay inilalaan sa aid sa iba pang mga sosyalistang estado.<ref>[http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0391%29 Foreign trade] from ''A Country Study: Soviet Union (Former)''. [[Library of Congress Country Studies]] project.</ref> Pagkatapos Stalin kamatayan 's at sa isang maikling panahon ng kolektibong patakaran, ang isang bagong lider Nikita Khrushchev denunsiyado ang mga uri ng pagsamba ng pagkatao ng Stalin at inilunsad ang mga patakaran ng mga de-Stalinization . Penal ng paggawa na sistema ay nagbago at maraming-marami sa mga bilanggo pinakawalan;<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,916205-2,00.html|work=TIME|accessdate=1 Agosto 2008|title=Great Escapes from the Gulag|date=5 Hunyo 1978|archive-date=26 Hunyo 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090626002132/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,916205-2,00.html|url-status=dead}}</ref> ang pangkalahatang kadalian ng mga patakaran ng mga mapanupil na naging kilala bilang mamaya Khruschev pagkatunaw . Sa parehong panahon, tensions sa Estados Unidos heightened kapag ang dalawang rivals clashed sa paglawak ng US missiles Jupiter sa Turkey at Sobiyet missiles sa Cuba . [[Talaksan:Mir on 12 June 1998edit1.jpg|left|thumb|Ang [[estasyong pangkalawaan]] ng Sobyet at Ruso na [[Mir]]]] Sa 1957 ang Sobiyet Union inilunsad mundo unang mga artipisyal na satellite , Sputnik 1 , ganito ang simula ng Space Age . Russian kosmonawt Yuri Gagarin ang naging unang tao sa orbita ang Earth sakay Vostok 1 pinapatakbo ng tao spacecraft sa 12 Abril 1961 . Mga sumusunod na ang ousting ng Khrushchev, isa pang panahon ng kolektibong tuntunin ensued, hanggang Leonid Brezhnev ay naging mga lider. Kosygin reporma , na naglalayong sa bahagyang desentralisasyon ng Sobiyet ekonomiya at paglilipat ng diin mula sa mabigat na industriya at armas sa liwanag industriya at mga consumer kalakal , ay stifled sa pamamagitan ng ang konserbatibo Komunista pamumuno. Ang panahon ng 1970s at unang bahagi ng 1980s ay naging kilala bilang Brezhnev pagwawalang-kilos . Sa 1979 ang Sobiyet pwersa ipinasok Afghanistan sa kahilingan ng kanyang mga komunista na pamahalaan. Ang pananakop pinatuyo ekonomiyang mga resources at dragged sa pagkamit nang walang makabuluhang pampolitika resulta. Huli ang Sobiyet Army ay nakuha mula sa Afghanistan sa 1989 dahil sa pagsalungat internasyonal, persistent anti-Sobyet gerilya digma (pinahusay na sa pamamagitan ng US), at isang kakulangan ng suporta mula sa Sobiyet mamamayan. Mula 1985 pataas, ang huling Sobiyet lider Mikhail Gorbachev ang nagpasimula ng mga patakaran ng glasnost (pagkabukas ng isip) at perestroika (restructuring) sa isang pagtatangka na gawing makabago ang mga bansa at gumawa ito ng mas demokratiko . Gayunman, ito ang humantong sa tumaas ng malakas na makabayan at separatista kilusan. Bago sa 1991, ang Sobiyet ekonomiya ay ang pangalawang pinakamalaking sa mundo,<ref>{{cite web|url=http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact90/world12.txt|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|accessdate=9 Marso 2008|title=1990 CIA World Factbook|archive-date=27 Abril 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110427053700/http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact90/world12.txt|url-status=dead}}</ref> ngunit sa panahon ng kanyang huling taon na ito ay nagdadalamhati sa pamamagitan ng shortages ng mga bilihin sa mga tindahan ng groseri, malaking budget deficits at paputok paglago sa pera supply humahantong sa pagpintog.<ref>{{cite web|url=http://www.photius.com/countries/russia/economy/russia_economy_unforeseen_results_o~1315.html|title=Russia Unforeseen Results of Reform|publisher=The Library of Congress Country Studies; CIA World Factbook|accessdate=10 Marso 2008}}</ref> Sa Agosto 1991, isang hindi matagumpay na mga militar pagtatagumpay , itinuro laban Gorbachev at naglalayong pagpepreserba ng Unyong Sobyet, sa halip na humantong sa pagbagsak nito at sa katapusan ng sosyalistang tuntunin. Ang USSR ay nahati sa 15 post-Sobiyet estado sa Disyembre 1991. === Pederasyong Rusya === {{main|Kasaysayan ng Rusya pagatapos ng Unyong Sobyet}} Boris Yeltsin ay inihalal ang Presidente ng Russia sa Hunyo 1991, sa unang direktang halalan sa Rusong kasaysayan. Sa panahon at pagkatapos ng Sobyet paghiwalay, wide-ranging reporma kabilang pribatisasyon at merkado at kalakalan liberalisasyon ay pagiging nagtangka,<ref name=OECD/> kasama na ang mga radikal na pagbabago kasama ang mga linya ng " shock therapy "bilang inirerekomenda ng Estados Unidos at Pandaigdigang Pondong Fund .<ref>{{Cite news|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F0CEED91F39F932A15751C1A965958260|title= U.S. is abandoning 'shock therapy' for the Russians|author=Sciolino, E.|work=The New York Times|accessdate=20 Enero 2008|date=21 Disyembre 1993}}</ref> Lahat ito ay nagdulot ng isang malaking krisis ekonomiya, characterized sa pamamagitan ng 50% tanggihan ng parehong GDP at pang-industriya na output sa pagitan ng 1990-1995.<ref name=OECD/><ref>{{cite web|title=Russia: Economic Conditions in Mid-1996|publisher=Library of Congress|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%20%28DOCID+ru0119%29}}</ref> Pribatisasyon ang higit sa lahat shifted control ng negosyo mula sa mga ahensiya ng estado sa mga indibidwal na may koneksiyon sa loob sa sistema ng pamahalaan. Marami sa mga bagong mayaman businesspeople kinuha bilyong sa cash at ari-arian sa labas ng bansa sa isang malaking flight capital .<ref>{{cite web|title=Russia: Clawing Its Way Back to Life (int'l edition)|work=BusinessWeek|url=http://www.businessweek.com/1999/99_48/b3657252.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang depression ng estado at ekonomiya ang humantong sa pagbagsak ng mga serbisyong panlipunan; ang kapanganakan rate plummeted habang ang kamatayan rate skyrocketed. Milyun-milyong plunged sa kahirapan, mula sa 1.5% na antas ng kahirapan sa huli Sobiyet panahon, sa 39-49% sa pamamagitan ng kalagitnaan ng 1993.<ref name=worldbank>{{Cite book|author=Branko Milanovic|title=Income, Inequality, and Poverty During the Transformation from Planned to Market Economy|publisher=The World Bank|year=1998|pages=186–189}}</ref> Ang 1990s nakita matinding corruption at kawalan ng batas, tumaas ng kriminal gangs at marahas na krimen.<ref>{{Cite journal|author=Jason Bush|title=What's Behind Russia's Crime Wave?|journal=BusinessWeek Journal|date=19 Oktubre 2006|url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/oct2006/gb20061019_110749_page_2.htm}}</ref> Ang 1990s ay plagued sa pamamagitan ng armadong conflicts sa Northern Kukasus , parehong lokal na etniko skirmishes at separatista Islamist insurrections. Dahil ang Chechen separatists ay ipinahayag pagsasarili sa maagang 1990s, isang paulit-ulit digmaan gerilya ay lumaban sa pagitan ng mga rebeldeng grupo at ang mga Ruso militar. Terorista na atake laban sa mga sibilyan natupad sa pamamagitan ng separatists, karamihan sa kapansin-pansin ang mga drama prenda Moscow krisis at Beslan paaralan pagkubkob , dulot ng daan-daang mga pagkamatay at hinila sa buong mundo ng pansin. Russia kinuha up ang responsibilidad para sa pag-aayos ng panlabas na utang sa USSR, kahit na populasyon nito na binubuo lamang ng kalahati ng populasyon ng USSR sa panahon ng bisa nito.<ref>{{cite web|title=Russia pays off USSR’s entire debt, sets to become crediting country|publisher=Pravda.ru|url=http://english.pravda.ru/russia/economics/22-08-2006/84038-paris-club-0|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Mataas na badyet deficits na sanhi ng 1998 Russian pinansiyal na krisis<ref>{{cite web|url=http://www.iie.com/publications/papers/aslund0108.pdf|title=Russia's Capitalist Revolution|author=Aslund A|accessdate=28 Marso 2008|format=PDF|archive-date=4 Marso 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304030126/http://www.iie.com/publications/papers/aslund0108.pdf|url-status=dead}}</ref> at nagdulot sa karagdagang GDP tanggihan.<ref name=OECD>{{cite web|title=Russian Federation|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)|url=http://www.oecd.org/dataoecd/7/50/2452793.pdf|accessdate=24 Pebrero 2008|format=PDF}}</ref> Sa 31 Disyembre 1999 Pangulong Yeltsin nagbitiw, namimigay ng post sa mga kamakailan takdang Punong Ministro, Vladimir Putin , na pagkatapos ay won ang 2000 presidential election . Putin bigti ang Chechen insurgency , kahit manaka-naka pa rin karahasan ay nangyayari sa buong Northern Kukasus. Mataas na presyo ng langis at sa una mahina pera kasunod ng pagtaas ng domestic, consumption demand at pamumuhunan ay nakatulong sa ekonomiya ang maging para sa siyam na tuwid taon, ang pagpapabuti ng mga pamantayan ng pamumuhay at pagtaas ng Russia's impluwensiya sa entablado mundo. Habang ang maraming mga reporma na ginawa sa panahon ng Putin pagkapangulo ay karaniwang criticized sa pamamagitan ng Western bansa bilang un-demokratiko,<ref>{{cite web|author=Treisman, D|title=Is Russia's Experiment with Democracy Over?|url=http://www.international.ucla.edu/article.asp?parentid=16294|publisher=UCLA International Institute|accessdate=31 Disyembre 2007}}</ref> Putin's pamumuno sa pagbabalik ng ayos, katatagan, at progreso ay may won kanya lakit popularity sa Rusya.<ref>{{Cite news|author=Stone, N|title=No wonder they like Putin|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/guest_contributors/article2994651.ece|work=The Times|location=UK|accessdate=31 Disyembre 2007|location=London|date=4 Disyembre 2007}}</ref> On 2 Marso 2008, Dmitry Medvedev ay inihalal Pangulo ng Russia , habang Putin naging Punong Ministro . == Pamahalaan at Pulitika == === Pandaigdigang Ugnayan === === Militar === [[Talaksan:Sukhoi T-50 (PAK FA) 52 blue (8730377442).jpg|thumb|226x226px|Sukhoi PAK FA T-50 ng hukbong himpapawid ng Rusya]]Ang Sandatahang Lakas ng Rusya ay nahahati sa Hukbong lupa, Hukbong dagat at Hukbong himpapawid. Mayroon ding tatlong sangay ang sandatahan ng Rusya, ang "Strategic missile troops, Aerospace defence forces at Airborne troops". Noong 2006, ang militar ng Rusya ay mayroong 1.037 milyong tauhan na nasa serbisyo. Ang Rusya ang may pinakamaraming armas nukleyar sa buong mundo at ito ang pangalawang may pinakamalaking plota ng "ballistic missile submarines" at ito lang, maliban sa Estados Unidos, ang may modernong "strategic bomber force", at ang hukbong dagat at himpapawid nito ay isa sa mga pinakamalalaki sa mundo. [[Talaksan:Kuznecov big.jpg|thumb|Aircraft carrier na "Admiral kuznetsov" ng hukbong dagat ng Rusya]] === Pagkakahati === {{Talaan ng mga territoryong pampangasiwaan|Q159}} == Demograpiya == <div style="font-size: 90%"> {| class="wikitable" style="border:1px black; float:left; margin-left:1em;" ! style="background:#F99;" colspan="2"|Ethnic composition (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|title=Russian Census of 2002|work=4.1. National composition of population|publisher=Federal State Statistics Service|accessdate=2008-01-16|archive-date=2011-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719233704/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|url-status=dead}}</ref> |- |[[Ruso]]||79.8% |- |[[Tatars]]||3.8% |- |[[Ukrainians]]||2.0% |- |[[Bashkirs]]||1.2% |- |[[Chuvash people|Chuvash]]||1.1% |- |[[Chechen people|Chechen]]||0.9% |- |[[Armenians]]||0.8% |- |Iba/hindi pangunahin||10.4% |} </div> [[Talaksan:Population of Russia.PNG|thumb|Populasyon (sa milyon) noong 1950–1991 ng [[Russian SFSR]] sa [[USSR]], 1991&nbsp;– 1 Enero 2010 ng Pederasyong Ruso.]] Bumubuo ang mga etnikong Ruso sa 79.8% ng populasyon ng bansa, gayunpaman ang Russian Federation ay tahanan din sa ilang mga pangkat-minorya. Sa kabuuan, 160 iba't ibang mga iba pang mga grupo ng etniko at katutubong mamamayan nakatira sa loob ng kanyang hangganan.<ref name=ethnicgroups>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php Ethnic groups in Russia], 2002 census, Demoscope Weekly. Retrieved 5 Pebrero 2009.</ref> Bagaman Russia's populasyon ay medyo malaki, nito densidad ay mababa dahil sa ang malaking sukat ng bansa. Populasyon ay densest sa European Russia , malapit sa Yural Mountains , at sa timog-kanluran Siberya . 73% ng mga buhay ng populasyon sa urban na lugar habang 27% sa kanayunan na iyan.<ref>{{cite web|title=Resident population|publisher=[[Rosstat]]|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=3 Marso 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120303135317/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|url-status=dead}}</ref> Ang kabuuang populasyon ay 141,927,297 tao bilang ng 1 Enero 2010. Russian populasyon masakitin sa 148,689,000 sa 1991, lamang bago ang pagkalansag ng Unyong Sobyet . Ito ay nagsimula sa karanasan ng isang sunud tanggihan simula sa kalagitnaan ng 90s-.<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/russia/29.htm|publisher=Library of Congress|title=Demographics|accessdate=16 Enero 2008}}</ref> Ang tanggihan ay pinabagal sa malapit sa pagwawalang-kilos sa mga nakaraang taon dahil sa nabawasan ang mga rate ng kamatayan , nadagdagan ang mga rate ng kapanganakan at nadagdagan immigration .<ref name=gks/> Sa 2009 Russia naitala taunang populasyon paglago sa unang pagkakataon sa 15 taon, na may kabuuang paglago ng 10,500.<ref name=gks>[http://www.gks.ru/free_doc/2010/demo/dem-sit-09.doc Modern demographics of Russia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101217150324/http://www.gks.ru/free_doc/2010/demo/dem-sit-09.doc |date=2010-12-17 }} by [[Rosstat]]. Retrieved on 5 Oktubre 2010</ref> 279,906 migranteng dumating sa Russian Federation sa parehong taon, na kung saan 93% dumating mula sa CIS bansa.<ref name=gks/> Ang bilang ng Russian emigrants steadily tinanggihan mula sa 359,000 sa 2000 sa 32,000 sa 2009.<ref name=gks/> Mayroon ding isang tinatayang 10 milyong mga iligal na dayuhan mula sa ex-Sobiyet estado sa Rusya.<ref>{{cite web|title=Russia cracking down on illegal migrants|work=International Herald Tribune|date=15 Enero 2007|url=http://www.iht.com/articles/2007/01/15/news/migrate.php|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080915210918/http://www.iht.com/articles/2007/01/15/news/migrate.php|archivedate=2008-09-15|access-date=2010-11-02|url-status=live}}</ref> halos 116,000,000 etniko Russians nakatira sa Russia [108] at tungkol sa 20 milyong mga mas mabuhay sa iba pang mga dating republics ng Sobiyet Union, <ref>[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article728982.ece Putin tries to lure millions of Russian expats home] Times Online. 9 Pebrero 2006.</ref> halos lahat sa Ukraine at Kazakhstan .<ref>[http://books.google.com/books?id=YLeAxHLmgR8C&pg=PA15 Migrant resettlement in the Russian federation: reconstructing 'homes' and 'homelands'] by Moya Flynn (1994). p.15. ISBN 1-84331-117-8</ref> Ang Saligang Batas ng Russian garantiya libre, unibersal na pangkalusugang pag-aalaga para sa lahat ng mga mamamayan.<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work=Article 41|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-03.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa pagsasanay, gayunman, ang libreng pangangalaga ng kalusugan ay bahagyang restricted dahil sa propiska rehimen.<ref>{{cite web|title=Russian ombudsman about propiska restrictions in modern Russia|url=http://www.newsru.com/russia/06jun2007/lukin.html|accessdate=23 Hulyo 2008}}</ref> Habang Russia ay may higit pang mga manggagamot, mga ospital, at pangangalaga ng kalusugan manggagawa kaysa sa halos lahat ng anumang iba pang mga bansa sa mundo sa isang per capita na batayan,<ref>{{cite web|title=Healthcare in Russia&nbsp;— Don’t Play Russian Roulette|publisher=justlanded.com|url=http://www.justlanded.com/english/Russia/Articles/Health/Healthcare-in-Russia|accessdate=03 Oktubre 2010}}</ref> dahil sa ang pagbagsak ng Unyong Sobyet ang kalusugan ng mga Russian populasyon ay tinanggihan ang malaki bilang resulta ng panlipunan, ekonomiya, at pamumuhay pagbabago;<ref>{{Cite news|author=Leonard, W R|title=Declining growth status of indigenous Siberian children in post-Soviet Russia|month=April|year=2002|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3659/is_200204/ai_n9037764|accessdate=27 Disyembre 2007|work=Human Biology}}</ref> ang takbo ay mababaligtad lamang sa mga nagdaang taon, na may average na buhay pag-asa sa pagkakaroon ng nadagdagan 2.4 na taon para sa lalaki at 1.4 na taon para sa mga babae sa pagitan ng 2006-09.<ref name=gks/> Bilang ng 2009, ang average na asa sa buhay sa Russia ay 62.77 mga taon para sa lalaki at 74.67 mga taon para sa mga babae.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/demo26.xls Russian life expectancy figures] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150321150842/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/demo26.xls |date=2015-03-21 }} [[Rosstat]]. Retrieved on 21 Agosto 2010</ref> Ang pinakamalaking factor ng kontribusyon sa mga medyo mababa ang lalaki sa buhay asa para sa lalaki ay isang mataas na rate ng dami ng namamatay sa mga nagtatrabaho-edad lalaki mula mahahadlangan nagiging sanhi ng (halimbawa, alak paglalason, paninigarilyo, ang trapiko aksidente, marahas na krimen).<ref name=gks/> Bilang resulta ng mga malalaking pagkakaiba ng kasarian sa buhay at pag-asa dahil sa mga pangmatagalang epekto ng mataas na casualties sa World War II, ang kasarian liblib nananatiling sa araw na ito at may mga 0.859 lalaki sa bawat babae. Russia's kapanganakan-rate ay mas mataas kaysa sa karamihan sa European bansa (12.4 births sa bawat 1000 na mga tao sa 2008<ref name=gks/> kumpara sa mga European average Union ng 9.90 per 1000),<ref>{{cite web|last=The World Factbook|title=Rank Order—Birth rate|publisher=Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html|accessdate=25 Abril 2009|archive-date=10 Marso 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6F0FiNNzQ?url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html|url-status=dead}}</ref> habang ang kamatayan rate ay malaki mas mataas na (sa 2009, Russia's kamatayan rate ay 14.2 per 1000 mga tao<ref name=gks/> kumpara sa mga EU average ng 10.28 per 1000).<ref>{{cite web|last=The World Factbook|title=Rank Order—Death rate|publisher=Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2066rank.html|accessdate=25 Abril 2009|archive-date=28 Pebrero 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180228071330/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2066rank.html|url-status=dead}}</ref> Subalit, ang Russian Ministry of Health at Social Affairs hinuhulaan na sa pamamagitan ng 2011 ang kamatayan rate ay katumbas ng kapanganakan rate dahil sa pagtaas sa pagkamayabong at tanggihan sa dami ng namamatay.<ref>{{cite web|url=http://en.rian.ru/russia/20080123/97616414.html|title=Russia's birth, mortality rates to equal by 2011–ministry|publisher=RIA Novosti|accessdate=10 Pebrero 2008|archive-date=8 Pebrero 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080208160909/http://en.rian.ru/russia/20080123/97616414.html|url-status=dead}}</ref> Ang pamahalaan ay pagpapatupad ng isang bilang ng mga programa na dinisenyo upang taasan ang kapanganakan rate at makakuha ng mas maraming mga migrante. Buwanang bata support bayad ay lambal, at ng isang isang-beses na pagbabayad ng 250,000 Rubles (sa paligid ng US $ 10,000) ay inaalok sa mga kababaihan na nagkaroon ng isang pangalawang anak mula noong 2007.<ref>{{cite web|title=Country Profile: Russia|publisher=[[Library of Congress]]—Federal Research Division|month=October|year=2006|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Russia.pdf|accessdate=27 Disyembre 2007|format=PDF}}</ref> Sa 2009 Russia nakita ang pinakamataas na rate ng kapanganakan dahil sa ang pagbagsak ng USSR .<ref name=gks/><ref>[http://demoscope.ru/weekly/ias/ias05.php?tim=0&cou=26&terr=1&ind=26&Submit=OK Russian birth rates 1950-2008] Demoscope Weekly. Retrieved October, 2010.</ref> === Mga pinakamalaking lungsod === {{Mga pinakamalaking lungsod ng Rusya}} === Wika === [[Talaksan:Russian language status and proficiency in the World.svg|250px|thumb|Mga bansa na kung saan ang [[Wikang Ruso]] ay sinasalita.]] Russia's 160 grupo ng etniko magsalita ng ilang 100 mga wika. Ayon sa 2002 census, 142,600,000 tao magsalita Ruso, na sinusundan ng [[Wikang Tartaro|Tartaro]] na may 5,300,000 at [[Wikang Ukranyo|Ukranyo]] na may 1,800,000 mga nagsasalita.<ref>{{cite web|url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|title=Russian Census of 2002|work=4.3. Population by nationalities and knowledge of Russian; 4.4. Spreading of knowledge of languages (except Russian)|publisher=[[Rosstat]]|accessdate=16 Enero 2008|archive-date=19 Hulyo 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719233704/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|url-status=dead}}</ref> Ruso ay ang tanging opisyal ng estado na wika, ngunit ang Saligang Batas ay nagbibigay sa mga indibidwal na republics ang karapatan upang gumawa ng kanilang mga katutubong wika ng mga co-opisyal na susunod sa Ruso.<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work= (Article 68, §2)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-04.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa kabila ng kanyang malawak na pagpapakalat, ang wikang Ruso ay magkakatulad sa buong Russia. Ruso ay ang pinaka heograpiya kalat na kalat na wika ng Eurasia at ang pinaka-tinatanggap sinalita [[Mga wikang Eslabo|Eslabo wika]].<ref>{{cite web|title=Russian|publisher=University of Toronto|url=http://learn.utoronto.ca/Page625.aspx|accessdate=27 Disyembre 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070106002617/http://learn.utoronto.ca/Page625.aspx|archivedate=2007-01-06|url-status=dead}}</ref> Ito aari sa mga [[Mga wikang Indo-Europeo|Indo-Europeong wika pamilya]] at ito ay isa sa mga buhay na mga miyembro ng Silangang Eslabo wika; ang iba sa pagiging [[Wikang Belarusiano|Belarusiano]] at Ukrainian (at marahil Rusyn). Nakasulat na mga halimbawa ng Old East Eslabo (Old Russian) ay Bakit napunta doon mula sa 10 pataas na siglo.<ref>[http://www.foreigntranslations.com/page-content.cfm/page/russian-language Russian Language History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101029193202/http://foreigntranslations.com/page-content.cfm/page/russian-language |date=2010-10-29 }} foreigntranslations.com</ref> Ang Russian Language Center sabi ng isang kapat ng's pang-agham panitikan sa mundo ay na-publish sa Russian.<ref name=lomonosov>{{cite web|title=Russian language course|publisher=Russian Language Centre, Moscow State University|url=http://www.rlcentre.com/russian-language-course.shtml|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2016-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20160205074901/http://rlcentre.com/russian-language-course.shtml|url-status=dead}}</ref> ay din ito apply bilang isang paraan ng coding at imbakan ng pandaigdig-60-70% kaalaman ng lahat ng impormasyon sa mundo ay na-publish sa Ingles at Russian wika.<ref name=lomonosov/> Russian ay isa sa anim na opisyal na wika ng UN .<ref>{{cite web|last=Poser|first=Bill|url=http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/000854.html|title=The languages of the UN|publisher=Itre.cis.upenn.edu|date=2004-05-05|accessdate=2010-10-29}}</ref> === Relihiyon === Kristiyanismo , Islam , Budhismo at Hudaismo ay Russia's tradisyunal na relihiyon, legal ang isang bahagi ng Russia's "makasaysayang pamana".<ref>{{Cite book|author=Bell, I|title=Eastern Europe, Russia and Central Asia|url=http://books.google.com/?id=EPP3ti4hysUC&pg=PA47|accessdate=27 Disyembre 2007|isbn=9781857431377|year=2002}}</ref> Mga Pagtatantya ng mga mananampalataya malawak magpaiba-iba sa mga pinagkukunan, at ilang mga ulat ilagay ang bilang ng mga di-mananampalataya sa Rusya sa 16-48% ng populasyon.<ref>{{Cite book|author=Zuckerman, P|title=Atheism: Contemporary Rates and Patterns, chapter in The Cambridge Companion to Atheism, ed. by Michael Martin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=}}</ref> Traced pabalik sa Christianization ng Kievan Rus ' sa 10 siglo, Russian pagsang-ayon sa kaugalian ay ang nangingibabaw na relihiyon sa bansa; humigit kumulang sa 100 milyong mamamayan isaalang-alang ang kanilang sarili Russian Ortodoksia Kristiyano.<ref>{{cite web|url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90196.htm|accessdate=8 Abril 2008|title=Russia}}</ref> 95% ng mga rehistradong parokya Orthodox nabibilang sa Russian Orthodox Church habang mayroong isang bilang ng mas maliit na Orthodox na Simbahan .<ref>{{cite web|title={{in lang|ru}} Сведения о религиозных организациях, зарегистрированных в Российской Федерации По данным Федеральной регистрационной службы|date=Disyembre 2006|url=http://www.religare.ru/article36302.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Subalit, ang karamihan ng Orthodox na mananampalataya hindi dumalo sa simbahan sa isang regular na batayan. Mas maliit Christian denominations tulad ng mga Katoliko, Armenian Gregorians , at iba't-ibang mga Protestante na umiiral. Pagtatantya ng bilang ng mga Muslim sa Russia range 7–9 sa 15-20000000.<ref>{{cite web|url=http://www.interfax-religion.com/?act=news&div=2869|publisher=Interfax|title=20Mln Muslims in Russia and mass conversion of ethnic Russians are myths—expert|accessdate=1 Abril 2008}}</ref> Gayundin may mga 3-4000000 Muslim migrante mula sa post-Sobiyet estado .<ref>{{cite web|title=Russia's Islamic rebirth adds tension|work=Financial Times|url=http://www.ft.com/cms/s/0/3f3fba2c-474f-11da-b8e5-00000e2511c8.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=21 Nobiyembre 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121232919/http://www.ft.com/cms/s/0/3f3fba2c-474f-11da-b8e5-00000e2511c8.html|url-status=dead}}</ref> Karamihan sa mga Muslim ang nakatira sa ang Volga-Yural rehiyon , pati na rin sa Kukasus, Moscow, Saint Petersburg at Western Siberia.<ref>{{Cite news|author=Mainville, M|title=Russia has a Muslim dilemma|work=Page A&nbsp;– 17|work=San Francisco Chronicle|date=19 Nobyembre 2006|url=http://sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2006/11/19/MNGJGMFUVG1.DTL|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Budhismo ay tradisyonal para sa tatlong rehiyon ng Russian Federation: Buryatia , Tuva , at Kalmykia . Ang ilang mga residente ng Siberya at Far Eastern rehiyon, tulad ng Yakutia at Chukotka , pagsasanay shamanist , panteista , at paganong ritwal, kasama ang mga pangunahing relihiyon. Pagtatalaga sa tungkulin sa relihiyon tumatagal ng lugar lalo na kasama etniko linya. Slavs ay lubha Orthodox Christian, Turko nagsasalita ay nakararami Muslim, at Mongolic bayan ay Buddhists.<ref>{{cite web|title=Russia::Religion|publisher=Encyclopædia Britannica Online|year=2007|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513251/Russia|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> === Edukasyon === [[Talaksan:Школа 1118 (Москва).jpg|thumb|Isang paaralan sa Moscow. Ang tore ng [[Moscow State University]] ay makikita sa distansiya.]] Russia ay may isang libreng edukasyon sistema garantisadong sa lahat ng mga mamamayan ng Saligang Batas,<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work= (Article 43 §1)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-03.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> subalit ang isang entry sa mas mataas na edukasyon ay mataas na competitive.<ref>{{cite web|author=Smolentseva, A|title=Bridging the Gap Between Higher and Secondary Education in Russia|url=http://www.bc.edu/bc_org/avp/soe/cihe/newsletter/News19/text13.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2007-11-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20071123162906/http://www.bc.edu/bc_org/avp/soe/cihe/newsletter/News19/text13.html|url-status=dead}}</ref> Bilang resulta ng malaki diin sa agham at teknolohiya sa edukasyon, medikal Russian, matematika, agham, Aerospace at pananaliksik ay karaniwang ng isang mataas na order.<ref>{{cite web|publisher=U.S. Department of State|title= Background Note: Russia|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3183.htm|accessdate=2 Enero 2008}}</ref> Since 1990 ang 11-taon ng pagsasanay paaralan ay nagpasimula. Edukasyon sa estado-owned sekundaryong paaralan ay libre; unang tersiyarya (university level) ang edukasyon ay libre sa reserbasyon: isang malaking share ng mga mag-aaral ay nakatala para sa full pay (maraming estado institusyon na nagsimula upang buksan pangkalakalan '' (commercial)'' na mga posisyon sa mga huling taon).<ref>{{cite web|title=Higher Education Institutions|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|publisher=[[Rosstat]]|accessdate=1 Enero 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080229005920/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|archivedate=2008-02-29|url-status=live}}</ref> Sa 2004&nbsp;ng estado sa paggastos para sa edukasyon amounted sa 3.6% ng GDP, o 13% ng pinagtibay na badyet ng estado.<ref>{{cite web|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001547/154743e.pdf|title=Education for All by 2015: will we make it? EFA global monitoring report, 2008|format=PDF|accessdate=27 Abril 2010}}</ref> Ang Gobyerno allocates pondo upang bayaran ang mga bayad sa tuition sa loob ng isang matatag quota o bilang ng mga mag-aaral para sa bawat institusyon ng estado. Sa mga mas mataas na institusyon ng edukasyon, mga mag-aaral ay binabayaran ng isang maliit na sahod at ibinigay na may libreng pabahay.<ref>{{cite web|title=Higher education structure|publisher=State University Higher School of Economics|url=http://www.hse.ru/lingua/en/rus-ed.html|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> == Ekonomiya == {{main|Ekonomiya ng Rusya}} Russia ay may isang merkado ekonomiya na may malaking natural resources, partikular ng langis at natural gas. Ito ay may mga 12th pinakamalaking ekonomiya sa mundo sa pamamagitan ng nominal GDP at ang 7th pinakamalaking sa pamamagitan ng pagbili ng kapangyarihan pagkakapareho (PPP). Dahil ang turn ng ika-21 siglo, ang mas mataas na domestic consumption at mas higit na kapanatagan sa politika ay may bolstered ekonomiyang paglago sa Rusya. Ang bansa natapos 2008 sa kanyang ikasiyam na tuwid na taon ng paglago, averaging 7% taun-taon. Paglago ay lalo na hinimok ng di-traded mga serbisyo at mga kalakal para sa mga domestic market, bilang laban sa langis o mineral bunutan at Exports.<ref name=cia/> Ang average na suweldo sa Rusya ay $ 640 bawat buwan sa unang bahagi ng 2008, up mula sa $ 80 sa 2000.<ref>{{cite web|title=Russians weigh an enigma with Putin’s protégé|publisher=MSNBC|url=http://www.msnbc.msn.com/id/24443419/|accessdate=9 Mayo 2008}}</ref> Humigit-kumulang 13.7% ng mga Russians nanirahan sa ibaba ang pambansang kahirapan linya sa 2010,<ref>{{cite web|publisher=The Moscow Times|title=Russia Is Getting Wealthier|url=http://www.themoscowtimes.com/opinion/article/russia-is-getting-wealthier/420731.html|date=2010-10-21}}</ref> makabuluhang down mula sa 40% sa 1998 sa ang pinakamasama ng mga post-Sobiyet pagbagsak.<ref name=worldbank/> Unemployment sa Russia ay sa 6% sa 2007, down mula sa tungkol sa 12.4% sa 1999.<ref>{{cite web|publisher=RIA Novosti|title=Russia's unemployment rate down 10% in 2007&nbsp;– report|url=http://en.rian.ru/russia/20080208/98724898.html|accessdate=9 Mayo 2008|archive-date=26 Hulyo 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130726213945/http://en.rian.ru/russia/20080208/98724898.html|url-status=dead}}</ref> Ang gitnang uri ay lumago mula lamang 8,000,000 katao sa 2,000-55000000 mga tao sa 2006.<ref>{{cite web|title=Russia: How Long Can The Fun Last?|work=BusinessWeek |url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/dec2006/gb20061207_520461.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> [[Talaksan:Russian economy since fall of Soviet Union.PNG|thumb|left|350px|Ang ekonomiya ng Rusya simula ng pagbasa ng Unyong Sobyet]] Langis, natural gas, metal, at kahoy na account para sa higit sa 80% ng Russian Exports sa ibang bansa.<ref name=cia/> Dahil sa 2003, gayunpaman, Exports ng mga likas na yaman na nagsimula decreasing sa pang-ekonomiyang kahalagahan ng mga panloob na merkado pinalakas masyado. Sa kabila ng mas mataas na presyo ng enerhiya, langis at gas lamang ng kontribusyon sa 5.7% ng Russia's GDP at pamahalaan ang hinuhulaan na ito ay drop sa 3.7% sa pamamagitan ng 2011.<ref>{{cite web|title=Russia fixed asset investment to reach $370 bln by 2010–Kudrin|publisher=RIA Novosti|url=http://en.rian.ru/business/20070921/80301609.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=4 Enero 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080104012742/http://en.rian.ru/business/20070921/80301609.html|url-status=dead}}</ref> Oil export kita pinapayagan Russia upang madagdagan ang kanyang mga banyagang Taglay mula sa $ 12000000000 sa 1999 sa $ 597,300,000,000 sa 1 Agosto 2008, ang ikatlong pinakamalaking dayuhang exchange Taglay sa mundo.<ref>{{cite web|url=http://www.cbr.ru/Eng/statistics/credit_statistics/print.asp?file=inter_res_08_e.htm|title=International Reserves of the Russian Federation in 2008|publisher=The Central Bank of the Russian Federation|accessdate=30 Hulyo 2008}}</ref> Ang macroeconomic patakaran sa ilalim ng Finance Minister Alexei Kudrin ay mabait at tunog, na may labis na kita sa pagiging naka-imbak sa pagpapapanatag Fund ng Russia .<ref name="euromoney">{{cite news|url=http://www.euromoney.com/Article/2683869/Kudrin-and-Fischer-honoured-by-Euromoney-at-IMFWorld.html|title=Kudrin and Fischer honoured by Euromoney and IMF/World Bank meetings in Washington|publisher=Euromoney|access-date=2010-11-04|archive-date=2011-04-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110428160206/http://www.euromoney.com/Article/2683869/Kudrin-and-Fischer-honoured-by-Euromoney-at-IMFWorld.html|url-status=dead}}</ref> Sa 2006, Russia gantihin karamihan ng kanyang dating napakalaking mga utang,<ref>{{cite web|title=Russia's foreign debt down 31.3% in Q3—finance ministry|publisher=RIA Novosti|url=http://en.rian.ru/russia/20061031/55272320.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=15 Pebrero 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/65T8o7rP6?url=http://en.rian.ru/russia/20061031/55272320.html|url-status=dead}}</ref> Aalis ito sa isa sa mga pinakamababang foreign utang sa gitna ng mga pangunahing ekonomiya .<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2079rank.html Debt - external] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190317104350/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2079rank.html |date=2019-03-17 }}, [[CIA World Factbook]]. Accessed on 22 Mayo 2010.</ref> Ang pagpapapanatag Fund nakatulong sa Russia upang lumabas mula sa pandaigdigang krisis sa pananalapi sa isang mas mahusay na marami estado kaysa sa maraming mga eksperto ay inaasahan.<ref name="euromoney"/> Ang isang mas simple, mas streamlined buwis code pinagtibay sa 2001 nabawasan ang mga buwis pasan sa mga tao at higit nadagdagan estado ng kita.<ref>{{Cite news|author=Tavernise, S|title=Russia Imposes Flat Tax on Income, and Its Coffers Swell|work=The New York Times|date=23 Marso 2002|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E01E0DC163BF930A15750C0A9649C8B63|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Russia ay may isang patag na buwis sa rate ng 13 bahagdan. Ito ranks ito bilang ang mga bansa sa ikalawang pinaka kaakit-akit na mga personal na buwis sa sistema para sa solong mga manager sa mundo matapos ang United Arab Emirates .<ref>{{cite web|title=Global personal taxation comparison survey–market rankings|publisher=Mercer (consulting firms)|url=http://www.mercer.com.au/pressrelease/details.htm?idContent=1287670|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2011-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20110427032348/http://www.mercer.com.au/pressrelease/details.htm?idContent=1287670|url-status=dead}}</ref> Ayon sa Bloomberg , Russia ay itinuturing din maagang ng karamihan sa iba pang mapagkukunan-mayaman na bansa sa kanyang ekonomiya, may isang mahabang tradisyon ng edukasyon, agham, at industriya.<ref>{{cite web|title=Russia: How Long Can The Fun Last?|work=BusinessWeek |url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/dec2006/gb20061207_520461_page_2.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang bansa ay may mas mataas na edukasyon graduates kaysa sa anumang iba pang mga bansa sa Europa.<ref>{{cite web|title=aneki rankings and records|publisher=UNESCO Institute for Statistics, UniCredit New Europe Research Network|url=http://www.aneki.com/students.html|accessdate=03 Oktubre 2010}}</ref> Ang pagpapaunlad ng ekonomiya ng bansa ay hindi pantay heograpiya sa Moscow rehiyon ng kontribusyon sa isang tunay malaki ibahagi ang's GDP. bansa ng <ref>[http://www.gks.ru/bgd/free/b01_19/IssWWW.exe/Stg/d000/vrp98-07.htm GRP by federal subjects of Russia, 1998-2007] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170805105125/http://www.gks.ru/bgd/free/b01_19/IssWWW.exe/Stg/d000/vrp98-07.htm |date=2017-08-05 }} {{in lang|ru}}</ref> Isa pang problema ay paggawa ng makabago ng infrastructure , pagtanda at hindi sapat na matapos ang taon ng pagiging pinababayaan sa 1990s; ang pamahalaan ay sinabi $ 1 trilyon ay invested sa pagpapaunlad ng imprastraktura sa pamamagitan ng 2020.<ref>{{cite web|url=http://en.rian.ru/russia/20070920/80058850.html|publisher=RIA Novosti|accessdate=31 Hulyo 2008|title=Russia to invest $1&nbsp;trillion in infrastructure by 2020&nbsp;– ministry|archive-date=28 Abril 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110428135337/http://en.rian.ru/russia/20070920/80058850.html|url-status=dead}}</ref> === Agrikultura === === Enerhiya === === Agham at Teknolohiya === === Transportasyon === == Kultura == === Tradisyon at Pagluluto === === Arkitektura === === Musika at Sayaw === === Literatura at Pilosopiya === === Pelikula, Animasyon at Medya === === Palaasan === === Pambansang Holiday at Simboliko === === Turismo === == Talababa == {{reflist|3}} == Tingnan din == * [[Mga birong Ruso]] == Mga kawing panlabas == {{Sister project links}} * {{dmoz|Regional/Europe/Russia}} ;Pamalahaan * [http://www.gov.ru/ Opisyal na Portal ng Pamahalaan ng Rusya] {{in lang|ru}} * [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-r/russia.html Puno ng estado at Miyembro ng Gabinete] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120926195007/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-r/russia.html |date=2012-09-26 }} * [http://en.rian.ru/ Russian News Agency Ria Novosti] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131003023821/http://en.rian.ru/ |date=2013-10-03 }} ;Pangkalahatang Impormasyon * {{CIA World Factbook link|rs|Russia}} * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/russia.htm Ang Rusya] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081022164202/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/russia.htm |date=2008-10-22 }} sa ''UCB Libraries GovPubs'' ;Iba * [http://www.waytorussia.net/WhatIsRussia/Intro.html Daan sa Rusya. Isang panimula sa Rusya at sa mga Ruso] * [http://rbth.ru/ Russia Beyond the Headlines] International news project about Russia {{Russia topics}} {{Template group |title=[[Talaksan:Gnome-globe.svg|25px]]{{nbsp}}Geographic locale |list = {{Countries of Europe}} {{Countries of Asia}} {{Countries bordering the Baltic Sea}} {{Countries bordering the Black Sea}} {{Countries bordering the Caspian Sea}} }} {{Template group |title=International organisations |list = {{Commonwealth of Independent States (CIS)|state=collapsed}} {{Council of Europe}} {{G8 nations}} {{BRIC}} {{UN Security Council|state=collapsed}} {{APEC}} {{Organization of the Black Sea Economic Cooperation (BSEC)}} {{Shanghai Cooperation Organisation}} {{Eurasian Economic Community (EURASEC)}} {{Slavic-speaking nations}} {{Quartet on the Middle East|state=collapsed}} }} {{Mga Subdibisyon ng Rusya}} [[Kategorya:Rusya| ]] [[Kategorya:Mga bansa sa Asya]] [[Kategorya:Mga bansa sa Europa]] 5umoxxzsvvr3jro62afc38airspcmvy 1961704 1961699 2022-08-09T10:01:09Z Senior Forte 115868 wikitext text/x-wiki {{Infobox country | conventional_long_name = Pederasyong Ruso | common_name = Rusya | native_name = {{native name|ru|Российская Федерация}}<br/>{{small|{{transl|ru|Rossiyskaya Federatsiya}}}} | image_flag = Flag of Russia.svg | image_coat = Coat of Arms of the Russian Federation.svg | anthem = {{lang|ru|Государственный гимн<br/>Российской Федерации}}<br />{{transliteration|ru|[[Gosudarstvennyy gimn Rossiyskoy Federatsii]]}}<br />"Awiting Pang-estado ng Pederasyong Ruso"<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">{{center|[[File:National Anthem of Russia (2000), instrumental, one verse.ogg]]}}</div> | image_map = Russian Federation (orthographic projection) - Crimea disputed.svg | map_width = 250px | map_caption = Lupaing saklaw ng Pederasyong Ruso sa lunting maitim, kasama ang mga teritoryong pinagtatalunan sa lunting mapusyaw. | capital = [[Mosku]] | coordinates = {{Coord|55|45|21|N|37|37|02|E|type:city}} | largest_city = [[Mosku]] | languages_type = Wikang opisyal<br />{{nobold|at pambansa}} | languages = [[Wikang Ruso|Ruso]] | ethnic_groups = {{unbulleted list | 80.9% [[Russians|Russian]] | 3.9% [[Tatars|Tatar]] | 1.4% [[Ukrainians in Russia|Ukrainian]] | 1.1% [[Bashkirs|Bashkir]] | 1.0% [[Chuvash people|Chuvash]] | 1.0% [[Chechens|Chechen]] | 10.7% [[Ethnic groups in Russia|Others]] }} | ethnic_groups_year = 2010 | demonym = Ruso | government_type = Republikang pederal at semipresidensyal sa ilalim ng isang sentralisadong awtoritaryong pamahalaan | leader_title1 = [[President of Russia|President]] | leader_name1 = [[Vladimir Putin]] | leader_title2 = [[Prime Minister of Russia|Prime Minister]] | leader_name2 = [[Mikhail Mishustin]] | leader_title3 = [[Chairman of the Federation Council (Russia)|Speaker of the<br />Federation Council]] | leader_name3 = [[Valentina Matviyenko]] | leader_title4 = [[Chairman of the State Duma|Speaker of the<br />State Duma]] | leader_name4 = [[Vyacheslav Volodin]] | leader_title5 = [[Chief Justice of the Russian Federation|Chief Justice]] | leader_name5 = [[Vyacheslav Mikhailovich Lebedev|Vyacheslav Lebedev]] | legislature = [[Federal Assembly (Russia)|Federal Assembly]] | upper_house = [[Federation Council (Russia)|Federation Council]] | lower_house = [[State Duma]] | sovereignty_type = [[History of Russia|Formation]] | established_event1 = {{nowrap|[[Kievan Rus']]}} | established_date1 = 879 | established_event2 = {{nowrap|[[Vladimir-Suzdal]]}} | established_date2 = 1157 | established_event3 = [[Grand Duchy of Moscow|Grand Duchy of<br>Moscow]] | established_date3 = 1263 | established_event4 = [[Tsardom of Russia]] | established_date4 = 16 January 1547 | established_event5 = [[Russian Empire]] | established_date5 = 2 November 1721 | established_event6 = {{nowrap|[[February Revolution|Monarchy abolished]]}} | established_date6 = 15 March 1917 | established_event7 = {{nowrap|[[Soviet Union]]}} | established_date7 = 30 December 1922 | established_event8 = [[Declaration of State Sovereignty of the Russian Soviet Federative Socialist Republic|Declaration of State<br>Sovereignty]] | established_date8 = 12 June 1990 | established_event9 = {{nowrap|[[Belovezha Accords|Russian Federation]]}} | established_date9 = 12 December 1991 | established_event10 = [[Constitution of Russia|Current constitution]] | established_date10 = 12 December 1993 | established_event11 = [[Union State|Union State formed]] | established_date11 = 8 December 1999 | established_event12 = [[Republic of Crimea|Crimea]] [[Annexation of Crimea by the Russian Federation|annexed]] | established_date12 = 18 March 2014 | area_km2 = 17098246 | area_footnote = <ref>{{cite web |url=https://unstats.un.org/unsd/publications/pocketbook/files/world-stats-pocketbook-2016.pdf#page=182 |title=World Statistics Pocketbook 2016 edition |publisher=United Nations Department of Economic and Social Affairs. Statistics Division |access-date=24 April 2018}}</ref> 17,125,191 km² {{small|(including [[Crimea]])}}<ref>{{cite web |url=https://rosreestr.ru/upload/Doc/18-upr/Сведения%20по%20ф.22%20за%202016%20год%20(по%20субъектам%20РФ)_на%20сайт.doc |script-title=ru:Сведения о наличии и распределении земель в Российской Федерации на 1 January 2017 (в разрезе субъектов Российской Федерации) |title=Information about availability and distribution of land in the Russian Federation as of 1 January 2017 (by federal subjects of Russia) |website=[[Rosreestr]]}}</ref> | area_rank = 1st | percent_water = 13<ref name=gen>{{cite web |title=The Russian federation: general characteristics |url=http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1/010000R |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728064121/http://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1%2F010000R |archive-date=28 July 2011 |website=Federal State Statistics Service |access-date=5 April 2008 |url-status=dead}}</ref>&nbsp;{{small|(including swamps)}} | population_estimate = {{plainlist| * {{Decrease}}145,478,097 * {{nowrap|{{small|(including Crimea)}}<ref name="gks.ru-popul">{{cite web |url=https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/PrPopul2022_Site.xls |format=XLS|script-title=ru:Предварительная оценка численности постоянного населения на 1 января 2022 года и в среднем за 2021 год|trans-title=Preliminary estimated population as of 1 January 2022 and on the average for 2021 |language=ru |work=[[Russian Federal State Statistics Service]] |access-date=30 January 2022}}</ref>}} * {{Decrease}} 143,054,637 * {{small|(excluding Crimea)}}<ref name="gks.ru-popul"/>}} | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = 9th | population_density_km2 = 8.4 | population_density_sq_mi = 21.5 | population_density_rank = 181st | GDP_PPP = {{increase}} $4.365 trillion<ref name="IMFWEORU">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=922,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, April 2022 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=17 May 2022}}</ref> | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_rank = 6th | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $30,013<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_PPP_per_capita_rank = 58th | GDP_nominal = {{increase}} $1.829 trillion<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_rank = 11th | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $12,575<ref name="IMFWEORU"/> | GDP_nominal_per_capita_rank = 68th | Gini = 36.0 <!--number only--> | Gini_year = 2020 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref name="WBgini">{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=RU |title=GINI index (World Bank estimate) – Russian Federation |publisher=World Bank |access-date=23 June 2022}}</ref> | Gini_rank = 98th | HDI = 0.824<!--number only--> | HDI_year = 2019<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> | HDI_change = increase <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf |title=Human Development Report 2020 |language=en |publisher=[[United Nations Development Programme]] |date=15 December 2020 |access-date=15 December 2020}}</ref> | HDI_rank = 52nd | currency = [[Russian ruble]] ([[Ruble sign|₽]]) | currency_code = RUB | utc_offset = +2 to +12 | drives_on = right | calling_code = [[Telephone numbers in Russia|+7]] | cctld = {{unbulleted list |[[.ru]]|[[.рф]]}} | religion_year = 2012 | religion_ref = <ref name="ArenaAtlas2012">{{cite web|title=Арена: Атлас религий и национальностей|trans-title=Arena: Atlas of Religions and Nationalities|year=2012|publisher=Среда (Sreda)|url=https://docviewer.yandex.com/view/0/?*=rvAv5PGTc%2Fw%2BBFV6QOUZtaf5gYF7InVybCI6InlhLWRpc2stcHVibGljOi8vMWV1aDl5RDFpcnZKeVZNNSswWWFaZktqRFhoOXZDNWhldUlGTU5uQU4zQT0iLCJ0aXRsZSI6IlNyZWRhX2Jsb2tfcHJlc3Nfc20yLnBkZiIsInVpZCI6IjAiLCJub2lmcmFtZSI6ZmFsc2UsInRzIjoxNTI0NDg3NTUzMTcwfQ%3D%3D&page=1|format=PDF}} See also the results' '''[http://sreda.org/arena main interactive mapping]''' and the static mappings: {{cite map|title=Religions in Russia by federal subject|journal=Ogonek|volume=34|issue=5243|date=27 August 2012|url=http://c2.kommersant.ru/ISSUES.PHOTO/OGONIOK/2012/034/ogcyhjk2.jpg|archive-url=https://web.archive.org/web/20170421154615/http://c2.kommersant.ru/ISSUES.PHOTO/OGONIOK/2012/034/ogcyhjk2.jpg|archive-date=21 April 2017}} The Sreda Arena Atlas was realised in cooperation with the [http://sreda.org/arena/maps?mainsection=census All-Russia Population Census 2010 (Всероссийской переписи населения 2010)], the [http://sreda.org/arena/maps?mainsection=minust Russian Ministry of Justice (Минюста РФ)], the Public Opinion Foundation (Фонда Общественного Мнения) and presented among others by the Analytical Department of the Synodal Information Department of the Russian Orthodox Church. See: {{cite journal|title=Проект АРЕНА: Атлас религий и национальностей|trans-title=Project ARENA: Atlas of religions and nationalities|url=http://russ.ru/Mirovaya-povestka/Proekt-ARENA-Atlas-religij-i-nacional-nostej|journal=Russian Journal|date=10 December 2012}}</ref> | religion = {{ublist|item_style=white-space;|47.4% [[Christianity in Russia|Christianity]]|—41% [[Russian Orthodox Church|Russian Orthodoxy]]|—6.4% Other [[List of Christian denominations|Christian]]|38.2% [[Irreligion|No religion]]|6.5% [[Islam in Russia|Islam]]{{efn|name=ArenaAtlasIslam}}|2.4% [[Religion in Russia|Others]]|5.5% Unanswered}} | today = }} Ang '''Rusya''' ([[Wikang Ruso|Ruso]]: {{lang|ru|Россия}}, <small>tr.</small> ''Rossiya''), opisyal na '''Pederasyong Ruso''' ([[Wikang Ruso|Ruso]]: {{lang|ru|Российская Федерация}}, <small>tr.</small> ''Rossiyskaya Federatsiya''), ay isang bansang transkontinental na umaabot mula [[Silangang Europa]] hanggang [[Hilagang Asya]]. Hinahangganan nito (mula hilagang-kanluran paikot sa kaliwa) ang mga bansang [[Noruwega]], [[Pinlandiya]], [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litwanya]], [[Polonya]], [[Biyelorusya]], [[Ukranya]], [[Heorhiya]], [[Aserbayan]], [[Kasakistan]], [[Tsina]], [[Monggolya]], at [[Hilagang Korea]], nagbabahagi ng mga limitasyong maritimo sa [[Hapon]] at [[Estados Unidos]], at katabi ng mga halos di-kinikilalang [[Abhasya]], [[Timog Osetiya]], at [[Bagong Rusya]], samakatuwid ginagawa ito bansang may pinakamaraming hinahangganang estado. Ito ang pinakamalaking bansa sa mundo, na sumasaklaw sa mahigit 17,098,246 kilometrong kuwadrado (6,601,670 milyang kuwadrado); labing-isang sona ng oras at isang-walong bahagi ng lupang matitirahan sa Daigdig. Mayroong populasyon na 145.5 milyong tao, ito ang pinakamataong bansa sa [[Europa]] at ikasiyam sa buong mundo. Ang kabiserang pambansa at pinakamalaking lungsod nito at ng Europa ay [[Mosku]] habang ang sentrong pangkalinangan nito'y [[San Petersburgo]]. Iilan sa iba pa na pangunahing lungsod nito ay [[Novosibirsk]], [[Ekaterimburgo]], [[Nizhny Novgorod]], at [[Kazan]]. Nagsimula ang kasaysayan ng Rusya sa mga bayang Silangang Eslabo, na sumibol bilang isang makikilalang grupo sa Europa sa pagitan ng [[ika-3 dantaon]] at [[ika-8 dantaon]]. Lumitaw ang [[Rus ng Kiyeb]], ang kanilang unang estado, noong [[ika-9 dantaon]]. Pinagtibay nila noong 988 ang [[Kristiyanismo|Kristiyanismong]] [[Ortodoksiyang Oriental|Ortodokso]], isang produkto ng Kristiyanisasyong isinagawa nina [[Sirilo at Metodiyo]], dalawang misyonerong ipinadala mula sa [[Imperyong Bisantino]]. Nang maglaon ay nagkawatak-watak ang Rus sa iba't-ibang maliliit na estadong [[pyudalismo|pyudal]], kung saan ang pinakamakapangyarihan dito'y ang [[Prinsipado ng Vladimir-Suzdal]] na sa kalaunan ay naging [[Dakilang Dukado ng Mosku]]. Ito ang naging pangunahing puwersa sa pakikibaka para sa kalayaan mula sa [[Gintong Horda]] at muling pag-iisa ng Rusya. Unti-unting napagkaisa ng Mosku ang mga nakapalibot na prinsipado at naging [[Tsaratong Ruso]]. Noong unang bahagi ng [[ika-18 dantaon]] ay lumawak ito sa pamamagitan ng pananakop, panlulupig, at paggalugad at umunlad sa [[Imperyong Ruso]]. Umabot mula Polonya hanggang sa [[Karagatang Pasipiko]] at [[Alaska]], ito ang naging ikatlong pinakamalaking imperyo sa kasaysayan. Sa pagtatapos ng [[Unang Digmaang Pandaigdig]] ay nilansag ang [[monarkiya]] ng bansa sa [[Himagsikang Ruso (1917)|Himagsikang Ruso]] at naitatag ang [[RSPS ng Rusya|Republikang Sobyetiko ng Rusya]] (kalauna'y naging [[RSPS ng Rusya]]), ang kauna-unahang estadong sosyalista. Kasunod ng tagumpay ng mga [[Bolshebista]] sa [[Digmaang Sibil ng Rusya|digmaang sibil]] ay binuo ng Rusya, kasama ang [[RSS ng Ukranya|Ukranya]], [[RSPS ng Biyelorusya|Biyelorusya]], at [[RSPS ng Transkawkasya|Transkawkasya]], ang [[Unyong Sobyetiko]], na naging isa sa dalawang pinakamakapangyarihang bansa sa panahon ng [[Digmaang Malamig]]. Kasunod ng pagkabuwag ng Unyong Sobyetiko noong 1991 ay naging Pederasyong Ruso ang Rusya, at itinuturing bilang [[de facto]] na kahalili sa mga estadong sumunod sa unyon. == Etimolohiya == {{main|Rus (pangalan)}} ''Русь'' (''Rus ''') ang orihinal na pangalan ng Rusya. Isa itong estadong midyebal na binubuo ng mga [[Silangang Slavs]]. Gayun pa man, ito ang tamang pangalan na naging mas popular sa kasaysayan, ang mga nakatira sa bansa ay tinatawag na ''"Русская Земля"'' (''russkaya zemlya'') na kung saan ang kahulugan nito ay ''Lupang Rusu'' o [[Rus ']]. Upang makilala ang mga tao sa bansang ito mula sa ibang lugar, tinawag silang [[Kievan Rus]] na mula sa modernong histograpo. [[Ruthenia]] naman ang salin ng salitang ''Rus'' sa [[latin]] na ginagamit sa kanluran at timog na rehiyon ng Rus na katabi ng katolikong Europa. ''Россия'' (''Rossiya'') naman ang kasalukuyang pangalan ng estado, mula sa bersiyong [[Griyego]] na ''Ρωσία'' [''rosia''] na ginamit ng mga Kievan Rus ito para tawagin ang mga nakatira sa [[Imperyong Byzantine]]. == Heograpiya == Sinasakop ng Rusya ang halos buong hilagang bahagi ng [[superkontinente]] na[[Eurasya|Eurasia (''Eurasya'')]]. Karamihan ng bansa ay binubuo ng mga [[kapatagan]], sa bahaging [[Europa|Europeo]] man o sa bahaging nasa [[Asya]] na kilala kadalasan bilang [[Siberia|Sibir’ (Siberia)]]. Karamihan sa mga kapatagang ito sa timog ay ''[[steppe]]'' habang sa hilaga naman ay makakapal na gubat na nagiging [[tundra]] patungo sa baybaying Arctic. May mga bulubundukin tulad ng [[Caucasus]] (kung saan naroroon ang [[Bundok Elbrus]], ang pinakamataas na tuktok sa Europa na may taas ng 5 633 m) at ang [[Bulubunduking Altay|Altay]] sa mga katimugang hangganan ng bansa, samantalang sa silangang bahagi ng bansa ay naroroon ang [[Bulubunduking Verhojansk]] at ang mga [[bulkan]] ng [[Kamchatka Peninsula]]. Kapuna-puna rin ang [[Bulubunduking Ural]], na syang pangunahing naghahati ng Europa mula sa [[Asya]]. Nagtatanyag ang Rusya ng higit 37 000 km ng baybayin sa mga karagatang [[Dagat Arctic|Arctic]] at [[Karagatang Pasipiko|Pasipiko]], pati na rin sa mga masasabing ''inland'' na dagat tulad ng [[Dagat Baltic|Baltic]], [[Dagat Itim|Black (Itim)]], at [[Dagat Caspian|Caspian]]. Ang ilan sa mga [[pulo]] o [[kapuluan]]g nasa hilagang baybayin ay ang [[Novaja Zemlja]], [[Franz Joseph Land]], [[Novosibirskie Ostrova]], [[Wrangel Island]], [[Kuril Islands]], at [[Sakhalin]]. Ang ilan sa mga pangunahing lawa sa Rusya ay ang [[Lawa Baikal|Baikal]], [[Lawa Ladoga]], at [[Onego]]. Marami ring mga ilog ang dumadaloy sa Rusya. === Topograpiya === Mula sa hilaga hanggang timog ang East European Plain , na kilala rin bilang Russian Plain, ay nagbihis sequentially sa Arctic tundra, koniperus gubat (taiga), mixed at broad-leaf forest, damuhan (kapatagan), at semi-disyerto (fringing ang Caspian Sea), bilang ng mga pagbabago sa mga halaman na sumasalamin sa mga pagbabago sa klima. [[Siberya]] ay sumusuporta sa isang katulad sequence ngunit higit sa lahat ay taiga. Russia ay mundo pinakamalaking ang taglay ng gubat, na kilala bilang "ang mga baga ng Europa",<ref>{{Cite news|author=Walsh, NP|title =It's Europe's lungs and home to many rare species. But to Russia it's £100bn of wood|publisher=Guardian (UK)|url=http://www.guardian.co.uk/world/2003/sep/19/environment.russia|accessdate=26 Disyembre 2007|location=London|date=19 Setyembre 2003}}</ref> ikalawang lamang sa [[maulang-gubat ng Amasona]] sa ang halaga ng carbon dioxide ito absorbs. May 266 species ng mamal at 780 species ng ibon sa Rusya. Noong 1997 ay kasama sa Red Data Book ng Russian Federation ang 415 species <ref>{{cite web|author=I.A. Merzliakova|url=http://enrin.grida.no/biodiv/biodiv/national/russia/state/00440.htm |title=List of animals of the Red Data Book of Russian Federation|publisher=Enrin.grida.no|date=1 Nobyembre 1997|accessdate=27 Abril 2010}}</ref> at ngayon ay protektado ang mga ito. === Klima === Ang malaking sukat ng Russia at ang distansiya ng maraming mga lugar mula sa dagat ay nagreresulta sa pangingibabaw ng mahalumigmig na klimang kontinental, na siyang dominante sa lahat ng bahagi ng bansa maliban sa tundra at sa bandang timog-kanlurang hangganan ng bansa. Naiistorbo ng mga bundok sa timugan ang masa ng mainit na hangin na galing ng Indian Ocean, samantalang ang kapatagan sa kanluran at hilaga ay ikinai-expose ng bansa sa Arctic at Atlantic.<ref name=congress>{{cite web|title=Climate|publisher=Library Of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/24.htm|accessdate=26 Disyembre 2007}}</ref> Ang kalakhang bahagi ng teritoryo ay may dalawa lamang na pangunahing season - ang taglamig at tag-init; ang taglagas at tagsibol ay karaniwang maikling panahon ng pagbabago sa pagitan ng lubhang mababang mga temperatura at lubhang mataas.<ref name=congress/> Ang pinakamalamig na buwan ay ang Enero (Pebrero sa baybay-dagat), at ang pinakamainit naman kadalasan ay Hulyo. Pangkaraniwan lang ang malaking range ng temperatura. Sa taglamig, ang temperatura ay lalong hilagaan lalong malamig at lalong silangan lalong malamig. Umiinit nang mainit-init kapagka tag-init, kahit sa Siberia.<ref>{{Cite journal|author=Drozdov, V.A. ''et al.''|title=Ecological and Geographical Characteristics of the Coastal Zone of the Black Sea|journal=GeoJournal|publisher=Springer Netherlands|location=27.2, pp. 169–178|year=1992|doi=10.1007/BF00717701|volume=27|page=169}}</ref> === Flora at fauna === == Kasaysayan == {{main|Kasaysayan ng Rusya}} === Sinaunang Panahon === {{see|Kahariang Bosporan|Khazaria|Lagalag na Eurasyano}} [[Talaksan:IE expansion.png|thumb|left|[[Hinuhang Kurgan]]: Ang Timog Rusya bilang [[urheimat]] ng mga [[Proto-Indo-Europeans|Taong Indo-European]].]] Isa sa mga unang modernong tao na may buto ng edad ng 35 000 taon ay matatagpuan sa [[Russia]], sa [[Kostenki]] sa gilid ng [[Ilog Don]]. Sa sinaunang-panahon beses sa napakalaking steppes ng Timog Rusya ay tahanan sa lipi ng laog pastoralists.<ref name=Belinskij>{{Cite journal|author=Belinskij A, Härke, H|title=The 'Princess' of Ipatovo|journal=Archeology|volume=52|issue=2|year=1999|url=http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080610043326/http://cat.he.net/~archaeol/9903/newsbriefs/ipatovo.html|archivedate=2008-06-10|accessdate=26 Disyembre 2007|url-status=dead}}</ref> Labi ng mga kapatagan civilizations ay natuklasan sa mga lugar tulad bilang [[Ipatovo kurgan|Ipatovo]] ,<ref name=Belinskij/> [[Sintashta]],<ref>{{Cite book|author=Drews, Robert|title=Early Riders: The beginnings of mounted warfare in Asia and Europe|year=2004|publisher=Routledge|location=New York|page=50|isbn=0415326249}}</ref> [[Arkaim]],<ref>{{cite web|author=Koryakova, L.|title=Sintashta-Arkaim Culture|publisher=The Center for the Study of the Eurasian Nomads (CSEN)|url=http://www.csen.org/koryakova2/Korya.Sin.Ark.html|accessdate=20 Hulyo 2007}}</ref> at [[Pazyryk burials|Pazyryk]],<ref>{{cite web|title=1998 NOVA documentary: "Ice Mummies: Siberian Ice Maiden"|work=Transcript|url=http://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/2517siberian.html|accessdate=26 Disyembre 2007}}</ref> na kung saan dadalhin ang earliest na kilala bakas ng inimuntar digma , isang susi na tampok sa laog paraan ng buhay. Sa klasiko unang panahon, ang Pontic kapatagan ay kilala bilang Scythia. Dahil sa ang 8th siglo BC, Sinaunang Griyego mangangalakal nagdala ng kanilang mga kabihasnan sa emporiums kalakalan sa Tanais at Phanagoria.<ref>{{Cite book|author=Jacobson, E.|title=The Art of the Scythians: The Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World|publisher=Brill|year=1995|page=38|isbn=9004098569}}</ref> Sa pagitan ng 3 at 6 siglo AD, ang Bosporan Kingdom, isang Hellenistic kaayusan ng pamahalaan na nagtagumpay ang mga Griyego colonies,<ref>{{Cite book|author=Tsetskhladze, G.R.|title=The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology|publisher=F. Steiner|year=1998|page=48|isbn=3515073027}}</ref> ay bumagsak sa pamamagitan ng laog invasions humantong sa pamamagitan ng gerero lipi, tulad ng ang Huns at taong hating Asayano at Europyano Avars .<ref>{{Cite book|author=Turchin, P.|title=Historical Dynamics: Why States Rise and Fall|publisher=Princeton University Press|year=2003|pages=185–186|isbn=0691116695}}</ref> Ang isang tao Turko, ang Khazars, nagpuno sa mga mas mababang Volga steppes palanggana sa pagitan ng Caspian at Dagat Itim hanggang sa 8th siglo.<ref>{{Cite book|author=Christian, D.|title=A History of Russia, Central Asia and Mongolia|publisher=Blackwell Publishing|year=1998|pages=286–288|isbn=0631208143}}</ref> Ang ninuno ng modernong Russians ay ang Eslabo lipi, na ang orihinal na bahay ay isipan sa pamamagitan ng ilang mga iskolar sa may been ang makahoy na lugar ng Pinsk Marshes.<ref>{{Cite book|last=For a discussion of the origins of Slavs, see Barford, P.M.|title=The Early Slavs|publisher=Cornell University Press|pages=15–16|isbn=0801439779|year=2001}}</ref> Ang East Slavs unti husay Western Russia sa dalawang waves: isang paglipat mula sa Kiev papunta sa kasalukuyan- araw Suzdal at Murom at isa pang mula Polotsk papunta sa Novgorod at Rostov. Mula sa 7 pataas na siglo, ang East Slavs binubuo ang bulk ng populasyon sa Western Russia<ref>{{Cite book|author=Christian, D.|title=A History of Russia, Central Asia and Mongolia|publisher=Blackwell Publishing|year=1998|pages=6–7}}</ref> at dahan-dahan ngunit mahimbing assimilated ng katutubong-Ugric bayan Finno, kabilang ang Merya, ang Muromians, at ang Meshchera. === Kievan Rus' === {{Main|Kievan Rus'}} [[Talaksan:Kievan Rus en.jpg|thumb|Ang [[Kievan Rus']] noong ika-11 siglo.]] Ang pagtatatag ng unang East Eslabo estado sa 9 na siglo ay nangyari sa panahon ng pagdating ng mga Varangian , ang Vikings na pakikipagsapalaran kasama ang mga waterways ng pagpapalawak mula sa silangan Baltic sa Black at Kaspiy Dagat.<ref>{{Cite book|author=Obolensky, D.|title=Byzantium and the Slavs|publisher=St Vladimir's Seminary Press|year=1994|page=42|isbn=088141008X}}</ref> Ayon sa Pangunahing Chronicle, isang Varangian mula Rus 'tao , na nagngangalang Rurik, ay inihalal pinuno ng Novgorod sa 862. Ang kanyang mga kahalili Oleg ang Propeta inilipat timog at conquered Kiev sa 882,<ref>{{Cite book|author=Thompson, J.W.; Johnson, E.N.|title=An Introduction to Medieval Europe, 300–1500|publisher=W. W. Norton & Co.|year=1937|page=268|isbn=0415346991}}</ref> na kung saan ay nagkaroon na dati nagbabayad pugay sa mga Khazars; kaya ang estado ng Kievan Rus ' nagsimula. Oleg, Rurik's anak Igor at Igor's anak Svyatoslav dakong huli pinasuko ang lahat ng lipi East Eslabo sa Kievan tuntunin, sinira ang Khazar khaganate at inilunsad ng ilang mga militar Ekspedisyon sa Byzantium. Sa 10th sa 11th siglo Kievan Rus 'naging isa sa mga pinakamalaking at pinaka maunlad na estado sa Europa.<ref>{{cite web|title=Ukraine: Security Assistance|publisher=U.S. Department of State|url=http://www.state.gov/t/pm/64851.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang naghahari ng Vladimir ang Great (980–1015) at ang kaniyang anak Yaroslav ko ang Wise (1019–1054) ay bumubuo sa Golden Edad ng Kiev, na kung saan nakita ang pagtanggap ng Ortodoksia Kristiyanismo mula sa Byzantium at ang pagbuo ng unang East Eslabo nakasulat legal code , ang Russkaya Pravda . Sa 11th at 12th siglo, palaging incursions sa pamamagitan ng laog Turko tribes, tulad ng mga Kipchaks at ang Pechenegs , na sanhi ng isang malaki at mabigat migration ng Eslabo populasyon sa mas ligtas na, mabigat na kagubatan sa rehiyon ng hilagaan, lalo na sa mga lugar na kilala bilang Zalesye .<ref>{{Cite book|author=Klyuchevsky, V.|title=The course of the Russian history|volume=1|url=http://www.kulichki.com/inkwell/text/special/history/kluch/kluch16.htm|isbn=5244000721|year=1987|publisher=Myslʹ}}</ref> [[Talaksan:Lebedev baptism.jpg|left|thumb|''Ang [[Pagbautismo sa mga Kievan]]'', ni [[Klavdy Lebedev]].]] Ang edad ng [[piyudalismo|pyudalismo]] at [[desentralisasyon]] ay dumating, minarkahan sa pamamagitan ng pare-pareho sa mga in-labanan sa pagitan ng mga kasapi ng Rurikid Dinastiyang na pinasiyahan Kievan Rus 'sama-sama. Kiev's pangingibabaw waned, sa benepisyo ng Vladimir-Suzdal sa hilaga-silangan, Novgorod Republika sa-kanluran hilaga at Galicia-Volhynia sa timog-kanluran. Huli Kievan Rus 'disintegrated, may mga huling suntok na ang Mongol invasion ng 1237–1240,<ref>{{Cite book|author=Hamm, M.F.|title=Kiev: A Portrait, 1800–1917|publisher=Princeton University Press|isbn=0691025851|year=1995}}</ref> na nagresulta sa pagkawasak ng Kiev<ref>[https://tspace.library.utoronto.ca/citd/RussianHeritage/4.PEAS/4.L/12.III.5.html The Destruction of Kiev]</ref> at ang pagkamatay ng tungkol sa kalahati ng populasyon ng Rus '.<ref>{{cite web|url=http://www.parallelsixty.com/history-russia.shtml|title=History of Russia from Early Slavs history and Kievan Rus to Romanovs dynasty|publisher=Parallelsixty.com|accessdate=27 Abril 2010|archive-date=2018-02-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180201064748/http://www.parallelsixty.com/history-russia.shtml|url-status=dead}}</ref> Ang manlulupig, mamaya na kilala bilang Tatars , nabuo ang estado ng mga [[Ginintuang Horda]], na pillaged ang Russian pamunuan at pinasiyahan sa timog at central expanses ng Russia para sa higit sa tatlong siglo.<ref>{{Cite book|author=Рыбаков, Б. А.|title=Ремесло Древней Руси|year=1948|pages=525–533, 780–781}}</ref> Galicia-Volhynia sa huli ay assimilated sa pamamagitan ng Polish-Lithuanian Commonwealth , habang ang mga Mongol-dominado Vladimir-Suzdal at Novgorod Republic, dalawang rehiyon sa paligid ng Kiev, itinatag ang batayan para sa mga modernong Russian bansa. Ang Novgorod kasama Pskov pinanatili ng ilang mga antas ng awtonomya sa panahon na ang panahon ng pamatok Mongol at higit sa lahat ay ipinagkait ang mga kabangisan na apektado ang magpahinga ng ang bansa. Sa pamumuno ni Alexander Nevsky , Novgorodians repelled ang invading Swedes sa Labanan sa Neba sa 1240, pati na rin ang Crusaders Aleman sa Labanan sa Ice sa 1242, paglabag sa kanilang mga pagtatangka upang kolonisahan ang Northern Rus '. === Dakilang Duke ng Moscow === {{main|Dakilang Duke ng Moscow}} [[Talaksan:Lissner TroiceSergievaLavr.jpg|thumb|250px|Binabasbasan ni [[Sergius ng Radonezh]] si [[Dmitri Donskoi]] sa [[Trinity Sergius Lavra]], bago ang [[Labanan sa Kulikovo]].]] Ang pinaka malakas na estado kahalili sa Kievan Rus 'ay ang Grand titulo ng duke ng Moscow ("''Moscovy''" sa Western alaala), sa una ng isang bahagi ng Vladimir-Suzdal . Habang pa rin sa ilalim ng domain ng mga Mongol-Tatars at sa kanilang mga kasabwat, Moscow ay nagsimulang igiit ang kanyang impluwensiya sa Western Russia sa unang bahagi ng ika-14 siglo. Sa mga ay mahirap na beses, na may mga madalas na -Tatar raids Mongol at agrikultura paghihirap mula sa simula ng Little Ice Age . Tulad sa ang magpahinga ng Europa, mga salot hit Russia lugar sa isang beses bawat limang o anim na taon 1350-1490. Gayunman, dahil sa ang mas mababang densidad ng populasyon at mas mahusay na pangangalaga sa kalinisan (lakit pagsasanay ng banya , ang basa ng singaw paliguan),<ref name=banya>[http://sauna-banya.ru/ist.html The history of banya and sauna] {{Webarchive|url=https://archive.is/20120530043947/http://sauna-banya.ru/ist.html |date=2012-05-30 }} {{in lang|ru}}</ref> populasyon ng pagkawala na sanhi ng mga salot ay hindi kaya ng malubhang bilang sa Western Europe, at ang mga pre-salot na populasyon ay naabot sa Russia nang maaga bilang 1500.<ref>"''[http://books.google.com/books?id=yw3HmjRvVQMC&pg=PA62 Black Death]''". Joseph Patrick Byrne (2004). p.62. ISBN 0-313-32492-1</ref> Humantong sa pamamagitan ng Prince Dmitri Donskoy ng Moscow at nakatulong sa pamamagitan ng Russian Orthodox Church , ang nagkakaisang hukbo ng mga Ruso mga pamunuan inflicted isang milyahe pagkatalo sa mga Mongol-Tatars sa Labanan sa Kulikovo sa 1380. Moscow unti buyo ang mga nakapaligid na mga pamunuan, kabilang ang mga dating malakas na rivals, tulad ng Tver at Novgorod . Sa ganitong paraan Moscow ang naging pangunahing nangungunang puwersa sa proseso ng Russia's reunification at expansion. Ivan III (ang Great) sa wakas threw off ang mga kontrol ng Ginintuang Horda, pinagtibay sa buong ng Central at Northern Rus 'sa ilalim ng Moscow's kapangyarihan, at ang unang sa kumuha ang pamagat "Grand Duke ng lahat ng mga Russias".<ref>{{cite web|author=May, T.|title=Khanate of the Golden Horde|url=http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080607055652/http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html|archivedate=2008-06-07|accessdate=27 Disyembre 2007|url-status=dead}}</ref> Matapos ang pagbagsak ng Constantinople sa 1453, Moscow inaangkin sunod sa mga legacy ng Eastern Roman Empire . Ivan III asawa Sophia Palaiologina , ang pamangkin ng huling Byzantine emperador Constantine XI , at ginawa ang Byzantine double-luko agila sa kanyang sarili, at sa huli Russian, amerikana-ng-bisig. === Tsardom ng Rusya === {{main|Tsardom ng Rusya}} [[Talaksan:Ivan the Terrible (cropped).JPG|thumb|upright|left|Si Tsar [[Ivan IV]] ni [[Ilya Repin]]]] Sa pag-unlad ng Ikatlong Roma ideya, ang Grand Duke Ivan IV (ang "Awesome"<ref>Frank D. McConnell. [http://books.google.com/books?id=rqhZAAAAMAAJ&q=%22ivan+the+awesome%22&dq=%22ivan+the+awesome%22&ei=rTBsSMvZLoS8jgGi4ZgU&pgis=1 Storytelling and Mythmaking: Images from Film and Literature.] [[Oxford University Press]], 1979. ISBN 0-19-502572-5; Quote from page 78: "But Ivan IV, Ivan the Terrible, or as the Russian has it, ''Ivan Groznyi'', "Ivan the Magnificent" or "Ivan the Awesome," is precisely a man who has become a legend"</ref> o "mga kilabot") ay opisyal na nakoronahan ang unang Tsar (" Cesar ") ng Russia sa 1547. Ang Tsar promulgated ng isang bagong code ng mga batas ( Sudebnik ng 1550 ), itinatag ang unang Russian pyudal kinatawan katawan ( Zemsky Sobor ) at ipinakilala ang mga lokal na self-management sa kanayunan rehiyon.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|pages=562–604|volume=6|isbn=5170021429}}</ref><ref>{{Cite book|author=Skrynnikov, R.|title=Ivan the Terrible|publisher=Academic Intl Pr|year=1981|page=219|isbn=0875690394}}</ref> Sa panahon ng kanyang mahabang maghari, Ivan IV halos lambal ang naka malaking Ruso teritoryo sa pamamagitan ng annexing ang tatlong khanates Tatar (bahagi ng disintegrated Ginintuang Horda): Kazan at Astrakhan kasama ang Volga River, at kapangyarihan ng kan Sibirean sa South Western Siberia. Ganito sa katapusan ng ika-16 siglo Russia ay transformed sa isang multiethnic , multiconfessional at transkontinental estado . Gayunman, ang Tsardom ay weakened sa pamamagitan ng mahaba at hindi matagumpay Livonian War laban sa koalisyon ng Poland, Lithuania, Sweden at para sa access sa Baltic baybayin at dagat kalakalan.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=6|pages=751–908|isbn=5170021429}}</ref> Sa parehong oras ang Tatars ng Krimeano kapangyarihan ng kan, ang tanging natitirang mga kahalili sa mga Ginintuang Horda, patuloy na salakayin Southern Russia,<ref>{{PDFlink|[http://www.econ.hit-u.ac.jp/~areastd/mediterranean/mw/pdf/18/10.pdf The Crimean Tatars and their Russian-Captive Slaves]|355&nbsp;[[Kibibyte|KiB]]<!-- application/pdf, 364316 bytes -->}}. Eizo Matsuki, Mediterranean Studies Group at Hitotsubashi University.</ref> at ay kahit able sa burn down Moscow sa 1571.<ref>{{cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=6|pages=751–809|isbn=5170021429}}</ref> [[Talaksan:Minin & Pozharskiy 01.JPG|upright|thumb|Ang [[Monumento para kay Minin at Pozharsky]] sa Moscow]] Ang kamatayan ng Ivan's anak na minarkahan ang katapusan ng sinaunang Rurikid Dinastiyang sa 1598, at sa kumbinasyon sa mga gutom ng 1601-1603<ref>{{Cite book|author=Borisenkov E, Pasetski V.|title=The thousand-year annals of the extreme meteorological phenomena|isbn=5244002120|page=190}}</ref> ang humantong sa civil war, ang mga tuntunin ng pretenders at dayuhang interbensiyon sa panahon ng Time ng problema sa unang bahagi ng 17 na siglo.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=7|pages=461–568|isbn=5170021429}}</ref> Polish-Lithuanian Commonwealth abala bahagi ng Russia, kabilang Moscow. Sa 1612 ang mga Poles ay sapilitang sa retiro sa pamamagitan ng mga Ruso pulutong volunteer, na humantong sa pamamagitan ng dalawang pambansang bayani, merchant Kuzma Minin at Prince Dmitry Pozharsky. Ang Dinastiyang Romanov acceded sa trono sa 1613 sa pamamagitan ng mga desisyon ng Zemsky Sobor , at ang bansa ang nagsimula nito unti-unting paggaling mula sa krisis. Russia patuloy nito sa teritoryo ng paglago sa pamamagitan ng 17 siglo, na kung saan ay ang edad ng Cossacks . Cossacks ay warriors ayusin sa militar ng mga komunidad, magkawangki pirates at pioneers sa New World . Sa 1648, ang mga magbubukid ng Ukraine sumali sa Zaporozhian Cossacks sa paghihimagsik laban sa Poland-Lithuania sa panahon ng pag-aalsa Khmelnytsky , dahil sa mga panlipunan at relihiyon aapi sila ay nagdusa sa ilalim Polish tuntunin. Sa 1654 ang mga Ukranian lider, Bohdan Khmelnytsky , inaalok sa mga lugar Ukraine ilalim ng proteksiyon ng mga Russian Tsar, Aleksey ko . Aleksey's na pagtanggap sa alok na ito na humantong sa isa pang Russo-Polish War (1654–1667) . Panghuli, Ukraine ay nahati sa kahabaan ng ilog Dnieper , Aalis ang mga western bahagi (o right-bangko Ukraine ) sa ilalim ng Polish tuntunin at silangang bahagi ( Kaliwa-bangko Ukraine at Kiev ) sa ilalim ng Russian. Mamaya, sa 1670–1671 ang Don Cossacks humantong sa pamamagitan ng Stenka Razin na sinimulan ng isang malaking pag-aalsa sa rehiyon Volga, ngunit ang Tsar's tropa ay matagumpay manalo sa mga rebelde. Sa silangan, ang mabilis na Russian pagsaliksik at kolonisasyon ng ang malaking mga teritoryo ng Siberya ay humantong sa pamamagitan ng halos lahat Cossacks pangangaso para sa mahalagang mga fur at garing . Russian explorers hunhon silangan lalo na kasama ang mga ruta ng Siberya ilog , at sa pamamagitan ng kalagitnaan ng 17 siglo ay may mga Russian settlements sa Eastern Siberia, sa Chukchi Peninsula , kasama ang Amur River , at sa Pacific baybayin. Sa 1648 ang Kipot ng Bering sa pagitan ng Asya at North America ay lumipas na para sa unang panahon sa pamamagitan ng Fedot Popov at Semyon Dezhnyov . === Imperyal na Rusya === {{main|Imperyong Ruso}} [[Talaksan:Peter der-Grosse 1838.jpg|left|180px|thumb|Si [[Peter the Great|Pedrong Dakila]], ang unang [[Emperador ng Rusya]].]] Sa ilalim ng Tsarinong si Pedrong Dakila, ang bansa ay naging isang imperyo noong 1721 at naging kinikilala bilang isang makapangyarihang puwersa sa mundo. Sa paghahari nioya noong 1682–1725, pinabagsak ni Pedro ang Sweden sa Dakilang Digmaang Hilaga at pinilit ang huli ito na isuko ang West Karelia at Ingria (dalawang rehiyon nawala sa pamamagitan ng Russia sa Panahon ng Mga Gulo),<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=9, ch.1|url=http://militera.lib.ru/common/solovyev1/09_01.html|isbn=5170021429|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> pati na rin ang Estland at Livland, at pagsiguro ng rutang pandagat ng Imperyong Ruso sa Dagat Baltik.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|volume=15, ch.1|url=http://militera.lib.ru/common/solovyev1/15_01.html}}</ref> Nagpagawa si Tsarenong Pedro ng bagong kabisera na tinatawag na Saint Petersburg na kinatatayuan ng isang kuta ng Sweden, na sa susunod na mga taon ay kilalanin bilang Bintana ng Rusya sa Europa. Ang kanyang mga reporma sa pagpapalago ng Kanluraning Kultura sa Rusya ang nagdala sa kanya upang kilalanin siya ng mga kapwa niyang Ruso na "Ama ng Padkakanluranin" ng Rusya. Sa pamamagitan ng babaeng anak ni Pedro na si Elisabet, na naghari sa imperyo noong 1741–62, nakilahok ang Rusya sa Digmaang Pitong Taon (1756–1763). Habang nagaganap ang tunggalian ng Russia at [[Prusya]] na isanib ang Eastern Prussia sa Imperyong Ruuso at kahit na kinuha nila ang Berlin, namatay ang Tsarinang si Elisabet, at lahat ng mga lugar na nasakop ng Rusya ay bumalik sa kaharian ng Prussia sa pamamagitan ng maka-Prusyang Tsarenong Pedro III ng Rusya. Sa pamamagitan ng Dakilang Tsarenang si Katrina II, na namuno noong 1762–96, lumaki ang Imperyong Ruso hanggang sa mga Polish-Lithuanian Commonwealth at isinanib ang karamihan sa kanyang teritoryo sa Russia sa panahon ng Paghahati ng Poland, nahinto ang paglako ng mga hangganan ng imperyo sa dakong kalunuran sa Gitnang Europa. Sa timog, pagkatapos ng matagumpay ng Digmaang Ruso-Turko laban sa mga kawal ng Imperyong Otoman, pinalaki ni Katrina ang hangganan ng imperyo sa Dagat Itim at nasakop ang kaharian ng mga Krimeano. Bilang resulta ng tagumpay sa ibabaw ng Ottomans, nasakop din ang makabuluhang pananakop ng teritoryo na nadagdag ang Transcaucasia sa imperyo noong unang bahagi ng ika-19 siglo. Patuloy ang pananakop sa ilalim ni Tsarenong Alehandro I (1801–1825); nakuha ang Finland mula sa napahinang kaharian ng Sweden noong 1809 at ng Bessarabia mula sa mga Turkong Otoman noong 1812. Sa panahong ring iyon nasakop ng mag Ruso ang Alaska at itinatag ang mga kutang Ruso sa California, tulad ng Fort Ross. Sa 1803–1806 ang unang ekspedisyon ng imperyo ng mundo ay ginawa, mamaya na sinusundan ng iba pang makabuluhang pagsaliksik ng mga biyaheng pandagat. Noong 1820 nagpadala ang imperyo ng ekspedisyon na nakatuklas sa kontinente ng Antarctica. [[Talaksan:Russian Empire (1867).svg|thumb|250px|Ang [[Imperyong Ruso]] noong 1866 at pati ang mga saklaw ng impluwensiya.]] Sa alyansa sa iba't-ibang European bansa, nakipaglaban ang Imperyong Ruso sa Napoleonikong Pransiya. Dahil mga ambisyon ni Emperador Napoleon ng Pransiya na tahimikin ang Russia at sa pagkaabot ng karurukan ng kapangyarihan ng Emperador noong 1812, nabigo nang abang-aba na ang kasundaluhan ni Napoleon at ang pagtutol sa kumbinasyon sa mga matinding malamig ng Rusong taglamig na humantong sa isang nakapipinsalang pagkatalo ng manlulupig, kung saan higit sa 95% bahagdan ng Grande Armée ay nawala.<ref>{{cite web|title=Ruling the Empire|publisher=Library of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/5.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa pamumuno nina Mikhail Kutuzov at Barclay de Tolly, ang hukbong Ruso ang nagpaalis kay Napoleon mula sa bansa at pinalayas sa pamamagitan ng Koalisyong Europa sa digmaan ng Sixth Coalition, sa wakas ng pagpasok ng Paris. Ang mga kasapi ng [[Kongreso ng Viena]], na sinalian nina Tsarenong Alehandro I at Emperador Francisco I ng Austria, ang nagguhit ng bagong mapa ng Europa pagkatapos ng pagkatalo ni Emperador Napoleon sa digmaan. Ang mga opisyal ng Napoleonik Wars nagdala ng mga ideya ng liberalismo bumalik sa Russia sa kanila at tinangka upang paikliin sar's kapangyarihan sa panahon ng abortive Decembrist aalsa ng 1825. Sa katapusan ng mga [[konserbatismo|konserbatibo]] paghahari ni Nicolas ko (1825–1855) isang tugatog panahon ng Russia's kapangyarihan at impluwensiya sa Europa ay ginulo ng pagkatalo sa Krimeano War . Nicholas's kahalili Alexander II (1855–1881) enacted makabuluhang pagbabago sa bansa, kabilang ang palayain reporma ng 1861 ; mga Great pagbabagong spurred [[industriyalisasyon]] at modernized ang Russian hukbo, na kung saan ay matagumpay na liberated Bulgaria mula sa Turko tuntunin sa [[1877–78 Russo-Turkish War]]. Ang huli 19th siglo nakita ang tumaas ng iba't ibang sosyalistang kilusan sa Rusya. Alexander II ay napatay sa 1881 sa pamamagitan ng rebolusyonaryong terorista, at ang paghahari ng kaniyang anak Alexander III (1881–1894) ay mas liberal ngunit mas mapayapa. Ang huling Russian Emperador, Nicholas II (1894–1917), ay hindi nagawang, gayunpaman, upang maiwasan ang mga kaganapan ng mga Russian Revolution ng 1905 , na-trigger ng hindi matagumpay na mga Russo-Japanese War at ang demonstration insidente kilala bilang marugo Linggo . Ang pag-aalsa ay ilagay down, ngunit ang mga pamahalaan ay sapilitang upang payagan pangunahing reporma, kabilang ang pagbibigay ng kalayaan ng pananalita at pagpupulong , ang legalisasyon ng mga partidong pampolitika at ang pagbuo ng isang inihalal na pambatasan katawan, ang Estado Duma ng Russian Empire . [[Talaksan:Kustodiev The Bolshevik.jpg|left|thumb|Ang ''[[Bolshevik]]'' ni [[Boris Kustodiev]], isang representasyong biswal ng [[Himagsikang Ruso (1917)|Himagsikang Ruso]].]] Sa 1914 Russia ipinasok World War ko sa tugon sa Austria's deklarasyon ng digmaan sa Russia's ally Serbia , at lumaban sa maramihang mga fronts habang hiwalay sa kanyang Triple pinagkaintindihan alyado. Sa 1916 ang Brusilov Nakakasakit ng Russian Army nilipol ang mga militar ng Austria-Hungary halos ganap. Gayunman, ang mga naka-umiiral na mga pampublikong kawalan ng tiwala ng rehimen ay deepened sa pamamagitan ng pagsikat gastos ng digmaan, ang mataas na casualties , at ng mga alingawngaw ng corruption at pagtataksil. Ang lahat ng ito nabuo ang klima para sa mga Russian Revolution ng 1917 , natupad sa dalawang pangunahing mga gawa. Ang Pebrero Revolution sapilitang Nicholas II sa magbitiw sa tungkulin; siya at ang kanyang pamilya ay nabilanggo at mamaya naisakatuparan sa panahon ng Ruso Civil War . Ang monarkiya ay pinalitan ng isang nangangalog koalisyon ng mga partidong pampolitika na ipinahayag mismo ang Pansamantalang Pamahalaan . Isang alternatibong sosyalista pagtatatag umiiral sa tabi, ang Petrograd Sobyet , wielding kapangyarihan sa pamamagitan ng demokratikong inihalal na konseho ng manggagawa at magsasaka, na tinatawag na Soviets . Ang mga tuntunin ng mga bagong awtoridad lamang lala ang krisis sa bansa, sa halip ng paglutas ng mga ito. Sa kalaunan, sa Oktubre Revolution , sa pangunguna ni Bolshevik lider Vladimir Lenin , ginulo ang Pansamantalang Pamahalaan at nilikha mundo unang mga sosyalistang estado . === Rusyang Sobyet === {{main|Unyong Sobyet|Kasaysayan ng Unyong Sobyet|Russian SFSR}} Kasunod ng Oktubre Revolution, isang civil war Nasira out sa pagitan ng mga kontra-rebolusyonaryong kilusan White at ang bagong rehimen sa kanyang Red Army . Russia nawala ang kanyang Ukrainian, Polish, Baltic, at Finnish teritoryo sa pamamagitan ng pagpirma sa Treaty ng Brest-Litovsk na concluded labanan sa Central Powers sa World War I. Ang magkakatulad kapangyarihan inilunsad ng isang hindi matagumpay militar interbensiyon sa suporta ng mga anti-Komunista ng pwersa, habang ang parehong ang mga Bolsheviks at White kilusan natupad sa mga kampanya ng deportations at executions laban sa bawat isa, ayon sa pagkakabanggit kilala bilang ang Red Terror at White Terror . Sa pagtatapos ng digmaang sibil ang Russian ekonomiya at imprastraktura ay mabigat na nasira. Milyun-milyong naging White émigrés ,<ref>[http://books.google.com/books?id=uUsLAAAAIAAJ&pg=PA3 Transactions of the American Philosophical Society]. James E. Hassell (1991). p.3. ISBN 0-87169-817-X</ref> at ang Povolzhye gutom inaangkin 5 milyong mga biktima.<ref>[http://www.icrc.org/Web/Eng/siteeng0.nsf/html/5RFHJY Famine in Russia: the hidden horrors of 1921], International Committee of the Red Cross</ref> Ang Russian SFSR kasama ang tatlong iba pang mga Sobiyet republics nabuo ang Unyong Sobyet , o USSR, sa 30 Disyembre 1922. Sa labas ng 15 republics ng USSR , ang Russian SFSR ay ang pinakamalaking sa mga tuntunin ng laki, at paggawa ng up ng higit sa kalahati ng kabuuang populasyon USSR, dominado ng unyon para sa kanyang buong 69-taong kasaysayan; ang Unyong Sobyet ay madalas na tinutukoy sa, bagaman hindi tama, tulad ng Russia at ang kanyang mga tao bilang Russians. Sumusunod Lenin kamatayan 's sa 1924, si Joseph Stalin , ang isang inihalal General Secretary ng Partido Komunista , pinamamahalaang upang ilagay ang lahat ng mga grupo ng pagsalungat sa loob ng mga partido at pagsamasamahin marami kapangyarihan sa kanyang mga kamay. Leon Trotsky , ang mga pangunahing tagasulong ng rebolusyon mundo , ay desterado mula sa Unyong Sobyet noong 1929, at Stalin's ideya ng sosyalismo sa isang bansa ay naging ang pangunahing linya. Ang patuloy na panloob na pakikibaka sa mga Bolshevik party culminated sa ang Great purge , ang isang panahon ng repressions mass sa 1937–1938, kung saan daan-daang libo ng mga tao ay naisakatuparan, kabilang ang militar lider nahatulan sa coup d'état plots.<ref>Abbott Gleason (2009). "''[http://books.google.com/books?id=JyN0hlKcfTcC&pg=PA373&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false A Companion to Russian History]''". Wiley-Blackwell. p.373. ISBN 1-4051-3560-3</ref> Ang pamahalaan ay inilunsad ng isang binalak ekonomiya , industriyalisasyon sa kanayunan na higit sa lahat ng bansa, at kolektibisasyon ng agrikultura nito. Sa panahon na ito ng mabilis na pangkabuhayan at panlipunan ng milyon-milyong mga pagbabago ng mga tao got sa penal mga kampo ng paggawa ,<ref>Getty, Rittersporn, Zemskov. Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence. The American Historical Review, Vol. 98, No. 4 (Oct., 1993).</ref> kasama na ang maraming mga pampolitikang convicts, at milyon-milyon ay deportado at ipinatapon sa remote na lugar ng Unyong Sobyet.<ref>Getty, Rittersporn, Zemskov. Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence. The American Historical Review, Vol. 98, No. 4 (Oct., 1993), pp. 1017-1049</ref> Ang palampas kaguluhan ng mga bansa agrikultura, pinagsama sa malupit na mga patakaran ng estado at ng isang kawalan ng ulan, ang humantong sa gutom ng 1932–1933 .<ref>R.W. Davies, S.G. Wheatcroft (2004). ''The Years of Hunger: Soviet Agriculture, 1931–33''. pp. 401</ref> Gayunman, kahit na may isang mabigat na presyo, ang Unyong Sobyet ay transformed mula sa isang agraryo ekonomiya sa isang pangunahing pang-industriya planta ng elektrisidad sa isang maikling span ng panahon. Ang patakaran sa pagpapayapa ng Great Britain at France sa Hitler annexions s 'ng Ruhr , Austria at sa wakas ng Czechoslovakia pinalaki ng kapangyarihan ng Nazi Germany at maglagay ng isang pagbabanta ng digmaan sa Unyong Sobyet. Around sa parehong oras ang Aleman Reich allied na may ang Empire ng Japan , isang karibal ng USSR sa [[Malayong Silangan]] at isang bukas na kaaway sa Sobiyet-Japanese Border Wars sa 1938-39. Sa Agosto 1939, pagkatapos ng isa pang kabiguan ng pagtatangka upang magtatag ng isang kontra-Nasismo alyansa ng Britanya at Pransiya, ang Sobiyet pamahalaan sumang-ayon na tapusin ang Molotov-Ribbentrop Kasunduan sa Alemanya, pledging non-agresyon sa pagitan ng dalawang bansa at paghahati ng kanilang mga saklaw ng impluwensiya sa Silangang Europa . Habang Hitler conquered Poland, France at iba pang bansa na kumikilos sa iisang harap na sa simula ng World War II , ang USSR ay able sa build up ang kanyang militar at mabawi ang ilan sa mga dating teritoryo ng Russian Empire sa panahon ng Sobiyet paglusob ng Poland at ang Winter War . Sa 22 Hunyo 1941, Nazi Germany ang nakabasag non-agresyon kasunduan at lusubin ang Sobiyet Union sa mga pinakamalaking at pinaka malakas na puwersa sa paglusob ng tao ang kasaysayan,<ref>{{cite web|title=World War II|publisher=Encyclopædia Britannica|accessdate=9 Marso 2008|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/648813/World-War-II}}</ref> ang pagbubukas ng pinakamalaking teatro ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig . Bagaman ang Aleman hukbo ay nagkaroon ng mumunti tagumpay sa maagang bahagi, ang kanilang mga mabangis na pagsalakay ay pinatigil sa Labanan sa Moscow . Sa dakong huli sa mga Germans ay dealt pangunahing pagkatalo unang sa Battle ng Stalingrad sa taglamig ng 1942–43,<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/648813/World-War-II|publisher=Encyclopedia Britannica|accessdate=12 Marso 2008|title=The Allies' first decisive successes: Stalingrad and the German retreat, summer 1942–Pebrero 1943}}</ref> at pagkatapos ay sa Battle ng Kursk sa tag-init ng 1943. Isa pang Aleman kabiguan ay ang paglusob ng Leningrad , kung saan ang bayan ay lubos na blockaded sa lupain sa pagitan ng 1941–1944 sa pamamagitan ng Aleman at Finnish pwersa, paghihirap kagutuman at higit sa isang milyong mga pagkamatay, ngunit hindi kailanman isinusuko.<ref>[http://www.cambridge.org/uk/catalogue/catalogue.asp?isbn=0521863260 The Legacy of the Siege of Leningrad, 1941–1995]. Cambridge University Press.</ref> Sa ilalim ng Stalin's administrasyon at ang pamumuno ng tulad commanders bilang Georgy Zhukov at Konstantin Rokossovsky , Sobiyet pwersa kawan sa pamamagitan ng Silangang Europa sa 1944–45 at nakuha Berlin Mayo 1945. Sa Agosto 1945 ang Sobiyet Army ousted Hapon mula sa Tsina's Manchukuo at North Korea , ng kontribusyon sa mga kaalyado pagtatagumpay sa Japan. [[Talaksan:Gagarin in Sweden.jpg|thumb|upright|Unang tao sa kalawaan, si [[Yuri Gagarin]]]] 1941–1945 na panahon ng World War II ay kilala sa Russia bilang ang Great War Makabayan . Sa ganitong tunggalian, na kung saan kasama ang marami sa mga pinaka-nakamamatay na operasyon ng labanan sa tao ng kasaysayan, Sobiyet militar at sibilyan pagkamatay ay 10600000 at 15900000 ayon sa pagkakabanggit,<ref>{{Cite book|author=Erlikman, V.|title=Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik|year=2004|id=Note: Estimates for Soviet World War II casualties vary between sources|isbn=5931651071|publisher=Russkai︠a︡ panorama|location=Moskva}}</ref> accounting para sa mga tungkol sa isang third ng lahat ng World War II casualties . Ang Sobiyet ekonomiya at imprastraktura nagdusa napakalaking pagkawasak<ref>{{cite web|title=Reconstruction and Cold War|publisher=Library of Congress|url=http://countrystudies.us/russia/12.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> ngunit ang Sobiyet Union lumitaw bilang isang kinikilala superpower . Ang Red Army abala Silangang Europa pagkatapos ng digmaan, kabilang ang East Germany . Dependent sosyalista na pamahalaan ay naka-install sa pagkakaisa Eastern estado satellite. Pagiging mundo ikalawang ang nuclear weapons kapangyarihan , ang USSR itinatag ang [[Kasunduan ng Varsovia]] at pumasok sa isang pakikibaka para sa pandaigdigang dominasyon sa Estados Unidos at NATO , na kung saan ay naging kilala bilang ang Cold War . Ang Unyong Sobyet na-export nito Komunista ideolohiya sa bagong nabuo Republika ng Tsina at Hilagang Korea , at mamaya sa Cuba at maraming iba pang mga bansa. Makabuluhang halaga ng mga Sobyet na yaman ay inilalaan sa aid sa iba pang mga sosyalistang estado.<ref>[http://rs6.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+su0391%29 Foreign trade] from ''A Country Study: Soviet Union (Former)''. [[Library of Congress Country Studies]] project.</ref> Pagkatapos Stalin kamatayan 's at sa isang maikling panahon ng kolektibong patakaran, ang isang bagong lider Nikita Khrushchev denunsiyado ang mga uri ng pagsamba ng pagkatao ng Stalin at inilunsad ang mga patakaran ng mga de-Stalinization . Penal ng paggawa na sistema ay nagbago at maraming-marami sa mga bilanggo pinakawalan;<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,916205-2,00.html|work=TIME|accessdate=1 Agosto 2008|title=Great Escapes from the Gulag|date=5 Hunyo 1978|archive-date=26 Hunyo 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090626002132/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,916205-2,00.html|url-status=dead}}</ref> ang pangkalahatang kadalian ng mga patakaran ng mga mapanupil na naging kilala bilang mamaya Khruschev pagkatunaw . Sa parehong panahon, tensions sa Estados Unidos heightened kapag ang dalawang rivals clashed sa paglawak ng US missiles Jupiter sa Turkey at Sobiyet missiles sa Cuba . [[Talaksan:Mir on 12 June 1998edit1.jpg|left|thumb|Ang [[estasyong pangkalawaan]] ng Sobyet at Ruso na [[Mir]]]] Sa 1957 ang Sobiyet Union inilunsad mundo unang mga artipisyal na satellite , Sputnik 1 , ganito ang simula ng Space Age . Russian kosmonawt Yuri Gagarin ang naging unang tao sa orbita ang Earth sakay Vostok 1 pinapatakbo ng tao spacecraft sa 12 Abril 1961 . Mga sumusunod na ang ousting ng Khrushchev, isa pang panahon ng kolektibong tuntunin ensued, hanggang Leonid Brezhnev ay naging mga lider. Kosygin reporma , na naglalayong sa bahagyang desentralisasyon ng Sobiyet ekonomiya at paglilipat ng diin mula sa mabigat na industriya at armas sa liwanag industriya at mga consumer kalakal , ay stifled sa pamamagitan ng ang konserbatibo Komunista pamumuno. Ang panahon ng 1970s at unang bahagi ng 1980s ay naging kilala bilang Brezhnev pagwawalang-kilos . Sa 1979 ang Sobiyet pwersa ipinasok Afghanistan sa kahilingan ng kanyang mga komunista na pamahalaan. Ang pananakop pinatuyo ekonomiyang mga resources at dragged sa pagkamit nang walang makabuluhang pampolitika resulta. Huli ang Sobiyet Army ay nakuha mula sa Afghanistan sa 1989 dahil sa pagsalungat internasyonal, persistent anti-Sobyet gerilya digma (pinahusay na sa pamamagitan ng US), at isang kakulangan ng suporta mula sa Sobiyet mamamayan. Mula 1985 pataas, ang huling Sobiyet lider Mikhail Gorbachev ang nagpasimula ng mga patakaran ng glasnost (pagkabukas ng isip) at perestroika (restructuring) sa isang pagtatangka na gawing makabago ang mga bansa at gumawa ito ng mas demokratiko . Gayunman, ito ang humantong sa tumaas ng malakas na makabayan at separatista kilusan. Bago sa 1991, ang Sobiyet ekonomiya ay ang pangalawang pinakamalaking sa mundo,<ref>{{cite web|url=http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact90/world12.txt|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|accessdate=9 Marso 2008|title=1990 CIA World Factbook|archive-date=27 Abril 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110427053700/http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact90/world12.txt|url-status=dead}}</ref> ngunit sa panahon ng kanyang huling taon na ito ay nagdadalamhati sa pamamagitan ng shortages ng mga bilihin sa mga tindahan ng groseri, malaking budget deficits at paputok paglago sa pera supply humahantong sa pagpintog.<ref>{{cite web|url=http://www.photius.com/countries/russia/economy/russia_economy_unforeseen_results_o~1315.html|title=Russia Unforeseen Results of Reform|publisher=The Library of Congress Country Studies; CIA World Factbook|accessdate=10 Marso 2008}}</ref> Sa Agosto 1991, isang hindi matagumpay na mga militar pagtatagumpay , itinuro laban Gorbachev at naglalayong pagpepreserba ng Unyong Sobyet, sa halip na humantong sa pagbagsak nito at sa katapusan ng sosyalistang tuntunin. Ang USSR ay nahati sa 15 post-Sobiyet estado sa Disyembre 1991. === Pederasyong Rusya === {{main|Kasaysayan ng Rusya pagatapos ng Unyong Sobyet}} Boris Yeltsin ay inihalal ang Presidente ng Russia sa Hunyo 1991, sa unang direktang halalan sa Rusong kasaysayan. Sa panahon at pagkatapos ng Sobyet paghiwalay, wide-ranging reporma kabilang pribatisasyon at merkado at kalakalan liberalisasyon ay pagiging nagtangka,<ref name=OECD/> kasama na ang mga radikal na pagbabago kasama ang mga linya ng " shock therapy "bilang inirerekomenda ng Estados Unidos at Pandaigdigang Pondong Fund .<ref>{{Cite news|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F0CEED91F39F932A15751C1A965958260|title= U.S. is abandoning 'shock therapy' for the Russians|author=Sciolino, E.|work=The New York Times|accessdate=20 Enero 2008|date=21 Disyembre 1993}}</ref> Lahat ito ay nagdulot ng isang malaking krisis ekonomiya, characterized sa pamamagitan ng 50% tanggihan ng parehong GDP at pang-industriya na output sa pagitan ng 1990-1995.<ref name=OECD/><ref>{{cite web|title=Russia: Economic Conditions in Mid-1996|publisher=Library of Congress|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%20%28DOCID+ru0119%29}}</ref> Pribatisasyon ang higit sa lahat shifted control ng negosyo mula sa mga ahensiya ng estado sa mga indibidwal na may koneksiyon sa loob sa sistema ng pamahalaan. Marami sa mga bagong mayaman businesspeople kinuha bilyong sa cash at ari-arian sa labas ng bansa sa isang malaking flight capital .<ref>{{cite web|title=Russia: Clawing Its Way Back to Life (int'l edition)|work=BusinessWeek|url=http://www.businessweek.com/1999/99_48/b3657252.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang depression ng estado at ekonomiya ang humantong sa pagbagsak ng mga serbisyong panlipunan; ang kapanganakan rate plummeted habang ang kamatayan rate skyrocketed. Milyun-milyong plunged sa kahirapan, mula sa 1.5% na antas ng kahirapan sa huli Sobiyet panahon, sa 39-49% sa pamamagitan ng kalagitnaan ng 1993.<ref name=worldbank>{{Cite book|author=Branko Milanovic|title=Income, Inequality, and Poverty During the Transformation from Planned to Market Economy|publisher=The World Bank|year=1998|pages=186–189}}</ref> Ang 1990s nakita matinding corruption at kawalan ng batas, tumaas ng kriminal gangs at marahas na krimen.<ref>{{Cite journal|author=Jason Bush|title=What's Behind Russia's Crime Wave?|journal=BusinessWeek Journal|date=19 Oktubre 2006|url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/oct2006/gb20061019_110749_page_2.htm}}</ref> Ang 1990s ay plagued sa pamamagitan ng armadong conflicts sa Northern Kukasus , parehong lokal na etniko skirmishes at separatista Islamist insurrections. Dahil ang Chechen separatists ay ipinahayag pagsasarili sa maagang 1990s, isang paulit-ulit digmaan gerilya ay lumaban sa pagitan ng mga rebeldeng grupo at ang mga Ruso militar. Terorista na atake laban sa mga sibilyan natupad sa pamamagitan ng separatists, karamihan sa kapansin-pansin ang mga drama prenda Moscow krisis at Beslan paaralan pagkubkob , dulot ng daan-daang mga pagkamatay at hinila sa buong mundo ng pansin. Russia kinuha up ang responsibilidad para sa pag-aayos ng panlabas na utang sa USSR, kahit na populasyon nito na binubuo lamang ng kalahati ng populasyon ng USSR sa panahon ng bisa nito.<ref>{{cite web|title=Russia pays off USSR’s entire debt, sets to become crediting country|publisher=Pravda.ru|url=http://english.pravda.ru/russia/economics/22-08-2006/84038-paris-club-0|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Mataas na badyet deficits na sanhi ng 1998 Russian pinansiyal na krisis<ref>{{cite web|url=http://www.iie.com/publications/papers/aslund0108.pdf|title=Russia's Capitalist Revolution|author=Aslund A|accessdate=28 Marso 2008|format=PDF|archive-date=4 Marso 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304030126/http://www.iie.com/publications/papers/aslund0108.pdf|url-status=dead}}</ref> at nagdulot sa karagdagang GDP tanggihan.<ref name=OECD>{{cite web|title=Russian Federation|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)|url=http://www.oecd.org/dataoecd/7/50/2452793.pdf|accessdate=24 Pebrero 2008|format=PDF}}</ref> Sa 31 Disyembre 1999 Pangulong Yeltsin nagbitiw, namimigay ng post sa mga kamakailan takdang Punong Ministro, Vladimir Putin , na pagkatapos ay won ang 2000 presidential election . Putin bigti ang Chechen insurgency , kahit manaka-naka pa rin karahasan ay nangyayari sa buong Northern Kukasus. Mataas na presyo ng langis at sa una mahina pera kasunod ng pagtaas ng domestic, consumption demand at pamumuhunan ay nakatulong sa ekonomiya ang maging para sa siyam na tuwid taon, ang pagpapabuti ng mga pamantayan ng pamumuhay at pagtaas ng Russia's impluwensiya sa entablado mundo. Habang ang maraming mga reporma na ginawa sa panahon ng Putin pagkapangulo ay karaniwang criticized sa pamamagitan ng Western bansa bilang un-demokratiko,<ref>{{cite web|author=Treisman, D|title=Is Russia's Experiment with Democracy Over?|url=http://www.international.ucla.edu/article.asp?parentid=16294|publisher=UCLA International Institute|accessdate=31 Disyembre 2007}}</ref> Putin's pamumuno sa pagbabalik ng ayos, katatagan, at progreso ay may won kanya lakit popularity sa Rusya.<ref>{{Cite news|author=Stone, N|title=No wonder they like Putin|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/guest_contributors/article2994651.ece|work=The Times|location=UK|accessdate=31 Disyembre 2007|location=London|date=4 Disyembre 2007}}</ref> On 2 Marso 2008, Dmitry Medvedev ay inihalal Pangulo ng Russia , habang Putin naging Punong Ministro . == Pamahalaan at Pulitika == === Pandaigdigang Ugnayan === === Militar === [[Talaksan:Sukhoi T-50 (PAK FA) 52 blue (8730377442).jpg|thumb|226x226px|Sukhoi PAK FA T-50 ng hukbong himpapawid ng Rusya]]Ang Sandatahang Lakas ng Rusya ay nahahati sa Hukbong lupa, Hukbong dagat at Hukbong himpapawid. Mayroon ding tatlong sangay ang sandatahan ng Rusya, ang "Strategic missile troops, Aerospace defence forces at Airborne troops". Noong 2006, ang militar ng Rusya ay mayroong 1.037 milyong tauhan na nasa serbisyo. Ang Rusya ang may pinakamaraming armas nukleyar sa buong mundo at ito ang pangalawang may pinakamalaking plota ng "ballistic missile submarines" at ito lang, maliban sa Estados Unidos, ang may modernong "strategic bomber force", at ang hukbong dagat at himpapawid nito ay isa sa mga pinakamalalaki sa mundo. [[Talaksan:Kuznecov big.jpg|thumb|Aircraft carrier na "Admiral kuznetsov" ng hukbong dagat ng Rusya]] === Pagkakahati === {{Talaan ng mga territoryong pampangasiwaan|Q159}} == Demograpiya == <div style="font-size: 90%"> {| class="wikitable" style="border:1px black; float:left; margin-left:1em;" ! style="background:#F99;" colspan="2"|Ethnic composition (2002)<ref>{{cite web|url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|title=Russian Census of 2002|work=4.1. National composition of population|publisher=Federal State Statistics Service|accessdate=2008-01-16|archive-date=2011-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719233704/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|url-status=dead}}</ref> |- |[[Ruso]]||79.8% |- |[[Tatars]]||3.8% |- |[[Ukrainians]]||2.0% |- |[[Bashkirs]]||1.2% |- |[[Chuvash people|Chuvash]]||1.1% |- |[[Chechen people|Chechen]]||0.9% |- |[[Armenians]]||0.8% |- |Iba/hindi pangunahin||10.4% |} </div> [[Talaksan:Population of Russia.PNG|thumb|Populasyon (sa milyon) noong 1950–1991 ng [[Russian SFSR]] sa [[USSR]], 1991&nbsp;– 1 Enero 2010 ng Pederasyong Ruso.]] Bumubuo ang mga etnikong Ruso sa 79.8% ng populasyon ng bansa, gayunpaman ang Russian Federation ay tahanan din sa ilang mga pangkat-minorya. Sa kabuuan, 160 iba't ibang mga iba pang mga grupo ng etniko at katutubong mamamayan nakatira sa loob ng kanyang hangganan.<ref name=ethnicgroups>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php Ethnic groups in Russia], 2002 census, Demoscope Weekly. Retrieved 5 Pebrero 2009.</ref> Bagaman Russia's populasyon ay medyo malaki, nito densidad ay mababa dahil sa ang malaking sukat ng bansa. Populasyon ay densest sa European Russia , malapit sa Yural Mountains , at sa timog-kanluran Siberya . 73% ng mga buhay ng populasyon sa urban na lugar habang 27% sa kanayunan na iyan.<ref>{{cite web|title=Resident population|publisher=[[Rosstat]]|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=3 Marso 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120303135317/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/05-01.htm|url-status=dead}}</ref> Ang kabuuang populasyon ay 141,927,297 tao bilang ng 1 Enero 2010. Russian populasyon masakitin sa 148,689,000 sa 1991, lamang bago ang pagkalansag ng Unyong Sobyet . Ito ay nagsimula sa karanasan ng isang sunud tanggihan simula sa kalagitnaan ng 90s-.<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/russia/29.htm|publisher=Library of Congress|title=Demographics|accessdate=16 Enero 2008}}</ref> Ang tanggihan ay pinabagal sa malapit sa pagwawalang-kilos sa mga nakaraang taon dahil sa nabawasan ang mga rate ng kamatayan , nadagdagan ang mga rate ng kapanganakan at nadagdagan immigration .<ref name=gks/> Sa 2009 Russia naitala taunang populasyon paglago sa unang pagkakataon sa 15 taon, na may kabuuang paglago ng 10,500.<ref name=gks>[http://www.gks.ru/free_doc/2010/demo/dem-sit-09.doc Modern demographics of Russia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101217150324/http://www.gks.ru/free_doc/2010/demo/dem-sit-09.doc |date=2010-12-17 }} by [[Rosstat]]. Retrieved on 5 Oktubre 2010</ref> 279,906 migranteng dumating sa Russian Federation sa parehong taon, na kung saan 93% dumating mula sa CIS bansa.<ref name=gks/> Ang bilang ng Russian emigrants steadily tinanggihan mula sa 359,000 sa 2000 sa 32,000 sa 2009.<ref name=gks/> Mayroon ding isang tinatayang 10 milyong mga iligal na dayuhan mula sa ex-Sobiyet estado sa Rusya.<ref>{{cite web|title=Russia cracking down on illegal migrants|work=International Herald Tribune|date=15 Enero 2007|url=http://www.iht.com/articles/2007/01/15/news/migrate.php|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080915210918/http://www.iht.com/articles/2007/01/15/news/migrate.php|archivedate=2008-09-15|access-date=2010-11-02|url-status=live}}</ref> halos 116,000,000 etniko Russians nakatira sa Russia [108] at tungkol sa 20 milyong mga mas mabuhay sa iba pang mga dating republics ng Sobiyet Union, <ref>[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article728982.ece Putin tries to lure millions of Russian expats home] Times Online. 9 Pebrero 2006.</ref> halos lahat sa Ukraine at Kazakhstan .<ref>[http://books.google.com/books?id=YLeAxHLmgR8C&pg=PA15 Migrant resettlement in the Russian federation: reconstructing 'homes' and 'homelands'] by Moya Flynn (1994). p.15. ISBN 1-84331-117-8</ref> Ang Saligang Batas ng Russian garantiya libre, unibersal na pangkalusugang pag-aalaga para sa lahat ng mga mamamayan.<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work=Article 41|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-03.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa pagsasanay, gayunman, ang libreng pangangalaga ng kalusugan ay bahagyang restricted dahil sa propiska rehimen.<ref>{{cite web|title=Russian ombudsman about propiska restrictions in modern Russia|url=http://www.newsru.com/russia/06jun2007/lukin.html|accessdate=23 Hulyo 2008}}</ref> Habang Russia ay may higit pang mga manggagamot, mga ospital, at pangangalaga ng kalusugan manggagawa kaysa sa halos lahat ng anumang iba pang mga bansa sa mundo sa isang per capita na batayan,<ref>{{cite web|title=Healthcare in Russia&nbsp;— Don’t Play Russian Roulette|publisher=justlanded.com|url=http://www.justlanded.com/english/Russia/Articles/Health/Healthcare-in-Russia|accessdate=03 Oktubre 2010}}</ref> dahil sa ang pagbagsak ng Unyong Sobyet ang kalusugan ng mga Russian populasyon ay tinanggihan ang malaki bilang resulta ng panlipunan, ekonomiya, at pamumuhay pagbabago;<ref>{{Cite news|author=Leonard, W R|title=Declining growth status of indigenous Siberian children in post-Soviet Russia|month=April|year=2002|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3659/is_200204/ai_n9037764|accessdate=27 Disyembre 2007|work=Human Biology}}</ref> ang takbo ay mababaligtad lamang sa mga nagdaang taon, na may average na buhay pag-asa sa pagkakaroon ng nadagdagan 2.4 na taon para sa lalaki at 1.4 na taon para sa mga babae sa pagitan ng 2006-09.<ref name=gks/> Bilang ng 2009, ang average na asa sa buhay sa Russia ay 62.77 mga taon para sa lalaki at 74.67 mga taon para sa mga babae.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/demo26.xls Russian life expectancy figures] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150321150842/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/demo26.xls |date=2015-03-21 }} [[Rosstat]]. Retrieved on 21 Agosto 2010</ref> Ang pinakamalaking factor ng kontribusyon sa mga medyo mababa ang lalaki sa buhay asa para sa lalaki ay isang mataas na rate ng dami ng namamatay sa mga nagtatrabaho-edad lalaki mula mahahadlangan nagiging sanhi ng (halimbawa, alak paglalason, paninigarilyo, ang trapiko aksidente, marahas na krimen).<ref name=gks/> Bilang resulta ng mga malalaking pagkakaiba ng kasarian sa buhay at pag-asa dahil sa mga pangmatagalang epekto ng mataas na casualties sa World War II, ang kasarian liblib nananatiling sa araw na ito at may mga 0.859 lalaki sa bawat babae. Russia's kapanganakan-rate ay mas mataas kaysa sa karamihan sa European bansa (12.4 births sa bawat 1000 na mga tao sa 2008<ref name=gks/> kumpara sa mga European average Union ng 9.90 per 1000),<ref>{{cite web|last=The World Factbook|title=Rank Order—Birth rate|publisher=Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html|accessdate=25 Abril 2009|archive-date=10 Marso 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6F0FiNNzQ?url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html|url-status=dead}}</ref> habang ang kamatayan rate ay malaki mas mataas na (sa 2009, Russia's kamatayan rate ay 14.2 per 1000 mga tao<ref name=gks/> kumpara sa mga EU average ng 10.28 per 1000).<ref>{{cite web|last=The World Factbook|title=Rank Order—Death rate|publisher=Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2066rank.html|accessdate=25 Abril 2009|archive-date=28 Pebrero 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180228071330/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2066rank.html|url-status=dead}}</ref> Subalit, ang Russian Ministry of Health at Social Affairs hinuhulaan na sa pamamagitan ng 2011 ang kamatayan rate ay katumbas ng kapanganakan rate dahil sa pagtaas sa pagkamayabong at tanggihan sa dami ng namamatay.<ref>{{cite web|url=http://en.rian.ru/russia/20080123/97616414.html|title=Russia's birth, mortality rates to equal by 2011–ministry|publisher=RIA Novosti|accessdate=10 Pebrero 2008|archive-date=8 Pebrero 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080208160909/http://en.rian.ru/russia/20080123/97616414.html|url-status=dead}}</ref> Ang pamahalaan ay pagpapatupad ng isang bilang ng mga programa na dinisenyo upang taasan ang kapanganakan rate at makakuha ng mas maraming mga migrante. Buwanang bata support bayad ay lambal, at ng isang isang-beses na pagbabayad ng 250,000 Rubles (sa paligid ng US $ 10,000) ay inaalok sa mga kababaihan na nagkaroon ng isang pangalawang anak mula noong 2007.<ref>{{cite web|title=Country Profile: Russia|publisher=[[Library of Congress]]—Federal Research Division|month=October|year=2006|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Russia.pdf|accessdate=27 Disyembre 2007|format=PDF}}</ref> Sa 2009 Russia nakita ang pinakamataas na rate ng kapanganakan dahil sa ang pagbagsak ng USSR .<ref name=gks/><ref>[http://demoscope.ru/weekly/ias/ias05.php?tim=0&cou=26&terr=1&ind=26&Submit=OK Russian birth rates 1950-2008] Demoscope Weekly. Retrieved October, 2010.</ref> === Mga pinakamalaking lungsod === {{Mga pinakamalaking lungsod ng Rusya}} === Wika === [[Talaksan:Russian language status and proficiency in the World.svg|250px|thumb|Mga bansa na kung saan ang [[Wikang Ruso]] ay sinasalita.]] Russia's 160 grupo ng etniko magsalita ng ilang 100 mga wika. Ayon sa 2002 census, 142,600,000 tao magsalita Ruso, na sinusundan ng [[Wikang Tartaro|Tartaro]] na may 5,300,000 at [[Wikang Ukranyo|Ukranyo]] na may 1,800,000 mga nagsasalita.<ref>{{cite web|url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|title=Russian Census of 2002|work=4.3. Population by nationalities and knowledge of Russian; 4.4. Spreading of knowledge of languages (except Russian)|publisher=[[Rosstat]]|accessdate=16 Enero 2008|archive-date=19 Hulyo 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719233704/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=87|url-status=dead}}</ref> Ruso ay ang tanging opisyal ng estado na wika, ngunit ang Saligang Batas ay nagbibigay sa mga indibidwal na republics ang karapatan upang gumawa ng kanilang mga katutubong wika ng mga co-opisyal na susunod sa Ruso.<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work= (Article 68, §2)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-04.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Sa kabila ng kanyang malawak na pagpapakalat, ang wikang Ruso ay magkakatulad sa buong Russia. Ruso ay ang pinaka heograpiya kalat na kalat na wika ng Eurasia at ang pinaka-tinatanggap sinalita [[Mga wikang Eslabo|Eslabo wika]].<ref>{{cite web|title=Russian|publisher=University of Toronto|url=http://learn.utoronto.ca/Page625.aspx|accessdate=27 Disyembre 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070106002617/http://learn.utoronto.ca/Page625.aspx|archivedate=2007-01-06|url-status=dead}}</ref> Ito aari sa mga [[Mga wikang Indo-Europeo|Indo-Europeong wika pamilya]] at ito ay isa sa mga buhay na mga miyembro ng Silangang Eslabo wika; ang iba sa pagiging [[Wikang Belarusiano|Belarusiano]] at Ukrainian (at marahil Rusyn). Nakasulat na mga halimbawa ng Old East Eslabo (Old Russian) ay Bakit napunta doon mula sa 10 pataas na siglo.<ref>[http://www.foreigntranslations.com/page-content.cfm/page/russian-language Russian Language History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101029193202/http://foreigntranslations.com/page-content.cfm/page/russian-language |date=2010-10-29 }} foreigntranslations.com</ref> Ang Russian Language Center sabi ng isang kapat ng's pang-agham panitikan sa mundo ay na-publish sa Russian.<ref name=lomonosov>{{cite web|title=Russian language course|publisher=Russian Language Centre, Moscow State University|url=http://www.rlcentre.com/russian-language-course.shtml|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2016-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20160205074901/http://rlcentre.com/russian-language-course.shtml|url-status=dead}}</ref> ay din ito apply bilang isang paraan ng coding at imbakan ng pandaigdig-60-70% kaalaman ng lahat ng impormasyon sa mundo ay na-publish sa Ingles at Russian wika.<ref name=lomonosov/> Russian ay isa sa anim na opisyal na wika ng UN .<ref>{{cite web|last=Poser|first=Bill|url=http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/000854.html|title=The languages of the UN|publisher=Itre.cis.upenn.edu|date=2004-05-05|accessdate=2010-10-29}}</ref> === Relihiyon === Kristiyanismo , Islam , Budhismo at Hudaismo ay Russia's tradisyunal na relihiyon, legal ang isang bahagi ng Russia's "makasaysayang pamana".<ref>{{Cite book|author=Bell, I|title=Eastern Europe, Russia and Central Asia|url=http://books.google.com/?id=EPP3ti4hysUC&pg=PA47|accessdate=27 Disyembre 2007|isbn=9781857431377|year=2002}}</ref> Mga Pagtatantya ng mga mananampalataya malawak magpaiba-iba sa mga pinagkukunan, at ilang mga ulat ilagay ang bilang ng mga di-mananampalataya sa Rusya sa 16-48% ng populasyon.<ref>{{Cite book|author=Zuckerman, P|title=Atheism: Contemporary Rates and Patterns, chapter in The Cambridge Companion to Atheism, ed. by Michael Martin|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=}}</ref> Traced pabalik sa Christianization ng Kievan Rus ' sa 10 siglo, Russian pagsang-ayon sa kaugalian ay ang nangingibabaw na relihiyon sa bansa; humigit kumulang sa 100 milyong mamamayan isaalang-alang ang kanilang sarili Russian Ortodoksia Kristiyano.<ref>{{cite web|url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90196.htm|accessdate=8 Abril 2008|title=Russia}}</ref> 95% ng mga rehistradong parokya Orthodox nabibilang sa Russian Orthodox Church habang mayroong isang bilang ng mas maliit na Orthodox na Simbahan .<ref>{{cite web|title={{in lang|ru}} Сведения о религиозных организациях, зарегистрированных в Российской Федерации По данным Федеральной регистрационной службы|date=Disyembre 2006|url=http://www.religare.ru/article36302.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Subalit, ang karamihan ng Orthodox na mananampalataya hindi dumalo sa simbahan sa isang regular na batayan. Mas maliit Christian denominations tulad ng mga Katoliko, Armenian Gregorians , at iba't-ibang mga Protestante na umiiral. Pagtatantya ng bilang ng mga Muslim sa Russia range 7–9 sa 15-20000000.<ref>{{cite web|url=http://www.interfax-religion.com/?act=news&div=2869|publisher=Interfax|title=20Mln Muslims in Russia and mass conversion of ethnic Russians are myths—expert|accessdate=1 Abril 2008}}</ref> Gayundin may mga 3-4000000 Muslim migrante mula sa post-Sobiyet estado .<ref>{{cite web|title=Russia's Islamic rebirth adds tension|work=Financial Times|url=http://www.ft.com/cms/s/0/3f3fba2c-474f-11da-b8e5-00000e2511c8.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=21 Nobiyembre 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121232919/http://www.ft.com/cms/s/0/3f3fba2c-474f-11da-b8e5-00000e2511c8.html|url-status=dead}}</ref> Karamihan sa mga Muslim ang nakatira sa ang Volga-Yural rehiyon , pati na rin sa Kukasus, Moscow, Saint Petersburg at Western Siberia.<ref>{{Cite news|author=Mainville, M|title=Russia has a Muslim dilemma|work=Page A&nbsp;– 17|work=San Francisco Chronicle|date=19 Nobyembre 2006|url=http://sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2006/11/19/MNGJGMFUVG1.DTL|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Budhismo ay tradisyonal para sa tatlong rehiyon ng Russian Federation: Buryatia , Tuva , at Kalmykia . Ang ilang mga residente ng Siberya at Far Eastern rehiyon, tulad ng Yakutia at Chukotka , pagsasanay shamanist , panteista , at paganong ritwal, kasama ang mga pangunahing relihiyon. Pagtatalaga sa tungkulin sa relihiyon tumatagal ng lugar lalo na kasama etniko linya. Slavs ay lubha Orthodox Christian, Turko nagsasalita ay nakararami Muslim, at Mongolic bayan ay Buddhists.<ref>{{cite web|title=Russia::Religion|publisher=Encyclopædia Britannica Online|year=2007|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513251/Russia|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> === Edukasyon === [[Talaksan:Школа 1118 (Москва).jpg|thumb|Isang paaralan sa Moscow. Ang tore ng [[Moscow State University]] ay makikita sa distansiya.]] Russia ay may isang libreng edukasyon sistema garantisadong sa lahat ng mga mamamayan ng Saligang Batas,<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work= (Article 43 §1)|url=http://www.constitution.ru/en/10003000-03.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> subalit ang isang entry sa mas mataas na edukasyon ay mataas na competitive.<ref>{{cite web|author=Smolentseva, A|title=Bridging the Gap Between Higher and Secondary Education in Russia|url=http://www.bc.edu/bc_org/avp/soe/cihe/newsletter/News19/text13.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2007-11-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20071123162906/http://www.bc.edu/bc_org/avp/soe/cihe/newsletter/News19/text13.html|url-status=dead}}</ref> Bilang resulta ng malaki diin sa agham at teknolohiya sa edukasyon, medikal Russian, matematika, agham, Aerospace at pananaliksik ay karaniwang ng isang mataas na order.<ref>{{cite web|publisher=U.S. Department of State|title= Background Note: Russia|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3183.htm|accessdate=2 Enero 2008}}</ref> Since 1990 ang 11-taon ng pagsasanay paaralan ay nagpasimula. Edukasyon sa estado-owned sekundaryong paaralan ay libre; unang tersiyarya (university level) ang edukasyon ay libre sa reserbasyon: isang malaking share ng mga mag-aaral ay nakatala para sa full pay (maraming estado institusyon na nagsimula upang buksan pangkalakalan '' (commercial)'' na mga posisyon sa mga huling taon).<ref>{{cite web|title=Higher Education Institutions|url=http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|publisher=[[Rosstat]]|accessdate=1 Enero 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080229005920/http://www.gks.ru/free_doc/2007/b07_12/08-10.htm|archivedate=2008-02-29|url-status=live}}</ref> Sa 2004&nbsp;ng estado sa paggastos para sa edukasyon amounted sa 3.6% ng GDP, o 13% ng pinagtibay na badyet ng estado.<ref>{{cite web|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001547/154743e.pdf|title=Education for All by 2015: will we make it? EFA global monitoring report, 2008|format=PDF|accessdate=27 Abril 2010}}</ref> Ang Gobyerno allocates pondo upang bayaran ang mga bayad sa tuition sa loob ng isang matatag quota o bilang ng mga mag-aaral para sa bawat institusyon ng estado. Sa mga mas mataas na institusyon ng edukasyon, mga mag-aaral ay binabayaran ng isang maliit na sahod at ibinigay na may libreng pabahay.<ref>{{cite web|title=Higher education structure|publisher=State University Higher School of Economics|url=http://www.hse.ru/lingua/en/rus-ed.html|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> == Ekonomiya == {{main|Ekonomiya ng Rusya}} Russia ay may isang merkado ekonomiya na may malaking natural resources, partikular ng langis at natural gas. Ito ay may mga 12th pinakamalaking ekonomiya sa mundo sa pamamagitan ng nominal GDP at ang 7th pinakamalaking sa pamamagitan ng pagbili ng kapangyarihan pagkakapareho (PPP). Dahil ang turn ng ika-21 siglo, ang mas mataas na domestic consumption at mas higit na kapanatagan sa politika ay may bolstered ekonomiyang paglago sa Rusya. Ang bansa natapos 2008 sa kanyang ikasiyam na tuwid na taon ng paglago, averaging 7% taun-taon. Paglago ay lalo na hinimok ng di-traded mga serbisyo at mga kalakal para sa mga domestic market, bilang laban sa langis o mineral bunutan at Exports.<ref name=cia/> Ang average na suweldo sa Rusya ay $ 640 bawat buwan sa unang bahagi ng 2008, up mula sa $ 80 sa 2000.<ref>{{cite web|title=Russians weigh an enigma with Putin’s protégé|publisher=MSNBC|url=http://www.msnbc.msn.com/id/24443419/|accessdate=9 Mayo 2008}}</ref> Humigit-kumulang 13.7% ng mga Russians nanirahan sa ibaba ang pambansang kahirapan linya sa 2010,<ref>{{cite web|publisher=The Moscow Times|title=Russia Is Getting Wealthier|url=http://www.themoscowtimes.com/opinion/article/russia-is-getting-wealthier/420731.html|date=2010-10-21}}</ref> makabuluhang down mula sa 40% sa 1998 sa ang pinakamasama ng mga post-Sobiyet pagbagsak.<ref name=worldbank/> Unemployment sa Russia ay sa 6% sa 2007, down mula sa tungkol sa 12.4% sa 1999.<ref>{{cite web|publisher=RIA Novosti|title=Russia's unemployment rate down 10% in 2007&nbsp;– report|url=http://en.rian.ru/russia/20080208/98724898.html|accessdate=9 Mayo 2008|archive-date=26 Hulyo 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130726213945/http://en.rian.ru/russia/20080208/98724898.html|url-status=dead}}</ref> Ang gitnang uri ay lumago mula lamang 8,000,000 katao sa 2,000-55000000 mga tao sa 2006.<ref>{{cite web|title=Russia: How Long Can The Fun Last?|work=BusinessWeek |url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/dec2006/gb20061207_520461.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> [[Talaksan:Russian economy since fall of Soviet Union.PNG|thumb|left|350px|Ang ekonomiya ng Rusya simula ng pagbasa ng Unyong Sobyet]] Langis, natural gas, metal, at kahoy na account para sa higit sa 80% ng Russian Exports sa ibang bansa.<ref name=cia/> Dahil sa 2003, gayunpaman, Exports ng mga likas na yaman na nagsimula decreasing sa pang-ekonomiyang kahalagahan ng mga panloob na merkado pinalakas masyado. Sa kabila ng mas mataas na presyo ng enerhiya, langis at gas lamang ng kontribusyon sa 5.7% ng Russia's GDP at pamahalaan ang hinuhulaan na ito ay drop sa 3.7% sa pamamagitan ng 2011.<ref>{{cite web|title=Russia fixed asset investment to reach $370 bln by 2010–Kudrin|publisher=RIA Novosti|url=http://en.rian.ru/business/20070921/80301609.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=4 Enero 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080104012742/http://en.rian.ru/business/20070921/80301609.html|url-status=dead}}</ref> Oil export kita pinapayagan Russia upang madagdagan ang kanyang mga banyagang Taglay mula sa $ 12000000000 sa 1999 sa $ 597,300,000,000 sa 1 Agosto 2008, ang ikatlong pinakamalaking dayuhang exchange Taglay sa mundo.<ref>{{cite web|url=http://www.cbr.ru/Eng/statistics/credit_statistics/print.asp?file=inter_res_08_e.htm|title=International Reserves of the Russian Federation in 2008|publisher=The Central Bank of the Russian Federation|accessdate=30 Hulyo 2008}}</ref> Ang macroeconomic patakaran sa ilalim ng Finance Minister Alexei Kudrin ay mabait at tunog, na may labis na kita sa pagiging naka-imbak sa pagpapapanatag Fund ng Russia .<ref name="euromoney">{{cite news|url=http://www.euromoney.com/Article/2683869/Kudrin-and-Fischer-honoured-by-Euromoney-at-IMFWorld.html|title=Kudrin and Fischer honoured by Euromoney and IMF/World Bank meetings in Washington|publisher=Euromoney|access-date=2010-11-04|archive-date=2011-04-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110428160206/http://www.euromoney.com/Article/2683869/Kudrin-and-Fischer-honoured-by-Euromoney-at-IMFWorld.html|url-status=dead}}</ref> Sa 2006, Russia gantihin karamihan ng kanyang dating napakalaking mga utang,<ref>{{cite web|title=Russia's foreign debt down 31.3% in Q3—finance ministry|publisher=RIA Novosti|url=http://en.rian.ru/russia/20061031/55272320.html|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=15 Pebrero 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/65T8o7rP6?url=http://en.rian.ru/russia/20061031/55272320.html|url-status=dead}}</ref> Aalis ito sa isa sa mga pinakamababang foreign utang sa gitna ng mga pangunahing ekonomiya .<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2079rank.html Debt - external] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190317104350/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2079rank.html |date=2019-03-17 }}, [[CIA World Factbook]]. Accessed on 22 Mayo 2010.</ref> Ang pagpapapanatag Fund nakatulong sa Russia upang lumabas mula sa pandaigdigang krisis sa pananalapi sa isang mas mahusay na marami estado kaysa sa maraming mga eksperto ay inaasahan.<ref name="euromoney"/> Ang isang mas simple, mas streamlined buwis code pinagtibay sa 2001 nabawasan ang mga buwis pasan sa mga tao at higit nadagdagan estado ng kita.<ref>{{Cite news|author=Tavernise, S|title=Russia Imposes Flat Tax on Income, and Its Coffers Swell|work=The New York Times|date=23 Marso 2002|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E01E0DC163BF930A15750C0A9649C8B63|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Russia ay may isang patag na buwis sa rate ng 13 bahagdan. Ito ranks ito bilang ang mga bansa sa ikalawang pinaka kaakit-akit na mga personal na buwis sa sistema para sa solong mga manager sa mundo matapos ang United Arab Emirates .<ref>{{cite web|title=Global personal taxation comparison survey–market rankings|publisher=Mercer (consulting firms)|url=http://www.mercer.com.au/pressrelease/details.htm?idContent=1287670|accessdate=27 Disyembre 2007|archive-date=2011-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20110427032348/http://www.mercer.com.au/pressrelease/details.htm?idContent=1287670|url-status=dead}}</ref> Ayon sa Bloomberg , Russia ay itinuturing din maagang ng karamihan sa iba pang mapagkukunan-mayaman na bansa sa kanyang ekonomiya, may isang mahabang tradisyon ng edukasyon, agham, at industriya.<ref>{{cite web|title=Russia: How Long Can The Fun Last?|work=BusinessWeek |url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/dec2006/gb20061207_520461_page_2.htm|accessdate=27 Disyembre 2007}}</ref> Ang bansa ay may mas mataas na edukasyon graduates kaysa sa anumang iba pang mga bansa sa Europa.<ref>{{cite web|title=aneki rankings and records|publisher=UNESCO Institute for Statistics, UniCredit New Europe Research Network|url=http://www.aneki.com/students.html|accessdate=03 Oktubre 2010}}</ref> Ang pagpapaunlad ng ekonomiya ng bansa ay hindi pantay heograpiya sa Moscow rehiyon ng kontribusyon sa isang tunay malaki ibahagi ang's GDP. bansa ng <ref>[http://www.gks.ru/bgd/free/b01_19/IssWWW.exe/Stg/d000/vrp98-07.htm GRP by federal subjects of Russia, 1998-2007] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170805105125/http://www.gks.ru/bgd/free/b01_19/IssWWW.exe/Stg/d000/vrp98-07.htm |date=2017-08-05 }} {{in lang|ru}}</ref> Isa pang problema ay paggawa ng makabago ng infrastructure , pagtanda at hindi sapat na matapos ang taon ng pagiging pinababayaan sa 1990s; ang pamahalaan ay sinabi $ 1 trilyon ay invested sa pagpapaunlad ng imprastraktura sa pamamagitan ng 2020.<ref>{{cite web|url=http://en.rian.ru/russia/20070920/80058850.html|publisher=RIA Novosti|accessdate=31 Hulyo 2008|title=Russia to invest $1&nbsp;trillion in infrastructure by 2020&nbsp;– ministry|archive-date=28 Abril 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110428135337/http://en.rian.ru/russia/20070920/80058850.html|url-status=dead}}</ref> === Agrikultura === === Enerhiya === === Agham at Teknolohiya === === Transportasyon === == Kultura == === Tradisyon at Pagluluto === === Arkitektura === === Musika at Sayaw === === Literatura at Pilosopiya === === Pelikula, Animasyon at Medya === === Palaasan === === Pambansang Holiday at Simboliko === === Turismo === == Talababa == {{reflist|3}} == Tingnan din == * [[Mga birong Ruso]] == Mga kawing panlabas == {{Sister project links}} * {{dmoz|Regional/Europe/Russia}} ;Pamalahaan * [http://www.gov.ru/ Opisyal na Portal ng Pamahalaan ng Rusya] {{in lang|ru}} * [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-r/russia.html Puno ng estado at Miyembro ng Gabinete] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120926195007/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-r/russia.html |date=2012-09-26 }} * [http://en.rian.ru/ Russian News Agency Ria Novosti] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131003023821/http://en.rian.ru/ |date=2013-10-03 }} ;Pangkalahatang Impormasyon * {{CIA World Factbook link|rs|Russia}} * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/russia.htm Ang Rusya] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081022164202/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/russia.htm |date=2008-10-22 }} sa ''UCB Libraries GovPubs'' ;Iba * [http://www.waytorussia.net/WhatIsRussia/Intro.html Daan sa Rusya. Isang panimula sa Rusya at sa mga Ruso] * [http://rbth.ru/ Russia Beyond the Headlines] International news project about Russia {{Russia topics}} {{Template group |title=[[Talaksan:Gnome-globe.svg|25px]]{{nbsp}}Geographic locale |list = {{Countries of Europe}} {{Countries of Asia}} {{Countries bordering the Baltic Sea}} {{Countries bordering the Black Sea}} {{Countries bordering the Caspian Sea}} }} {{Template group |title=International organisations |list = {{Commonwealth of Independent States (CIS)|state=collapsed}} {{Council of Europe}} {{G8 nations}} {{BRIC}} {{UN Security Council|state=collapsed}} {{APEC}} {{Organization of the Black Sea Economic Cooperation (BSEC)}} {{Shanghai Cooperation Organisation}} {{Eurasian Economic Community (EURASEC)}} {{Slavic-speaking nations}} {{Quartet on the Middle East|state=collapsed}} }} {{Mga Subdibisyon ng Rusya}} [[Kategorya:Rusya| ]] [[Kategorya:Mga bansa sa Asya]] [[Kategorya:Mga bansa sa Europa]] mod7zm13lajescf3sk7fh4x08otqeip 0 5046 1961634 1960889 2022-08-09T02:44:36Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5047 1961633 1960888 2022-08-09T02:44:31Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5048 1961632 1960887 2022-08-09T02:44:26Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5049 1961631 1960886 2022-08-09T02:44:21Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5050 1961630 1960885 2022-08-09T02:44:16Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5962 1961635 1960890 2022-08-09T02:44:41Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5963 1961637 1960892 2022-08-09T02:44:51Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5964 1961639 1960894 2022-08-09T02:45:01Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5965 1961636 1960891 2022-08-09T02:44:46Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 5966 1961638 1960893 2022-08-09T02:44:56Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Moshe Qaẕẕav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Qaẕẕav]] dij9js3u1c2c6ylh6trry24kn1gmrkv 0 8371 1961700 1932453 2022-08-09T08:47:33Z Senior Forte 115868 wikitext text/x-wiki {{Infobox country | conventional_long_name = Ukranya | common_name = Ukranya | native_name = {{native name|uk|Україна}}<br/>{{small|{{transl|uk|Ukraïna}}}} | image_flag = Flag of Ukraine.svg | image_coat = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg | anthem = {{lang|uk|Державний Гімн України}}<br />''[[Derzhavnyi Himn Ukrainy]]''<br />"Awiting Pang-estado ng Ukranya"<br/>{{center|[[File:National anthem of Ukraine, instrumental.oga]]}} | image_map = {{Switcher|[[File:Ukraine - disputed (orthographic projection).svg|frameless]]|Show globe|[[File:Europe-Ukraine (и не контролируемые).png|frameless]]|Show map of Europe|default=1}} | map_caption = {{vunblist|{{map caption |location_color=green}}| [[Occupied territories of Ukraine|Occupied/annexed territories]] prior to the [[2022 Russian invasion of Ukraine|2022 Russian invasion]] (light green)}} | capital = [[Kyiv]]<!--See [[Talk:Kyiv/naming]] re Kiev/Kyiv. --> | coordinates = {{coord|49|N|32|E|scale:10000000_source:GNS|display=inline,title}} | largest_city = capital | languages_type = Official language<br />{{nobold|and national language}} | languages = [[Ukrainian language|Ukrainian]]<ref>{{Cite web|url=https://ukrainian-studies.ca/2020/10/20/the-official-act-on-the-state-language-entered-into-force-on-16-july-2019-the-status-of-ukrainian-and-minority-languages/|title=Law of Ukraine "On ensuring the functioning of Ukrainian as the state language": The status of Ukrainian and minority languages|date=20 October 2020}}</ref> | ethnic_groups = {{unbulleted list | 77.8% [[Ukrainians]] | 17.3% [[Russians in Ukraine|Russians]] | 4.9% [[Demographics of Ukraine|Others]] }} | ethnic_groups_year = 2001 | ethnic_groups_ref = <ref name="Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census"/> | demonym = [[Ukrainians|Ukrainian]] | government_type = [[Unitary state|Unitary]] [[semi-presidential]] [[republic]] | leader_title1 = [[President of Ukraine|President]] | leader_name1 = [[Volodymyr Zelenskyy]] | leader_title2 = [[Prime Minister of Ukraine|Prime Minister]] | leader_name2 = [[Denys Shmyhal]] | leader_title3 = [[Chairman of the Verkhovna Rada|Chairman of the<br />Verkhovna Rada]] | leader_name3 = [[Ruslan Stefanchuk]] | legislature = [[Verkhovna Rada]] | sovereignty_type = [[History of Ukraine|Formation]] | established_event1 = [[Kievan Rus']] | established_date1 = 879 | established_event3 = [[Kingdom of Galicia–Volhynia|Kingdom of Ruthenia]] | established_date3 = 1199 | established_event4 = [[Grand Duchy of Lithuania|Grand Duchy of Lithuania and Ruthenia]] | established_date4 = 1362 | established_event5 = [[Cossack Hetmanate]] | established_date5 = 18 August 1649 | established_event6 = [[Ukrainian People's Republic]] | established_date6 = 10 June 1917 | established_event7 = [[Fourth Universal of the Ukrainian Central Council|Declaration of independence of the Ukrainian People's Republic]] | established_date7 = 22 January 1918 | established_event8 = [[West Ukrainian People's Republic]] | established_date8 = 1 November 1918 | established_event9 = [[Unification Act|Act of Unity]] | established_date9 = 22 January 1919 | established_event10 = [[Declaration of Independence of Ukraine|Declaration of independence from Soviet Union]] | established_date10 = 24 August 1991 | established_event11 = [[1991 Ukrainian independence referendum|Independence referendum]] | established_date11 = 1 December 1991 | established_event12 = [[Constitution of Ukraine|Current constitution]] | established_date12 = 28 June 1996 | area_km2 = 603,628<ref>{{cite web |title=Ukraine |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ukraine/#geography |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |language=en |date=23 March 2022}}</ref> | area_rank = 45th <!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]] --> | area_sq_mi = or 233,013/ 223,013<!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = 3.8<ref name="Jhariya Meena Banerjee 2021 p. 40">{{cite book | last1=Jhariya | first1=M.K. | last2=Meena | first2=R.S. | last3=Banerjee | first3=A. | title=Ecological Intensification of Natural Resources for Sustainable Agriculture | publisher=Springer Singapore | year=2021 | isbn=978-981-334-203-3 | url=https://books.google.com/books?id=Bf4hEAAAQBAJ&pg=PA40 | access-date=31 March 2022 | page=40}}</ref> | population_estimate = {{DecreaseNeutral}} 41,167,336<ref name="auto">{{cite web|url=https://ukrstat.org/en/operativ/operativ2020/ds/kn/xls/kn1220_ue.xls|title=Population (by estimate) as of 1 January 2022.|website=ukrcensus.gov.ua|access-date=20 February 2022|archive-date=6 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210306154326/https://ukrstat.org/en/operativ/operativ2020/ds/kn/xls/kn1220_ue.xls|url-status=dead}}</ref><br />(excluding [[Crimea]]) | population_census = 48,457,102<ref name="Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census"/> | population_estimate_year = January 2022 | population_estimate_rank = 36th | population_census_year = 2001 | population_density_km2 = 73.8 | population_density_sq_mi = 191 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = 115th | GDP_PPP = {{increase}} $588 billion<ref name="IMFWEOUA">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/datamapper/profile/UKR|title=WORLD ECONOMIC OUTLOOK (APRIL 2022) |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org}}</ref> | GDP_PPP_year = 2021 | GDP_PPP_rank = | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $14,330<ref name="IMFWEOUA"/> | GDP_PPP_per_capita_rank = | GDP_nominal = {{increase}} $198 billion<ref name="IMFWEOUA"/> | GDP_nominal_year = 2021 | GDP_nominal_rank = | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $4,830<ref name="IMFWEOUA"/> | GDP_nominal_per_capita_rank = | Gini = 25.6 <!--number only--> | Gini_year = 2020 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI |title=GINI index (World Bank estimate) - Ukraine |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=12 August 2021}}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.779 <!--number only--> | HDI_year = 2019 <!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> | HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite book|title=Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene|date=15 December 2020|publisher=United Nations Development Programme|isbn=978-92-1-126442-5|pages=343–346|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf|access-date=16 December 2020}}</ref> | HDI_rank = 74th | currency = [[Ukrainian hryvnia|Hryvnia]] (₴) | currency_code = UAH | time_zone = [[Eastern European Time|EET]] | utc_offset = +2<ref name="timechange">{{cite news |url=http://ua.korrespondent.net/ukraine/events/1273613-rishennya-radi-ukrayina-30-zhovtnya-perejde-na-zimovij-chas|script-title=uk:Рішення Ради: Україна 30 жовтня перейде на зимовий час|trans-title=Rada Decision: Ukraine will change to winter time on 30 October |language=uk |publisher=korrespondent.net |date=18 October 2011 |access-date=31 October 2011|last1=Net |first1=Korrespondent }}</ref> | utc_offset_DST = +3 | time_zone_DST = [[Eastern European Summer Time|EEST]] | drives_on = right | calling_code = [[Telephone numbers in Ukraine|+380]] | cctld = {{unbulleted list |[[.ua]] |[[.укр]]}} | religion = {{ublist |item_style=white-space:nowrap; |87.3% [[Christianity in Ukraine|Christianity]]|11.0% [[Irreligion|No religion]]|0.8% [[Religion in Ukraine|Others]]|0.9% Unanswered}} | religion_year = 2018 | religion_ref = <ref>{{citation|url=http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|script-title=uk:Особливості Релігійного І Церковно-Релігійного Самовизначення Українських Громадян: Тенденції 2010-2018|trans-title=Features of Religious and Church - Religious Self-Determination of Ukrainian Citizens: Trends 2010-2018|date=22 April 2018|publisher=[[Razumkov Center]] in collaboration with the All-Ukrainian Council of Churches|pages=12, 13, 16, 31|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426194313/http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|archive-date=26 April 2018 <!-- Archive date guessed from URL -->|url-status = live|language=uk|place=Kyiv}}<br />Sample of 2,018 respondents aged 18 years and over, interviewed 23–28 March 2018 in all regions of Ukraine except Crimea and the occupied territories of the Donetsk and Lugansk regions.</ref> | official_website = [https://ukraine.ua/ ukraine.ua] }} Ang '''Ukranya''' ([[Wikang Ukranyo|Ukranyo]]: {{lang|uk|Україна}}, <small>tr.</small> ''Ukraïna'') ay isang bansa sa [[Silangang Europa]]. Hinahangganan ito ng [[Biyelorusya]] sa hilaga, [[Rusya]] sa silangan at hilagang-silangan, [[Polonya]], [[Eslobakya]], at [[Unggriya]] sa kanluran, at [[Rumanya]] at [[Moldabya]] sa timog-kanluran; mayroon itong baybayin sa kahabaan ng [[Dagat Itim]] sa timog at [[Dagat ng Azov]] sa timog-silangan. Sumasaklaw ng humigit-kumulang 600,000 kilometrong kuwadrado (230,000 milyang kuwadrado) at may populasyon na tinatayang 40 milyong tao, ito ang ikalawang pinakamalaking bansa at ikawalong pinakamataong bansa sa [[Europa]]. Ang kabisera at pinakamalaking lungsod nito'y [[Kiyeb]]. ==Sanggunian == {{reflist}} {{Europa}} [[Kategorya:Mga bansa sa Europa]] [[Kategorya:Ukraine|*]] {{stub|Bansa|Ukraine}} brnkicelbzkiuwpwwcdx1zo446w6att 1961703 1961700 2022-08-09T09:03:23Z Senior Forte 115868 Paglipat ng pahina sa [Ukranya]. wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ukranya]] nf2y44i972uh9ygdik57dyujycjyh36 0 9018 1961705 1960371 2022-08-09T10:20:18Z 180.190.48.74 /* Demograpiko */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Philippine city 2 | infoboxtitle = Lungsod ng Mandaluyong | native_name = ᜋᜈ̟ᜇᜎ̱ᜌ̥ᜅ̟ | image_skyline =Mandaluyong from Greenhills.jpg | image_caption = Tanawin ng Mandaluyong. | sealfile = Ph_seal_ncr_mandaluyong.png | caption = Mapa ng [[Kalakhang Maynila]] na nagpapakita ang lokasyon ng Mandaluyong | locatormapfile = {{PH wikidata|image_map}} | region = {{PH wikidata|region}} | districts = Nag-iisang Distrito ng Mandaluyong | founded = 1841 | website = [http://www.mandaluyong.gov.ph www.mandaluyong.gov.ph] | barangays = 27 | class = Unang klase; urbanisado | mayor = Carmelita A. Abalos | vice_mayor = Antonio D. Suva Jr. | cityhood = 9 Pebrero 1994 | language = [[Wikang Tagalog|Tagalog]]<br>[[Taglish]] | areakm2 = 11.26 | population_as_of = 2010 | population_total = 328699 | latd = 14| latm = 37| lats = | latNS = N | longd = 121| longm = 2| longs = | longEW = E }} [[Talaksan:Mandaluyong City 2.JPG|thumb|right|250px|[[Shaw Boulevard]]]] Ang '''Mandaluyong''' ay isang [[Mga lungsod ng Pilipinas|lungsod]] ng [[Kalakhang Maynila]] sa [[Pilipinas]]. Pinalilibutan ito ng ilang lungsod tulad ng [[Maynila]], ang kabisera ng bansa na nasa kanluran, ang [[lungsod ng San Juan]] sa hilaga, ang [[lungsod Quezon]] at [[lungsod ng Pasig]] sa silangan, at ang [[Lungsod ng Makati]] sa timog. Binansagan ang lungsod bilang "Sawang lungsod ng Pilipinas", "Puso ng Kalakhang Manila", at ang "Isang Kabisera ng mga matitinong Gobyernong di nagsasalubong sa Pilipinas". Ayon sa {{PH wikidata|population_as_of}}, ito ay may populasyon na {{PH wikidata|population_total}} sa may {{PH wikidata|household}} na kabahayan. == Geograpiya == Matatagpuan ang lungsod ng Mandaluyong sa puso ng kalakhang Maynila. Kabilang sa maraming atraksiyon ng lungsod ang kalahating parte ng [[lundayang Ortigas]], isa sa mga pangunahing sentro ng negosyo at komersyo sa kalungsuran (nasa lungsod ng Pasig ang natitirang hati). Matatagpuan sa lundayang Ortigas ang pangunahing punong-tanggapan ng [[Asian Development Bank]] at ang punong tanggapan ng [[San Miguel Corporation]], ang pinakamalaking korporasyon ng bansa. Matatagpuan dito ang Dave Vergel B. Castro & Associates, isa sa pinakapinagkakatiwalaang Engineering Firm sa bansa, [[SM Megamall]], isa sa pinakamalaking ''shopping mall'' sa bansa pati na rin ang [[Shangri-la Plaza Mall]] at Star Mall. Sa silangan ng Ortigas Center matatagpuan ang Wack-Wack Golf and Country Club, sa hilaga nito matatagpuan ang [[La Salle Greenhills]], isang tanyag na mataas na paaralang panlalaki. Ang estasyong ng MRT sa bulebard ng Shaw na itinuturing din isang mall, maliban na pagiging estayson, ay nagdurugtong ng tatlo pang mga mall (Star Mall, Shangri-La Plaza, at ang EDSA Central). Sa mga nakatira dito, ang lungsod ng Mandaluyong ay laging ginagamit sa mga biro tungkol sa pag-iisip ng isang tao (halimbawa: ang isang tao na may kahinahinalang katayuan ng pag-iisip ay mula sa Mandaluyong). Ito ay marahil ang National Center for Mental Health (Pambansang Senter ng Kalusugan ng Pag-iisip) ay matatagpuan sa lungsod. Matatagpuan din sa Mandaluyong ang "Welfareville", isang malaking pook kung saan laganap ang kahirapan. == Kasaysayan == Nagmula ang pangalan ng Lungsod ng Mandaluyong sa [[Wikang Tagalog|salitang Tagalog]] na ''mga daluy''. Ito ay batay sa maraming matatangkad na damo na dating tumutubo dito, ang mga damo ay parang ''dumadaloy'' sa hangin na ang ibig sabihin ay sentro ng kalakalan na inihalintulad sa produksiyon ng pinaka produkto ng palitan. == Mga barangay == Ang Mandaluyong ay nahahati sa 27 na baranggay. {| class="sortable wikitable" !District !Barangay !Land Area<br />([[hectare|has]].) !Population<br />(2015)<ref name=census07>{{Cite web |title=Final Results - 2007 Census of Population |url=http://www.census.gov.ph/data/census2007/index.html |access-date=2009-07-31 |archive-date=2008-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081120024509/http://www.census.gov.ph/data/census2007/index.html |url-status=dead }}</ref> |- |1 |Addition Hills |121.19 |99,058 |- |1 |Bagong Silang |14.26 |5,572 |- |2 |Barangka Drive |24.54 |13,310 |- |2 |Barangka Ibaba |16.92 |9,540 |- |2 |Barangka Ilaya |47.45 |17,896 |- |2 |Barangka Itaas |17.21 |11,252 |- |2 |Buayang Bato |7.26 |1,782 |- |1 |Burol |2.78 |2,740 |- |1 |Daang Bakal |17.34 |3,660 |- |1 |Hagdan Bato Itaas |18.36 |10,314 |- |1 |Hagdan Bato Libis |15.48 |6,962 |- |1 |Harapin Ang Bukas |4.89 |4,496 |- |1 |Highway Hills |105.12 |28,703 |- |2 |Hulo |29.30 |27,515 |- |2 |Mabini-J. Rizal |11.88 |7,628 |- |2 |Malamig |29.52 |12,667 |- |1 |Mauway |60.06 |29,103 |- |2 |Namayan |30.60 |6,123 |- |1 |New Zañiga |21.96 |7,534 |- |2 |Old Zañiga |42.48 |7,013 |- |1 |Pag-Asa |12.60 |4,053 |- |2 |Plainview |115.92 |26,575 |- |1 |Pleasant Hills |20.33 |5,910 |- |1 |Poblacion |24.12 |14,733 |- |2 |San Jose |3.18 |7,262 |- |2 |Vergara |15.12 |5,910 |- |1 |Wack-Wack Greenhills |294.48 |8,965 |} ==Demograpiko== {{Populasyon}} ==Mga medya== ===Mga AM transmitters=== *[[DWAD-AM]] Now Radio 1098 kHz (Crusaders Broadcasting System may ari ng Audiovisual Communicators, Inc.) == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Kawing panlabas == * [http://www.mandaluyong.gov.ph/ Ang opisyal na homepage ng Pamahalaang Panlungsod ng Mandaluyong (sa wikang Ingles)] * [http://mandaluyong.info/ Mandaluyong.info - Mandaluyong City Aggregated News and Information (sa wikang Ingles)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060901224507/http://mandaluyong.info/ |date=2006-09-01 }} {{Metro Manila}} [[Kategorya:Mga bayan at lungsod sa Pilipinas|Mandaluyong]] m0k9lukz68dwav0ttrrf8zms4ed4bec 0 19067 1961538 1959583 2022-08-08T15:56:41Z Stephan1000000 98632 episodes wikitext text/x-wiki {{cleanup|date=Agosto 2011}} {{Infobox animanga/Header | title = One Piece | image = | caption = | ja_kanji = ONE PIECE（ワンピース） | ja_romaji = Wan Pīsu | genre = <!--Discuss in talk page before adding or removing genres, however, keep in mind [[WP:MOS-AM#Content]]. Thank you.-->[[Action (genre)|Action]], [[Adventure (genre)|Adventure]], [[Comedy-drama]]<!--Discuss in talk page before adding or removing genres, however, keep in mind [[WP:MOS-AM#Content]]. Thank you.--> }} {{Infobox animanga/Print | type = manga | author = [[Eiichiro Oda]] | publisher = [[Shueisha]] | publisher_en = [[Viz Media]] ({{abbr|USA|United States}}, {{abbr|CAN|Canada}}, {{abbr|GBR|United Kingdom}})<br />[[Gollancz Manga]] ({{abbr|GBR|United Kingdom}})<br />[[Madman Entertainment]] ({{abbr|AUS|Australia}}, {{abbr|NZL|New Zealand}}) | demographic = ''[[Shōnen manga|Shōnen]]'' | magazine = [[Weekly Shōnen Jump]] | magazine_en = [[Shonen Jump (magazine)|Shonen Jump]] ({{abbr|USA|United States}}, {{abbr|CAN|Canada}}) | first = 4 July 1997 | last = | volumes = 102 | volume_list = List of One Piece manga volumes }} {{Infobox animanga/Video | type = Serye | director = [[Kōnosuke Uda]] (1999–2006)<br/>Munehisa Sakai (2006–2008)<br />Hiroaki Miyamoto (2008–present) | producer = Yoshihiro Suzuki | writer = Hirohiko Uesaka<br/>Tatsuya Hamazaki | music = | studio = [[Toei Animation]] | licensor = [[Madman Entertainment]] ({{abbr|AUS|Australia}}, {{abbr|NZL|New Zealand}})<br />[[4Kids Entertainment]] ({{abbr|USA|United States}} , {{abbr|CAN|Canada}})(2004–2007)<br />[[Funimation Entertainment]] ({{abbr|USA|United States}}, {{abbr|CAN|Canada}})(2007–present) | network = [[Animax]], [[Fuji TV]] | network_en = [[Toonami (UK)|Toonami]] ({{abbr|GBR|United Kingdom}})<br/>[[CN Too]] ({{abbr|GBR|United Kingdom}})<br/>[[YTV (TV channel)|YTV]] ({{abbr|CAN|Canada}})<br/>[[Cartoon Network (United States)|Cartoon Network]] ({{abbr|USA|United States}}, 2005–2007)<br/>[[Toonami]] ({{abbr|USA|United States}}, 2005–2008)<br/>[[Fox Broadcasting Company]] ({{abbr|USA|United States}}, 2003–2005)<br/>[[Cartoon Network (Australia)|Cartoon Network]] ({{abbr|AUS|Australia}}, {{abbr|NZL|New Zealand}})<br />[[Network Ten]] ({{abbr|AUS|Australia}}, {{abbr|NZL|New Zealand}}) | first = 20 Oktubre 1999 | last = | episodes = 1028 | episode_list = List of One Piece episodes }} {{Infobox animanga/Other | title = Related works | content = * [[List of One Piece films|''One Piece'' films]] * [[List of One Piece video games|''One Piece'' video games]] }} {{Infobox animanga/Footer}} Ang '''One Piece''' ay isang seryeng '''Japanese Shonen Manga''' at '''Anime''' na nilikha ng Hapon na si '''Eichiro Oda''' na naging seryal na sa '''Weekly Shonen Jump''' mula pa noong 4 July 1997. Ang bawat kabanata ay inilalathala sa '''takobon''' volumes ni '''Shueisha''', sa una nitong release noong 24 Disyembre 1997, at ang ika-60 bolyum ay noong Nobyembre 2010. Pagdaan ng 2010, inanunsiyo ng '''Shueisha''' na naipagbili na nila ang mahigit sa 200 milyong bolyum ng '''One Piece''' sa ngayon; ang ika-60 na volume ay nakapagtala ng bagong record para sa pinakamataas na initial print run sa lahat ng aklat sa Japan sa kasaysayan na may 3.4 milyong kopya. Ito rin ang unang aklat na naibenta ng mahigit 2 milyong kopya sa Opening Week ng '''Oricon Book Ranking''' ng Japan. Hango ang One Piece sa paglalakbay ni '''Monkey D. Luffy''', isang 17 taong gulang na lalaki na nakakain ng sinumpaang prutas (Hapon: 悪魔の実, ''Akuma no Mi'', [[Wikang Ingles|Ingles]]: ''Devil Fruit'') na tinatawag na '''Gomu Gomu no Mi''' (Sa Pilipinas: Sinumpaang Prutas ng Goma Goma) na naging daan upang ang katawan niya ay humaba at ma-deform na parang Goma, at ang kanyang itinatag na grupo, ang '''Straw Hat Pirates'''. Nilakbay ni Luffy ang karagatan upang mahanap ang pinakatago-tagong at ang pinakamalaking kayamanan na tinawag na '''One Piece''' at upang hirangin siya bilang ang susunod na '''Hari ng mga Pirata'''. Sinimulan ang pagpapalabas ng One Piece sa Pilipinas noong 2003&nbsp;ng '''GMA Network 7'''. Nakailan na rin itong pag-uulit ng mga episodes dahil sa pagbaba ng ratings nito sa kalabang Network na '''ABS-CBN'''. Ang kasalukuyang episode nito sa Pilipinas ay sa pakikipagsapalaran sa '''Enies Lobby''' at sa '''CP9'''. At sa kabila ng maraming udlot sa telebisyon, unti-unting tumataas ang ratings ito sa 17% kumpara sa kabilang estasyon na 12-15%. == Buod == Ang kuwento ay hango sa 17 taong gulang na si [[:en:Monkey D. Luffy|Monkey D. Luffy]] na pinukaw ng kanyang idolo noong bata pa sya na si [[:en:List of One Piece characters#Shanks|Red Haired Shanks]] na naglalakbay upang hanapin ang '''One Piece'''. Sa paglalakbay ni Luffy, bumuo siya ng isang samahang pirata na tinawag niyang '''Straw Hat Pirates'''. Ang grupo ay binubuo nila: *Pirate Hunter [[:en:List of One Piece characters#Roronoa Zoro|Roronoa Zoro]] *Cat Thief [[:en:List of One Piece characters#Nami|Nami]] (Ang Tagapaglayag) *Sharpshooter Sogeking [[:en:List of One Piece characters#Usopp|Usopp]] (Ang Sniper) *Black Leg [[:en:List of One Piece characters#Sanji|Sanji]] (Ang Tagapagluto) *Cotton Candy Lover [[:en:List of One Piece characters#Tony Tony Chopper|Chopper]] (Ang Manggagamot) *[[:en:List of One Piece characters#Nico Robin|Nico Robin]] (Ang Arkeyolohista) *Cyborg [[:en:List of One Piece characters#Franky|Franky]] (Ang Shipwright) *Humming [[:en:List of One Piece characters#Brook|Brook]] (Ang Musikero). *Jinbei (Ang Helmsman) Humarap din sila sa maraming pagsubok sa lahat ng sulok ng mundo. Ang pinakamalaki nilang kalaban ay ang mga [[:en:List of One Piece characters#Marines|Marino]] na hawak ng [[:en:List of One Piece characters#World Government|Pamahalaang Pandaigdig]] na naghahanap ng hustisya upang tuldukan ang [[:en:Golden Age of Piracy|Ginintuang Yugto ng mga Pirata]]. Marami ring ibang istorya ang hango sa paglalaban ng Gobyerno ,Pitong Warlord at ng Apat na Emperador, ang apat na pinakamalakas na pirata sa buong mundo. Matapos ang pagkamatay nila [[:en:List of One Piece characters#Portgas D. Ace|Portgas D. Ace]] (Ang kapatid ni Luffy na hindi niya kadugo) at ni [[:en:List of One Piece characters#Whitebeard|Whitebeard]], ang bawat miyembro ng Strawhats ay sumailalim sa matinding pagsasanay. Matapos ang dalawang taon, nabuo ulit sila sa '''Sabaody Archipelago''' at tinuloy ang paglalakbay sa Bagong Daigdig ('''New World'''). [[Kategorya:Shōnen manga]] 5p2oy7btennvsrfypwx3bz3hkylv38m 0 20049 1961550 1959704 2022-08-08T18:07:23Z Xsqwiypb 120901 /* Genetic drift */ wikitext text/x-wiki {{Evolutionary biology}} Ang '''Ebolusyon''' ay ang pagbabago sa mga [[pagmamana ng mga katangian|namamanang katangian]] ng mga populasyon ng organismo sa loob ng mga sunod sunod na henerasyon sa paglipas ng mahabang panahon. Ang ebolusyon ang paliwanag na tinatanggap sa [[agham]] ng paglitaw ng mga magkakaiba ngunit magkakaugnay na mga anyo ng buhay sa mundo.<ref>{{cite journal | url = http://nihrecord.od.nih.gov/newsletters/2006/07_28_2006/story03.htm | last = Delgado | first = Cynthia | title = Finding evolution in medicine | journal = NIH Record | volume = 58 | issue = 15 | accessdate = 2007-10-22 | date = 2006-07-28 | format = hmtl | ref = harv | archive-date = 2008-11-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20081122022815/http://nihrecord.od.nih.gov/newsletters/2006/07_28_2006/story03.htm | url-status = dead }}</ref><ref name="dover_pg83">[[Wikisource:Kitzmiller v. Dover Area School District/4:Whether ID Is Science#Page 83 of 139|Ruling, Kitzmiller v. Dover page 83]]</ref> Ang sentral na ideya ng ebolusyong biyolohikal ay ang lahat ng mga anyo ng buhay sa mundo ay nagsasalo ng isang pinagmulang [[karaniwang ninuno]]. Ito ay nangangahulugang ang mga organismo mula sa mga tao, ibon, mga [[balyena]] at hanggang sa mga halaman ay mga magkakamag-anak. Ang karaniwang ninuno na ito ay nagsanga o naghiwalay sa iba't ibang mga [[species]](espesye) sa pangyayaring tinatawag na [[speciation]]. Sa paglipas ng mahabang panahon, ang ebolusyon ay lumikha at kasalukuyan pa ring lumilikha ng mga pagbabago at mga iba't ibang espesye sanhi ng mga pagbabagong ebolusyonaryo na [[natural na seleksiyon]], [[mutasyon]], [[daloy ng gene]], at [[genetic drift]].<ref>{{cite web |url=http://evolution.berkeley.edu/evosite/evo101/VSpeciation.shtml |title=Speciation |access-date=2013-06-20 |archive-date=2014-06-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140606045646/http://evolution.berkeley.edu/evosite/evo101/VSpeciation.shtml |url-status=dead }}</ref> Si [[Charles Darwin]] ang unang bumuo ng argumentong siyentipiko para sa teoriya ng ebolusyon sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]].<ref name="Lewontin70">{{cite journal |last1 = Lewontin |first1 = R. C. |title = The units of selection |journal = Annual Review of Ecology and Systematics |year = 1970 |volume = 1 |pages = 1–18 |jstor = 2096764 |doi = 10.1146/annurev.es.01.110170.000245 }}</ref><ref name="On The Origin of Species">{{cite book |last1 = Darwin |first1 = Charles |title = On The Origin of Species |chapter = XIV |year = 1859 |page = 503 |url = http://en.wikisource.org/wiki/On_the_Origin_of_Species_(1859)/Chapter_XIV |isbn = 0-8014-1319-2 }}</ref> Ang ebolusyon sa pamamagitan ng natural na seleksiyon ay hinahango mula sa tatlong mga katotohanan tungkol sa mga populasyon: # ang mas maraming supling ng organismo ay malilikha kesa sa posibleng makapagpatuloy na mabuhay, # may pagkakaiba iba sa mga katangian sa pagitan ng mga indibidwal sa isang populasyon. Ang ilan sa mga pagkakaibang ito ay maaaring gumawa sa isang organismo na mas mahusay na makapagpapatuloy at makapagpaparami kesa sa ibang organismo na walang katangian nito sa isang partikular na kapaligiran # ang mga iba ibang katangiang ito ay namamana. Dahil dito, kapag ang mga kasapi ng isang populasyon ay namatay, ang mga ito ay pinapalitan ng mga supling o inapo na mas mahusay na nakaangkop na makapagpatuloy at makapagparami sa kapaligirang pinangyarihan ng natural na seleksiyon. Ang [[natural na seleksiyon]] ang tanging alam na sanhi ng [[pag-aangkop]](''adaptation'') ngunit hindi ang tanging sanhi ng ebolusyon. Ang iba pang mga hindi-pag-aangkop na sanhi ng ebolusyon ay kinabibilangan ng [[mutasyon]] at [[genetic drift]].<ref name="Kimura M 1991 367–86">{{cite journal |author = Kimura M |title = The neutral theory of molecular evolution: a review of recent evidence |url = http://www.jstage.jst.go.jp/article/jjg/66/4/66_367/_article |journal = Jpn. J. Genet. |volume = 66 |issue = 4 |pages = 367–86 |year = 1991 |pmid = 1954033 |doi = 10.1266/jjg.66.367 |ref = harv |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2008-12-11 |archive-url = https://web.archive.org/web/20081211132302/http://www.jstage.jst.go.jp/article/jjg/66/4/66_367/_article |url-status = dead }}</ref> Ang buhay sa [[daigdig]] ay [[abiohenesis|nagsimula]] at pagkatapos ay nag-ebolb mula sa [[huling pangkalahatang ninuno|pangkalahatang karaniwang ninuno]] sa tinatayang 3.7 bilyong mga taon ang nakalilipas. Ang paulit ulit na [[espesiasyon]] at [[anahenesis|diberhensiya]] ng buhay ay maaaring mahango mula sa magkasalong mga hanay ng mga katangiang [[biokemika]]l at [[morpolohiya|morpolohikal]] o sa pamamagitan ng pinagsasaluhang mga sekwensiya ng [[DNA]]. Ang mga katangiang [[homolohiya (biolohiya)|homolohosong]] ito at mga sekwensiya ng [[DNA]] ay mas magkatulad sa mga espesyeng nagsasalo ng isang mas kamakailang karaniwang ninuno at maaaring gamitin upang magsagawa ng [[pilohenetika|rekonstruksiyon]] ng [[puno ng buhay (biolohiya)|mga kasaysayang ebolusyonaryo]] gamit ang parehong mga umiiral na espesye at ang [[fossil record]].<ref name="Cracraft05">{{cite book | editor1-last=Cracraft | editor1-first=J. | editor2-last=Donoghue | editor2-first=M. J. |title = Assembling the tree of life |publisher = Oxford University Press |year = 2005 |page = |isbn = 0-19-517234-5 |url = http://books.google.ca/books?id=6lXTP0YU6_kC&printsec=frontcover&dq=Assembling+the+tree+of+life#v=onepage&q&f=false | pages=576}}</ref> Isinasaad din sa teoriyang ito na ang [[huling karaniwang ninuno ng tao at chimpanzee|isang espesye ng mga Aprikanong Ape]] ang pinagsasaluhang ninuno ng mga [[tao]], [[chimpanzee]] at [[bonobo]].<ref name="pmid9847414">{{cite journal |author=Arnason U, Gullberg A, Janke A |title=Molecular timing of primate divergences as estimated by two nonprimate calibration points |journal=J. Mol. Evol. |volume=47 |issue=6 |pages=718–27 |year=1998 |month=December |pmid=9847414 |doi= 10.1007/PL00006431|url=}}</ref> Sa simula nang ika-20 siglo, ang [[henetika]] [[modernong ebolusyonaryong sintesis|ay isinama]] sa teoriyang ebolusyon ni Darwin sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]] sa pamamagitan ng displinang [[henetikang populasyon]]. Ang ebolusyon ay sinusuportahan ng mga ebidensiya at mga obserbasyon sa mga larangan ng [[biyolohiya]] na [[biyolohiyang molekular]], [[henetika]] gayundin sa [[paleontolohiya]], [[antropolohiya]] at iba pa.<ref>{{Cite web |title=IAP Statement on the Teaching of Evolution |url=http://www.interacademies.net/10878/13901.aspx |access-date=2011-11-04 |archive-date=2011-07-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110717190031/http://www.interacademies.net/10878/13901.aspx |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.paleosoc.org/evolutioncomplete.htm |title=The Paleontological Society Position Statement: Evolution |access-date=2013-06-19 |archive-date=2013-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130513045709/http://paleosoc.org/evolutioncomplete.htm |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.nabt.org/websites/institution/?p=92 National Association of Biology Teachers Position Statement on Teaching Evolution]</ref> Ang ebolusyon ay nilalapat sa iba't ibang mga larangan ng agham kabilang ang [[henetika]], [[neurosiyensiya]], [[ekonomika]], [[bioimpormatika]], [[medisina]], [[agrikultura]], [[agham pangkompyuter]], [[sikolohiya]], [[antropolohiya]] at iba pa. == Charles Darwin == Ang mungkahing ang isang uri ng hayop ay maaaring magmula sa isang hayop ng iba pang uri ay bumabalik sa unang mga pilosopong Griyego gaya nina [[Anaximander]] at [[Empedocles]].<ref name="Kirk1">{{cite book |last1 = Kirk |first1 = Geoffrey |last2 = Raven |first2 = John |last3 = Schofield |first3 = John |title = The Presocratic Philosophers: A Critical History with a Selection of Texts |edition=3rd |publisher = The University of Chicago Press |location = Chicago |year = 1984a |isbn = 0-521-27455-9 |pages=100–142}}</ref><ref name="Kirk2">{{cite book |last1 = Kirk |first1 = Geoffrey |last2 = Raven |first2 = John |last3 = Schofield |first3 = John |title = The Presocratic Philosophers: A Critical History with a Selection of Texts |edition=3rd |publisher = The University of Chicago Press |location = Chicago |year = 1984b |isbn = 0-521-27455-9 |pages=280–321}}</ref> Salungat sa mga pananaw na [[materyalismo|materyalistikong]] ito, naunawaan ni [[Aristoteles]] na ang lahat ng mga natural na bagay hindi lamang ng mga nabubuhay na bagay bilang hindi perpektong mga [[aktuwalidad|aktuwalisasyon]] ng iba't ibang uri ng mga nakatakdang natural na posibilidad na kilala bilang [[teoriya ng mga anyo]], [[idealismo|mga ideya]] at "species".<ref name="Torrey37">{{cite journal | last1 = Torrey | first1 = Harry Beal | last2 = Felin | first2 = Frances | title = Was Aristotle an evolutionist? | journal = The Quarterly Review of Biology | year = 1937 | month = March | volume = 12 | issue = 1 | pages = 1–18 | jstor = 2808399 | doi = 10.1086/394520 }}</ref><ref name="Hull67">{{cite journal | last1=Hull | first1=D. L. | year=1967 | title=The metaphysics of evolution | journal=The British Journal for the History of Science | volume=3 | issue=4 | pages=309–337 | jstor=4024958 | doi=10.1017/S0007087400002892}}</ref> Ito ay bahagi ng pagkaunawang [[teleohikal]] ni Aristoteles na ang lahat ng mga bagay ay may nilalayong papel na ginagamitan sa isang kaayusang kosmiko ng [[diyos]]. Ang manunula at pilosopong Romano na si [[Lucretius]] ay nagmungkahi ng posibilidad ng mga pagbabagong ebolusyonaryo ng mga organismo.<ref name=Carus2011>Carus TL (2011) ''De Rerum Natura''. New York, NY: Nabu Press.</ref> Ang mga iba ibang uri ng ideyang ito ay naging pamantayang pagkaunawa sa mga [[Gitnang Panahon]] at isinama sa pag-aaral ng mga [[Kristiyano]] ngunit hindi hiningi ni Aristoteles na ang lahat ng mga tunay na uri ng hayop ay tumutugon ng isa-sa-isa na may eksaktong mga anyong [[metapisikal]] at spesipikong nagbigay ng mga halimbawa kung paanong ang mga bagong uri ng mga nabubuhay na bagay ay umiiral.<ref>Mason, ''A History of the Sciences'' pp 43–44</ref> Noong ika-17 siglo, ang pakikitungo ni Aristoteles ay itinakwil ng bagong ''[[pamamaraang siyentipiko]]'' ng modernong agham at naghanap ng mga paliwanag ng natural na phenomena sa mga termino ng mga batas ng kalikasan na pareho para sa lahat ng mga nakikitang bagay at hindi nangangailangang magpalagay ng anumang itinakdang mga kategoryal natural o anumang mga kaayusang kosmiko ng diyos. Gayunpaman, ang pakikitungong ito ay mabagal na maitatag sa mga agham biolohiko at naging huling matibay na posisyon ng konsepto ng mga nakatakdang uring natural. Ginamit ni [[Johan Ray]] ang isa sa nakaraang mas pangkalahatang termino para sa mga nakatakdang uring natural na "species" upang ilapat sa mga uring hayop at halaman ngunit hindi tulad ni Aristoteles, kanyang striktong tinukoy ang bawat uri ng mga nabubuhay na bagay bilang espesye at nagmungkahing ang bawat espesye ay maaaring mailarawan ng mga katangian na nagpaparami sa sarili nito sa bawat henerasyon.<ref>Mayr ''Growth of biological thought'' p256; original was Ray, ''History of Plants''. 1686, trans E. Silk.</ref> Ang mga espesyeng ito ay inangking dinisenyo ng [[Diyos]] ngunit nagpapakita ng mga pagkakaiba na sanhi ng mga lokal na kondisyon. Nakita rin ng biolohikong klasipikasyon na ipinakilala ni [[Carolus Linnaeus]] noong 1735 ang espesye bilang nakatakda ayon sa mga plano ng diyos.<ref>{{cite web|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/history/linnaeus.html|title=Carl Linnaeus - berkeley.edu|accessdate=11 Pebrero 2012}}</ref> [[Talaksan:Charles Darwin aged 51.jpg|220px|thumb|Noong 1842, isinulat ni [[Charles Darwin]] ang unang guhit ng naging ''[[On the Origin of Species]]''.<ref name="Darwin09">{{cite book |last1 = Darwin |first1 = F. |title = The foundations of the origin of species, a sketch written in 1942 by Charles Darwin |year = 1909 |publisher = Cambridge University Press |page = 53 |url = http://darwin-online.org.uk/pdf/1909_Foundations_F1555.pdf |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2012-05-16 |archive-url = https://web.archive.org/web/20120516200017/http://darwin-online.org.uk/pdf/1909_Foundations_F1555.pdf |url-status = dead }}</ref>]] Ang mga ibang naturalista sa panahong ito ay nagpalagay ng pagbabagong ebolusyonaryo ng espesye sa paglipas ng panahon ayon sa mga natural na batas. Isinulat ni [[Maupertius]] noong 1751 ang mga natural na pagbabago na nagyayari sa reproduksiyon at nagtitipon sa loob ng maraming mga henerasyon upang lumikha ng bagong espesye.<ref>Bowler, Peter J. 2003. ''Evolution: the history of an idea''. Berkeley, CA. p73–75</ref> Iminungkahi ni [[Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon|Buffon]] ang espesye ay maaaring mag-[[dehenerasyon|dehenera]] sa iba't ibang mga organismo at iminungkahi ni [[Erasmus Darwin]] na ang lahat ng may mainit na dugong mga hayop ay nagmula sa isang mikro-organismo o ("filament").<ref>{{cite web|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/history/Edarwin.html|title=Erasmus Darwin - berkeley.edu|accessdate=11 Pebrero 2012}}</ref> Ang unang buong umunlad na skema ng ebolusyon ang teoriyang [[transmutasyon]] ni [[Lamarck]] noong 1809 <ref name=Lamarck1809>Lamarck (1809) Philosophie Zoologique</ref> na nakakita ng kusang loob na paglikha ng patuloy na paglilikha ng mga simpleng anyo ng buhay na umunlad sa may mas malaking pagiging komplikado na kahilera ng mga lipi na may likas na kagawiang pagpapatuloy at sa isang lokal na lebel, ang mga liping ito ay umangkop sa kapaligiran sa pamamagitan ng pagmamana ng mga pagbabago na sanhi ng paggamit o hindi paggamit sa mga magulang.<ref name="Margulis91" /><ref name="Gould02">{{cite book | last = Gould | first = S.J. | authorlink = Stephen Jay Gould | title = [[The Structure of Evolutionary Theory]] | publisher = Belknap Press ([[Harvard University Press]]) | location = Cambridge | year = 2002 | isbn = 978-0-674-00613-3 | ref = harv }}</ref> (Ang huling proseso ay kalaunang tinawag na [[Lamarckismo]]).<ref name="Margulis91">{{cite book | last1 = Margulis | first1 = Lynn | last2 = Fester | first2 = René | title = Symbiosis as a source of evolutionary innovation: Speciation and morphogenesis | publisher = The MIT Press | year = 1991 | page = 470 | isbn = 0-262-13269-9 | url = http://books.google.ca/books?id=3sKzeiHUIUQC&pg=PA162&dq=inauthor:%22Lynn+Margulis%22+lamarck#v=onepage&q=inauthor%3A%22Lynn%20Margulis%22%20lamarck&f=false }}</ref><ref name="ImaginaryLamarck">{{cite book |last = Ghiselin |first = Michael T. |authorlink = Michael Ghiselin|publication-date = September/Oktubre 1994 |contribution = Nonsense in schoolbooks: 'The Imaginary Lamarck'|contribution-url =http://www.textbookleague.org/54marck.htm |title = The Textbook Letter |publisher = The Textbook League |url = http://www.textbookleague.org/ |accessdate = 23 Enero 2008 }}</ref><ref>{{cite book |last = Magner |first = Lois N. |title = A History of the Life Sciences |edition = Third |publisher = [[Marcel Dekker]], [[CRC Press]] |year = 2002 |isbn = 978-0-203-91100-6 |url = http://books.google.com/?id=YKJ6gVYbrGwC&printsec=frontcover#v=onepage&q }}</ref><ref name="Jablonka07">{{cite journal |last1 = Jablonka |first1 = E. |last2 = Lamb |first2 = M. J. |year = 2007 |title = Précis of evolution in four dimensions |journal = Behavioural and Brain Sciences |volume = 30 |pages = 353–392 |doi = 10.1017/S0140525X07002221 |url = http://journals.cambridge.org/download.php?file=%2FBBS%2FBBS30_04%2FS0140525X07002361a.pdf&code=eb63ecba4b606e8e388169c5ae3c5095 |issue = 4 }}</ref> Ang mga ideyang ito ay kindonena ng establisyimentong mga naturalista bilang haka haka na walang mga suportang [[empirikal]]. Sa partikular, iginiit ni [[Georges Cuvier]] na ang espesye ay hindi magkaugnay at nakatakda na ang mga pagkakatulad nito ay nagpapakita ng disenyo ng diyos para sa mga pangangailangang pang-tungkulin. Samantala, ang mga ideya ni Raye ng isang mabuting disenyo ay pinaunlad ni [[William Paley]] sa isang [[natural na teolohiya]] na nagmungkahi ng mga komplikadong pag-aangkop bilang ebidensiya ng disenyo ng diyos at ito ay hinanggan ni Charles Darwin.<ref name="Darwin91">{{cite book | editor1-last=Burkhardt | editor1-first=F. | editor2-last=Smith | editor2-first=S. |year = 1991 |title = The correspondence of Charles Darwin |volume = 7 |pages = 1858–1859 |publisher = Cambridge University Press |place = Cambridge }}</ref><ref name="Sulloway09">{{cite journal |last1 = Sulloway |first1 = F. J. |year = 2009 |title = Why Darwin rejected intelligent design |journal = Journal of Biosciences |volume = 34 |issue = 2 |pages = 173–183 |doi = 10.1007/s12038-009-0020-8 |pmid = 19550032 }}</ref><ref name="Dawkins90">{{cite book |last1 = Dawkins |first1 = R. |title = Blind Watchmaker |year = 1990 |publisher = Penguin Books |isbn = 0-14-014481-1 |page = 368 }}</ref> Ang mahalagang pagkalas mula sa konsepto ng nakatakdang espesye sa biolohiya ay nagsimula sa teoriya ng ebolusyon sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]] na pinormula ni [[Charles Darwin]]. Ito ay sa isang bahaging naimpluwensiyahan ng ''[[An Essay on the Principle of Population]]'' ni [[Thomas Robert Malthus]]. Isinaad ni Darwin na ang paglago ng populasyon ay tutungo sa isang "pakikibaka para sa pag-iral" kung saan ang mga mapapaburang bariasyon ay mananaig habang ang iba ay mapapahamak. Sa bawat henerasyon, maraming mga supling ay nabibigong makapagpatuloy sa edad ng reproduksiyon dahil sa mga limitadong mapagkukunan. Ito ay maaaring magpaliwanag sa dibersidad ng mga hayop at halaman mula sa isang karaniwang ninuno sa pamamagitan ng paggawa ng mga natural na batas na gumagawa ng pareho para sa lahat ng mga uri ng bagay.<ref name="Sober09">{{cite journal |last1 = Sober |first1 = E. |year = 2009 |title = Did Darwin write the origin backwards? |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences |volume = 106 |issue = S1 |pages = 10048–10055 |doi = 10.1073/pnas.0901109106 |url = http://www.pnas.org/content/106/suppl.1/10048.full.pdf+html |bibcode = 2009PNAS..10610048S |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2012-11-24 |archive-url = https://web.archive.org/web/20121124020127/http://www.pnas.org/content/106/suppl.1/10048.full.pdf+html |url-status = dead }}</ref><ref>Mayr, Ernst (2001) ''What evolution is''. Weidenfeld & Nicolson, London. p165</ref><ref>{{cite book |author = Bowler, Peter J. |title = Evolution: the history of an idea |publisher = University of California Press |location = Berkeley |year = 2003 |pages = 145–146 |isbn = 0-520-23693-9 |oclc = |doi = }} page 147"</ref><ref>{{cite journal |doi = 10.1086/282646 |author = Sokal RR, Crovello TJ |title = The biological species concept: A critical evaluation |journal = The American Naturalist |volume = 104 |issue = 936 |pages = 127–153 |year = 1970 |pmid = |url = http://hymenoptera.tamu.edu/courses/ento601/pdf/Sokal_Crovello_1970.pdf |format = PDF |jstor = 2459191 |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2011-07-15 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110715111243/http://hymenoptera.tamu.edu/courses/ento601/pdf/Sokal_Crovello_1970.pdf |url-status = dead }}</ref> Pinapaunlad ni Darwin ang kanyang teoriya ng [[natural na seleksiyon]] mula 1838 hanggang sa pinadalhan siya ni [[Alfred Russel Wallace]] ng isang kaparehong teoriya noong 1858. Parehong ipinrisinta nina Darwin at Wallace ang kanilang mga magkahiwalay na papel sa [[Linnean Society of London]].<ref>{{cite journal | last1 = Darwin | first1 = Charles | last2 = Wallace | first2 = Alfred | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F350&viewtype=text&pageseq=1 | title = On the Tendency of Species to form Varieties and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection | journal = Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London. Zoology | volume = 3 | issue = 2 | year = 1858 | month = August | pages = 45–62 | accessdate = 13 Mayo 2007 | doi = 10.1111/j.1096-3642.1858.tb02500.x | ref = harv }}</ref> [[Talaksan:Huxley - Mans Place in Nature.jpg|thumb|400px|Si [[Thomas Henry Huxley]] ay gumamit ng mga ilustrasyon upang ipakita na ang mga [[tao]] at [[ape]] ay may parehong pundamental na mga istraktura ng kalansay.<ref>{{harvnb|Bowler|2003|p=208}}</ref>]] Sa huli nang 1859, ang paglilimbag ng [[On the Origin of Species]](''Tungkol sa Pinagmulan ng Espesye'') ay detalyadong nagpaliwanag ng [[natural na seleksiyon]] at sa isang paraan ay tumungo sa isang papataas na malawak na pagtanggap sa [[Darwinismo|ebolusyong Darwinian]]. Inilapat ni [[Thomas Henry Huxley]] ang mga ideya ni Darwin sa mga tao gamit ang [[paleontolohiya]] at [[anatomiyang paghahambing]] upang magbigay ng malakas na ebidensiya na ang mga tao at [[ape]] ay nagsasalo ng isang karaniwang ninuno. Ang ilan ay nabalisa dito dahil ito ay nagpapahiwatig na ang mga tao ay walang espesyal na lugar sa [[uniberso]].<ref>{{cite web |url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/277746/T-H-Huxley |title = Encyclopædia Britannica Online |publisher = Britannica.com |date = |accessdate = 11 Enero 2012 }}</ref> Noong mga 1920 at 1930, ang isang [[modernong ebolusyonaryong sintesis]] ay nag-ugnay ng [[natural na seleksiyon]], teoriya ng [[mutasyon]] at [[pagmamanang Mendelian]] sa isang pinag-isang teoriya na pangkalahatang lumalapat sa anumang sangay ng [[biolohiya]]. Nagawang maipaliwanag ng modernong sintesis ang mga paternong napagmasdan sa buong mga espesye sa mga populasyon sa pamamagitan ng mga [[transisyonal na fossil]] sa [[paleontolohiya]] at kahit sa mga komplikadong mekanismong [[selula]]r sa [[biolohiyang pag-unlad]].<ref name="Gould02" /><ref>{{cite book |last = Bowler |first = Peter J. |authorlink = Peter J. Bowler |year = 1989 |title = The Mendelian Revolution: The Emergence of Hereditarian Concepts in Modern Science and Society |publisher = Johns Hopkins University Press |location = Baltimore |isbn = 978-0-8018-3888-0 }}</ref> Ang publikasyon ng istraktura ng [[DNA]] nina [[James D. Watson|James Watson]] at [[Francis Crick]] noong 1953 ay nagpakita ng isang basehang pisikal para sa pagmamana.<ref name="Watson53">{{cite journal |last1 = Watson |first1 = J. D. |last2 = Crick |first2 = F. H. C. |title = Molecular structure of nucleic acids: A structure for deoxyribose nucleic acid |journal = Nature |volume = 171 |pages = 737–738 |doi = 10.1038/171737a0 |url = http://profiles.nlm.nih.gov/SC/B/B/Y/W/_/scbbyw.pdf |bibcode = 1953Natur.171..737W |issue = 4356 |pmid = 13054692 |year = 1953 }}</ref> Napabuti rin ng [[biolohiyang molekular]] ang ating pagkaunawa sa relasyon sa pagitan ng [[henotipo]] at [[penotipo]]. Ang mga pagsulong ay nagawa sa sistematikang [[pilohenetika|pilohenetiko]] na nagmamapa ng transisiyon ng mga katangian sa isang maihahambing at masusubok na balangkas sa pamamagitan ng publikasyon at paggamit ng [[punong pilohenetiko|mga punong ebolusyonaryo]].<ref name="Hennig99">{{cite book |last1 = Hennig |first1 = W. |last2 = Lieberman |first2 = B. S. |title = Phylogenetic systematics |page = 280 |publisher = University of Illinois Press |edition = New edition (Mar 1, 1999) |isbn = 0-252-06814-9 |year = 1999 |url = http://books.google.ca/books?id=xsi6QcQPJGkC&printsec=frontcover&dq=phylogenetic+systematics#v=onepage&q&f=false }}</ref><ref name="Wiley11">{{cite book |title = Phylogenetics: Theory and practice of phylogenetic systematics |year = 2011 |edition = 2nd |publisher = Wiley-Blackwell |page = 390 |doi = 10.1002/9781118017883.fmatter }}</ref> Noong 1973, isinulat ng biologong ebolusyonaryo na si [[Theodosius Dobzhansky]] na "nothing in biology makes sense except in the light of evolution"(wala sa biolohiya ang may saysay malibang sa liwanag ng ebolusyon) dahil ito ay nagbigay liwanag sa mga relasyon ng unang tila hindi magkakaugnay na mga katotohanan sa natural na kasaysayan sa isang magkaayon na nagpapaliwanag na katawan ng kaalaman na naglalarawan at humuhula ng maraming mga mapagmamasdang katotohanan tungkol sa buhay sa planetang ito.<ref name="Dobzhansky73">{{cite journal |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |year = 1973 |title = Nothing in biology makes sense except in the light of evolution |journal = The American Biology Teacher |volume = 35 |issue = 3 |pages = 125–129 |url = http://img.signaly.cz/upload/1/0/9a462eb6be1ed7828f57a184cde3c0/Dobzhansky.pdf |doi = 10.2307/4444260 }}</ref> Simula nito, ang modernong ebolusyonaryong sintesis ay karagdagan pang pinalawig upang ipaliwanag ang mga phenomenang biolohiko sa buo at nagsasamang iskala ng hierarkang biolohiko mula sa mga gene hanggang sa espesye. Ang pagpapalawig na ito ay tinawag na "[[Evolutionary developmental biology|eco-evo-devo]]".<ref name=Kutschera>{{cite journal |author = Kutschera U, Niklas K |title = The modern theory of biological evolution: an expanded synthesis |journal = Naturwissenschaften |volume = 91 |issue = 6 |pages = 255–76 |year = 2004 |pmid = 15241603 |doi = 10.1007/s00114-004-0515-y |ref = harv |bibcode = 2004NW.....91..255K }}</ref><ref name=Kutschera/><ref name="Cracraft04">{{cite book |editor1-last = Cracraft |editor1-first = J. |editor2-last = Bybee |editor2-first = R. W. |title = Evolutionary science and society: Educating a new generation |year = 2004 |place = Chicago, IL |series = Revised Proceedings of the BSCS, AIBS Symposium |url = http://www.bscs.org/curriculumdevelopment/highschool/evolution/pdf.html |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2011-07-20 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110720001405/http://www.bscs.org/curriculumdevelopment/highschool/evolution/pdf.html |url-status = dead }}</ref><ref name="Avise10">{{cite journal |last1 = Avise |first1 = J. C. |last2 = Ayala |first2 = F. J. |title = In the Light of Evolution IV. The Human Condition (introduction) |year = 2010 |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences USA |volume = 107 |issue = S2 |pages = 8897–8901 |url = http://faculty.sites.uci.edu/johncavise/files/2011/03/311-intro-to-ILE-IV.pdf |doi = 10.1073/pnas.100321410 }}</ref> == Pagmamana == [[Talaksan:ADN static.png|thumb|upright|Istruktura ng [[DNA]]]] Ang ebolusyon sa mga organismo ay nangyayari sa pamamagitan ng mga pagbabago sa mga katangiang mamamana. Halimbawa, sa mga tao, ang [[kulay ng mata]] ay isang namamanang katangian at ang isang indibidwal ay makapagmamana ng katangiang kulay kayumangging mata mula sa isa nitong magulang.<ref>{{cite journal |author = Sturm RA, Frudakis TN |title = Eye colour: portals into pigmentation genes and ancestry |journal = Trends Genet. |volume = 20 |issue = 8 |pages = 327–32 |year = 2004 |pmid = 15262401 |doi = 10.1016/j.tig.2004.06.010 |ref = harv }}</ref> Ang mga namamanang mga katangian ay kinokontrol ng mga [[gene]] at ang kumpletong hanay ng mga gene sa loob ng isang organismo ay tinatawag na [[genotype]] nito.<ref name=Pearson_2006>{{cite journal |author = Pearson H |title = Genetics: what is a gene? |journal = Nature |volume = 441 |issue = 7092 |pages = 398–401 |year = 2006 |pmid = 16724031 |doi = 10.1038/441398a |ref = harv |bibcode = 2006Natur.441..398P }}</ref> Ang kumpletong hanay ng mga mapagmamasdang mga katangian na bumubuo ng istruktura at pag-aasal ng isang organismo ay tinatawag na [[phenotype]] nito. Ang mga katangiang ito ay nagmumula mula sa interaksiyon ng genotype nito sa kapaligiran.<ref>{{cite journal |author = Visscher PM, Hill WG, Wray NR |title = Heritability in the genomics era—concepts and misconceptions |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 9 |issue = 4 |pages = 255–66 |year = 2008 |pmid = 18319743 |doi = 10.1038/nrg2322 |ref = harv }}</ref> Dahil dito, maraming mga aspeto ng phenotype ay hindi namamana. Halimbawa, ang balat na [[sun tanning|na-suntan]] ay nagmumula sa interaksiyon sa pagitan ng genotype ng isang tao at sa sikat ng araw at kaya ang mga suntan ay hindi naipapasa sa mga anak ng mga tao. Gayunpaman, ang ilang mga tao ay mas madaling magka-tan dahil sa mga pagkakaiba ng kanilang genotype, halimbawa may mga taong may namamanang katangian na [[albinismo]] na hindi nag-tatan at napakasensitibo sa [[paso ng araw]].<ref>{{cite journal |author = Oetting WS, Brilliant MH, King RA |title = The clinical spectrum of albinism in humans |journal = Molecular medicine today |volume = 2 |issue = 8 |pages = 330–5 |year = 1996 |pmid = 8796918 |doi = 10.1016/1357-4310(96)81798-9 |ref = harv }}</ref> Ang mga mamamanang katangian ay naipapasa mula sa isang henerasyon tungo sa isa pang henerasyon sa pamamagitan ng [[DNA]] na molekulang nagkokodigo ng impormasyong henetiko. Bago naghahati ang isang selula, ang DNA ay kinokopya upang ang bawat nagreresultang mga dalawang selula ay magmamana ng sekwensiyang DNA. Ang mga bahagi ng molekulang DNA na tumutukoy sa unit na pangtungkulin ay tinatawag na mga gene. Ang mga magkakaibang gene ay may iba ibang mga sekwensiya ng mga base. Sa loob ng mga selula, ang mga mahahabang strand ng DNA ay bumubuo ng kondensadong mga istrukturang tinatawag na mga [[kromosoma]]. Ang spesipikong lokasyon ng sekwensiyang DNA sa loob ng isang kromosoma ay kilala bilang [[locus]]. Kung ang sekwensiyang DNA sa isang locus ay iba iba sa pagitan ng mga indibidwal, ang mga iba ibang anyo ng sekwensiyang ito ay tinatawag na mga [[allele]]. Ang mga sekwensiyang DNA ay mababago sa pamamagitan ng mga [[mutasyon]] na lumilikha ng mga bagong allele. Kung isang mutasyon ay nangyayari sa loob ng isang gene, ang bagong allele ay makakaapekto sa katangian na kinokontrol ng gene na nagbabago ng phenotype ng organismo.<ref name=Futuyma>{{cite book |last = Futuyma |first = Douglas J. |authorlink = Douglas J. Futuyma |year = 2005 |title = Evolution |publisher = Sinauer Associates, Inc |location = Sunderland, Massachusetts |isbn = 0-87893-187-2 }}</ref> Ang karamihan ng mga katangian ay mas masalimuot at kinokontrol ng mga maraming nag-uugnayan mga gene.<ref>{{cite journal |author = Phillips PC |title = Epistasis—the essential role of gene interactions in the structure and evolution of genetic systems |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 9 |issue = 11 |pages = 855–67 |year = 2008 |pmid = 18852697 |doi = 10.1038/nrg2452 |pmc = 2689140 |ref = harv }}</ref><ref name=Lin>{{cite journal |author = Wu R, Lin M |title = Functional mapping&nbsp;– how to map and study the genetic architecture of dynamic complex traits |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 7 |issue = 3 |pages = 229–37 |year = 2006 |pmid = 16485021 |doi = 10.1038/nrg1804 |ref = harv }}</ref> Nakumpirma ng mga kamakailang pag-aaral ang mga mahahalagang mga halimbawa ng mga mamamanang mga pagbabago na hindi maipapaliwanag ng mga pagbabago sa sekwensiya ng mga nucleotide sa DNA. Ang mga ito ay tinatawag na mga sistemang pagmamanang epihenetiko.<ref name="Jablonk09">{{cite journal |last1 = Jablonka |first1 = E. |last2 = Raz |first2 = G. |title = Transgenerational epigenetic inheritance: Prevalence, mechanisms and implications for the study of heredity and evolution |journal = The Quarterly Review of Biology |volume = 84 |issue = 2 |pages = 131–176 |year = 2009 |url = http://compgen.unc.edu/wiki/images/d/df/JablonkaQtrRevBio2009.pdf |pmid = 19606595 |doi = 10.1086/598822 }}</ref> == Bariasyon == [[Talaksan:Portulaca grandiflora mutant1.jpg|thumb|right|Ang isang [[mutasyon]] ay nagsanhi sa [[moss rose]] na ito na lumikha ng mga bulaklak na may magkaibang mga kulay.]] Ang lahat ng nabubuhay na organismo ay nagpapakita ng bariasyon o pagkakaiba sa loob ng isang populasyon at sa pagitan ng mga populasyon. Ang bariasyong henetiko ay mahalaga dahil nagbibigay ito ng materyal na henetiko para sa [[natural na seleksiyon]]. Ang pagkakaibang henetiko ay matutukoy sa iba't ibang mga lebel. Posibleng matukoy ang pagkakaibang henetiko mula sa mga pagmamasid ng mga pagkakaiba sa [[phenotype]] gayundin sa pagsisiyasat ng mga pagkakaiba sa lebel ng mga ensaym at gayundin sa pagkakaiba sa pagkakaayos ng mga base ng mga nucleotide sa mga [[gene]]. Inilalarawan ng [[modern evolutionary synthesis]] ang ebolusyon bilang ang pagbabago sa paglipas ng panahon ng bariasyong henetikong ito. Ang prekwensiya ng isang partikular na [[allele]] ay magiging higit kumulang na nananaig nang relatibo sa ibang mga anyo ng gene na ito. Ang bariasyon ay naglalaho kapag ang isang allele ay umaabot sa punto ng [[fixation (population genetics)|fixation]]&nbsp;— kapag ito ay naglalaho mula sa populasyon o pumapalit nang buo sa allele ng ninuno nito.<ref name=Amos>{{cite journal |author = Harwood AJ |title = Factors affecting levels of genetic diversity in natural populations |journal = Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume = 353 |issue = 1366 |pages = 177–86 |year = 1998 |pmid = 9533122 |pmc = 1692205 |doi = 10.1098/rstb.1998.0200 |last2 = Harwood |first2 = J |ref = harv }}</ref> Ang [[natural na seleksiyon]] ay nagsasanhi lamang ng ebolusyon kapag may sapat na bariasyon o pagkakaibang henetiko sa isang populasyon. Ang ''[[prinsipyong Hardy-Weinberg]]'' ay nagbibigay ng solusyon sa kung paanong ang bariasyon ay napapanatili sa isang populasyon sa [[pagmamanang Mendelian]]. Ang mga prekwensiya ng mga [[allele]] ay nananatiling hindi nagbabago sa kawalan ng natural na seleksiyon, mutasyon, migrasyon at genetic drift.<ref name="Ewens W.J. 2004">{{cite book |author = Ewens W.J. |year = 2004 |title = Mathematical Population Genetics (2nd Edition) |publisher = Springer-Verlag, New York |isbn = 0-387-20191-2 }}</ref> Ang mga pagkakaibang henetiko sa loob ng populasyon ay sanhi ng mga sumusunod: ang [[mutasyon]] na mga pagbabago sa [[DNA]], ang pagdaloy ng gene na anumang pagkilos ng mga gene mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon at ang [[reproduksiyong seksuwal]] na makakalikha ng bagong kombinasyon ng gene mula sa mga magulang sa isang populasyon. === Mutasyon === [[Talaksan:Gene-duplication.png|thumb|right|[[Duplikasyon ng gene]]]] Ang mga henetikong bariasyon ay napapadami sa pamamagitan ng [[mutasyon]]. Ang mga mutasyon ang mga pagbabago sa sekwensiya ng DNA ng [[genome]] ng isang selula. Kapag nangyari ang mga mutasyon, ito ay maaaring walang epekto, magbago ng produkto ng gene o magpigil sa gene na gumana. Ang karamihan sa mga pagbabago sa [[DNA]] ay nagdudulot ng panganib ngunit ang ilan sa mga ito ay neutral o isang kapakinabangan sa isang organismo. Ang mutasyon ay maaaring mangyari sanhi ng mga pagkakamali kung ang [[meiosis]] ay lumilikha ng mga [[selulang gamete]]([[ovum|itlog]] at [[sperm]]) gayundin ng [[radiasyon]] o ng ilang mga kemikal ngunit ang mga mutasyon ay minsan nangyayari ng random. Ang ilang pangunahing uri ng mga mutasyon sa DNA ay: [[Pagbura (henetika)|Henetikong pagbura]] kung saan ang isa o maraming mga base ng [[DNA]] ay nabura, [[Pagpasok (henetika)|Henetikong pagpasok]] kung saan ang isa o maraming mga base ng DNA ay nadagdag, [[Paghalili (henetika)|Henetikong paghalili]] kung saan ang isa o maraming mga base ng DNA ay humalili(substituted) para sa ibang mga base sa sekwensiya, [[Duplikasyon ng gene]] kung saan ang buong [[gene]] ay kinopya. Ang duplikasyon ay may malaking papel na ginampanan sa ebolusyon. Ito ay nagpapakilala ng karagdagang mga kopya ng [[gene]] sa isang [[genome]]. Ang karagdagang(extra) mga kopya ng gene ang pangunahing pinagmumulan ng hilaw na bagay(raw material) para ang mga bagong gene ay mag-ebolb. Ito ay mahalaga dahil ang karamihan sa mga bagong gene ay nag-ebolb sa loob ng mga pamilya ng gene mula sa naunang umiiral na mga gene na may pinagsaluhang mga ninuno. Halimbawa, ang [[mata]] ng isang tao ay gumagamit ng apat na [[gene]] upang lumikha ng mga estruktura na nakakadama ng liwanag. Ang tatlo ay para sa pagtingin ng kulay(color vision) at ang isa ay para sa paningin na pang-gabi(night vision). Ang lahat ng apat na gene na ito ay nagmula sa isang sinaunang gene. Ang mga bagong gene ay maaaring malikha mula sa isang ancestral o sinaunang gene kapag ang duplikadong kopya ay nag-mutate at nagkamit ng panibagong silbi o tungkulin. Ang prosesong ito ay mas madali pag ang gene ay na-duplicate dahil ito ay nagdadagdag ng pagdami nito sa sistema. Ang isang gene sa pares ay maaaring magkamit ng panibagong silbi o tungkulin samantalang ang ibang mga kopya ay patuloy na nagsasagawa ng orihinal nitong tungkulin. Kahit ang ibang mga uri ng mutasyon ay maaaring kabuuang makalikha ng panibagong mga gene mula sa mga nakaraang noncoding na DNA. Ang henerasyon ng mga bagong gene ay maaari ring sumangkot sa mga maliit na bahagi ng ilang mga gene na dinuduplicate at sa mga pragmentong ito ay naghahalong muli upang bumuo ng mga bagong kombinasyon na may mga bagong mga tungkulin. Kung ang mga gene ay nabuo mula sa paghahalo ng mga naunang umiiral na mga bahagi, ang domains ay umaasal bilang mga module na may simpleng independyenteng tungkulin na maaaring pagsaluhin upang lumikha ng mga bagong kombinasyon na may bago at komplikadong mga tungkulin. Bilang karagdagan sa pagiging pangunahing pinagmulan ng bariasyon, ang mutasyon ay maaari ring magsilbing mekanismo ng ebolusyon kung may mga iba't ibang [[probabilidad]] sa molecular level para ang iba't ibang mga mutasyon ay mangyari. Ang prosesong ito ay tinatawag na "pagkiling na mutasyon". Halimbawa, kung ang dalawang [[genotype]] na ang isa sa mga ito ay may [[nukleyotida]] na G at ang isa ay may nucleotide na A sa parehong posisyon at may parehong fitness(kaangkupan) ngunit ang mutasyon mulsa sa G patungo sa A ay kadalasang nangyayari kesa sa mutasyon mula sa A patungo sa G, ang mga genotype na may A ay magagawing mag-ebolb. Ang iba't ibang insertion laban sa deletion na mga mutation bias sa iba't ibang [[taksa]] ay maaring magdulot ng ebolusyon ng iba't ibang mga sukat ng genome. Ang developmental o mutational biases ay napagmasdan din sa [[ebolusyong morpolohikal]]. Halimbawa, ayon sa phenotype-first teoriya ng ebolusyon, ang mga mutasyon ay kalaunang magdudulot ng henetikong asimilasyon o pagsasama ng mga katangian(trait) na sa nakaraan ay hinimok ng kapaligiran. Ang mga epekto ng mutation bias ay ipinapatong sa ibang mga proseso. Kung ang seleksiyon ay papabor sa isa sa dalawang mga mutasyon ngunit walang karagdagang benepisyo sa pagkakaroon ng dalawang mutasyong ito, ang mutasyon nangyayari ng madalas ang siyang malamang na matatakda(fixed) sa isang populasyon. Ang mga mutasyon na nagdudulot ng paglaho ng silbi o tungkulin ng isang gene ay mas karaniwang kesa sa mga mutasyong bumubuo ng bago at buong may silbing gene. Ang karamihan sa mga mutasyon ng paglaho ng tungkulin ay umaapekto sa ebolusyon. Halimbawa, ang mga pigment(kulay) ay hindi na magagamit ng mga hayop na nakatira sa mga kweba at karaniwang naglalaho. Ang uring ito ng paglaho ng tungkulin ay nangyayari dahil sa mutation bias at/o ang tungkulin ay magastos. Ang pagkawala ng kakayang sporulation(proseso ng paglikha ng spore) sa isang [[bacteria]] sa isang ebolusyon sa laboratoryo ay lumilitaw na sanhi ng mutation bias kesa sa natural selection laban sa gastos ng pagpapanatili ng kakayahang ito. Kung walang seleksiyon para sa paglaho ng tungkulin, ang bilis kung saan ang paglaho ay nag-eebolb ay mas lalong dumidepende sa rate(bilis) ng mutasyon kesa sa epektibong sukat ng populasyon na nagpapakitang ito ay mas itinutulak ng mutation bias kesa sa genetic drift. === Reproduksiyong seksuwal at rekombinasyon === Sa mga organismong [[aseksuwal]], ang lahat ng mga gene ay namamana lamang sa isang magulang dahil hindi ito makapaghahalo ng mga gene ng ibang mga organismo tuwing [[reproduksiyong aseksuwal]]. Taliwas dito, ang supling ng mga organismo sa [[reproduksiyong seksuwal]] ay naglalaman ng mga paghahalo ng mga [[kromosoma]] ng kanilang mga magulang. Sa isang nauugnay na prosesong tinatawag na homologosong rekombinasyon, ang mga organismong seksuwal ay nagpapalit ng DNA sa pagitan ng dalawang magkatugmang mga kromosoma. Ang rekombinasyon ay hindi nagbabago ng mga prekwensiya ng allele ngunit sa halip ay nagbabago kung aling mga allele ang nauugnay sa bawat isa na lumilikha ng supling na may mga bagong paghahalo ng mga allele. === Daloy ng gene === Ang daloy ng [[gene]] ang pagpapalitan ng mga gene sa pagitan ng mga populasyon gayundin pagitan ng mga espesye. Ang presensiya o kawalan ng daloy ng gene ay pundamental na nagpapabago ng kurso ng ebolusyon. Dahil sa kompleksidad ng mga organismo, anumang dalawang kumpletong magkahiwalay na populasyon ay kalaunang mag-eebolb ng mga inkompatibilidad na henetiko sa pamamagitan ng mga neutral na proseso gaya ng sa modelong Bateson-Dobzhansky-Muller kahit pa ang parehong mga populasyon ay mananatiling magkatulad sa kanilang pag-aangkop sa kapaligiran. Kung ang pagkakaibang henetiko sa pagitan ng mga populasyon ay nabuo, ang daloy ng gene sa pagitan ng mga populasyon ay maaaring magpakilala ng mga katangian o allele na hindi mapapakinabangan sa lokal na populasyon at ito ay maaaring magdulot sa organismo sa loob ng mga populasyong ito na mag ebolb ng mga mekanismo na pipigil sa pagtatalik ng mga magkakalayo sa henetikong mga organismo(o mga organismong malayo ang pagkakatulad ng gene) na kalaunan ay magreresulta sa paglitaw ng mga bagong [[species]]. Ang paglipat ng gene sa pagitan ng mga species ay kinabibilangan ng mga pagbuo ng mga organismong [[hybrid]] at [[horizontal gene transfer]]. Ang [[Horizontal gene transfer]] ang paglilipat ng materyal na henetiko mula sa isa organismo tungo sa isa pa na hindi nito supling. Ito ay karaniwan sa mga [[bakterya]].<ref>{{cite journal |author = Boucher Y, Douady CJ, Papke RT, Walsh DA, Boudreau ME, Nesbo CL, Case RJ, Doolittle WF |title = Lateral gene transfer and the origins of prokaryotic groups |doi = 10.1146/annurev.genet.37.050503.084247 |journal = Annu Rev Genet |volume = 37 |issue = 1 |pages = 283–328 |year = 2003 |pmid = 14616063 |ref = harv }}</ref> Sa [[medisina]], ito ay nag-aambag sa pagkalat ng [[hindi pagtalab ng antibiyotiko]] o resistansiya gaya nang kapag ang bakterya ay nagkakamit ng resistansiyang mga gene na mabilis nitong maililipat sa ibang species.<ref name=GeneticEvolution>{{cite journal |author = Walsh T |title = Combinatorial genetic evolution of multiresistance |journal = Curr. Opin. Microbiol. |volume = 9 |issue = 5 |pages = 476–82 |year = 2006 |pmid = 16942901 |doi = 10.1016/j.mib.2006.08.009 |ref = harv }}</ref> Ang Horizontal gene transfer mula sa bakterya tungo sa mga [[eukaryote]] gaya yeast ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'' at adzuki bean beetle ''Callosobruchus chinensis'' ay nangyari.<ref>{{cite journal |author = Kondo N, Nikoh N, Ijichi N, Shimada M, Fukatsu T |title = Genome fragment of Wolbachia endosymbiont transferred to X chromosome of host insect |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 99 |issue = 22 |pages = 14280–5 |year = 2002 |pmid = 12386340 |doi = 10.1073/pnas.222228199 |pmc = 137875 |ref = harv |bibcode = 2002PNAS...9914280K }}</ref><ref>{{cite journal |author = Sprague G |title = Genetic exchange between kingdoms |journal = Curr. Opin. Genet. Dev. |volume = 1 |issue = 4 |pages = 530–3 |year = 1991 |pmid = 1822285 |doi = 10.1016/S0959-437X(05)80203-5 |ref = harv }}</ref> Ang isang mas malaking iskalang paglipat ng mga gene ang mga eukaryotikong [[Bdelloidea|bdelloid rotifers]] na nakatanggap ng isang saklaw ng mga gene mula sa bakterya, fungi at mga halaman.<ref>{{cite journal |author = Gladyshev EA, Meselson M, Arkhipova IR |title = Massive horizontal gene transfer in bdelloid rotifers |journal = Science |volume = 320 |issue = 5880 |pages = 1210–3 |year = 2008 |pmid = 18511688 |doi = 10.1126/science.1156407 |ref = harv |bibcode = 2008Sci...320.1210G }}</ref> Ang mga [[Virus]] ay nagdadala rin ng DNA sa pagitan ng mga organismo na pumapayag sa paglilipat ng mga gene sa ibayong mga [[dominyo]].<ref>{{cite journal |author = Baldo A, McClure M |title = Evolution and horizontal transfer of dUTPase-encoding genes in viruses and their hosts |journal = J. Virol. |volume = 73 |issue = 9 |pages = 7710–21 |date = 1 Setyembre 1999 |pmid = 10438861 |pmc = 104298 |ref = harv }}</ref> Ang mga malaking iskalang paglipat ng gene ay nangyari rin sa pagitan ng mga ninuno ng mga selulang eukaryotiko at bakterya noong pagkakamit ng mga [[chloroplast]] at mga [[Mitochondrion|mitochondria]]. Posibleng ang mga mismong eukaryote ay nagmula mula sa mga horizontal gene transfer sa pagitan ng bakterya at [[archaea]].<ref>{{cite journal |author = River, M. C. and Lake, J. A. |title = The ring of life provides evidence for a genome fusion origin of eukaryotes |journal = Nature |volume = 431 |issue = 9 |pages = 152–5 |year = 2004 |pmid = 15356622 |doi = 10.1038/nature02848 |ref = harv |bibcode = 2004Natur.431..152R }}</ref> == Mga mekanismo ng ebolusyon == === Natural na seleksiyon === [[Talaksan:Lichte en zwarte versie berkenspanner.jpg|thumb|Ang Morpha ''typica'' at morpha ''carbonaria'' na mga [[Morph (zoology)|morph]] ng [[peppered moth]] na nakahimlay sa parehong puno. Ang ''typica'' na may kulay maliwanag(sa ilalim ng sugat ng bark) ay mahirap makita sa punong ito kesa sa ''carbonaria''(kulay madilim) at kaya ay nakakapagtago sa predator nito gaya ng mga [[Great Tit]]. Ito ay gumagawa sa mga ''typica'' na patuloy na mabuhay at makapagparami ng mga supling na kulay maliwanag.]] Ang [[natural na seleksiyon]] ang proseso kung saan ang organismong may kanais nais na katangian ay mas malamang na dumami. Sa paggawa nito, ipinapasa ng mga ito ang mga katangiang ito sa susunod na henerasyon. Sa paglipas ng panahon, ito ay gumagawa sa mga organismo na umangkop sa kapaligiran nito. Ang dahilan nito ay ang dami ng [[gene]] para sa mga kanais nais na katangian ay dumadami sa populasyon. Ito ay kadalasang tinatawag na mekanismong "ebidente sa sarili" dahil ito ay kinakailangang sumunod sa tatlong mga simpleng katotohanan: # Ang mamamanang bariasyon ay umiiral sa loob ng mga populasyon ng mga organismo # Ang mga organismo ay lumilikha ng mas maraming mga supling kesa sa makapagpapatuloy # Ang mga supling na ito ay nag-iiba sa kakayahan ng mga ito na makapagpatuloy at makagparami. Ang sentral na konsepto ng natural na seleksiyon ang [[pagiging akma]] ng organismo.<ref name=Orr>{{cite journal |author = Orr HA |title = Fitness and its role in evolutionary genetics |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 10 |issue = 8 |pages = 531–9 |year = 2009 |pmid = 19546856 |doi = 10.1038/nrg2603 |pmc = 2753274 |ref = harv }}</ref> Ang pagiging akma ay nasusukat ng kakayahan ng organismo na makapagpatuloy at makapagparami na tumutukoy sa sukat ng kontribusyong henetiko nito sa susunod na henerasyon.<ref name=Orr/> Gayunpaman, ang pagiging akma ay hindi katumbas ng kabuuang bilang ng supling nito. Bagkus, ang pagiging akma ay tinutukoy ng proporsiyon ng mga kalaunang henerasyon na nagdadala ng mga [[gene]] ng organismo.<ref name=Haldane>{{cite journal |author = Haldane J |title = The theory of natural selection today |journal = Nature |volume = 183 |issue = 4663 |pages = 710–3 |year = 1959 |pmid = 13644170 |doi = 10.1038/183710a0 |ref = harv |bibcode = 1959Natur.183..710H }}</ref> Halimbawa, kung ang organismo ay mahusay na makapagpapatuloy ngunit ang supling nito ay labis na maliit at mahina upang makapagpatuloy, ang organismong ito ay makagagawa ng kaunting kontribusyon sa mga hinaharap na henerasyon ay mayroong isang mababang pagiging akma.<ref name=Orr/> Kung ang allele ay nagpapataas ng pagiging akma nang higit sa ibang mga allele ng gene na ito, sa bawat henerasyon, ang allele na ito ay magiging mas karaniwan sa loob ng populasyon. Ang mga katangiang ito ay sinasabing "pinili para". Kapag ang mas mababang pagiging hindi akma ay sinanhi ng pagkakaroon ng kaunting mapapakinabangan o nakapipinsala na nagreresulta sa allele na ito na maging bihira, ito ay sinasabing "pinili laban".<ref name="Lande">{{cite journal |author = Lande R, Arnold SJ |year = 1983 |title = The measurement of selection on correlated characters |journal = Evolution |volume = 37 |pages = 1210–26 |doi = 10.2307/2408842 |issue = 6 |ref = harv |jstor = 2408842 }}</ref> Ang pagiging akma ng isang allele ay hindi isang nakatakdang katangian. Kapag ang kapaligiran ay nagbabago, ang mga nakaraang neutral o nakapipinsalang mga katangian ay maaaring maging mapapakinabangan at ang nakaraang mga mapapakinabangang mga katangian ay maaaring maging mapanganib.<ref name="Futuyma" /> Gayunpaman, kahit pa ang direksiyon ng pagpili ay bumaliktad sa paraang ito, ang mga katangiang nawala sa nakaraan ay maaaring hindi na muling mag-ebolb sa isang katulad na anyo([[batas ni Dollo]]).<ref>{{cite journal |doi = 10.1111/j.1558-5646.2008.00505.x |pmid = 18764918 |volume = 62 |issue = 11 |pages = 2727–2741 |last = Goldberg |first = Emma E |title = On phylogenetic tests of irreversible evolution |journal = Evolution |year = 2008 |last2 = Igić |first2 = B |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |doi = 10.1016/j.tree.2008.06.013 |pmid = 18814933 |volume = 23 |issue = 11 |pages = 602–609 |last = Collin |first = Rachel |title = Reversing opinions on Dollo's Law |journal = Trends in Ecology & Evolution |year = 2008 |last2 = Miglietta |first2 = MP |ref = harv }}</ref> [[File:Selection Types Chart.png|thumb|left|Isang chart na nagpapakita ng tatlong mga uri ng seleksiyon o pagpili. 1. [[Disruptibong seleksiyon]] 2. [[Nagpapatatag na seleksiyon]] 3. [[Direksiyonal na seleksiyon]]]] Ang natural na seleksiyon sa loob ng isang populasyon para sa isang katangian na maaring iba iba sa ibayo ng isang saklaw ng mga halaga gaya ng taas ay mauuri sa tatlong mga magkakaibang uri. Ang una ang [[direksiyonal na seleksiyon]] na isang paglipat sa halagang aberahe ng isang katangian sa paglipas ng panahon, halimbawa, ang mga organismo na unti unting nagiging mas matangkad.<ref>{{cite journal |author = Hoekstra H, Hoekstra J, Berrigan D, Vignieri S, Hoang A, Hill C, Beerli P, Kingsolver J |title = Strength and tempo of directional selection in the wild |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 98 |issue = 16 |pages = 9157–60 |year = 2001 |pmid = 11470913 |pmc = 55389 |doi = 10.1073/pnas.161281098 |ref = harv |bibcode = 2001PNAS...98.9157H }}</ref> Ang ikalawa, ang [[disruptibong seleksiyon]] na pagpili ng mga sukdulang katangiang halaga at kadalasang nagreresulta sa [[distribusyong bimodal|dalawang magkaibang mga halaga]] na maging mas karaniwan na may pagili laban sa halagang aberahe. Ito ay kapag ang mga organismong maliit o matangkad ay may kapakinabangan ngunit hindi ang mga may taas na midyum. Ang huli ang [[nagpapatatag na seleksiyon]] na may pagpili laban sa mga sukdulang halagang katangian sa parehong mga dulo na nagsasanhi ng pagbabawas ng isang [[variance]] sa palibot ng halagang aberahe at kaunting pagkakaiba.<ref name=Hurst>{{cite journal |author = Hurst LD |title = Fundamental concepts in genetics: genetics and the understanding of selection |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 10 |issue = 2 |pages = 83–93 |year = 2009 |pmid = 19119264 |doi = 10.1038/nrg2506 |ref = harv }}</ref> <ref>{{cite journal |author = Felsenstein |title = Excursions along the Interface between Disruptive and Stabilizing Selection |journal = Genetics |volume = 93 |issue = 3 |pages = 773–95 |date = 1 Nobyembre 1979 |pmid = 17248980 |pmc = 1214112 |ref = harv }}</ref> Ito ay halimbawang magsasanhi sa mga organismo na unti unting maging lahat na may parehong taas. Ang isang espesyal na kaso ng natural na seleksiyon ang [[seksuwal na seleksiyon]] na pagpili para sa anumang katangiang nagpapataas ng tagumpay sa pakikipagtalik sa pamamagitan ng pagpapataas ng pagiging kaakit-akit ng isang organismo sa mga potensiyal na mga makakatalik nito.<ref>{{cite journal |author = Andersson M, Simmons L |title = Sexual selection and mate choice |journal = Trends Ecol. Evol. (Amst.) |volume = 21 |issue = 6 |pages = 296–302 |year = 2006 |pmid = 16769428 |doi = 10.1016/j.tree.2006.03.015 |ref = harv }}</ref> Ang mga katangiang nagebolb sa pamamagitan ng seksuwal na seleksiyon ay partikular na prominente sa mga lalake sa ilang mga species ng hayop sa kabila ng mga katangiang gaya ng mga mahirap na mga antler, mga pagtawag ng pagtatalik o mga maningning na mga kulay na nakakaakit ng mga maninila na nagpapaliit ng pagpapatuloy ng mga indbidwal na lalake.<ref>{{cite journal |author = Kokko H, Brooks R, McNamara J, Houston A |title = The sexual selection continuum |pmc = 1691039 |journal = Proc. Biol. Sci. |volume = 269 |issue = 1498 |pages = 1331–40 |year = 2002 |pmid = 12079655 |doi = 10.1098/rspb.2002.2020 |ref = harv }}</ref> Ang hindi kapakinabangang ito sa pagpapatuloy ay nababalanse ng mga tagumpay sa pagpaparami ng mga lalake na nagpapakita ng [[prinsipyong kapansanan|mahirap na dayain]] na mga napapiling seksuwal na katangian.<ref>{{cite journal |author = Hunt J, Brooks R, Jennions M, Smith M, Bentsen C, Bussière L |title = High-quality male field crickets invest heavily in sexual display but die young |journal = Nature |volume = 432 |issue = 7020 |pages = 1024–7 |year = 2004 |pmid = 15616562 |doi = 10.1038/nature03084 |ref = harv |bibcode = 2004Natur.432.1024H }}</ref> Ang henetikong bariasyon sa loob ng isang populasyon ng mga organismo ay maaaring magdulot sa ilang mga indibidwal na makapagpatuloy o mas matagumpay na makapagparami kesa sa iba. Ang natural seleksiyon ay kumikilos sa mga [[phenotype]] o mga mapagmamasdang mga katangian ng isang organismo ngunit ang henetiko o namamanang basehan ng anumang phenotype na nagbibigay ng kalamangang reproduktibo ay mas magiging karaniwan sa isang populasyon. Sa paglipas ng panahon, ang prosesong ito ay magreresulta ng pagiging angkop sa kapaligiran na gumagawa sa mga populasyong ito na espesyal para sa mga partikular na kapaligirang ekolohikal at kalaunan ay maaaring magresulta ng paglitaw ng mga bagong espesye. Sa ibang salita, ang natural na seleksiyon ay isang mahalagang proseso(ngunit hindi lamang ang proseso) kung saan ang ebolusyon ay nangyayari sa loob ng isang populasyon ng mga organismo. Bilang kabaligtaran, ang [[artipisyal na seleksiyon]] ang prosesong isinasagawa ng tao upang ipagpatuloy ang mga kanais nais na katangian ng isang organismo samantalang ang [[natural na seleksiyon]] ay isinasagawa ng kalikasan sa paglipas ng mahabang panahon. Ang natural na seleksiyon ay maaaring umasal sa iba't ibang mga lebel ng organisasyon gaya ng mga [[gene]], [[selula]], mga indibidwal na organismo at espesye.<ref name="Okasha07">{{cite book |last1 = Okasha |first1 = S. |year = 2007 |title = Evolution and the Levels of Selection |publisher = Oxford University Press |isbn = 0-19-926797-9 }}</ref><ref name=Gould>{{cite journal |author = Gould SJ |title = Gulliver's further travels: the necessity and difficulty of a hierarchical theory of selection |journal = Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume = 353 |issue = 1366 |pages = 307–14 |year = 1998 |pmid = 9533127 |pmc = 1692213 |doi = 10.1098/rstb.1998.0211 |ref = harv }}</ref><ref name=Mayr1997>{{cite journal |author = Mayr E |title = The objects of selection |doi = 10.1073/pnas.94.6.2091 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 94 |issue = 6 |pages = 2091–4 |year = 1997 |pmid = 9122151 |pmc = 33654 |ref = harv |bibcode = 1997PNAS...94.2091M }}</ref> Ang seleksiyon ay maaaring umasal sa maraming mga lebel ng sabay sabay.<ref>{{cite journal |author = Maynard Smith J |title = The units of selection |journal = Novartis Found. Symp. |volume = 213 |pages = 203–11; discussion 211–7 |year = 1998 |pmid = 9653725 |ref = harv }}</ref> Ang isang halimbawa ng seleksiyon na nangyayari sa ilalim ng lebel ng indibidwal ang mga gene na tinatawag na mga [[transposon]] na maaaring mag-replika at kumalat sa buong [[genome]].<ref>{{cite journal |author = Hickey DA |title = Evolutionary dynamics of transposable elements in prokaryotes and eukaryotes |journal = Genetica |volume = 86 |issue = 1–3 |pages = 269–74 |year = 1992 |pmid = 1334911 |doi = 10.1007/BF00133725 |ref = harv }}</ref> === Genetic drift === Ang [[genetic drift]] ang pagbabago sa prekwensiya ng anyo ng isang [[gene]] ([[allele]]) sa isang populasyon na sanhi ng random na mga pagsasampol. Ang mga allele sa supling ang mga sampol ng mga magulang at ang tsansa o kapalaran ay may papel sa pagtukoy kung ang isang inidibidwal ay makakapagpatuloy o makakagpaparami. Ang prekwensiya ng allele ng populasyon ang praksiyon ng mga kopya ng gene na nagsasalo ng partikular na anyo. Ang genetic drift ay maaaring magsanhi ng kumpletong paglaho ng mga variant ng gene at sa gayon ay magbabawas ng bariasyong henetiko. Halimbawa, sa isang henerasyon, ang dalawang kayumangging [[beetle]] ay nagkataong nagkaroon ng apat na supling na nabuhay upang magparami. Ang ilang mga berdeng beetle ay namatay nang ang mga ito ay maapakan ng isang tao at hindi nagkaroon ng supling. Ang susunod na henerasyon ay mag-aangkin ng mas marami ng kayumangging beetle kesa sa nakaraang henerasyon ngunit ito ay nangyari dahil sa kapalaran. Ang mga pagbabagong ito sa bawat henerasyon ay tinatawag na genetic drift. Kung ang mga selektibong pwersa ay hindi umiiral o mahina, ang prekwensiya ng allele ay tumatakbo ng pataas o pababa ng random. Ang paglipat na ito ay humihinto kung ang isang allele ay kalauang naging pirme na maaaring resulta ng paglaho sa populasyon o kabuuang pagpapalit ng mga ibang allele. Sa gayon, ang henetikong pagtakbo ay maaaring magtanggal ng ilang mga allele mula sa populasyon sanhi ng kapalaran lamang. Kahit sa kawalan ng mga selektibong pwersa, ang henetikong pagtakbo ay maaaring magsanhi ng dalawang magkahiwalay na mga populasyon na nagmula sa parehong strakturang henetiko upang tumakbo ng magkahiwalay sa dalawang magkaibang populasyon na may magkaibang hanay ng mga allele. === Henetikong pagsakay === Ang rekombinasyon ng gene ay pumapayag sa mga allele sa parehong hibla ng [[DNA]] na humiwalay. Gayunpaman, ang bilis ng rekombinasyon ay mababa o mga dalawang pangyayari kada [[kromosoma]] sa bawat henerasyon. Ang nagiging resulta ay ang mga gene na magkalapit sa kromosoma ay maaaring hindi palaging malilipat ng magkalayo sa bawat isa at ang mga gene na magkakalapit ay maaring mamana ng sabay na isang penomenon na tinatawag na linkage. Ang pagtungong ito ay masusukat sa pamamagitan ng paghahanap kung gaanon ang dalawang allele ay sabay na nangyayari kumpara sa mga ekspektasyon na tinatawag na linkage disequilibrium nito. Ito ay maaaring mahalaga kung ang isang allele sa isang partikular na haplotype ay malakas na mapakikinabangan. Ang natural na seleksiyon ay maaaring magpatakbo ng pinipiling paglilinis na magsasanhi rin sa ibang mga allele sa haplotype na maging mas karaniwan sa populasyon. Ang epektong ito tinatawag na genetic hitchhiking o genetic draft. Ang genetic draft na sanhi ng katotohanang ang ilang mga neutral na gene ay magkakaugnay na henetiko sa iba na nasa ilalim ng pagpipili ay maaaring sa isang bahagi mabihag ng angkop na epektibong sukat ng populasyon. == Mga kinalalabasan == Ang ebolusyon ay nakakaimpluwensiya sa bawat aspeto ng anyo at pag-aasal ng mga organismo. Ang pinakakilala ang spesipikong [[pag-aangkop]] na pang-pag-aasal at mga pisikal na na resulta ng [[natural na seleksiyon]]. Ang mga pag-aangkop na ito ay nagpapataas ng pagiging angkop sa pamamagitan ng pagtulong ng mga gawain gaya ng paghahanap ng pagkain, pag-iwas sa mga maninila o sa pag-akit ng mga makakatalik. Ang mga organismo ay maaari ring tumugon sa seleksiyon sa pamamagitan ng [[pakikipagtulungan (ebolusyon)|pakikipagtulungan]] sa bawat isa na karaniwan ay sa pamamagitan ng pagtulong sa mga kamag-anak nito o sa pakikilahok sa parehong mapakikinabangang [[symbiosis]]. Sa mas matagal, ang ebolusyon ay lumilikha ng bagong espesye sa pamamagitan ng paghahati ng mga populasyon ng ninuno ng organismo sa mga bagong pangkat na hindi maaari o hindi makakapagtalik. Ang mga kinalalabasan ng ebolusyong ito ay minsang hinahati sa [[makroebolusyon]] na ebolusyong nangyayari sa o sa itaas ng lebel ng species gaya ng [[ekstinksiyon]] at [[espesiasyon]] at ang [[mikroebolusyon]] na tumutukoy sa mas maliliit na mga pagbabagong ebolusyon sa loob ng isang species o populasyon.<ref name=ScottEC>{{cite journal |author = Scott EC, Matzke NJ |title = Biological design in science classrooms |volume = 104 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |issue = suppl_1 |pages = 8669–76 |year = 2007 |pmid = 17494747 |pmc = 1876445 |doi = 10.1073/pnas.0701505104 |ref = harv |bibcode = 2007PNAS..104.8669S }}</ref> Sa pangkalahatan, ang makroebolusyon ay itinuturing na kinalalabasan ng mahahabang panahon ng mikroebolusyon.<ref>{{cite journal |author = Hendry AP, Kinnison MT |title = An introduction to microevolution: rate, pattern, process |journal = Genetica |volume = 112–113 |pages = 1–8 |year = 2001 |pmid = 11838760 |doi = 10.1023/A:1013368628607 |ref = harv }}</ref> Kaya ang distinksiyon sa pagitan ng mikroebolusyon at makroebolusyon ay isang pundamental. Ang pagkakaiba ay simpleng ang panahong nasasangkot.<ref>{{cite journal |author = Leroi AM |title = The scale independence of evolution |journal = Evol. Dev. |volume = 2 |issue = 2 |pages = 67–77 |year = 2000 |pmid = 11258392 |doi = 10.1046/j.1525-142x.2000.00044.x |ref = harv }}</ref> Gayunpaman, sa makroebolusyon, ang mga katangian ng buong espesye ay maaaring mahalaga. Halimbawa, ang isang malaking halaga ng bariasyon sa mga indibidwal ay pumapayag sa espesye na mabilis na makaangkop sa mga bagong habitat na nagpapabawas sa tsansa na maging ekstinto ito samantalang ang isang malawakang saklaw na heograpiko ay nagpapataas ng tsansa ng [[espesiasyon]] na gumagawang malamang na ang bahagi ng populasyon ay nagiging hiwalay. Sa kahulugang ito, ang [[makroebolusyon]] at [[mikroebolusyon]] ay maaaring kasangkutan ng seleksiyon sa iba't ibang mga lebel na ang mikroebolusyon ay umaasal sa mga gene at organismo laban sa mga prosesong makroebolusyonaryo gaya ng [[seleksiyon ng espesye]] na umaasal sa buong espesye at umaapekto sa mga rate nito ng [[espesiasyon]] at [[ekstinsiyon]]. {{sfn|Gould|2002|pp=657–658}}<ref>{{cite journal |author = Gould SJ |title = Tempo and mode in the macroevolutionary reconstruction of Darwinism |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 91 |issue = 15 |pages = 6764–71 |year = 1994 |pmid = 8041695 |pmc = 44281 |doi = 10.1073/pnas.91.15.6764 |ref = harv |bibcode = 1994PNAS...91.6764G }}</ref><ref name=Jablonski2000>{{cite journal |author = Jablonski, D. |year = 2000 |title = Micro- and macroevolution: scale and hierarchy in evolutionary biology and paleobiology |journal = Paleobiology |volume = 26 |issue = sp4 |pages = 15–52 |doi = 10.1666/0094-8373(2000)26[15:MAMSAH]2.0.CO;2 |ref = harv }}</ref> Ang isang karaniwang maling paniniwala ay ang ebolusyon ay may mga layunin o mga pangmatagalang plano. Gayunpaman, sa katotohanan, ang ebolusyon ay walang pangmatagalang layunin at hindi nangangailangang lumikha ng mas malaking kompleksidad.<ref name=sciam>Michael J. Dougherty. [http://www.sciam.com/article.cfm?id=is-the-human-race-evolvin Is the human race evolving or devolving?] ''[[Scientific American]]'' 20 Hulyo 1998.</ref><ref>[[TalkOrigins Archive]] response to [[Creationist]] claims&nbsp;– [http://www.talkorigins.org/indexcc/CB/CB932.html Claim CB932: Evolution of degenerate forms]</ref> Bagaman ang mga [[ebolusyon ng pagiging komplikado|komplikadong espesye]] ay nag-ebolb, ang mga ito ay pangalawang epekto ng kabuuang bilang ng mga organismo na dumadami at ang mga simpleng anyo ng buhay ay karaniwan pa rin sa biospero.<ref name=Carroll>{{cite journal |author = Carroll SB |title = Chance and necessity: the evolution of morphological complexity and diversity |journal = Nature |volume = 409 |issue = 6823 |pages = 1102–9 |year = 2001 |pmid = 11234024 |doi = 10.1038/35059227 |ref = harv }}</ref> Halimbawa, ang labis na karamihan ng mga espesye ay mikroskopikong [[prokaryote]] na bumubuo ng mga kalahatan ng [[biomasa]] ng daigdig kabilang ng maliliit na sukat ng mga ito<ref>{{cite journal |author = Whitman W, Coleman D, Wiebe W |title = Prokaryotes: the unseen majority |doi = 10.1073/pnas.95.12.6578 |journal = Proc Natl Acad Sci U S A |volume = 95 |issue = 12 |pages = 6578–83 |year = 1998 |pmid = 9618454 |pmc = 33863 |ref = harv |bibcode = 1998PNAS...95.6578W }}</ref> at bumubuo sa malawak na karamihan ng mga biodibersidad sa daigdig.<ref name=Schloss>{{cite journal |author = Schloss P, Handelsman J |title = Status of the microbial census |journal = Microbiol Mol Biol Rev |volume = 68 |issue = 4 |pages = 686–91 |year = 2004 |pmid = 15590780 |pmc = 539005 |doi = 10.1128/MMBR.68.4.686-691.2004 |ref = harv }}</ref> Kaya ang mga simpleng organismo ang nananaig na anyo ng buhay sa daigdig sa buong kasaysayan nito at patuloy na nagiging pangunahing anyo ng buhay hanggang sa kasalukuyan at ang komplikadong buhay ay lumilitaw lamang dahil ito ay [[may kinikilingang sampol|mas mapapansin]].<ref>{{cite journal |author = Nealson K |title = Post-Viking microbiology: new approaches, new data, new insights |journal = Orig Life Evol Biosph |volume = 29 |issue = 1 |pages = 73–93 |year = 1999 |pmid = 11536899 |doi = 10.1023/A:1006515817767 |ref = harv }}</ref> Ang katunayan, ang ebolusyon ng mga mikroorganismo ay partikular na mahalaga sa modernong pagsasaliksik na ebolusyonaryo dahil ang mabilis na pagdami ng mga ito ay pumapayag sa pag-aaral ng [[ebolusyong eksperimental]] at ang obserbasyon ng ebolusyon at pag-aangkop sa nangyayring panahon.<ref name=Buckling>{{cite journal |author = Buckling A, Craig Maclean R, Brockhurst MA, Colegrave N |title = The Beagle in a bottle |journal = Nature |volume = 457 |issue = 7231 |pages = 824–9 |year = 2009 |pmid = 19212400 |doi = 10.1038/nature07892 |ref = harv |bibcode = 2009Natur.457..824B }}</ref><ref>{{cite journal |author = Elena SF, Lenski RE |title = Evolution experiments with microorganisms: the dynamics and genetic bases of adaptation |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 4 |issue = 6 |pages = 457–69 |year = 2003 |pmid = 12776215 |doi = 10.1038/nrg1088 |ref = harv }}</ref> === Pag-aangkop === Ang pag-aangkop ang proseso na gumagawa sa mga organismo mas angkop sa [[habitat]] ng mga ito.<ref>Mayr, Ernst 1982. ''The growth of biological thought''. Harvard. p483: "Adaptation... could no longer be considered a static condition, a product of a creative past and became instead a continuing dynamic process."</ref><ref>The ''Oxford Dictionary of Science'' defines ''adaptation'' as "Any change in the structure or functioning of an organism that makes it better suited to its environment".</ref> Gayundin, ang terminong pag-aangkop ay maaari ring tumukoy sa katangian na mahalaga sa pagpapatuloy ng isang organismo. Halimbawa nito ang pag-aangkop ng mga ngipin ng [[kabayo]] sa pagdurog ng mga damo. Sa paggamit ng terminong pag-aangkop para sa prosesong ebolusyonaryo at pag-aangkop na katangian para sa produkto(ang bahaging pang-katawan o tungkulin), ang dalawang mga kahulugan ay maitatangi. Ang mga pag-aangkop ay nalilikha ng [[natural na seleksiyon]].<ref>{{cite journal |author = Orr H |title = The genetic theory of adaptation: a brief history |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 6 |issue = 2 |pages = 119–27 |year = 2005 |pmid = 15716908 |doi = 10.1038/nrg1523 |ref = harv }}</ref> Ang mga sumusunod na kahulugan ay mula kay [[Theodosius Dobzhansky]]. # Ang pag-aangkop ang prosesong ebolusyonaryo kung saan ang organismo ay nagiging mas may kakayahan na mamuhay sa habitat o kapaligiran nito.<ref>{{cite book |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |last2 = Hecht |first2 = MK |last3 = Steere |first3 = WC |year = 1968 |chapter = On some fundamental concepts of evolutionary biology |title = Evolutionary biology volume 2 |pages = 1–34 |publisher = Appleton-Century-Crofts |location = New York |edition = 1st }}</ref> # Ang pagiging umangkop ang katayuan ng naging angkop kung saan ang isang organismo ay patuloy na nabubuhay at nakakapagparami sa isang ibinigay na hanay ng mga habitat o kapaligiran.<ref>{{cite book |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |year = 1970 |title = Genetics of the evolutionary process |publisher = Columbia |location = N.Y. |pages = 4–6, 79–82, 84–87 |isbn = 0-231-02837-7 }}</ref> # Ang umaangkop na katangian ay isang aspeto ng pattern na pang-pag-unlad ng organismo na pumapayag o nagpapalakas sa probabilidad ng organismong ito na makapagpatuloy at makapagparami.<ref>{{cite journal |doi = 10.2307/2406099 |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |year = 1956 |title = Genetics of natural populations XXV. Genetic changes in populations of ''Drosophila pseudoobscura'' and ''Drosphila persimilis'' in some locations in California |journal = Evolution |volume = 10 |issue = 1 |pages = 82–92 |jstor = 2406099 }}</ref> Ang pag-aangkop ay maaaring magsanhi ng pakinabang sa isang bagong katangian o pagkawala ng katangian ng ninuno nito. Ang halimbawa na napapakita ng parehong mga uri ng pagbabago ang pag-aangkop ng [[bakterya]] sa seleksiyon ng [[antibiotiko]] kung saan ang mga pagbabagong henetiko ay nagsasanhi ng [[resistansiya sa antibiotiko]] sa parehong pagbabago ng pinupuntiryang gamot o sa pagpapataas ng gawain ng mga tagadala na nag-aalis ng gamot sa selula.<ref>{{cite journal |author = Nakajima A, Sugimoto Y, Yoneyama H, Nakae T |title = High-level fluoroquinolone resistance in Pseudomonas aeruginosa due to interplay of the MexAB-OprM efflux pump and the DNA gyrase mutation |journal = Microbiol. Immunol. |volume = 46 |issue = 6 |pages = 391–5 |year = 2002 |pmid = 12153116 |ref = harv }}</ref> Ang ibang mga halimbawa ang bakteryang ''[[Escherichia coli]]'' na nag-ebolb ng kakayahang gumamit ng [[asidong sitriko]] bilang nutriento sa pangmatagalang eksperimento sa laboratoryo,<ref>{{cite journal |author = Blount ZD, Borland CZ, Lenski RE |title = Inaugural Article: Historical contingency and the evolution of a key innovation in an experimental population of Escherichia coli |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 105 |issue = 23 |pages = 7899–906 |year = 2008 |pmid = 18524956 |doi = 10.1073/pnas.0803151105 |pmc = 2430337 |ref = harv |bibcode = 2008PNAS..105.7899B }}</ref> ang ''[[Flavobacterium]]'' na nag-ebolb ng [[ensima]] na pumapayag sa bakteryang ito na makakapagdigest ng ilang mga byproduct ng manupakturang [[nylon 6]],<ref>{{cite journal |author = Okada H, Negoro S, Kimura H, Nakamura S |title = Evolutionary adaptation of plasmid-encoded enzymes for degrading nylon oligomers |journal = Nature |volume = 306 |issue = 5939 |pages = 203–6 |year = 1983 |pmid = 6646204 |doi = 10.1038/306203a0 |ref = harv |bibcode = 1983Natur.306..203O }}</ref><ref>{{cite journal |author = Ohno S |title = Birth of a unique enzyme from an alternative reading frame of the preexisted, internally repetitious coding sequence |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 81 |issue = 8 |pages = 2421–5 |year = 1984 |pmid = 6585807 |pmc = 345072 |doi = 10.1073/pnas.81.8.2421 |ref = harv |bibcode = 1984PNAS...81.2421O }}</ref> at ang bakterya sa lupa na ''[[Sphingobium]]'' na nag-ebolb ng isan gbuong bagong [[landas na metaboliko]] na sumisira sa sintetikong [[pestisidyo]]ng [[pentachlorophenol]].<ref>{{cite journal |author = Copley SD |title = Evolution of a metabolic pathway for degradation of a toxic xenobiotic: the patchwork approach |journal = Trends Biochem. Sci. |volume = 25 |issue = 6 |pages = 261–5 |year = 2000 |pmid = 10838562 |doi = 10.1016/S0968-0004(00)01562-0 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |author = Crawford RL, Jung CM, Strap JL |title = The recent evolution of pentachlorophenol (PCP)-4-monooxygenase (PcpB) and associated pathways for bacterial degradation of PCP |journal = Biodegradation |volume = 18 |issue = 5 |pages = 525–39 |year = 2007 |pmid = 17123025 |doi = 10.1007/s10532-006-9090-6 |ref = harv }}</ref> [[Talaksan:Whale skeleton.png|350px|thumb|Ang isang kalansay ng [[balyenang baleen]], ang ''a'' at ''b'' ang mga butong flipper na umangkop mula sa harapang mga buto ng hita samantalang ang ''c'' ay nagpapakita ng mga [[bestihiyal]] na buto ng likurang hita na nagpapakita ng pag-aangkop mula sa lupain tungo sa dagat.<ref name="transformation445">{{cite journal |author = Bejder L, Hall BK |title = Limbs in whales and limblessness in other vertebrates: mechanisms of evolutionary and developmental transformation and loss |journal = Evol. Dev. |volume = 4 |issue = 6 |pages = 445–58 |year = 2002 |pmid = 12492145 |doi = 10.1046/j.1525-142X.2002.02033.x |ref = harv }}</ref>]] Ang pag-aangkop ay nangyayri sa pamamagitan ng unti unting pagbabago ng mga umiiral na istruktura. Dahil dito, ang mga istruktura na may parehong panloob na organisasyon ay maaaring may iba't ibang mga tungkulin sa mga nauugnay na organismo. Ito ang resulta ng isang istrukturang pang-ninuno na inangkop sa tungkulin sa iba't ibang mga paraan. Halimbawa, ang mga buto sa loob ng pakpak ng mga [[paniki]] ay labis na katulad ng mga paa ng [[daga]] at mga kamay ng mga [[primado]] sanhi ng pinagmulan ng lahat ng istrukturang ito mula sa isang karaniwang ninunong [[mamalya]].<ref>{{cite journal |doi = 10.1554/05-233.1 |pmid = 16526515 |volume = 59 |issue = 12 |pages = 2691–704 |last = Young |first = Nathan M. |title = Serial homology and the evolution of mammalian limb covariation structure |journal = Evolution |accessdate = 24 Setyembre 2009 |year = 2005 |url = http://www.bioone.org/doi/abs/10.1554/05-233.1 |last2 = Hallgrímsson |first2 = B |ref = harv }}</ref> Gayunpaman, dahil ang lahat ng mga buhay na organismo ay magkakaugnay sa isang paraan,<ref name=Penny1999>{{cite journal |author = Penny D, Poole A |title = The nature of the last universal common ancestor |journal = Curr. Opin. Genet. Dev. |volume = 9 |issue = 6 |pages = 672–77 |year = 1999 |pmid = 10607605 |doi = 10.1016/S0959-437X(99)00020-9 |ref = harv }}</ref> kahit ang mga organo na lumilitaw na may kaunting pagkakatulad sa istuktura gaya ng [[arthropoda]], [[pusit]] at mga mata ng [[bertebrata]] ay maaaring nakasalalay sa isang karaniwang hanay ng mga gene na homolohoso na kumokontrol sa pagtitipon at tungkulin nito. Ito ay tinatawag na [[malalim na homolohiya]].<ref>{{cite journal |doi = 10.1017/S1464793102006097 |pmid = 14558591 |volume = 78 |issue = 3 |pages = 409–433 |last = Hall |first = Brian K |title = Descent with modification: the unity underlying homology and homoplasy as seen through an analysis of development and evolution |journal = Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society |year = 2003 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |doi = 10.1038/nature07891 |pmid = 19212399 |volume = 457 |issue = 7231 |pages = 818–823 |last = Shubin |first = Neil |title = Deep homology and the origins of evolutionary novelty |journal = Nature |year = 2009 |last2 = Tabin |first2 = C |last3 = Carroll |first3 = S |ref = harv |bibcode = 2009Natur.457..818S }}</ref> Sa ebolusyon, ang ilang mga istruktura ay maaaring mawalan ng orihinal na tungkulin nito at maging [[bestihiyalidad|istrukturang bestihiyal]].<ref name=Fong>{{cite journal |author = Fong D, Kane T, Culver D |title = Vestigialization and Loss of Nonfunctional Characters |journal = Ann. Rev. Ecol. Syst. |volume = 26 |issue = 4 |pages = 249–68 |year = 1995 |doi = 10.1146/annurev.es.26.110195.001341 |ref = harv |pmid = }}</ref> Ang gayong mga istruktura ay may kaunti o walang tungkulin sa kasalukuyang espesye ngunit may maliwanag na tungkulin sa ninuno nito o ibang mga kaugnay na espesye. Ang mga halimbawa ay kinabibilangan ng mga [[pseudogene]],<ref>{{cite journal |author = Zhang Z, Gerstein M |title = Large-scale analysis of pseudogenes in the human genome |journal = Curr. Opin. Genet. Dev. |volume = 14 |issue = 4 |pages = 328–35 |year = 2004 |pmid = 15261647 |doi = 10.1016/j.gde.2004.06.003 |ref = harv }}</ref> ang hindi gumaganang mga labi ng mga mata sa naninirahan sa kwebang bulag na isda,<ref>{{cite journal |author = Jeffery WR |title = Adaptive evolution of eye degeneration in the Mexican blind cavefish |doi = 10.1093/jhered/esi028 |journal = J. Hered. |volume = 96 |issue = 3 |pages = 185–96 |year = 2005 |pmid = 15653557 |ref = harv }}</ref> mga pakpak sa mga hindi makalipad na ibon gaya ng [[ostrich]] at [[emu]],<ref>{{cite journal |author = Maxwell EE, Larsson HC |title = Osteology and myology of the wing of the Emu (Dromaius novaehollandiae) and its bearing on the evolution of vestigial structures |journal = J. Morphol. |volume = 268 |issue = 5 |pages = 423–41 |year = 2007 |pmid = 17390336 |doi = 10.1002/jmor.10527 |ref = harv }}</ref> at ang pag-iral ng mga butong balakang sa mga balyena at ahas.<ref name="transformation445" /> Ang mga halimbawa ng [[bestihiyalidad|istrukturang bestihiyal]] sa mga tao ang [[wisdom teeth]],<ref>{{cite journal |author = Silvestri AR, Singh I |title = The unresolved problem of the third molar: would people be better off without it? |url = http://jada.ada.org/cgi/content/full/134/4/450 |journal = Journal of the American Dental Association (1939) |volume = 134 |issue = 4 |pages = 450–5 |year = 2003 |pmid = 12733778 |doi = |ref = harv |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2014-08-23 |archive-url = https://web.archive.org/web/20140823063158/http://jada.ada.org/content/134/4/450.full |url-status = dead }}</ref> ang [[coccyx]],<ref name=Fong/> ang [[vermiform appendix]],<ref name=Fong/> at iba pang mga pang-pag-aasal na mga [[bestihiyalidad|bestihiyal]] gaya ng mga [[goose bump]](pagtayo ng balahibo)<ref>{{cite book |last = Coyne |first = Jerry A. |authorlink = Jerry A. Coyne |title = Why Evolution is True |publisher = Penguin Group |year = 2009 |isbn = 978-0-670-02053-9 |page = 62 }}</ref><ref>Darwin, Charles. (1872) ''[[The Expression of the Emotions in Man and Animals]]'' John Murray, London.</ref> at mga [[primitibong repleks]].<ref>{{cite book |title = Psychology |edition = fifth |author = Peter Gray |year = 2007 |page = 66 |publisher = Worth Publishers |isbn = 0-7167-0617-2 }}</ref><ref>{{cite book |title = Why Evolution Is True |last = Coyne |first = Jerry A. |year = 2009 |pages = 85–86 |publisher = Penguin Group |isbn = 978-0-670-02053-9 }}</ref><ref>{{cite book |title = Archetype: A Natural History of the Self |author = Anthony Stevens |year = 1982 |page = 87 |publisher = Routledge & Kegan Paul |isbn = 0-7100-0980-1 }}</ref> Gayunpaman, ang maraming mga katangian na lumilitaw sa mga simpleng pag-aangkop ay katunayang mga [[eksaptasyon]] na mga istrakturang orihinal na inangkop para sa isang tungkulin ngunit sabay na naging magagamit para sa ibang tungkulin sa proseso. {{sfn|Gould|2002|pp=1235–1236}} Ang isang halimbawa ang butiking Aprikano na ''[[Holaspis guentheri]]'' na nagpaunlad ng labis na patag ng ulo para sa pagtatago sa mga siwang gaya ng makikita sa pagtingin sa mga malalapit na kamag-anak nito. Gayunpaman, sa espesyeng ito, ang ulo ay naging labis na patag na nakatutulong dito sa paglipat mula sa puno sa puno na isang eksaptasyon. {{sfn|Gould|2002|pp=1235–1236}} Sa loob ng mga [[selula]], ang [[makinang molekular]] gaya ng bakteryal na [[flagella]]<ref>{{cite journal |doi = 10.1038/nrmicro1493 |pmid = 16953248 |volume = 4 |issue = 10 |pages = 784–790 |last = Pallen |first = Mark J. |title = From The Origin of Species to the origin of bacterial flagella |journal = Nat Rev Micro |accessdate = 18 Setyembre 2009 |date = 2006-10 |url = http://home.planet.nl/~gkorthof/pdf/Pallen_Matzke.pdf |last2 = Matzke |first2 = NJ |ref = harv }}</ref> at [[translocase ng panloob na membrano|makineryang nagsasaayos ng protina]] <ref>{{cite journal |doi = 10.1073/pnas.0908264106 |pmid = 19717453 |volume = 106 |issue = 37 |pages = 15791–15795 |last = Clements |first = Abigail |title = The reducible complexity of a mitochondrial molecular machine |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences |year = 2009 |last2 = Bursac |first2 = D |last3 = Gatsos |first3 = X |last4 = Perry |first4 = AJ |last5 = Civciristov |first5 = S |last6 = Celik |first6 = N |last7 = Likic |first7 = VA |last8 = Poggio |first8 = S |last9 = Jacobs-Wagner |first9 = C |pmc = 2747197 |ref = harv |bibcode = 2009PNAS..10615791C }}</ref> ay nag-ebolb sa pagkalap ng mga ensaym mula sa [[glycolosis]] at [[metabolismong xenobiotic]] upang magsilbing mga protinang istruktura na tinatawag na mga [[crystallin]] sa loob ng mga lente ng mga mata ng organismo.<ref>{{cite journal |author = Piatigorsky J, Kantorow M, Gopal-Srivastava R, Tomarev SI |title = Recruitment of enzymes and stress proteins as lens crystallins |journal = EXS |volume = 71 |pages = 241–50 |year = 1994 |pmid = 8032155 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |author = Wistow G |title = Lens crystallins: gene recruitment and evolutionary dynamism |journal = Trends Biochem. Sci. |volume = 18 |issue = 8 |pages = 301–6 |year = 1993 |pmid = 8236445 |doi = 10.1016/0968-0004(93)90041-K |ref = harv }}</ref> Ang isang mahalagang halimbawa ng [[ekolohiya]] ay ng [[kompetetibong eksklusyon]] na walang mga dalawang espesye na maaaring sumakop sa parehong niche sa parehong kapaligiran sa loob ng mahabang panahon.<ref>{{cite journal |author = Hardin G |authorlink = Garrett Hardin |title = The competitive exclusion principle |journal = Science |volume = 131 |issue = 3409 |pages = 1292–7 |year = 1960 |pmid = 14399717 |doi = 10.1126/science.131.3409.1292 |ref = harv |bibcode = 1960Sci...131.1292H }}</ref> Dahil dito, ang natural na seleksiyon ay magagawing pumilit sa espesye na umangkop sa ibang mga niche na ekolohikal. Ito ay maaaring mangahulugan na halimbawa, ang dalawang espesye ng isdang [[cichlid]] ay umangkop na mamuhay sa magkaibang habitat na magpapaliit ng kompetisyon para sa pagkain sa pagitan ng mga ito.<ref>{{cite journal |author = Kocher TD |title = Adaptive evolution and explosive speciation: the cichlid fish model |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 5 |issue = 4 |pages = 288–98 |year = 2004 |pmid = 15131652 |doi = 10.1038/nrg1316 |url = http://hcgs.unh.edu/staff/kocher/pdfs/Kocher2004.pdf |ref = harv |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2011-07-20 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110720092925/http://hcgs.unh.edu/staff/kocher/pdfs/Kocher2004.pdf |url-status = dead }}</ref> === Kapwa ebolusyon === [[Talaksan:Thamnophis sirtalis sirtalis Wooster.jpg|thumb|Ang [[Common Garter Snake]] (''Thamnophis sirtalis sirtalis'') na nag-ebolb ng resistansiya o pagiging hindi tinatalaban sa [[tetrodoxin]] sa sinisilang ampibyan nito.]] Ang mga interaksiyon sa pagitan ng mga organismo ay maaaring lumikha ng tunggalian at pakikipagtulungan. Kapag ang interaksiyon ay sa pagitan ng mga pares ng espesye, gaya ng isang [[patoheno]] at isang [[hosto (biolohiya)|hosto]], o isang isang [[maninila]](predator) at [[sinisila]](prey), ang mga espesyeng ito ay maaaring magpaunlad ng mga hanay ng mga pag-aangkop. Dito, ang ebolusyon ng isang espesye ay nagsasanhi ng mga pag-aangkop sa unang espesye. Ang siklong ito ng seleksiyon at tugon ay tinatawag na [[kapwa-ebolusyon]].<ref>{{cite journal |author = Wade MJ |title = The co-evolutionary genetics of ecological communities |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 8 |issue = 3 |pages = 185–95 |year = 2007 |pmid = 17279094 |doi = 10.1038/nrg2031 |ref = harv }}</ref> Ang isang halimbawa ang produksiyon ng [[tetradoxin]] sa [[may magaspang na balat na newt]] at ang ebolusyon ng resistansiya sa maninila nito na [[Common Garter Snake|common garter snake]]. Sa pares na maninila-sinisilang ito, ang [[ebolusyonasyonaryong takbuhan sa armas]] ay lumikha ng mga matataas na lebel ng lason sa newt at tumutugong matataas na mga lebel ng resistansiya sa lason sa ahas.<ref>{{cite journal |author = Geffeney S, Brodie ED, Ruben PC, Brodie ED |title = Mechanisms of adaptation in a predator-prey arms race: TTX-resistant sodium channels |journal = Science |volume = 297 |issue = 5585 |pages = 1336–9 |year = 2002 |pmid = 12193784 |doi = 10.1126/science.1074310 |ref = harv |bibcode = 2002Sci...297.1336G }}<br />*{{cite journal |author = Brodie ED, Ridenhour BJ, Brodie ED |title = The evolutionary response of predators to dangerous prey: hotspots and coldspots in the geographic mosaic of coevolution between garter snakes and newts |journal = Evolution |volume = 56 |issue = 10 |pages = 2067–82 |year = 2002 |pmid = 12449493 |ref = harv }}<br />*{{cite news |url = http://www.nytimes.com/2009/12/22/science/22creature.html?hpw |title = Remarkable Creatures&nbsp;– Clues to Toxins in Deadly Delicacies of the Animal Kingdom |publisher = New York Times |author = Sean B. Carroll |date = 21 Disyembre 2009 }}</ref> === Pakikipagtulungan === Hindi lahat ng kapwa nag-ebolb na mga interaksiyon sa pagitan ng espesye ay kinasasangkutan ng alitan.<ref>{{cite journal |author = Sachs J |title = Cooperation within and among species |journal = J. Evol. Biol. |volume = 19 |issue = 5 |pages = 1415–8; discussion 1426–36 |year = 2006 |pmid = 16910971 |doi = 10.1111/j.1420-9101.2006.01152.x |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Nowak M |title = Five rules for the evolution of cooperation |journal = Science |volume = 314 |issue = 5805 |pages = 1560–3 |year = 2006 |pmid = 17158317 |doi = 10.1126/science.1133755 |ref = harv |bibcode = 2006Sci...314.1560N |pmc=3279745}}</ref> Ang maraming mga kaso ng parehong mga interaksiyong mapapakinabangan ay nag-ebolb. Halimbawa, ang sukdulang pakikipatulungan ay umiiral sa pagitan ng mga halaman at ang [[Mycorrhiza|mycorrhizal fungi]] na lumalago sa mga ugat at tumutulong sa halaman sa pagsisipsip ng mga nutriento mula sa lupa.<ref>{{cite journal |author = Paszkowski U |title = Mutualism and parasitism: the yin and yang of plant symbioses |journal = Curr. Opin. Plant Biol. |volume = 9 |issue = 4 |pages = 364–70 |year = 2006 |pmid = 16713732 |doi = 10.1016/j.pbi.2006.05.008 |ref = harv }}</ref> Ito ay isang [[resiprosidad (ebolusyon)|resiprokal]] na relasyon dahil ang mga halaman ay nagbibigay ng fungi na may mga asukal mula sa photosynthesis. Dito, ang fungi ay aktuwal na lumalago sa loob ng mga selula ng halaman na pumapayag sa mga ito na makipagpalitan ng mga nutriento sa mga hosto nito samantalang nagpapadala ng mga [[tranduksiyong signal]] na sumusupil sa [[sistemang immuno]] ng halaman.<ref>{{cite journal |author = Hause B, Fester T |title = Molecular and cell biology of arbuscular mycorrhizal symbiosis |journal = Planta |volume = 221 |issue = 2 |pages = 184–96 |year = 2005 |pmid = 15871030 |doi = 10.1007/s00425-004-1436-x |ref = harv }}</ref> Ang mga koalisyon sa pagitan ng mga organismo ng parehong espesye ay nag-ebolb rin. Ang isang sukdulang kaso ang [[eusosyalidad]] na matatagpuan sa mga insektong nakikisalamuha gaya ng mga [[bubuyog]], mga [[anay]] at mga [[langgam]] kung saan ang mga baog na insekto ay nagpapakain at nagbabantay sa maliit na bilang ng mga organismo sa [[koloniya]] na makapagpaparami. Sa kahit mas maliit na iskala, ang mga [[selulang somatiko]] na bumubuo sa katawan ng hayop ay naglilimita sa reproduksiyon ng mga ito upang mapanitili nito ang isang matatag na organismo na sumusumporta naman sa isang maliit na bilang ng mga [[selulang germ]] upang lumikha ng supling. Dito, ang mga selulang somatiko ay tumutugon sa spesipikong mga signal at hindi angkop na nagpaparami at ang hindi nakontrol na paglago nito ay nagsasanhi ng [[kanser]].<ref name=Bertram>{{cite journal |author = Bertram J |title = The molecular biology of cancer |journal = Mol. Aspects Med. |volume = 21 |issue = 6 |pages = 167–223 |year = 2000 |pmid = 11173079 |doi = 10.1016/S0098-2997(00)00007-8 |ref = harv }}</ref> Ang gayong pagkikipagtulungan sa loob ng espesye ay maaaring nag-ebolb sa pamamagitan ng isang proseso ng [[pagpili ng kamag-anak]] kung saan ang organismo ay tumutulong sa pagpapalaki ng supling ng kamag-anak nito.<ref>{{cite journal |author = Reeve HK, Hölldobler B |title = The emergence of a superorganism through intergroup competition |doi = 10.1073/pnas.0703466104 |journal = Proc Natl Acad Sci U S A. |volume = 104 |issue = 23 |pages = 9736–40 |year = 2007 |pmid = 17517608 |pmc = 1887545 |ref = harv |bibcode = 2007PNAS..104.9736R }}</ref> Ang gawaing ito ay napili dahil kung ang pagtulong sa mga indibidwal ay naglalaman ng mga allele na nagtataguyod ng gawaing pagtulong, malamang na ang kamag-anak nito ay naglalaman rin ng mga allele na ito at kaya ang mga allele na ito ay maipapasa.<ref>{{cite journal |author = Axelrod R, Hamilton W |title = The evolution of cooperation |journal = Science |volume = 211 |issue = 4489 |pages = 1390–6 |year = 2005 |pmid = 7466396 |doi = 10.1126/science.7466396 |ref = harv |bibcode = 1981Sci...211.1390A }}</ref> Ang ibang mga proseso na nagtataguyod ng pakikipagtulungan ay kinabibilangan ng [[seleksiyon ng pangkat]] kung saan ang pakikipagtulungan ay nagbibigay ng mga pakinaban sa isang pangkat ng mga organismo.<ref>{{cite journal |author = Wilson EO, Hölldobler B |title = Eusociality: origin and consequences |doi = 10.1073/pnas.0505858102 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 102 |issue = 38 |pages = 13367–71 |year = 2005 |pmid = 16157878 |pmc = 1224642 |ref = harv |bibcode = 2005PNAS..10213367W }}</ref> === Espesiyasyon === [[Talaksan:Speciation modes edit.svg|left|thumb|350px|Ang apat na mekanismo ng [[espesiasyon]].]] Ang [[espesiasyon]](''speciation'') ang proseso kung saan ang isang ninunong espesye ay [[diberhenteng ebolusyon|nagpapalitaw]] sa dalawa o higit pang mga inapong espesye na iba at natatangi mula sa ninuno nito.<ref name=Gavrilets>{{cite journal |author = Gavrilets S |title = Perspective: models of speciation: what have we learned in 40 years? |journal = Evolution |volume = 57 |issue = 10 |pages = 2197–215 |year = 2003 |pmid = 14628909 |doi = 10.1554/02-727 |ref = harv }}</ref> May maraming mga paraan upang ilarawan ang konsepto ng espesye. Ang pagpipilian ng depinisyon ay nakasalalay sa mga partikularidad ng isinasaalang alang na espesye.<ref name=Queiroz>{{cite journal |author = de Queiroz K |title = Ernst Mayr and the modern concept of species |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 102 |issue = Suppl 1 |pages = 6600–7 |year = 2005 |pmid = 15851674 |pmc = 1131873 |doi = 10.1073/pnas.0502030102 |ref = harv |bibcode = 2005PNAS..102.6600D }}</ref> Halimbawa, ang ilang mga konseptong espesye ay lumalapat ng mas handa tungo sa mga organismong seksuwal na nagpaparami samantalang ang iba ay mahusay na nag-aangkop ng kanilang sarili tungo sa mga organismong [[aseksuwal]]. Sa kabila ng dibersidad ng iba't ibang mga konsepto ng espesye, ang mga iba't ibang konseptong ito ay maaaring ilagay sa isa sa tatlong mga malawak na pakikitungong pilosopikal: pagtatalik, ekolohikal at pilohenetiko.<ref name="Ereshsefsky92">{{cite journal |doi = 10.1086/289701 |last = Ereshefsky |first = M. |title = Eliminative pluralism |journal = Philosophy of Science |volume = 59 |issue = 4 |pages = 671–690 |year = 1992 |jstor = 188136 }}</ref> Ang biological species concept (BSC) ay isang klasikong halimbawa ng pakikitungong pakikipagtalik. Ito ay inilarawan ni Ernst Mayr noong 1942 at nagsasaad na ang "espesye ay mga pangkat na aktuwal o potensiyal na nakikipagtalik na mga natural na populasyon na reproduktibong nahiwalay mula sa ibang mga pangkat".<ref name="Mayr42">{{cite book |author = Mayr, E. |title = Systematics and the Origin of Species |year = 1942 |publisher = Columbia Univ. Press |place = New York |isbn = 978-0-231-05449-2 | page = 120 }}</ref> Sa kabila ng malawakan at pang-matagalang gamit nito, ang BSC tulad ng iba pa ay hindi walang kontrobersiya. Halimbawa dahil ang mga konseptong ito ay hindi mailalapat sa mga [[prokaryote]]<ref>{{cite journal |author = Fraser C, Alm EJ, Polz MF, Spratt BG, Hanage WP |title = The bacterial species challenge: making sense of genetic and ecological diversity |journal = Science |volume = 323 |issue = 5915 |pages = 741–6 |year = 2009 |pmid = 19197054 |doi = 10.1126/science.1159388 |ref = harv |bibcode = 2009Sci...323..741F }}</ref> at ito ay tinawag na [[problema ng espesye]].<ref name=Queiroz /> Tinangka ng ilang mga mananaliksik ang isang nagkakaisang monistikong depinisyon ng espesye samantalang ang iba ay gumamit ng isang plurastikong pakikitungo at nagmumungkahing maaaaring may iba't ibang mga paraan na lohikong mapakahulugan ang depinisyon ng espesye.<ref name=Queiroz /><ref name="Ereshsefsky92" /> " Ang [[isolasyong reproduktibo|mga harang sa reproduksiyon]] sa pagitan ng naghihiwalay na mga populasyong seksuwal ay kailangan para sa mga populasyon na [[espesiasyon|maging bagong espesye]]. Ang daloy ng gene ay maaaring magpabagal ng prosesong ito sa pamamagitan ng pagkakalat rin ng bagong mga henetikong variant sa ibang mga populasyon. Depende sa kung gaano kalayo ang dalawang espesye ay nag-iba at humiwalay simula nang [[pinaka-kamakailang karaniwang ninuno]] ng mga ito, maaaring posible pa rin na para sa mga ito na lumikha ng supling gaya ng mga nagtatalik na [[kabayo]] at [[asno]] upang lumikha ng mga [[hybrid]] na [[mule]].<ref>{{cite journal |author = Short RV |title = The contribution of the mule to scientific thought |journal = J. Reprod. Fertil. Suppl. |issue = 23 |pages = 359–64 |year = 1975 |pmid = 1107543 |ref = harv }}</ref> Ang gayong mga [[hybrid (biolohiya)|hybrid]] ay karamihang baog. Sa kasong ito, ang mga malapit na magkakaugnay na mga espesye ay maaaring regular na magtalik ngunit ang mga hybrid ay mapipili ng laban at ang espesye ay mananatiling natatangi. Gayunpaman, ang mga magagawang hybrid ay minsang nabubuo at ang mga espesyeng ito ay maaaring mag-angking ng mga katangian na isang pagitan(intermediate) sa pagitan ng mga magulang na espesye o mag-angkin ng isang buong bagong [[phenotype]].<ref>{{cite journal |author = Gross B, Rieseberg L |title = The ecological genetics of homoploid hybrid speciation |doi = 10.1093/jhered/esi026 |journal = J. Hered. |volume = 96 |issue = 3 |pages = 241–52 |year = 2005 |pmid = 15618301 |pmc = 2517139 |ref = harv }}</ref> Ang kahalagahan ng [[hybridisasyon]] sa paglikha ng [[espesiasyong hybrid|bagong espesye]] ng mga hayop ay hindi maliwanag bagaman ang mga kaso ay nakita sa maraming mga uri ng hayop <ref>{{cite journal |author = Burke JM, Arnold ML |title = Genetics and the fitness of hybrids |journal = Annu. Rev. Genet. |volume = 35 |issue = 1 |pages = 31–52 |year = 2001 |pmid = 11700276 |doi = 10.1146/annurev.genet.35.102401.085719 |ref = harv }}</ref> na ang [[gray na punong palaka]] ang isang partikular na mahusay na napag-aralang halimbawa.<ref>{{cite journal |author = Vrijenhoek RC |title = Polyploid hybrids: multiple origins of a treefrog species |journal = Curr. Biol. |volume = 16 |issue = 7 |page = R245 |year = 2006 |pmid = 16581499 |doi = 10.1016/j.cub.2006.03.005 |ref = harv |pages = R245–7 }}</ref> Ang espesiasyon ay napagmasdan ng maraming mga beses sa ilalim ng kontroladong mga kondisyong laboratoryo at sa kalikasan.<ref>{{cite journal |author = Rice, W.R. |year = 1993 |title = Laboratory experiments on speciation: what have we learned in 40 years |journal = Evolution |volume = 47 |issue = 6 |pages = 1637–1653 |doi = 10.2307/2410209 |author2 = Hostert |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Jiggins CD, Bridle JR |title = Speciation in the apple maggot fly: a blend of vintages? |journal = Trends Ecol. Evol. (Amst.) |volume = 19 |issue = 3 |pages = 111–4 |year = 2004 |pmid = 16701238 |doi = 10.1016/j.tree.2003.12.008 |ref = harv }}<br />*{{cite web |author = Boxhorn, J |year = 1995 |url = http://www.talkorigins.org/faqs/faq-speciation.html |title = Observed Instances of Speciation |publisher = [[TalkOrigins Archive]] |accessdate = 26 Disyembre 2008 }}<br />*{{cite journal |author = Weinberg JR, Starczak VR, Jorg, D |title = Evidence for Rapid Speciation Following a Founder Event in the Laboratory |journal = Evolution |volume = 46 |issue = 4 |pages = 1214–20 |year = 1992 |doi = 10.2307/2409766 |ref = harv |jstor = 2409766 }}</ref> Sa mga lumikha ng seksuwal na mga organismo, ang espesiasyon ay nagreresulta mula sa reproduktibong paghihiwalay na sinundan ng paghihiwalay sa angkan. May apat na mga mekanismo para sa espesiasyon. Ang pinaka-karaniwan sa mga hayop ang [[espesiasyong allopatriko]] na nangyayari sa mga populasyon na simulang nahiwalay ng heograpiko gaya ng [[pragmentasyon ng habitat]] o [[migrasyon]]. Ang seleksiyon sa ilalim ng mga kondisyong ito ay lumilikha ng napakabilis na mga pagbabago sa hitsura at pag-aasal ng mga organismo.<ref>{{cite journal |year = 2008 |title = Rapid large-scale evolutionary divergence in morphology and performance associated with exploitation of a different dietary resource |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences |volume = 105 |issue = 12 |pages = 4792–5 |pmid = 18344323 |doi = 10.1073/pnas.0711998105 |author = Herrel, A.; Huyghe, K.; Vanhooydonck, B.; Backeljau, T.; Breugelmans, K.; Grbac, I.; Van Damme, R.; Irschick, D.J. |pmc = 2290806 |ref = harv |bibcode = 2008PNAS..105.4792H }}</ref><ref name=Losos1997>{{cite journal |year = 1997 |title = Adaptive differentiation following experimental island colonization in Anolis lizards |journal = Nature |volume = 387 |issue = 6628 |pages = 70–3 |doi = 10.1038/387070a0 |author = Losos, J.B. Warhelt, K.I. Schoener, T.W. |ref = harv |bibcode = 1997Natur.387...70L }}</ref> Habang ang seleksiyon at genetic drift ay umaaasal ng independiyente sa mga populasyong nahiwalay mula sa ibang mga espesye nito, ang paghihiwalay ay maaaring lumikha ng mga organismo na hindi na makakapagparami.<ref>{{cite journal |author = Hoskin CJ, Higgle M, McDonald KR, Moritz C |year = 2005 |title = Reinforcement drives rapid allopatric speciation |journal = Nature |pmid = 16251964 |volume = 437 |issue = 7063 |pages = 1353–356 |doi = 10.1038/nature04004 |ref = harv |bibcode = 2005Natur.437.1353H }}</ref> Ang ikalawang mekanismo ng espesiasyon ang [[espesiasyong peripatriko]] na nangyayari kapag ang maliliit na mga populasyon ng organismo ay nahiwalay sa isang bagong kapaligiran. Ito ay iba sa epesiasyong allopatriko dahil ang mga hiwalay na populasyon ay mas maliit sa bilang kesa sa populasyon ng magulang. Dito, ang [[epektong tagapagtatag]] ay nagsasanhi ng mabilisang espesiasyon pagkatapos na ang isang pagtaas sa [[loob na pagtatalik]] ay nagpapataas ng seleksiyon sa mga [[homozygote]] na tumutungo sa mabilis na pagbabagong henetiko.<ref>{{cite journal |author = Templeton AR |title = The theory of speciation via the founder principle |url = http://www.genetics.org/cgi/reprint/94/4/1011 |journal = Genetics |volume = 94 |issue = 4 |pages = 1011–38 |date = 1 Abril 1980 |pmid = 6777243 |pmc = 1214177 |ref = harv |access-date = 28 Septiyembre 2012 |archive-date = 4 Hunyo 2009 |archive-url = https://web.archive.org/web/20090604204506/http://www.genetics.org/cgi/reprint/94/4/1011 |url-status = dead }}</ref> Ang ikatlong mekanismo ng espesiasyon ang [[espesiasyong parapatriko]]. Ito ay katulad ng espesiasyong peripatriko dahil ang isang maliit na populasyon ay pumapasok sa isang bagong habitat ngunit nag-iiba dito dahil walang pisikal na paghihiwalay sa pagitan ng dalawang mga populasyong ito. Bagkus, ang espesiasyon ay nagreresulta mula sa ebolusyon ng mga mekanismo na nagpapaliit ng daloy ng gene sa pagitan ng dalawang populasyon.<ref name=Gavrilets/> Sa pangkalahatan, ito ay nangyayari dahil may isang drastikong pagbabago sa kapaligiran sa loob ng habitat ng mga espesyeng magulang. Ang isang halimbawa ang damong ''[[Anthoxanthum|Anthoxanthum odoratum]]'' na maaaring sumailalim sa parapatrikong espesiasyon bilang tugon sa lokalisadong metal na polusyon mula sa mga mina.<ref>{{cite journal |author = Antonovics J |title = Evolution in closely adjacent plant populations X: long-term persistence of prereproductive isolation at a mine boundary |journal = Heredity |volume = 97 |issue = 1 |pages = 33–7 |year = 2006 |pmid = 16639420 |url = http://www.nature.com/hdy/journal/v97/n1/full/6800835a.html |doi = 10.1038/sj.hdy.6800835 |ref = harv }}</ref> Dito, ang mga halaman ay nag-eebolb na may resistansiya sa mga matataas na lebel ng metal sa lupa. Ang seleksiyon laban sa pagtatalik sa sensitibo sa metal na populasyong magulang ay lumikha ng isang unti unting pagbabago sa panahong ng pagbubulaklak ng hindi tinatablan ng metal na mga halaman na kalaunang lumilikha ng kumpletong reproduktibong isolasyon. Ang seleksiyon laban sa mga hybrid sa pagitan ng dalawang mga populasyon ay maaaring magsanhi ng pagpapalakas na ebolusyon ng mga katangian na nagtataguyod ng pagtatalik sa loob ng isang espesye gayundin ang pagpapalis ng katangian na nangyayari kapag ang dalawang espesye ay naging mas natatangi sa hitsura.<ref>{{cite journal |author = Nosil P, Crespi B, Gries R, Gries G |title = Natural selection and divergence in mate preference during speciation |journal = Genetica |volume = 129 |issue = 3 |pages = 309–27 |year = 2007 |pmid = 16900317 |doi = 10.1007/s10709-006-0013-6 |ref = harv }}</ref> [[Talaksan:Darwin's finches.jpeg|frame|Ang pagiging hiwalay sa heograpiya ng [[mga finch ni Darwin]] sa [[Islang Galápagos]] ay lumikha ng higit sa isang dosenang mga bagong espesye.]] Sa ikaapat na mekanismo na [[espesiasyong sympatriko]], ang espesye ay naghihiwalay nang walang isolasyon sa heograpiya o mga pagbabago sa habitat. Ang anyong ito ay bihira dahil kahit ang isang maliit na halaga ng [[daloy ng gene]] ay maaaring mag-alis ng mga pagkakaibang henetiko sa pagitan ng mga bahagi ng isang populasyon.<ref>{{cite journal |author = Savolainen V, Anstett M-C, Lexer C, Hutton I, Clarkson JJ, Norup MV, Powell MP, Springate D, Salamin N, Baker WJr |year = 2006 |title = Sympatric speciation in palms on an oceanic island |journal = Nature |volume = 441 |pages = 210–3 |pmid = 16467788 |doi = 10.1038/nature04566 |issue = 7090 |ref = harv |bibcode = 2006Natur.441..210S }}<br />*{{cite journal |author = Barluenga M, Stölting KN, Salzburger W, Muschick M, Meyer A |year = 2006 |title = Sympatric speciation in Nicaraguan crater lake cichlid fish |journal = Nature |volume = 439 |pages = 719–23 |pmid = 16467837 |doi = 10.1038/nature04325 |issue = 7077 |ref = harv |bibcode = 2006Natur.439..719B }}</ref> Sa pangkalahatan, ang espesiasyong sympatriko sa mga hayop ay nangangailangan ng ebolusyon ng parehong [[polimorpismo (biolohiya)|polimorpismo]] at [[nagsasaayos na pagtatalik|hindi random na pagtatalik]] upang pumayag sa reproduksiyong isolasyon na mag-ebolb. G<ref>{{cite journal |author = Gavrilets S |title = The Maynard Smith model of sympatric speciation |journal = J. Theor. Biol. |volume = 239 |issue = 2 |pages = 172–82 |year = 2006 |pmid = 16242727 |doi = 10.1016/j.jtbi.2005.08.041 |ref = harv }}</ref> Ang isang uri ng espesiasyong sympatriko ay kinasasangkutan ng pagtatalik ng magkaibang uri ng dalawang mga magkaugnay na espesye upang lumikha ng bagong espesyeng [[hybrid]]. Ito ay hindi karaniwan sa mga hayop dahil ang mga hybrid na hayop ay karamihang karaniwang baog. Ito ay dahil sa [[meiosis]], ang mga [[kromosomang homolohoso]] mula sa bawat magulang ay mula sa magkaibang espesye at hindi maaaring matagumpay na magpares. Gayunpaman, ito ay mas karaniwan sa mga halaman dahil ang mga halaman ay kadalasang nagdodoble ng kanilang ng mga [[kromosoma]] upang bumuo ng [[polyploidy|mga polyploid]].<ref>{{cite journal |author = Wood TE, Takebayashi N, Barker MS, Mayrose I, Greenspoon PB, Rieseberg LH |title = The frequency of polyploid speciation in vascular plants |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 106 |issue = 33 |pages = 13875–9 |year = 2009 |pmid = 19667210 |doi = 10.1073/pnas.0811575106 |pmc = 2728988 |ref = harv |bibcode = 2009PNAS..10613875W }}</ref> Ito ay pumapayag sa mga kromosoma mula sa bawat magulang na espesye na bumuo ng magkatugmang mga pares sa meiosis dahil ang mga kromosoma ng bawat magulang ay kinatawan na ng isang pares.<ref>{{cite journal |author = Hegarty Mf, Hiscock SJ |title = Genomic clues to the evolutionary success of polyploid plants |journal = Current Biology |volume = 18 |issue = 10 |pages = 435–44 |year = 2008 |pmid = 18492478 |doi = 10.1016/j.cub.2008.03.043 |ref = harv }}</ref> Ang isang halimbawa ng gayong pangyayaring espesiasyon ay kapag ang espesye ng halamang ''[[Arabidopsis thaliana]]'' at ''Arabidopsis arenosa'' na nagtatalik upang bumuo ng bagong espesye na ''Arabidopsis suecica''.<ref>{{cite journal |author = Jakobsson M, Hagenblad J, Tavaré S |title = A unique recent origin of the allotetraploid species Arabidopsis suecica: Evidence from nuclear DNA markers |journal = Mol. Biol. Evol. |volume = 23 |issue = 6 |pages = 1217–31 |year = 2006 |pmid = 16549398 |doi = 10.1093/molbev/msk006 |ref = harv }}</ref> Ito ay nangyari noong mga 20,000 taon ang nakalilipas <ref>{{cite journal |author = Säll T, Jakobsson M, Lind-Halldén C, Halldén C |title = Chloroplast DNA indicates a single origin of the allotetraploid Arabidopsis suecica |journal = J. Evol. Biol. |volume = 16 |issue = 5 |pages = 1019–29 |year = 2003 |pmid = 14635917 |doi = 10.1046/j.1420-9101.2003.00554.x |ref = harv }}</ref> at ang prosesong espesiasyong ito ay naulit sa laboratoryo na pumapayag sa pag-aaral ng mga mekanismong henetiko na nasasangkot sa prosesong ito.<ref>{{cite journal |author = Bomblies K, Weigel D |title = Arabidopsis-a model genus for speciation |journal = Curr Opin Genet Dev |volume = 17 |issue = 6 |pages = 500–4 |year = 2007 |pmid = 18006296 |doi = 10.1016/j.gde.2007.09.006 |ref = harv }}</ref> Ang katunayan, ang kromosomang dumodoble sa loob ng isang espesye ay maaaring isang karaniwang sanhi ng reproduktibong isolasyon dahil ang kalahati ng dumobleng mga kromosoma ay magiging hindi natugmaan kapag nagtatalik sa mga hindi nadobleng organismo.<ref name=Semon>{{cite journal |author = Sémon M, Wolfe KH |title = Consequences of genome duplication |journal = Curr Opin Genet Dev |volume = 17 |issue = 6 |pages = 505–12 |year = 2007 |pmid = 18006297 |doi = 10.1016/j.gde.2007.09.007 |ref = harv }}</ref> Ang mga pangyayaring espesiasyon ay mahalaga sa teoriya ng [[punctuated equilibrium]] na nagpapaliwanag ng pattern sa fossil rekord ng maiikling mga ebolusyon na pinasukan ng relatibong mahahabang mga yugto ng stasis kung saan ang espesye ay nananatiling relatibong hindi nabago.<ref name=pe1972>Niles Eldredge and Stephen Jay Gould, 1972. [http://www.blackwellpublishing.com/ridley/classictexts/eldredge.asp "Punctuated equilibria: an alternative to phyletic gradualism"] In T.J.M. Schopf, ed., ''Models in Paleobiology''. San Francisco: Freeman Cooper. pp. 82–115. Reprinted in N. Eldredge ''Time frames''. Princeton: Princeton Univ. Press. 1985</ref> Sa teoriyang ito, ang espesiasyon at mabilis na ebolusyon ay magkaugnay at ang [[natural na seleksiyon]] at genetic drift ay umaasal ng pinakamalakas sa mga organismong sumasailalim sa espesiasyon sa mga nobelang habitat o maliliit na mga populasyon. Bilang resulta, ang mga yugto ng stasis sa fossil rekord ay tumutugon sa populasyong pang-magulang at ang mga organismong sumasailalim sa espesiasyon at mabilis na ebolusyon ay natatagpuan sa maliliit na mga populasyon o sa limitado sa heograpikong mga habitat at kaya ay bihirang maingatan sa mga fossil.<ref>{{cite journal |author = Gould SJ |title = Tempo and mode in the macroevolutionary reconstruction of Darwinism |doi = 10.1073/pnas.91.15.6764 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 91 |issue = 15 |pages = 6764–71 |year = 1994 |pmid = 8041695 |pmc = 44281 |ref = harv |bibcode = 1994PNAS...91.6764G }}</ref> == Kasaysayang ebolusyonaryo ng mundo == {{PhylomapA|size=320px|align=right|caption=Isang [[Punong pilohenetiko|puno ng ebolusyon]] na nagpapakita ng pagsasanga ng mga modernong species mula sa isang [[karaniwang ninuno]] sa gitna.<ref name=Ciccarelli>{{cite journal |author = Ciccarelli FD, Doerks T, von Mering C, Creevey CJ, Snel B, Bork P |title = Toward automatic reconstruction of a highly resolved tree of life |journal = Science |volume = 311 |issue = 5765 |pages = 1283–87 |year = 2006 |pmid = 16513982 |doi = 10.1126/science.1123061 |ref = harv |bibcode = 2006Sci...311.1283C }}</ref> Ang tatlong [[dominyo (biyolohiya)|dominyo]] ay may kulay na asul([[bakterya]]), berde([[archaea]]) at pula([[eukaryote]]).}} Ang mga [[Prokaryote]] ay unang lumitaw sa mundo noong mga tinatayang 3–4 bilyong taong nakakaraan.<ref name=Cavalier-Smith>{{cite journal |author = Cavalier-Smith T |title = Cell evolution and Earth history: stasis and revolution |journal = Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci |volume = 361 |issue = 1470 |pages = 969–1006 |year = 2006 |pmid = 16754610 |doi = 10.1098/rstb.2006.1842 |pmc = 1578732 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |author = Schopf J |title = Fossil evidence of Archaean life |journal = Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci |volume = 361 |issue = 1470 |pages = 869–85 |year = 2006 |pmid = 16754604 |doi = 10.1098/rstb.2006.1834 |pmc = 1578735 |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Altermann W, Kazmierczak J |title = Archean microfossils: a reappraisal of early life on Earth |journal = Res Microbiol |volume = 154 |issue = 9 |pages = 611–17 |year = 2003 |pmid = 14596897 |doi = 10.1016/j.resmic.2003.08.006 |ref = harv }}</ref> Walang mga pagbabago sa [[morpolohiya]] o organisasyong pang-[[selula]] na nangyari sa mga organismong ito sa mga sumunod na bilyong taon.<ref>{{cite journal |author = Schopf J |title = Disparate rates, differing fates: tempo and mode of evolution changed from the Precambrian to the Phanerozoic |doi = 10.1073/pnas.91.15.6735 |journal = Proc Natl Acad Sci U S A |volume = 91 |issue = 15 |pages = 6735–42 |year = 1994 |pmid = 8041691 |pmc = 44277 |ref = harv |bibcode = 1994PNAS...91.6735S }}</ref> Noong mga 3.5 bilyong taong nakakaraan, ang bakterya at archea ay naghiwalay mula sa isang karaniwang ninuno. Ang bakterya ay nagpaunlad ng primitibong anyo ng photosynthesis na hindi lumilikha ng oksiheno dahil hindi sila gumagamit ng tubig bilang electron donor kundi hydrogen, suflur o iba pang mga molekulang organiko. Noong mga 3 bilyong taong nakakaraan ay lumitaw ang cyanobacteria na gumagamit ng photosynthesis na naglalabas ng itinatapong produktong [[oksiheno]] na [[pangyayaring malaking oksihenasyon|sukdulang nagpabago sa atmospero ng mundo]] noong mga 2.4 bilyong taong nakakaraan at malamang na nagsanhi ng pagunlad ng mga bagong anyo ng buhay sa mundo. Ang mga [[eukaryote]] ay unang lumitaw sa pagitan ng 1.6&nbsp;– 2.7 bilyong taong nakakaraan. Ang sumunod na malaking pagbabago sa istruktura ng selula ay nangyari nang ang [[bakterya]] ay lumamon sa mga selulang eukaryotiko sa isang ugnayang pagtutulungang tinatawag na [[endosymbiont|endosymbiosis]].<ref name = "rgruqh">{{cite journal |author = Poole A, Penny D |title = Evaluating hypotheses for the origin of eukaryotes |journal = BioEssays |volume = 29 |issue = 1 |pages = 74–84 |year = 2007 |pmid = 17187354 |doi = 10.1002/bies.20516 |ref = harv }}</ref><ref name=Dyall>{{cite journal |author = Dyall S, Brown M, Johnson P |title = Ancient invasions: from endosymbionts to organelles |journal = Science |volume = 304 |issue = 5668 |pages = 253–57 |year = 2004 |pmid = 15073369 |doi = 10.1126/science.1094884 |ref = harv |bibcode = 2004Sci...304..253D }}</ref> Pagkatapos nito, ang nilamong bakterya at ang selulang host ay sumailalim sa kapwa-ebolusyon na ang bakterya ay nagebolb tungo sa [[mitochondrion|mitochondria]] o mga [[hydrogenosome]].<ref>{{cite journal |author = Martin W |title = The missing link between hydrogenosomes and mitochondria |journal = Trends Microbiol. |volume = 13 |issue = 10 |pages = 457–59 |year = 2005 |pmid = 16109488 |doi = 10.1016/j.tim.2005.08.005 |ref = harv }}</ref> Ang isa pang paglamon ng mga tulad ng [[cyanobacteria]] na organismo ay humantong sa pagkakabuo ng mga [[chloroplast]] sa mga algae at mga halaman.<ref>{{cite journal |author = Lang B, Gray M, Burger G |title = Mitochondrial genome evolution and the origin of eukaryotes |journal = Annu Rev Genet |volume = 33 |issue = 1 |pages = 351–97 |year = 1999 |pmid = 10690412 |doi = 10.1146/annurev.genet.33.1.351 |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = McFadden G |title = Endosymbiosis and evolution of the plant cell |journal = Curr Opin Plant Biol |volume = 2 |issue = 6 |pages = 513–19 |year = 1999 |pmid = 10607659 |doi = 10.1016/S1369-5266(99)00025-4 |ref = harv }}</ref> Ang mga anyo ng buhay na umiiral hanggang noong mga 610 milyong taong nakakaraan ay mga [[uniselular]] na mga eukaryote, mga [[prokaryote]] at [[archaea]]. Pagkatapos nito, ang mga organismong [[multiselular]] ay nagsimulang lumitaw sa mga karagatan sa panahong [[Ediacara biota|Ediacaran]] .<ref name=Cavalier-Smith/><ref>{{cite journal |author = DeLong E, Pace N |title = Environmental diversity of bacteria and archaea |journal = Syst Biol |volume = 50 |issue = 4 |pages = 470–8 |year = 2001 |pmid = 12116647 |doi = 10.1080/106351501750435040 |ref = harv }}</ref> Ang ebolusyong ng pagiging [[multiselular]] ay nangyari sa maraming mga independiyenteng mga pangyayari sa mga organismo gaya ng mga [[sponge]], kayumangging lumot, [[cyanobacteria]], [[slime mold|slime mould]] at [[myxobacteria]].<ref>{{cite journal |author = Kaiser D |title = Building a multicellular organism |journal = Annu. Rev. Genet. |volume = 35 |issue = 1 |pages = 103–23 |year = 2001 |pmid = 11700279 |doi = 10.1146/annurev.genet.35.102401.090145 |ref = harv }}</ref> Pagkatapos ng paglitaw ng mga organismong multiselular, ang isang malaking halaga ng dibersidad ay lumitaw sa isang pangyayaring tinatawag na [[pagsabog na Cambrian]] kung saan ang marami sa mga [[phylum]] ay lumitaw sa fossil record na kalaunang naging [[ekstinto]].<ref name=Valentine>{{cite journal |author = Valentine JW, Jablonski D, Erwin DH |title = Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion |url = http://dev.biologists.org/cgi/reprint/126/5/851 |journal = Development |volume = 126 |issue = 5 |pages = 851–9 |date = 1 Marso 1999 |pmid = 9927587 |ref = harv }}</ref> Ang iba't ibang mga dahilan para sa pangyayaring ito ay iminungkahi gaya ng pagtitipon ng [[oksiheno]] sa atmospero mula sa [[photosynthesis]].<ref>{{cite journal |author = Ohno S |title = The reason for as well as the consequence of the Cambrian explosion in animal evolution |series = 44 |journal = J. Mol. Evol. |volume = 1 |issue = S1 |pages = S23–7 |year = 1997 |pmid = 9071008 |doi = 10.1007/PL00000055 |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Valentine J, Jablonski D |title = Morphological and developmental macroevolution: a paleontological perspective |url = http://www.ijdb.ehu.es/web/paper.php?doi=14756327 |journal = Int. J. Dev. Biol. |volume = 47 |issue = 7–8 |pages = 517–22 |year = 2003 |pmid = 14756327 |ref = harv }}</ref> Noong mga 500 milyong taong nakakaraan, sinakop ng mga halaman at mga [[fungus]] ang lupain at sinundan ng mga [[arthropod]] at ibang mga hayop.<ref>{{cite journal |author = Waters ER |title = Molecular adaptation and the origin of land plants |journal = Mol. Phylogenet. Evol. |volume = 29 |issue = 3 |pages = 456–63 |year = 2003 |pmid = 14615186 |doi = 10.1016/j.ympev.2003.07.018 |ref = harv }}</ref> Ang mga halamang panglupain ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 450 milyong taong nakakaraan. Ang mga [[tetrapod]] ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 390 milyong taong nakakaraan na nagebolb mula sa mga isdang Rhipidistia. Ang mga [[Amphibian]] ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 364 milyong taong nakakalipas na nagebolb mula sa isda. Ito ay sinundan ng paglitaw ng mga [[amniota]] na nagebolb mula sa mga ampibyan. Ang mga basal amniota ay nagsanga sa mga pangkat na synapsid(mga mammal) at sauropsid(mga reptile). Ang mga therapsid ay lumitaw na nag-ebolb mula sa mga synapsid. Noong mga 310 milyong taong nakakaraan, ang mga [[reptile]] ay unang lumitaw sa fossil record na nagebolb sa mga mukhang reptile na mga [[amphibian]]. Ang mga [[dinosaur]] ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 230 milyong taong nakakaraan na nagebolb mula sa mga archosaur. Noong mga 220 milyong taong nakakaraan, ang mga [[mamalya]] ay unang lumitaw sa fossil record na nagebolb mula sa therapsid. Noong mga 150 milyong taong nakakaran, ang mga [[ibon]] ay unang lumitaw sa fossil record na nagebolb mula sa mga dinosaur. Noong mga 130 milyong taong nakakaraan, ang mga halamang namumulaklak ay unang lumitaw sa fossil record na malamang na nakatulong sa kapwa-ebolusyon sa mga insektong nagpopollinate. Noong mga 85-65 milyong taon, ang mga primado ay humilaway mula sa ibang mga [[mamalya]]. Noong mga 65 milyong taong nakakaraan, ang mga hindi-ibong dinosaur ay naging [[ekstinto]] sa fossil record. Noong mga 40 milyong taong nakakaraan, ang primado ay nagsanga sa dalawang pangkat: Strepsirrhini at Haplorrhini (na kinabibilangan ng mga [[bakulaw]]). Noong mga 15 milyong taong nakakaraan, ang mga [[gibbon]] ay humilaway mula sa mga primadong [[bakulaw]] at noong mga 12-15 milyong taong nakakalipas, ang [[Ponginae]](mga orangutan) ay humiwalay mula sa mga [[bakulaw]]. Pagkatapos nito, ang mga gorilya ay humiwalay sa linya na tumutungo sa [[Pan (hayop)|Pan]](chimpanzee at bonobo) at tao noong mga 10 milyong taong nakakalipas at noong mga 6 hanggang 7 milyong taong nakakalipas ang linyang Pan(chimpanzee at bonobo) ay humiwalay sa linya na tumutungo sa tao. Pagkatapos nito, ang chimpanzee at bonobo ay naghiwalay noong kaunti sa 1 milyong taong nakakalipas. Pagkatapos ng paghihiwalay ng mga linyang Pan at tao, ang linyang tumutungo sa tao ay nag-ebolb tungo sa henus na [[Australopithecus]] noong mga 4 milyong taong nakakalipas na posibleng mula sa [[Ardipithecus]]. Noong mga 2 milyong taong nakakalipas, ang Australopithecus ay nag-ebolb tungo sa henus na [[Homo]] na nagpalitaw naman sa iba't ibang mga species gaya ng mga [[neanderthal]] noong mga 400,000 taong nakakaran at mga [[tao]] noong mga 200,000 taong nakakaraan. == Mga ebidensiya ng ebolusyon == === Ebidensiya mula sa paleontolohiya === ==== Mga fossil ==== {{multiple image|direction=vertical|width=250 | image1 =Horseevolution.svg | image2 = Equine evolution.jpg | footer = Ang [[ebolusyon ng kabayo]] na nagpapakita ng rekonstruksiyon ng mga espesyeng fossil na nakuha mula sa magkakasunod na mga [[strata]] ng bato. }} Ang mga [[fossil]] ang mga labi ng mga organismong nabuhay sa nakaraang panahon na naingatan .<ref name=Bowler>Bowler, Peter H. 2003. ''Evolution: the history of an idea''. 3rd ed, University of California Press, p108.</ref> Ang kabuuan ng mga fossil na natuklasan at hindi natuklasan at ang kanilang pagkakalagay sa mga bato at patong na sedimentaryo o [[strata]] ay kilala bilang fossil record. Posibleng malaman kung paanong ang mga partikular na pangkat ng organismo ay nag-ebolb sa pamamagitan ng pagsasaayos ng mga fossil record sa isang kronolohikal na pagkakasunod nito. Ang gayong pagkakasunod ay matutukoy dahil ang mga fossil ay pangunahing matatagpuan sa mga [[batong sedimentaryo]]. Ang batong sedimentaryo ay nabubuo sa pamamagitan ng mga patong ng silt o putik sa ibabaw ng bawat iba pa. Dahil dito, ang nagreresultang bato ay naglalaman ng mga magkakapatong na patong o [[strata]]. Ang mga edad ng bato at mga fossil ay tumpak na mapepetsahan ng mga heologo sa pamamagfitan ng pagsukat ng mga proporsiyon ng mga [[elementong kimikal]] na matatag at [[radyoaktibo]] sa isang ibinigay na patong na tinatawag na [[radiometric dating]]. Ang pinakailalim na strata ay naglalaman ng pinakamatandang bato gayundin ng mga pinakamaagang mga fossil ng organismo samantalang ang pinakaibabaw na strata ay naglalaman ng pinakabatang bato gayundin ng mas kamakailang lumitaw na mga fossil ng organismo.<ref name=mjs>Rudwick M.J.S. 1972. ''The meaning of fossils: episodes in the history of palaeontology''. Chicago University Press.</ref><ref>Whewell, William 1837. ''History of the inductive sciences, from the earliest to the present time''. vol III, Parker, London. Book XVII The palaeotiological sciences. Chapter 1 Descriptive geology, section 2. Early collections and descriptions of fossils, p405.</ref> Natuklasan ng mga siyentipiko na ang mga batong mas matanda ay naglalaman ng mas kaunting mga uri ng mga fossil na may mas simpleng mga istruktura samantalang ang mas batang mga bato ay naglalaman ng mas malaking pagkakaiba iba ng mga fossil na kadalasang nagpapakita ng mas komplikadong mga istruktura.<ref>{{cite book|author=Coyne, Jerry A. |title=Why Evolution is True|publisher=Viking|year=2009 |pages=26–28|isbn=978-0-670-02053-9}}</ref> Halimbawa, walang fossil ng tao na natagpuan sa bato sa panahong unang lumitaw ang mas simpleng organismo gaya ng mga insekto o [[ampibya]] at sa mga panahon bago nito <ref>The most convincing evidence for the occurrence of evolution is the discovery of extinct organisms in older geological strata... The older the [[strata]] are...the more different the fossil will be from living representatives... that is to be expected if the [[fauna]] and [[flora]] of the earlier strata had gradually evolved into their descendents.|''[[Ernst Mayr]]'', Mayr, Ernst. 2001. What evolution is. Weidenfeld & Nicolson, London. ISBN 0297807413</ref> Ayon kay [[Richard Dawkins]], "kung may isang [[hippopotamus]] o [[kuneho]] na natagpuan sa panahong [[Cambrian]], ito ay kumpletong tatalo sa ebolusyon. Walang ganito ang kailanman natagpuan sa fossil record.<ref>{{Cite web |title=Time Magazine, 15 Agosto 2005, page 32 |url=http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,1090909,00.html |access-date=23 Hunyo 2013 |archive-date=13 Hunyo 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060613211455/http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,1090909,00.html |url-status=dead }}</ref> Nakita rin sa fossil rekord ang mga ''[[:Kategorya:Mga fossil na transisyonal|fossil na transisyonal]]'' na mga labi ng fossiladong organismo na nagpapakita ng mga katangian na karaniwan sa parehong mga organismong mas naunang lumitaw sa fossil rekord(ninuno) at sa mga organismong kalaunang lumitaw sa fossil rekord(inapo).<ref name=Herron>{{cite book|last=Herron|first=Scott Freeman, Jon C.|title=Evolutionary analysis|year=2004|publisher=Pearson Education|location=Upper Saddle River, NJ|isbn=978-0-13-101859-4|page=816|edition=3rd}}</ref> Noong 1859, nang unang ilimbag ang ''[[On the Origin of Species]]'' ni [[Charles Darwin]], ang fossil rekord ay hindi mahusay na alam. Inilarawan ni Darwin ang nakita sa panahong ito na kakulangan sa fossil na transisyonal sa fossil rekord bilang "''ang pinakahalata at pinamatinding pagtutol na mahihimok laban sa teoriya ko''" ngunit kanyang ipinaliwanag ito sa pag-uugnay nito sa sukdulang imperpeksiyon sa rekord na heolohikal.<ref>{{harvnb|Darwin|1859|pp = [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F373&pageseq=297 279–280]}}</ref><ref>{{harvnb|Darwin|1859|pp = [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F373&pageseq=359 341–343]}}</ref> Ang isa sa mga fossil na ''[[Archaeopteryx]]'' ay natuklasan mga dalawang taon lamang pagkatapos ng publikasyon ng akda ni Darwin noong 1861 at kumakatawan sa isang anyong transisyonal sa pagitan ng mga [[dinosauro]] at [[ibon]]. Mula nito, mas maraming mga [[:Kategorya:Mga fossil na transisyonal|fossil na transisyonal]] ang natuklasan at mayroon na ngayong itinuturing na saganang mga ebidensiya kung paanong ang mga klase ng mga bertebrata ay magkakaugnay at ang karamihan sa mga ito ay sa anyo ng mga fossil na transisyonal.<ref name = "NS2645">{{Cite journal|publisher = [[New Scientist]]|date = 2008-02-27|issue = 2645|pages = 35–40|url = http://www.newscientist.com/article/mg19726451.700-evolution-what-missing-link.html?full=true|title = Evolution: What missing link?|first = D|last = Prothero|ref = harv}}</ref> Sa kabila ng relatibong pagiging bihira ng mga angkop na kondisyon para sa fossilisasyon, ang tinatayang mga 250,000 mga espesyeng fossil ay alam sa kasalukuyan.<ref>[http://facstaff.gpc.edu/~pgore/geology/historical_lab/2010Preservation.pdf Laboratory 11 – Fossil Preservation], by Pamela J. W. Gore, Georgia Perimeter College</ref> Ang bilang ng mga indibidwal na fossil na kinakatawan nito ay malaking iba iba mula espesye hanggang espesye ngunit maraming mga milyong fossil ang nakuha. Halimbawa, ang higit sa tatlong milyong mga fossil mula sa huling [[Panahong Yelo]] ay nakuha mula sa [[La Brea Tar Pits]] sa Los Angeles.<ref>{{cite web |url=http://www.tarpits.org/info/faq/faqfossil.html |title=Frequently Asked Questions |accessdate=2011-02-21 |publisher=The Natural History Museum of Los Angeles County Foundation |archive-date=2011-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110311233346/http://www.tarpits.org/info/faq/faqfossil.html |url-status=dead }}</ref> Marami pang mga fossil ang nasa ilalim ng lupa sa iba't iba mga [[pagkakabuo (stratigrapiya)|pagkakabuong heolohiko]] na alam na naglalaman ng isang mataas na densidad ng [[fossil]]. Ito ay pumapayag sa pagtatantiya ng kabuuang nilalamang fossil ng mga pagkakabuong ito. Ang isang halimbawa ang [[Pagkakabuong Beaufort]] sa [[Timog Aprika]] na mayaman sa mga fossil ng bertebrata kabilang ang mga [[therapsida]] na mga anyong transisyonal sa pagitan ng mga [[reptilya]] at [[mamalya]].<ref>{{cite book | title=The Karoo: Ecological Patterns and Processes| author=William Richard John Dean and Suzanne Jane Milton| year=1999| page=31| publisher=Cambridge University Press| isbn=0-521-55450-0}}</ref> Tinatayang ang pagkakabuong ito ay naglalaman ng mga 800 bilyong fossil ng bertebrata.<ref>{{cite journal | title=Six "Flood" Arguments Creationists Can't Answer| author=Robert J. Schadewald| journal=Creation Evolution Journal| year=1982| volume=3| pages=12–17| url=http://ncseprojects.org/cej/3/3/six-flood-arguments-creationists-cant-answer}}</ref> === Ebidensiya mula sa distribusyong heograpikal === Ang lahat ng mga organismo ay umangkop sa kanilang kapiligiran. Ang [[pag-aangkop]] ay paraan ng organismo na makaligtas o mabuhay sa isang kapiligiran, halimbawa ang mga [[polar bear]] sa mga magiginaw na lugar at mga [[Kangaroo rat]] sa mga tuyo at maiinit na lugar. Kung ang bagong [[species]] ay lumilitaw na karaniwan ay sa pakikipaghiwalay sa mga mas matandang species, ito ay nangyayari sa isang lugar sa mundo. Pagkatapos nito, ang mga bagong species ay maaari ng kumalat sa ibang mga lugar at hindi sa ibang mga lugar. Ang [[Australasia]] ay nawalay sa ibang mga kontinente sa loob ng mga milyong taon. Sa pinakapangunahing bahagi ng kontinente na [[Australia]], 83% ng mga [[mammal]], 89% ng mga [[reptile]], 90% ng mga [[isda]] at [[insekto]] at 93% ng mga [[amphibia]]n ay tanging matatagpuan sa mga lugar na ito. Ang mga katutubong mammal nito ay mga [[marsupial]] gaya ng [[kangaroo]], [[bandicoot]] at [[quoll]]. Sa kabaligtaran nito, ang mga marsupial ay hindi matatagpuan sa kasalukuyan sa [[Aprika]] at bumubuo ng maliit na bahagi sa mammalian [[fauna]] sa [[Timog Amerika]] gaya ng [[opossum]], [[shrew opossum]] at [[monito del monte]]. Ang tanging representatibo lamang ng mga primitibong naglalabas ng itlog na [[mammal]] na tinatawag na [[monotreme]] ang [[echidna]] at [[platypus]]. Ang mga ito ay tanging matatagpuan sa Australasia kabilang ang [[Tasmania]] at [[New Guinea]] at [[Kangaroo Island]]. Ang mga monotreme na ito ay lubos na hindi makikita sa ibang panig ng munod. Sa kabaligtaran, ang Australia ay hindi kinakikitaan ng maraming mga grupo ng mga placental na mammal na karaniwang sa ibang mga kontinente (carnivora, artiodactyls, shrews, squirrels, lagomorphs) bagaman ito ay may mga indigenuous na mga paniki at rodent na kalaunang dumating dito. Ayon sa kasaysayang ebolusyonaryo, ang mga placental mammal ay nag-ebolb sa [[Eurasia]]. Ang mga [[marsupial]], [[placental mammal]] at consentitual mammal ay humiwalay mula sa [[monotreme]] noong [[Kretaseyoso|Panahong Kretaseyoso]]. Ang mga marsupial ay nakarating sa Australia sa pamamagitan ng [[Antarctica]] mga 50 milyong taon ang nakakalipas pagkatapos humiwalay ang Australia sa Antarctica. ==== Singsing na species ==== {{main|Singsing na species}} Sa biolohiya, ang isang singsing na species o ''ring species'' ay isang magkakadugtong na serye na mga magkakapitbahay na populasyon na ang bawat isa ay makapagtatalik at makapagpaparami ngunit may umiiral na hindi bababa sa dalawang mga "dulong" populasyon sa serye na labis na malayong magkaugnay para makapagparami bagaman may isang potensiyal na pagdaloy ng gene sa pagitan ng "magkakaugnay" na species. Ang gayong hindi pwedeng pagpaparami na bagaman magkaugnay ng henetiko na mga dulong populasyon ay maaaring kapwa umiral sa parehong rehiyon at kaya ay nagsasara ng singsing. Ang singsing na species ay nagbibigay ng isang mahalagang ebidensiya sa ebolusyon sa dahilang ito ay nagpapakita kung anong mangyayari sa paglipas ng panahon habang ang mga populasyon ay henetikong nagsasanga o naghihiwalay. Ito ay espesyal dahil ang mga ito ay kumakatawan sa mga nabubuhay na populasyon kung anong normal na nangyayari sa pagitan ng matagal nang namatay na mga populasyong ninuno at mga nabubuhay na populasyon kung saan ang mga pagitan ay naging ekstinto. Ayon kay Richard Dawkins , ang ring species ay "nagpapakita lamang sa atin sa dimensiyong pang-espasyo ng isang bagay na palaging mangyayari sa panahong dimensiyon. Sa pormal, ang isyu ay ang interfertile na kakayahang makapagparami sa iba ay hindi isang ugnayang transitibo. Kung ang A ay makapagpaparami sa B at ang B ay makapagpaparami sa C, hindi sumusunod na ang A ay makapagpaparami sa C at kaya ay hindi naglalarawan ng ugnayang pagkakatumbas. Ang isang singsing na species ay isang species na nagpapakita ng isang kontra-halimbawa sa transitibidad. [[Talaksan:Ring species seagull.svg|thumb|right|Ang mga ''Larus'' gull ay makapagtatalik at makapagpaparami sa isang singsing sa palibot ng arktiko. 1: [[European Herring Gull|''L. argentatus argentatus'']], 2: [[Lesser Black-backed Gull|''L. fuscus'']], 3: [[Heuglin's Gull|''L. heuglini'']], 4: [[Birula's Gull|''L. vegae birulai'']], 5: [[East Siberian Herring Gull|''L. vegae'']], 6: [[American Herring Gull|''L. smithsonianus'']], 7: [[European Herring Gull#Subspecies|''L. argentatus argenteus'']].]] [[Talaksan:PT05 ubt.jpeg|thumb|left|Herring Gull (''Larus argentatus'') (harap) at Lesser Black-backed Gull (''Larus fuscus'') (likuran) in Norway: dalawang mga [[phenotype]] na may maliwanag na mga pagkakaiba]] Ang isang klasikong halimbawa ng isang singsing na species ang sirkumpolar na singsing na species na mga ''[[Larus]]'' gull. Ang saklaw ng mga gull na ito ay bumubuo ng isang singsing sa palibot ng [[Hilagang Polo]] na hindi normal na dinadaanan ng mga gull. Ang [[European Herring Gull]] (''L. argentatus argenteus'') na pangunahing nakatira sa Gran Britanya at Ireland ay pwedeng magparami o bumuo ng supling upang lumikha ng [[hybrid]] sa [[American Herring Gull]] (''L. smithsonianus''), (na nakatira sa Hilagang Amerika) na makapagpaparami rin sa Vega o [[East Siberian Herring Gull]] (''L. vegae'') na kanluraning subspecies na ang [[Birula's Gull]] (''L. vegae birulai'') ay makapagpaparami sa [[Heuglin's gull]] (''L. heuglini'') na makapagpaparami naman sa Siberian [[Lesser Black-backed Gull]] (''L. fuscus''). Ang lahat na apat ng mga ito ay nakatira sa ibayo ng hilaga ng [[Siberia]]. Ang huli ang silanganing kinatawan ng mga T Lesser Black-backed Gull sa hilagang kanlurang Europa kabilang ang Gran Britanya. Ang mga Lesser Black-backed Gull at mga Herring Gull ay sapat na magkaiba na ang mga ito ay hindi normal na makapagpaparami o makakabuo ng supling. Kaya ang pangkat ng mga gull ay bumubuo ng isang continuum maliban kung saan ang dalanwang angkan ay nagtatagpo sa Europa. === Ebidensiya mula sa komparatibong anatomiya === Ang komparatibo o paghahambing ng [[anatomiya]] ng mga pangkat ng mga organismo ay naghahayag ng mga katangian sa istrukura na pundamental na magkatulad. ==== Mga istrukturang magkakatulad ==== [[Talaksan:Evolution pl.png|thumb|400px|Paghahambing ng mga pendactyl limb ng mga hayop na pundamental na magkakatulad.]] Ang basikong istruktura ng lahat ng mga bulaklak ay binubuo ng mga sepal, petal, stigma, style at obaryo ngunit ang mga hugis, kulay, at mga spesipikong istruktura ay iba iba sa bawat species nito. Ang mga insekto ay magkaka-ugnay. Ang mga ito ay nagsasalo ng parehong hitsura ng katawan na kinokontrol ng master regulatory gene. Ang mga ito ay may anim na hita, mga matigas na bahagi sa laban ng katawan o exoskeleton at mga matang binubuo ng maraming magkakahiwalay na lalagyan at iba pa. Ito ay maipapaliwanag ng ebolusyon. Ang lahat ng mga insekto ay inapo(descendant) ng isang grupo ng mga hayop na nabuhay na matagal na panahon na ang nakakalipas. Ang mga insekto ngayon ay meron pa rin ng mga pangunahing bahaging ito ngunit ang mga detalye ay nagbago. Ang mga insekto na nabubuhay ngayon ay iba na sa insekto noong sinaunang panahon dahil sa ebolusyon. Ang ebidensiya sa [[molekular na biolohiya]] ay sumusuporta sa pananaw na ito. Ang [[pentadactyl limb]] ay isang halimbawa ng mga istrukturang homologoso. Ito ay matatagpuan sa lahat ng mga klase ng mga [[tetrapod]] (''i.e.'' mula sa mga [[amphibian]] tungo sa mga [[mammal]]). Ito ay mababakas kahit sa mga [[palikpik]] ng ilang mga [[isdang fossil]] na ninuno ng mga unang amphibian. Ang limb ay isang butong proximal ([[humerus]]), dalawang butong ([[Radius (bone)|radius]] at [[ulna]]), at isang serye ng mga [[carpal]] (mga buto ng [[wrist]]) na sinundan ng limang serye ng mga metacarpal(mga butong [[palm]]) at mga [[phalange]](mga dailiri). Sa buong mga tetrapod, ang pundamental na istruktura ng mga pendactyl limb ay pareho na nagpapaktia ng karaniwang ninuno. Sa paglipas ng ebolusyon, ang mga pundamental na istrukturang ito ay nagbago. Ang mga ito ay nagkaroon ng iba't ibang mga silbi upang umangkop sa iba't ibang mga kapaligiran. Halimbawa, sa mga [[unggoy]], ang mga harapang limb ay mas mahaba upang bumuo ng humahawak na kamay para sa pag-akyat at pagduyan sa mga puno, sa [[baboy]], ang unang daliri ay nawala at ang ikalawa at ikalimang mga daliri ay lumiit. Ang dalawang mga natitirang daliri ay mas mahaba at mas malapad kesa sa iba pa. Ito ay may hoof para suportahan ang katawan. Sa kabayo, ang mga harapang limb ay umangkop para sa suporta at pagtakbo sa pamamagitan ng malaking paghaba ng ikatlong daliri na may hoof. Ang mga mole ay may isang pares ng maiikli na tulad ng spade na mga harapang limb para sa paglulungga, ang mga [[anteater]] ay may mahabang ikatlong daliri para sa gibain ang mga burol ng langgam at mga pugad ng mga anay, sa [[balyena]], ang mga harapang limb ay naging mga [[flipper]] para maglayag at magpanatili ng ekwilbriyum tuwing lumalangoy, sa paniki, ang mga harapang limb ay naging mga pakpak para sa paglipad sa pamamagitan ng pagpapahaba ng apat na daliri samantalang ang tulad ng kalawit na unang daliri ay nananatiling malaya para makabitin sa mga puno. ==== Mga atabismo ==== {{Main|Atavismo}} [[Talaksan:HindlegsOfHumpbackWhale.jpg|thumb|right|150px|Mga likurang hita ng [[balyena]]ng humpback na iniulat noong 1921 ng ]] Ang [[atavismo]] ang kagawian ng isang organismo na bumalik sa anyo ng ninuno nito. Ito ang pagbabalik o muling paglitaw sa organismo ng mga naglahong mga katangian nito.<ref name="talkorigins">{{cite web|url=http://www.talkorigins.org/faqs/comdesc/section2.html#atavisms|title=29+ Evidences for Macroevolution: Part 2|author=TalkOrigins Archive|authorlink=TalkOrigins Archive|accessdate=2006-11-08}}</ref> Ang mga atavismo ay nangyayari sa ilang paraan. Ang isang paraan ay kapag ang mga [[gene]] para sa nakaraang umiiral na mga katangian ay naingatan sa DNA at ang mga ito ay nahayag sa pamamagitan ng isang [[mutasyon]] na nag-alis ng nangingibabaw ng mga gene para sa bagong katangian o ang mga nakaraang katangian ay nangibabaw sa bagong katangian.<ref>Lambert, Katie. (2007-10-29) [http://animals.howstuffworks.com/animal-facts/atavism.htm HowStuffWorks "How Atavisms Work"]. Animals.howstuffworks.com. Retrieved on 2011-12-06.</ref> Ang ilang mga halimbawa nito ang mga [[ahas]] na may likurang hita,<ref name="universe-review.ca" >[http://universe-review.ca/I10-10-snake.jpg JPG image]</ref>, mga [[balyena]]ng may likurang hita<ref>[http://www.edwardtbabinski.us/whales/atavisms.html Evolutionary Atavisms]. Edwardtbabinski.us. Retrieved on 2011-12-06.</ref><ref>{{cite journal|title=A REMARKABLE CASE OF EXTERNAL HIND LIMBS IN A HUMPBACK WHALE|first=Roy Chapman|last=Andrews|date=3 Hunyo 1921|journal=American Museum Novitates|url=http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/2246/4849/1/N0009.pdf|ref=harv|access-date=20 Hunyo 2013|archive-date=13 Hunyo 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070613050024/http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/2246/4849/1/N0009.pdf|url-status=dead}}</ref>, mga ekstrang daliri ng paa ng mga [[ungulate]] na hindi sumasayad sa lupa,<ref>{{Cite journal |title=Skeletal Atavism in a Miniature Horse |journal=Veterinary Radiology & Ultrasound |volume=45 |issue=4 |date=Hulyo 2004 |pages=315–317 |last1=Tyson |first1=Reid |last2=Graham |first2=John P. |last3=Colahan |first3=Patrick T. |last4=Berry |first4=Clifford R. |postscript=<!-- Bot inserted parameter. Either remove it; or change its value to "." for the cite to end in a ".", as necessary. --> |doi=10.1111/j.1740-8261.2004.04060.x |ref=harv}}</ref> mga ngipin ng [[manok]],<ref>{{Cite journal |url=http://www.sciam.com/article.cfm?id=mutant-chicken-grows-alli |title=Mutant Chicken Grows Alligatorlike Teeth |first=David |last=Biello |date=2006-02-22 |journal=[[Scientific American]] |accessdate=2009-03-08 |postscript=<!-- Bot inserted parameter. Either remove it; or change its value to "." for the cite to end in a ".", as necessary. --> |ref=harv}}</ref> muling paglitaw ng [[reproduksiyong seksuwal]] sa ''[[Hieracium pilosella]]'' at [[Crotoniidae]];<ref>{{Cite journal |title=Reevolution of sexuality breaks Dollo's law |first1=Katja |last1=Domes |first2=Roy A. |last2=Norton |first3=Mark |last3=Maraun |first4=Stefan |last4=Scheu |journal=[[PNAS]] |url=http://www.pnas.org/content/104/17/7139 |date=2007-04-24 |volume=104 |issue=17 |pages=7139–7144 |accessdate=2009-04-08 |pmid=17438282 |doi=10.1073/pnas.0700034104 |pmc=1855408 |postscript=<!-- Bot inserted parameter. Either remove it; or change its value to "." for the cite to end in a ".", as necessary. --> |bibcode=2007PNAS..104.7139D |ref=harv |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404042127/https://www.pnas.org/content/104/17/7139 |url-status=dead }}</ref> [[buntot sa tao]],<ref name="talkorigins" /> mga ekstrang [[utong]],<ref name="universe-review.ca" /> at malalaking ngiping [[canine tooth|canine]]. .<ref name="universe-review.ca" /> ==== Embriyolohiya ==== Mula ika-18 siglo, alam na ang mga [[embryo]] ng iba't ibang espesye ay pare pareho kesa sa mga matandang organismo ng mga ito. Sa partikular, ang ilang mga bahagi ng embryo ay nagpapakita ng ebolusyonaryong nakaraan. Halimbawa, ang embryo ng [[bertebrata]]ng pang-lupain ay lumilikha ng mga [[gill slit]] tulad ng mga embryo ng isda. Ang mga proto-gill slit ay bahagi ng mas komplikadong sistema ng pagbuo kaya ang mga ito ay nagpatuloy. Ang isa pang halimbawa ang mga ngiping embryonic ng mga [[baleen whale]]. Ang mga ito ay kalaunang nawala. Ang baleen filter ay nabubuo mula sa ibang tissue na tinatawag na keratin. Ang sinaunang [[fossil]] ng baleen whale ay may ngipin gayon din ang baleen. Ang isa pang halimbawa ang [[barnacle]]. Umabot sa napakaraming mga siglo bago natuklasan ng mga historian na ang barnacle ay mga [[crustacea]]. Ang mga matandang barnacle ay sobrang iba sa iba pang mga crustacea ngunit ang larvae(bata) ay labis na katulad ng ibang mga crustacea. ==== Mga istrukturang bestihiyal ==== Ang isang malakas na ebidensiya para sa karaniwang pinagmulan ang mga istrakturang [[bestihiyal]]. Ang mga walang silbing pakpak ng mga hindi lumilipad na [[beetle]] ay nakasara sa ilalim ng pinagsamang mga takip na pakpak. Ito ay maipapaliwanag na ang mga beetle ngayon ay nagmula sa mga sinaunang beetle na may pakpak na gumagana. Ang mga rudimentaryong bahagi ng katawan o mga bahaging mas maliit at mas simple sa katulad na bahagi sa mga sinaunang species ay tinatawag na mga istrakturang [[bestihiyal]]. Ang mga istrakturang ito ay may silbi sa sinaunang espesye ngunit ang mga ito ay wala ng silbi sa kasalukuyan o may bago ng silbi. Ang mga halimbawa nito ang mga pelvic girdle ng mga [[whale]], halteres(likod na pakpak) ng mga langaw, pakpak ng mga hindi lumilipad na ibon gaya ng [[ostrich]] at mga halaman ng ilang [[xerophyte]] gaya ng [[cactus]] at parasitikong mga halaman gaya ng [[dodder]]. Gayunpaman, maaring napalitan na ang kanilang orihinal na silbi ng mga istrakturang [[bestihiyal]] sa isang bagong silbi. Halimbawa ang mga halteres sa langaw ay nakakatulong sa pagbalanse ng mga insektong habang lumilipad at ang mga pakpak ng ostrich ay ginagamit sa mga ritual ng pakikipagtalik at pagpapakitang agresibo. Sa mga tao, ang mga istrakturang [[bestihiyal]] ay kinabibilangan ng [[appendix]] at [[wisdom teeth]]. Ang wisdom teeth ay wala ng silbi sa tao kaya ito ay karaniwang binubunot upang maibsan ang sakit na dulot nito sa isang tao. Ang mga istrakturang bestihiyal na ito ay minsan may seleksiyon laban sa mga ito. Ang mga orihinal na istraktura ay gumagamit ng napalaking pinagkukunan. Kung ang mga ito ay wala ng silbi, ang pagpapaliit ng mga sukat nito ay nagpapaigi ng paggamit nito. Ang ilan sa mga direktang ebidensiya nito ang ilang mga [[crustacean]] ma may mas maliit na mga mata ay tagumpay na nakakapagparami kesa sa mga may malalaking mata. Ito ay dahil ang [[tisyus]] ng [[sistemang nerbiyos]] na hinggil sa pagtingin ay mas naging magagamit para sa ibang mga sensory input. === Henetika === {{PhylomapB|caption=Isang [[punong pilohenetiko]] ng lahat ng mga nabubuhay na bagay batay sa datos ng kanilang [[rRNA]] [[gene]]. Ito ay nagpapakita ng paghihiwalay ng mga tatlong sakop na [[bacterium|bacteria]], [[archaea]], at [[eukaryote]]. Ang mga puno na nilikha gamit ang ibang mga gene ay pangkalahatang pareho bagaman ang mga ito ay maaaring maglagay ng isang mas maagang mga pangkat na sumanga nang napakaiba na pinagpapalagay na dahil sa mabilis na ebolusyon ng [[rRNA]].}} Ang isa pinakamatibay na ebidensiya ng ebolusyon mula sa karaniwang pinagmulan o common descent ang pag-aaral ng mga gene sequences. Ang pagsasaliksik na pagkukumpara ng mga sequence sa pagitan ng [[DNA]] ng iba't ibang mga species ay nagbigay ng sobrang tibay na ebidensiya para sa karaniwang pinagmulan common descent na iminungkahi ni [[Charles Darwin]]. Ito ay makikita sa pamamagitan ng pagmamana ng DNA sa ninuno ng mga inapo(descendant) nitong organismo. Ang mas malapit na magkakaugnay na mga species ay may mas malaking praksiyon ng magkatulad na sequence ng DNA at mayroong magkasalong substitusyon kesa sa mas malayong magkakaugnay na mga species. Ang pinakasimple at pinakamakapangyarihan ay ibinibigay ng rekonstruksiyong [[pilohenetika|pilohenetiko]]. Ang rekonstruksiyong ito kung isasagawa gamit ang mabagal na nag-eebolb na sekwensiyang protina ay maaaring gamitin upang muling likhain ang kasaysayang ebolusyonaryo ng mga modernong organismo at kahit ng mga ekstinto o hindi na umiiral na organismo gaya ng [[mammoth]], [[neandertal]], [[T.rex]] at iba pa. Ipinapakita ng mga muling nilikhang phylogenies ang relasyon na napatunayan sa mga morpolohikal at biokemikal na mga pag-aaral ng mga organismo. Ang pinakadetalyadong mga rekonstruksiyon ay isinagawa sa basehan ng mga mitochondrial genome na pinagsasaluhan ng lahat ng mga organismong [[eukaryote|eukaryotiko]] na mas maikli at mas madaling i-sekwensiya. Ang pinakamalawak na rekonstruksiyon ay isinagawa gamit ang mga sekwensiya ng ilang sinaunang mga protina o gamit ang ribosomal na sekwenisyang [[RNA]]. Ang mga relasyong pilohenetiko ay lumalapat din sa sobrang lawak na uri ng mga walang silbing elementong sekwensiya kabilang ang repeats, [[transposons]], [[pseudogene]], at mutasyon sa nakokodigo ng protinang mga sekwensiya na hindi nagreresulta sa sekwensiyang [[asidong amino]]. Bagamang ang maliit na mga elementong ito ay kalaunang natagpuang nagiingat ng silbi o tungkulin, sa pinagsama, ito ay nagpapakita ng identity na produkto ng common descent(karaniwang pinagmulan) kesa sa karaniwang tungkulin. ==== Unibersal na biokemikal na organisasyon ==== Lahat ng kilalang umiiral na mga organismo ay nakasalig sa isang parehong pundamental o pangunahing mga biokemikal na organisasyon. Ang mga ito ang henetikong impormasyon na nakokodigo sa [[asidong nukleyiko]]([[DNA]], o [[RNA]] para sa mga [[virus]]), naka-transkriba sa [[RNA]], at isinalin sa mga protina(mga polimero ng [[asidong amino]]) sa pamamagitan ng labis na naingatang [[ribosoma]]. Ang kodigong henetiko(ang tablang salin) sa pagitan ng DNA at asidong amino ay pareho sa halos lahat ng mga organismo na ang ibig sabihin ay ang piraso ng DNA sa isang [[bakterya]] ay nagkokodigo para sa parehong asidong amino na nasa tao(human). Ang [[ATP]] ay ginagamit bilang kurensiya ng enerhiya ng lahat ng mga nabubuhay na organismo. Ang isang malalim na pagkaunawa ng biolohiya ng pag-unlad ay nagpapakitang ang karaniwang [[morpolohiya]] ay produkto ng pinagsaluhang elementong henetiko. Halimbawa, ang isang sekwensiya ng DNA na nagkokodigo para sa [[insulin]] sa mga tao ay nagkokodigo rin ng insulin kapag ipinasok sa ibang mga organismo gaya ng mga halaman.<ref>[http://www.businessweek.com/magazine/content/07_33/b4046083.htm From SemBiosys, A New Kind Of Insulin] INSIDE WALL STREET By Gene G. Marcial(AUGUST 13, 2007)</ref> Bagaman ang mga matang tulad ng [[camera]] ay pinaniniwalaang nag-ebolb ng independyente sa maraming mga hiwalay na okasyon, ang mga ito ay nagsasalo ng isang karaniwang hanay ng mga nakakadama ng liwanag na mga protina (opsins) na nagpapakita ng karaniwang pinagmulan ng lahat ng mga may matang organismo. Ang isa pang halimbawa ang planong katawan ng [[bertebrata]] na ang istruktura ay kinokontrol ng pamilyang homeobox (Hox) ng mga [[gene]]. ==== Pagsisekwensiya ng DNA ==== Ang komparison ng sekwensiyang [[DNA]] ay nagbibigay ng kakayahan upang ang mga organismo ay mai-grupo sa pagkakatulad ng sekensiya at ang nagreresultang mga punong pilohenetiko ay tipikal na umaayon sa tradisyonal na [[taksonomiya]] at karaniwang ginagamit upang i-tama o palakasin ang mga klasipikasyong taksonomiko. Ang paghahambing ng sekwensiya ay tinuturing na sukat na sapat na mayaman upang i-tama ang mga maling asumpsiyon sa mga punong pilohenetiko sa mga instansiyang ang ibang mga ebidensiya ay kulang. Halimbawa, ang neutral na sekwensiyang DNA ng tao(human) ay tinatayang 1.2% na [[ebolusyong diberhente|diberhente]] o iba batay sa substitusyon mula sa pinakamalapit ng kamag-anak ng tao na [[chimpanzee]], 1.6% mula sa [[gorilla]], at 6.6% mula sa [[baboon]]. Sa ibang salita, ang [[tao]] at [[chimpanzee]] ay mayroong 98.8% na magkatulad na DNA, kumpara sa tao at gorilla na may 98.4% na magkatulad na DNA at sa pagitan ng tao at baboon na mayroong 93.4 % na magkatulad na DNA.<ref>http://www.livescience.com/1411-monkey-dna-points-common-human-ancestor.html</ref> Kaya ang ebidensiya ng sekwensiyang DNA ay pumapayag sa paghinuha at relasyong henetiko sa pagitan ng tao at ibang mga [[ape]]. Ang sequence ng 16S ribosomal RNA gene na isang mahalagang [[gene]] sa pagko-code ng isang bahagi ng [[ribosoma]] ay ginamit upang hanapin ang malawak ng relasyong phylogenetic sa pagitan ng mga nabubuhay na organismo. Ang analisis na orihinal na ginawa ni Carl Woese ay nagresulta sa sistemang tatlong sakop na naghihinuha para sa dalawang pangmalakihang paghihiwalay sa sinaunang ebolusyon ng buhay. Ang unang paghihiwalay ay nagdulot ng modernong bakterya at ang kalaunang paghihiwalay ay nagdulot ng modernong [[Arkeya]] at [[Eukaryote]]. ==== Mga endogenous retrovirus ==== Ang mga [[Endogenous retrovirus]] (ERV) ang mga labing sekwensiya ng [[genome]] na naiwan mula sa mga sinaunang impeksiyong pang-virus sa isang organismo. Ang mga retrovirus o virogene ay palaging naipapasa sa sumunod na henerasyon ng organismong na nakatanggap ng impeksiyon. Ito ay nag-iiwan sa virogene na maiwan sa genome. Dahil ang pangyayaring ito ay bihira at random, ang paghahanp ng mga magkatulad na mga posisyong kromosomal ng isang virogene sa dalawang magkaibang species ay nagmumungkahi ng karaniwang ninuno.<ref>{{cite web |url=http://www.talkorigins.org/faqs/comdesc/ |title=29+ Evidences for Macroevolution: The Scientific Case for Common Descent |accessdate=2011-03-10 |publisher= Theobald, Douglas }}</ref> === Mga protina === Ang ebidensiyang [[proteome|proteomiko]] ay sumusuporta sa pangkalahatang pinagmulang ninuno ng mga anyo ng buhay. Ang mga mahahalagang protina gaya ng [[ribosome]], [[DNA polymerase]], at [[RNA polymerase]] ay matatagpuan sa lahat ng mga organismo na may parehong mga tungkulin mula sa pinakasinaunang mga bakterya hanggang sa mga pinakamasalimuot na mga hayop. Ang mga mas maunlad na mga organismo ay nag-ebolb ng mga karagdagang mga [[protein subunit]] na malaking umaapketo sa regulasyon ng [[interaksiyong protina-sa-protina]] ng mga mahahalagang protina. Ang [[DNA]], [[RNA]], amino acids, at [[lipid bilayer]] na matatagpuan sa lahat ng mga umiiral na organismo ay sumusuporta sa karaniwang pinagmulang ninuno ng mga ito. Ang pagsisiyasat na pilohenetiko ng mga sekwensiya ng protina ay lumilikha ng mga parehong puno ng mga ugnayan sa pagitan ng lahat ng mga organismo.<ref>[http://phylointelligence.org/combined.html "Converging Evidence for Evolution."] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110727173947/http://phylointelligence.org/combined.html |date=2011-07-27 }} Phylointelligence: Evolution for Everyone. Web. 26 Nov. 2010.</ref> Ang [[chirality (chemistry)|chirality]] ng DNA, RNA, at mga amino acid ay naingatan sa lahat ng mga alam na buhay. Dahil walang kapakinabangang pantungkulin sa kaliwa o kanang panig na molecular chriality, ang pinakasimpleng hipotesis ay ang pagpipili ay ginawang random ng mas maagang mga organismo at ipinasa sa lahat ng mga umiiral na buhay sa pamamagitan ng karaniwang pinagmulang ninuno. Ang karagdagang ebidensiya para sa muling pagbuo ng mga angkang pangninuo ay nagmumula sa [[junk DNA]] gaya ng mga [[pseudogene]] na mga "patay" na [[gene]] na patuloy na nagtitipon ng mga [[mutasyon]].<ref>{{cite journal |author=Petrov DA, Hartl DL |title=Pseudogene evolution and natural selection for a compact genome |journal=J Hered. |volume=91 |issue=3 |pages=221–7 |year=2000 |pmid=10833048 |doi=10.1093/jhered/91.3.221 |ref=harv}}</ref> ==== Mga pseudogene ==== {{main|Pseudogene}} Ang mga [[pseudogene]] o [[noncoding DNA|hindi nagkokodigong DNA]] ang mga karagdagang [[DNA]] sa genome na hindi nata-transkriba tungo sa [[RNA]] upang magsynthesize ng mga [[protina]]. Ang ilan sa mga hindi nagkokodigong DNA na ito ay maaaring may ilang mga silbi ngunit ang karamihan sa mga ito ay walang silbi at tinatawag na "basurang DNA". Ito ay isang halimbawa, ng isang [[vestige]] dahil ang parereplika ng mga gene na ito ay gumagamit ng enerhiya na gumagawa ritong pagsasayang sa maraming mga kaso. Ang mga basurang DNA ay bumubuo ng 98% ng [[genome]] ng tao samantalang ang may silbing DNA ay bumubuo lamang ng 2% ng genome ng tao.<ref name=junkdna>http://www.livescience.com/31939-junk-dna-mystery-solved.html</ref> Ang isang pseudogene ay malilikha kapag ang isang nagkokodigong gene ay nagtitipon ng mga [[mutasyon]] na nagpipigil ritong matranskriba na gumagawa ritong walang silbi. Ngunit dahil hindi ito natatranskriba, ito ay walang epekto sa organismo.<ref name=junkdna/> Ang mga pinagsasaluhang mga sekwensiya ng mga hindi gumaganang DNA ay isang pangunahing ebidensiya para sa karaniwang ninuno sa pagitan ng mga organismo.<ref name=TO-FAQ>[http://www.talkorigins.org/faqs/molgen/ "Plagiarized Errors and Molecular Genetics"], [[talkorigins]], by Edward E. Max, M.D., Ph.D.</ref> === Artipisyal na seleksiyon === [[Talaksan:Maize-teosinte.jpg| thumb | right |100px | kanan: isang ligaw na halamang [[teosinte]] na ninuno ng modernong mais, kanan: modernong mais na [[domestikasyon|dinomestika]] mula sa teosinte, gitna: [[hybrid]] ng mais-teosinte]] {{main|Artipisyal na seleksiyon}} Tinalakay ni Darwin ang [[artipisyal na seleksiyon]] bilang isang modelo ng [[natural na seleksiyon]] noong 1859 sa unang edisyon ng kanyang aklat na [[On the Origin of Species]]: {{cquote|Bagaman mabagal ang proseso ng seleksiyon, kung ang mahinang tao ay makakagawa ng higit sa kanyang kapangyarihan ng artipisyal na seleksiyon, wala akong nakikitang limitasyon sa halaga ng pagbabago...na maaaring likhain sa mahabang kurso ng panahon sa pamamagitan ng kapangyarihan ng kalikasan ng seleksiyon.}} Si [[Charles Darwin]] ay nabuhay sa panahon na ang [[pagsasaka ng hayop]] at mga [[domestikasyon|domestikadong pananim]] ay napakahalaga. Sa [[artipisyal na seleksiyon]], pinagtatalik o pinaparami ng mga magsasaka ang dalawang hayop o halaman na may espesyal o kanais nais na mga katangian at iniiwasang paramihin ang mga hayop o halaman na may hindi magandang katangian. Ito ay nakita sa pagsasakang agrikultural noong ika-18 hanggang ika-19 siglo at ang artipisyal na pagpipili ng magtatalik na mga hayop o halaman ay bahagi nito. Walang tunay na pagkakaiba sa prosesong [[gene|henetiko]] na pinagsasaligan ng artipisyal at natural na seleksiyon. Ang pagkakaibang praktikal ang rate o bilis ng ebolusyon sa [[artipisyal na seleksiyon]] na kahit papaano ay dalawang order ng magnitudo(o 100 beses) na mas mabilis kesa sa rate na [[natural na seleksiyon|makikita sa kalikasan]]. === Ebidensiya mula sa mga napagmasdang pagbabago sa pamamagitan ng natural na seleksiyon === ==== Bakterya ==== ===== Bakteryang hindi tinatalaban ng antibiyotiko ===== Ang mga pagbabago ay mabilis na mangyayari sa mas maliit at simpleng mga organismo. Halimbawa, ang ilan sa mga [[bakterya]] na nagsasanhi ng sakit ay hindi na mapapatay gamit ang ilang mga [[antibiyotiko]]. Ang mga medisinang ito ay ginagamit pa lamang sa loob ng 89 taon at sa simula ay sobrang epektibo laban sa mga bakteryang ito. Ang mga bakterya ay nag-ebolb upang ang mga ito ay hindi na talaban ng mga antibiyotiko. Gayunpaman, ang mga antibiyotiko ay nakakapatay pa rin ng karamihan sa mga bakterya maliban sa mga bakteryang nagkamit ng resistansiya. ===== E.coli ===== Napagmasdan ni [[Richard Lenski]] na ang ilang mga strain ng ''[[E. coli]]'' ay nag-ebolb ng masalimuot na bagong kakayahan na mag-metabolisa ng [[citrate]] pagkatapos ng mga sampung mga libong henerasyon.<ref name="newscientist">{{cite web|last=Le Page|first=Michael|title=NS:bacteria make major evolutionary shift in the lab|url=http://www.newscientist.com/channel/life/dn14094-bacteria-make-major-evolutionary-shift-in-the-lab.htm|date=16 Abril 2008|publisher=New Scientist|accessdate=9 Hulyo 2012}}</ref> Ang bagong katangiang ito ay hindi umiiral sa lahat ng iba pang mag anyo ng E. Coli kabilang sa simulang strain na ginamit rito.<ref name=Lenski>{{cite journal|last=Blount|first=Z. D.|author2=Borland, C. Z.; Lenski, R. E.|title=Inaugural Article: Historical contingency and the evolution of a key innovation in an experimental population of Escherichia coli|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|date=4|year=2008|month=June|volume=105|issue=23|pages=7899–7906|doi=10.1073/pnas.0803151105|url=http://www.pnas.org/content/105/23/7899|accessdate=9 Hulyo 2012|pmid=18524956|pmc=2430337|ref=harv}}</ref> ===== Bakteryang kumakain ng nylon ===== Ang [[bakteryang kumakain ng nylon]] ay isang strain ng ''[[Flavobacterium]]'' na makakapagdigest ng ilang mga byproduct ng manupakturang [[nylon 6]]. Ang nga substansiyang ito ay hindi alam na umiral bago ang imbensiyon ng [[nylon]] noong 1935. Ang karagdagang pag-aaral ay naghayag na ang mga tatlong [[ensima]] na ginagamit ng bakteriya upang idigest ang mga byproduct ng nylon ay malaking iba mula sa ibang mga ensima na nililikha ng ibang mga strain na ''Flavobacterium'' o iba pang mga bakterya. Ang mga ensima na ito ay hindi epektibo sa mga anumang materyal maliban sa mga byproduct ng ginawa ng tao na nylon.<ref>{{cite journal | author = Kinoshita, S. | author2 = Kageyama, S., Iba, K., Yamada, Y. and Okada, H. |title=Utilization of a cyclic dimer and linear oligomers of e-aminocaproic acid by Achromobacter guttatus |journal=Agricultural & Biological Chemistry |volume=39 |issue=6 |pages=1219−23 |year=1975 |issn=0002-1369 |doi=10.1271/bbb1961.39.1219}}</ref> Napagmasdan rin ng mga siyentipiko sa laboratoryo ang pag-eebolb ng parehong kakayahang ito na makapagdigest ng mga byproduct ng nylon sa ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'' na inilagay sa isang kapaligiran na walang mga ibang mapagkukunan ng nutriyento. Ang strain na ''P. aeruginosa'' ay hindi gumamit ng parehong mga ensima na ginagamit ng strain na ''[[Flavobacterium]]''.<ref>{{cite journal |author=Prijambada ID, Negoro S, Yomo T, Urabe I |title=Emergence of nylon oligomer degradation enzymes in Pseudomonas aeruginosa PAO through experimental evolution |journal=Appl. Environ. Microbiol. |volume=61 |issue=5 |pages=2020–2 |year=1995 |month=May |pmid=7646041 |pmc=167468 |url=http://aem.asm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=7646041 }}{{Dead link|date=Mayo 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Nagawa rin ng ibang mga siyentipiko na mailipat ang kakayahang lumikha ng mga ensima na nagdidigest ng nylon mula sa strain ''Flavobacterium'' papunta sa strain ng bakteryang ''[[E. coli]]'' sa pamamagitan ng paglilipat ng [[plasmid]].<ref>{{cite journal |author=Negoro S, Taniguchi T, Kanaoka M, Kimura H, Okada H |title=Plasmid-determined enzymatic degradation of nylon oligomers |journal=J. Bacteriol. |volume=155 |issue=1 |pages=22–31 |year=1983 |month=July |pmid=6305910 |pmc=217646 |url=http://jb.asm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=6305910}}</ref> Ayon sa mga siyentipiko, ang kakayahang ito na magsynthesize ng [[nylonase]] ay pinakamalamang na umunlad bilang isang hakbang na [[mutasyon]] na nakapagpatuloy dahil sa napabuting pag-aangkop ng bakterya na nag-angkin ng mutasyon na ito.<ref>{{cite journal |author=Thwaites WM |title=New Proteins Without God's Help |journal=Creation Evolution Journal |volume=5 |issue=2 |pages=1–3 |date=Summer 1985 |publisher=National Center for Science Education (NCSE) |url=http://ncse.com/cej/5/2/new-proteins-without-gods-help |ref=harv}}</ref><ref>[http://www.nmsr.org/nylon.htm Evolution and Information: The Nylon Bug]. Nmsr.org. Retrieved on 2011-12-06.</ref><ref>[http://www.msnbc.msn.com/id/9452500/page/2/ Why scientists dismiss 'intelligent design'], Ker Than, [[MSNBC]], Sept. 23, 2005</ref><ref>Miller, Kenneth R. [[Only a Theory|''Only a Theory: Evolution and the Battle for America's Soul'']] (2008) pp. 80–82</ref> ==== Lamok ==== Lumitaw ang pagiging hindi tinatalaban ng [[DDT]] sa iba't ibang mga uri ng mga lamok na [[Anopheles mosquitoes]].<ref>http://www.malariajournal.com/content/8/1/299</ref> ==== Kuneho ==== Lumitaw ang pagiging hindi tinatalaban ng [[myxomatosis]] sa mga populasyon ng [[kuneho]] sa Australia.<ref>http://www.publish.csiro.au/paper/ZO9900697.htm</ref> ==== Beetle ==== Ang mga [[Colorado beetle]] ay kilala sa kakayahann nitong hindi talaban ng mga pesticide. Sa loob ng 50 taon, ito ay naging hindi tinatalaban ng 52 [[kompuwestong kimikal]] na ginagamit sa mga insecticide kabilang ang [[cyanide]]. Ang natural na seleksiyon na ito ay pinabilis ng mga artipisyal na kondisyon. Gayunpaman, ang ilang populasyon ng beetle ay tinatalaban sa bawat kemikal na ito. Ang mga populasyon ay naging hindi tinatalaban lamang sa kemikal na ginagamit sa kapaligiran ng mga ito.<ref>Alyokhin, A., M. Baker, D. Mota-Sanchez, G. Dively, and E. Grafius. 2008. Colorado potato beetle resistance to insecticides. American Journal of Potato Research 85: 395–413.</ref> ==== Langaw ==== Naipakita ng mga pag-aaral sa Estados Unidos, na ang mga langaw pamprutas na namemeste ng mga orange grove ay nagiging hindi tinatalaban ng [[malathion]] na pesticide na ginagamit upang patayin sila.<ref>Doris Stanley (Enero 1996), [https://archive.is/20120710120600/findarticles.com/p/articles/mi_m3741/is_n1_v44/ai_18019289 Natural product outdoes malathion - alternative pest control strategy]. Retrieved on 15 Setyembre 2007.</ref> ==== Diamondback moth ==== Sa [[Hawaii]], [[Japan]] at [[Tennessee]], ang [[diamondback moth]] ay nagebolb ng hindi pagiging tinatalaban sa ''[[Bacillus thuringiensis]]'' na ginagamit na biolohikal na pesticide pagkatapos ng mga tatlong taon na gamitin ito.<ref>Daly H, Doyen JT, and Purcell AH III (1998), Introduction to insect biology and diversity, 2nd edition. Oxford University Press. New York, New York. Chapter 14, Pages 279-300.</ref> ==== Daga ==== Sa [[Inglatera]], ang mga daga sa ilang lugar ay nag-ebolb ng pagiging hindi tinatalaban ng [[lason para sa daga]] na nagawa nilang kainin ng kasing rami ng limang beses sa normal na daga nang hindi namamatay.<ref>http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/10/1/l_101_02.html</ref> ==== Amaranthus palmeri ==== Sa katimugang Estados Unidos, ang weed na [[Amaranthus palmeri]] na humahadlang sa produksiyon ng [[bulak]] ay nag-ebolb ng malawakang resistansiya sa herbicide na [[glyphosate]].<ref>{{Cite web |title=Andrew Leonard, "Monsanto's bane: The evil pigweed", &#91;&#91;Salon.com&#93;&#93;, Aug. 27, 2008. |url=http://www.salon.com/tech/htww/2008/08/27/monsantos_bane/index.html |access-date=2013-06-23 |archive-date=2008-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080910020017/http://www.salon.com/tech/htww/2008/08/27/monsantos_bane/index.html |url-status=dead }}</ref> ==== Tomcod ==== Pagkatapos nang pagtatapon ng [[General Electric]] ng mga [[polychlorinated biphenyls]] (PCB) sa [[Hudson River]] mula 1947 hanggang 1976, ang mga [[Microgadus tomcod|tomcod]] na nakatira sa ilog na ito ay natagpuang nag-ebolb ng hindi pagtalab sa mga epektong nakakalason ng kimikal na ito.<ref name="Welsh">{{cite web| last = Welsh| first = Jennifer | title = Fish Evolved to Survive GE Toxins in Hudson River| publisher = [[LiveScience]]| date = 17 Pebrero 2011 | url = http://www.livescience.com/12897-fish-evolved-survive-ge-toxins-hudson-110218.html | accessdate =2011-02-19 }}</ref> Sa simula, ang populasyon ng tomcod ay nawasak ngunit nakaahon. Natukoy ng mga siyentipiko ang [[mutasyon]] na nagkaloob ng kakayahang ito nang paging hindi tinatalaban. Ang anyong mutasyon ay umiiral sa 99&nbsp;ng mga nabubuhay na tomcod sa ilog na ito kumpara sa mas kaunti sa 10 porsiyento ng mga tomcod mula sa ibang mga katubigan.<ref name="Welsh"/> ==== Peppered moth ==== Ang isang klasikong halimbawa ng [[pag-aangkop]] bilang tugon sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]] ang kaso ng peppered moth. Bago ang [[rebolusyong industriyal]], sa [[Inglatera]], ang mga [[peppered moth]] na makikita dito ay karamihang may kulay na maliwanag na gray na may kaunting mga itim na batik. Dahil dito, nagawa ng mga kulay maliwanag na moth na makapagtago sa mga lichen at bark ng puno na kulay maliwanag rin at makapagtago sa mga predator nitong [[ibon]]. Ang prekwensiya ng mga itim na [[allele]] ng moth sa panahong ito ay 0.01%. Noong mga maagang dekada ng rebolusyong industriyal sa Inglatera, ang countryside sa pagitan ng [[London]] at [[Manchester]] ay natakpan ng itim na [[soot]] mula sa mga pabrikang nagsusunog ng [[coal]]. Marami sa mga lichen na kulay maliwanag ay namatay mula sa mga emisyong [[sulfur dioxide|sulphur dioxide]] at ang mga puno ay natakpan ng itim na soot. Ito ay humantong sa pagtaas ng pagkain ng mga ibon sa mga moth na ''kulay maliwanag'' dahil sa hindi na nito kayang makapagtago sa mga itim na puno. Sa kabilang dako, ang mga itim na moth ay nakapagtago([[camouflage]]) sa mga itim na puno. Sa simula, bagaman ang karamihan ng mga moth na kulay maliwanag ay patuloy na nakakapagparami, ang karamihan sa kanila ay hindi nakaligtas samantalang ang mga moth na kulay itim ay patuloy na dumadami. Sa paglipas ng maraming mga henerasyon, ang prekwensiya ng [[allele]] ay unti unting lumilipat tungo sa ''kulay itim'' na nakakaligtas at nakakapagparami. Sa gitna ng ika-19 siglo, ang bilang ng mga moth na kulay itim ay tumaas at noong 1895, ang persentahe ng mga moth na kulay itim sa populasyon ng Manchester peppered moth ay iniulat na 98% na isang dramatikong pagbabago ng mga halos 1000% mula sa orihinal na prekwensiya.<ref name="miller">Miller, Ken (1999). ''[http://www.millerandlevine.com/km/evol/Moths/moths.html The Peppered Moth: An Update]''</ref> Ang nag-ebolb na pagiging kulay itim sa populasyon ng mga peppered moth noong [[industriyalisasyon]] ay nakilala bilang ''industrial [[melanism]]''. Gamit ang genetic analysis, iniulat noong 2011 na natukoy ng mga siyentipiko ang isang [[mutasyon]] sa isang ninuno na humantong paglitaw at pag-aangkop ng mga itim na moth noong mga 1840.<ref>http://www.nature.com/news/2011/110414/full/news.2011.238.html</ref><ref>http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21493823</ref> ==== Radiotrophic fungus ==== Ang [[Radiotrophic fungi]] ang [[fungi]] na gumagamit ng pigment na [[melanin]] upang ikomberte ang [[radyasyong gamma]] tungo sa enerhiyang kimikal para sa paglago.<ref name="sciencenews.org">[http://www.sciencenews.org/articles/20070526/fob5.asp Science News, Dark Power: Pigment seems to put radiation to good use], Week of 26 Mayo 2007; Vol. 171, No. 21, p. 325 by Davide Castelvecchi</ref><ref>{{cite journal |title = Ionizing Radiation Changes the Electronic Properties of Melanin and Enhances the Growth of Melanized Fungi |author = Dadachova E, Bryan RA, Huang X, Moadel T, Schweitzer AD, Aisen P, Nosanchuk JD, Casadevall A. |year = 2007 |journal = PLoS ONE |volume = 2 |pages = e457 |pmid = 17520016 |url = http://www.plosone.org/article/fetchArticle.action?articleURI=info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0000457 |doi =10.1371/journal.pone.0000457 |issue = 5 |pmc = 1866175 |editor1-last = Rutherford |editor1-first = Julian|bibcode = 2007PLoSO...2..457D |ref = harv }}</ref> Ito ay unang natuklasan noong 2007 bilang mga itim na [[mold]] na lumalago sa loob at palibot ng [[Chernobyl Nuclear Power Plant]].<ref name="sciencenews.org"/> Ang pagsasaliksik sa [[Albert Einstein College of Medicine]] ay nagpapakitang ang tatlong naglalaman ng melanin na fungi na ''[[Cladosporium sphaerospermum]]'', ''[[Wangiella dermatitidis]]'', at ''[[Cryptococcus neoformans]]'' ay tumaas sa [[biomassa]] at mas mabilis na nagtipon ng [[acetate]] sa kapiligiran na ang lebel ng [[radyasyon]] ay 500 beses na mas mataas kesa sa isang normal na kapaligiran. ==== Ibon ==== Ayon sa isang ulat noong Marso 2013, ang mga Cliff swallows (Petrochelidon pyrrhonota) ay nag-ebolb ng mas maikling mga pakpak upang makaligtas sa mga sasakyan sa lansangan.<ref>http://www.newscientist.com/article/dn23288-birds-evolve-shorter-wings-to-survive-on-roads.html#.UcEFS-cqYwQ</ref> ==== Tao ==== Ang [[natural na seleksiyon]] ay nangyayari sa mga kasalukuyang modernong populasyon ng tao.<ref>{{Cite web |url=http://www.time.com/time/health/article/0,8599,1931757,00.html |title=Darwin Lives! Modern Humans Are Still Evolving |access-date=2013-06-19 |archive-date=2013-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617124416/http://www.time.com/time/health/article/0,8599,1931757,00.html |url-status=dead }}</ref> Halimbawa, ang populasyon na nanganganib sa malalang sakit na [[kuru (disease)|kuru]] ay may malaking sobrang representasyon ng anyo ng immune na [[prion protein]] gene G127V kesa sa hindi mga immune na allele. Ang prekwensiya ng [[mutasyon]] na ito ay sanhi ng survival ng mga taong immune.<ref>{{Cite news|last=Medical Research Council (UK)|title=Brain Disease 'Resistance Gene' evolves in Papua New Guinea community; could offer insights Into CJD|newspaper=Science Daily (online)|location=Science News|date=21 Nobyembre 2009|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2009/11/091120091959.htm|accessdate=2009-11-22|archiveurl=https://www.webcitation.org/5uQpeiOxE?url=http://www.sciencedaily.com/releases/2009/11/091120091959.htm|archivedate=2010-11-22|deadurl=no|url-status=live}}</ref><ref name="MeadWhitfield2009">{{cite journal|last1=Mead|first1=Simon|last2=Whitfield|first2=Jerome|last3=Poulter|first3=Mark|last4=Shah|first4=Paresh|last5=Uphill|first5=James|last6=Campbell|first6=Tracy|last7=Al-Dujaily|first7=Huda|last8=Hummerich|first8=Holger|last9=Beck|first9=Jon|last10=Mein|first10=Charles A.|last11=Verzilli|first11=Claudio|last12=Whittaker|first12=John|last13=Alpers|first13=Michael P.|last14=Collinge|first14=John|title=A Novel Protective Prion Protein Variant that Colocalizes with Kuru Exposure|journal=New England Journal of Medicine|volume=361|issue=21|year=2009|pages=2056–2065|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa0809716}}</ref> Ang ibang mga direksiyong pang-ebolusyon sa ibang mga populasyon ng tao ay kinabibilangan ng paghaba ng panahong reproduktibo, pagbawas sa mga lebel ng cholesterol, blood glucose at blood pressure.<ref name="ByarsEwbank2009">{{cite journal|last1=Byars|first1=S. G.|last2=Ewbank|first2=D.|last3=Govindaraju|first3=D. R.|last4=Stearns|first4=S. C.|title=Natural selection in a contemporary human population|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=107|issue=suppl_1|year=2009|pages=1787–1792|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.0906199106}}</ref> Ang [[Lactose intolerance]] ang kawalang kakayahan sa isang tao na i-[[metabolismo|metabolisa]] ang [[lactose]] dahil sa kawalan ng kailangang ensima na [[lactase]] sa [[sistemang dihestibo]] nito. Ang normal na kondisyon sa mga mammal ay ang isang bata ng species nito na makaranas ng nabawasang produksiyon ng [[lactase]] sa dulo ng panahong [[weaning]]. Sa mga tao, ang produksiyon ng lactase ay bumabagsak ng mga 90% sa tuwing unang apat na taon ng buhay nito bagaman ang eksaktong pagbagsak sa paglipas ng panahon ay iba iba.<ref name=soy>[https://web.archive.org/web/20071215230655/http://www.soynutrition.com/SoyHealth/SoyLactoseIntolerance.aspx Soy and Lactose Intolerance] Wayback: Soy Nutrition</ref> Ang ilang mga populasyon ng tao ay nag-aangkin ng [[mutasyon]] sa [[kromosoma 2]] na nag-aalis ng pagtigil ng produksiyon ng lactase na gumagawa sa mga taong ito na patuloy na makainom ng hilaw na gatas at iba pang mga permentadong mga produktong gatas sa kanilang buong buhay. Ito ay isang kamakailang pag-aangkop na ebolusyonaryo sa ilang populasyon ng tao na nangyari ng independiyente sa parehong hilagang Europa at silangang Aprika sa mga populasyong may pamumuhay sa kasaysayan ng pagpapastol ng mga hayop.<ref name="autogenerated1">{{cite web |url=http://genome.wellcome.ac.uk/doc_WTX038968.html |author=Coles Harriet |title=The lactase gene in Africa: Do you take milk? |publisher=The Human Genome, Wellcome Trust |date=2007-01-20 |accessdate=2008-07-18 |archive-date=2008-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080929134018/http://genome.wellcome.ac.uk/doc_WTX038968.html |url-status=dead }}</ref> === Ebidensiya mula sa mga napagmasdang paglitaw ng bagong species === Ang [[speciation]] ang proseso ng ebolusyon ng paglitaw ng mga bagong species. Ang speciation ay maaaring mangyari na mula sa iba't ibang mga sanhi at inuuri sa mga iba't ibang anyo nito (e.g. allopatric, sympatric, polyploidization, etc.). Napagmasdan ng mga siyentipiko ang maraming mga halimbawa ng speciation sa laboratoryo at sa kalikasan. ==== Blackcap ==== Ang species ng ibon na ''[[Blackcap|Sylvia atricapilla]]'' na mas kilala bilang mga Blackcap ay nakatira sa [[Alemanya]] at lumilipad patimog-kanluran sa [[Espanya]] samantalang ang isang maliit na pangkat nito ay lumilipad pahilagang-kanluran sa [[Gran Britanya]] tuwing taglamig. Natagpuan ni Gregor Rolshausen mula sa [[University of Freiburg]] na ang paghihiwalay sa [[gene]] ng dalawang mga populasyon ng parehong species ay umuunlad na. Ang mga pagkakaiba ay natagpuang lumitaw sa loob ng mga 30 henerasyon. Sa pagsisikwensiya ng [[DNA]], ang mga indibidwal ay matutukoy sa kinabibilangang pangkat ng species na ito na may akurasyang 85%. Ayon kay Stuart Bearhop ng [[University of Exeter]], ang mga ibon na lumilipad tuwing taglamig sa Inglatera ay nakikipagtalik lamang sa mga sarili nito at sa mga lumilipad tuwing taglamig sa Mediterranean.<ref>{{cite journal | year = 2005 | title = Assortative mating as a mechanism for rapid evolution of a migratory divide | journal = Science | volume = 310 | issue = 5747| pages = 502–504 | doi = 10.1126/science.1115661 | pmid = 16239479 | last1 = Bearhop | first1 = S. | last2 = Fiedler | first2 = W | last3 = Furness | first3 = RW | last4 = Votier | first4 = SC | last5 = Waldron | first5 = S | last6 = Newton | first6 = J | last7 = Bowen | first7 = GJ | last8 = Berthold | first8 = P | last9 = Farnsworth | first9 = K |bibcode = 2005Sci...310..502B | ref = harv }} [http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/sci;310/5747/502/DC1 Supporting Online Material]</ref><ref>{{cite web |url=http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/12/british_birdfeeders_split_blackcaps_into_two_genetically_dis.php |title=British birdfeeders split blackcaps into two genetically distinct groups : Not Exactly Rocket Science |author=Ed Yong |date=3 Disyembre 2009 |publisher=[[ScienceBlogs]] |accessdate=2010-05-21 |archive-date=2010-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100608112332/http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/12/british_birdfeeders_split_blackcaps_into_two_genetically_dis.php |url-status=dead }}</ref> ==== ''Drosophila melanogaster'' ==== [[Talaksan:Drosophila speciation experiment.svg|thumb|200px|right|Eksperimentong Drosophila melanogaster]] Ang pina-dokumentadong bagong espesye ay nagmula sa mga eksperimentong laboratoryo noong mga 1980. Ipinagtalik nina William Rice at G.W. Salt ang mga langaw pamprutas na [[Drosophila melanogaster]] gamit ang [[maze]] na may tatlong iba't ibang mapagpipilian gaya ng liwanag/dilim at basa/tuyo. Ang bawat henerasyon ay inilagay sa maze at ang mga grupo ng langaw na lumabas sa dalawa sa walong labasan ay inihiwalay upang makipagtalik sa kanilang mga respektibong grupo. Pagkatapos ng tatlumput-limang henerasyon, ang dalawang mga grupo at ang mga supling nito ay inihiwalay sa pakikipagtalik dahil sa kanilang malakas na preperensiya ng habitat o kapaligiran. Ang mga ito ay nakipagtalik lamang sa mga kapaligiran na kanilang gusto at hindi nakipagtalik sa mga langaw na iba ang kapaligiran na gusto.<ref>{{cite journal | title=The Evolution of Reproductive Isolation as a Correlated Character Under Sympatric Conditions: Experimental Evidence| author=William R. Rice, George W. Salt| journal=Evolution, Society for the Study of Evolution| year=1990| volume=44 | ref=harv}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.lifesci.ucsb.edu/eemb/faculty/rice/publications/pdf/25.pdf |title=he Evolution of Reproductive Isolation as a Correlated Character Under Sympatric Conditions: Experimental Evidence |accessdate=2010-05-23 |publisher= William R. Rice, George W. Salt}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.talkorigins.org/faqs/faq-speciation.html |title= Observed Instances of Speciation, 5.3.5 Sympatric Speciation in Drosophila melanogaster |accessdate=2010-05-23 |publisher= Joseph Boxhorn }}</ref> Naipakita rin ni Diane Dodd na ang paghihilaway reproduktibo ay mabubuo mula sa preperensiya ng pakikipagtalik sa langaw na Drosophila pseudoobscura pagkatapos lamang ng walong mga henerasyon gamit ang iba't ibang uri ng pagkain, starch at maltose. ==== Langaw na Hawthorn ==== Ang langaw na hawthorn na ''[[Rhagoletis pomonella]]'' na kilala rin bilang maggot fly ay sumasailalim sa isang [[sympatric speciation]].<ref>{{cite journal |author=Feder JL, Roethele JB, Filchak K, Niedbalski J, Romero-Severson J |title=Evidence for inversion polymorphism related to sympatric host race formation in the apple maggot fly, Rhagoletis pomonella |journal=Genetics |volume=163 |issue=3 |pages=939–53 |date=1 Marso 2003|pmid=12663534 |pmc=1462491 |ref=harv }}</ref> Ang mga magkakaibang populasyon ng langaw na hawthorn ay kumakain ng mga iba't ibang prutas. Ang isang natatanging populasyon ay lumitaw sa Hilagang Amerika noong ika-19 siglo pagkatapos na ang [[mansanas]] na hindi isang katutubong species sa Hilagang Amerika ay ipinakilala rito. Ang mga populasyon ng langaw na kumakain lamang ng mga mansanas ay hindi kumakain ng kinakain sa kasaysyan ng species na ito na mga [[Crataegus|hawthorn]]. Ang kasalukuyang populasyon naman na kumakain ng hawthorn ay hindi kumakain ng mga mansanas. Ang ilang ebidensiya ng pagkakaiba sa dalawang populasyon ng species na ito ang pagkakaiba sa 6 sa 13 na [[allozyme]] loci, ang mga langaw na hawthorn ay mas huling tumatanda sa panahon, mas matagal na tumatanda kesa sa mga langaw na kumakain ng mansanas at may kaunting ebidensiya ng pagtatalik sa pagitan ng dalawang populasyong ito.<ref>{{cite journal |author=Berlocher SH, Bush GL |title=An electrophoretic analysis of Rhagoletis (Diptera: Tephritidae) phylogeny |journal=Systematic Zoology |volume=31 |issue= 2|pages=136–55 |year=1982 |doi=10.2307/2413033 |jstor=2413033 |ref=harv}}<br /> {{cite journal |author=Berlocher SH, Feder JL |title=Sympatric speciation in phytophagous insects: moving beyond controversy? |journal=Annu Rev Entomol. |volume=47 |pages=773–815 |year=2002 |pmid=11729091 |doi=10.1146/annurev.ento.47.091201.145312 |ref=harv }}<br /> {{cite journal |author=Bush GL |title=Sympatric host race formation and speciation in frugivorous flies of the genus Rhagoletis (Diptera: Tephritidae) |journal=Evolution |volume=23 |issue= 2|pages=237–51 |year=1969 |doi=10.2307/2406788 |jstor=2406788 |ref=harv}}<br /> {{cite journal |author=Prokopy RJ, Diehl SR, Cooley SS |title=Behavioral evidence for host races in Rhagoletis pomonella flies |jstor=4218647 |journal=[[Oecologia]] |volume=76 |issue=1 |pages=138–47 |year=1988 |url=http://www.springerlink.com/content/p1716r36n2164855/?p=d8018d5a59294c2984f253b7152445b7&pi=20 |doi=10.1007/BF00379612 |ref=harv |access-date=2013-06-19 |archive-date=2020-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200410162914/http://www.springerlink.com/content/p1716r36n2164855/?p=d8018d5a59294c2984f253b7152445b7&pi=20 |url-status=dead }}<br /> {{cite journal |author=Feder JL, Roethele JB, Wlazlo B, Berlocher SH |title=Selective maintenance of allozyme differences among sympatric host races of the apple maggot fly |journal=Proc Natl Acad Sci USA. |volume=94 |issue=21 |pages=11417–21 |year=1997 |pmid=11038585 |pmc=23485 |doi=10.1073/pnas.94.21.11417|bibcode = 1997PNAS...9411417F |ref=harv }}</ref> ==== Lamok na London Underground ==== Ang [[lamok na London Underground]] ay isang species ng lamok sa henus na ''[[Culex]]'' na matatagpuan sa [[London Underground]]. Ito ay nagebolb mula sa species sa overground na ''Culex pipiens''. Bagaman ang lamok na ito ay unang natuklasan sa sistemang London Underground, ito ay natagpuan sa mga sistemang underground sa buong mundo. Ito ay nagmumungkahing ito ay umangkop sa mga sistemang underground na gawa ng tao simula sa huling siglo mula sa local na above-ground na ''Culex pipiens'',<ref name="Times"/>. Gayunpaman, may mas kamakailang ebidensiya na ito ay uring katimugang lamok na nauugnay sa Culex pipiens na umangkop sa mainit na mga lugar na underground ng mga hilagaang siyudad.<ref name="Fonseca"/> Ang species na ito ay may napakaibang mga pag-aasal,<ref name="Burdick">{{cite journal |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1134/is_1_110/ai_70770157 |title=Insect From the Underground&nbsp;— London, England Underground home to different species of mosquitos |journal=[[Natural History (magazine)|Natural History]] |year=2001 |author=Alan Burdick |ref=harv}}</ref> labis na mahirap na makatalik,<ref name="Times">{{cite news |url=http://www.gene.ch/gentech/1998/Jul-Sep/msg00188.html |publisher=The Times |date=1998-08-26 |title=London underground source of new insect forms}}</ref> at may ibang prekwensiya ng allele na umaayon sagenetic drift noong [[founder event]].<ref>{{cite journal |author=Byrne K, Nichols RA |title=Culex pipiens in London Underground tunnels: differentiation between surface and subterranean populations |journal=Heredity |volume=82 |issue=1 |pages=7–15 |year=1999 |pmid=10200079 |doi=10.1038/sj.hdy.6884120 |ref=harv}}</ref> Ang lamok na ''Culex pipiens molestus'' ay nagtatalik at nagpaparami sa buong taon, hindi pwede sa malalamig na lugar at kumakagat ng mga daga, mga tao. Ito ay taliwas sa species na above ground na ''Culex pipiens'' na pwede sa malalamig na lugar, nag hihibernate sa taglamig at kumakagat lamang ng mga ibon. Kapag ang dalawang uri ay pinagtalik, ang mga itlog ay hindi makakabuo ng supling na nagmumungkahin may paghihiwalay na reproduktibo.<ref name="Times"/><ref name="Burdick"/> Ang henetikong mga datos ay nagpapakitang ang molestus na lamok na London Underground ay may isang karaniwang ninuno sa halip na ang populasyon sa bawat estasyon ay nauugnay sa pinakamalapit na populasyong above-ground population (i.e. anyong ''pipiens'' ). Ang malawakang mga magkahiwalay na populasyong ito ay natatangi ng napakaliit na mga pagkakaibang henetiko na nagmumungkahing ang anyong molestus ay nabuo: ang isang pagkakaibang [[mtDNA]] na pinagsasaluhan sa mga populasyong underground sa 10 siyudad ng Rusya<ref>{{cite journal|author=Vinogradova EB and Shaikevich EV |title=Morphometric, physiological and molecular characteristics of underground populations of the urban mosquito Culex pipiens Linnaeus f. molestus Forskål (Diptera: Culicidae) from several areas of Russia|url=http://e-m-b.org/sites/e-m-b.org/files/European_Mosquito_Bulletin_Publications811/EMB22/EMB22_04.pdf |journal=European Mosquito Bulletin|volume= 22|year=2007|pages=17–24|ref=harv}}</ref> at isang pagkakaibang [[Microsatellite (genetics)|microsatellite]] sa mga populasyon sa Europe, Japan, Australia, middle East at Atlantic islands.<ref name = "Fonseca">{{cite journal |title=Emerging vectors in the Culex pipiens complex |journal=Science |volume=303 |issue=5663 |pages=1535–8 |year=2004 |pmid=15001783 |doi=10.1126/science.1094247 |url=http://www.mosquitocatalog.org/files/pdfs/wr380.pdf |last1=Fonseca |first1=D. M. |last2=Keyghobadi |first2=N |last3=Malcolm |first3=CA |last4=Mehmet |first4=C |last5=Schaffner |first5=F |last6=Mogi |first6=M |last7=Fleischer |first7=RC |last8=Wilkerson |first8=RC |bibcode=2004Sci...303.1535F |ref=harv |access-date=2013-06-19 |archive-date=2011-07-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110723204249/http://www.mosquitocatalog.org/files/pdfs/wr380.pdf |url-status=dead }}</ref> ==== Dagang pambahay na Madeira ==== Ang mga dagang madeira ang species ng daga na nagmula sa dagang pambahay(''Mus musculus''). Ito ay sumailalim sa speciation pagkatapos ng kolonisasyon ng islang [[Madeira]] noong mga 1400. Ang mga anim na natatanging species ay umiiral na sanhi ng mga translokasyong Robertsonian na pagsasanib ng mga magkakaibang ibang bilang mga kromosoma.<ref>{{cite journal|doi=10.1038/35003116|year=2000|last1=Britton-Davidian|first1=Janice|last2=Catalan|first2=Josette|last3=Da Graça Ramalhinho|first3=Maria|last4=Ganem|first4=Guila|last5=Auffray|first5=Jean-Christophe|last6=Capela|first6=Ruben|last7=Biscoito|first7=Manuel|last8=Searle|first8=Jeremy B.|last9=Da Luz Mathias|first9=Maria|journal=Nature|volume=403|issue=6766|page=158|pmid=10646592|title=Rapid chromosomal evolution in island mice|bibcode = 2000Natur.403..158B|ref=harv }}</ref> Ang mga populasyon ng dagang Madeira ay mayroong kromosoma sa pagitan ng 22 at 30 bagaman ang kanilang ninuno na unang dumating sa isla ay may 40 kromosoma. Ang bawat pangkat ay mayroon ng sarili nitong species. Ito ay nangyari sa loob lamang ng mga 500 taon sa pagitan ng 1,500 hanggang 2,000 henerasyon. Sa karagdagan, ang malaking pagkakaiba ng mga kromosoma ay tanging nag-ebolb mula sa isolasyong heograpiko sa halip na pag-aangkop sa iba't ibang mga kapaligiran. Wala sa mga dagang ito ay mga [[hybrid]] ng anuman sa anim na pangkat ng daga.<ref>http://www.genomenewsnetwork.org/articles/04_00/island_mice.shtml</ref> ==== Mga ''Molly'' ==== Ang Shortfin Molly (''[[Poecilia|Poecilia mexicana]]'') ay isang maliit na isda na nakatira sa mga [[Lechuguilla Cave|kwebang sulfur]] ng [[Mehiko]]. Natagpuan ng maraming taon ng pag-aaral ng species na ito na ang dalawang mga natatanging populasyon ng mga molly, na may loob na madilim at maliwanag na tubig pang-ibabaw ay nagiging magkahiwalay na [[gene|henetiko]].<ref>Tobler, Micheal (2009). Does a predatory insect contribute to the divergence between cave- and surface-adapted fish populations? Biology Letters {{doi|10.1098/rsbl.2009.0272}}</ref> Ang mga populasyon ay walang hadlang sa pagitan ng dalawa ngunit natagpuan ng mga siyentipiko na ang mga molly ay hinuhuli ng isang malaking bug na pantubig na (''[[Belostomatidae|Belostoma spp]]''). Tinipon ni Tobler ang bug at parehong mga uri ng molly at inilagay ang mga ito sa malalaking mga bote at muling inilagay sa kweba. Pagkatapos ng isang araw, natagpua nna sa liwanag, ang umangkop sa kwebang isa ay dumanas ng pinakapinsala na apat kada limang mga sugat na pagtusok mula sa mga bug. Sa kadiliman, ang sitwasyon ay kabaligtaran. Ang mga pandama ng molly ay makakadetekta ng banta ng bug sa kabilang sariling habitat ngunit hindi sa iba pa. Ang paglipat mula sa isang habitat tungo sa iba pa ay malaking nagpapataas ng panganib ng kamatayan ng mga ito. Pinaplano ni Tobler ang mga karagdagang eksperimento ngunit naniniwala siyang ito ay isang magandang halimbaw ng paglitaw ng isang bagong species.<ref>{{cite web |url= http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/05/giant_insect_splits_cavefish_into_distinct_populations.php |title= Giant insect splits cavefish into distinct populations |accessdate= 2010-05-22 |publisher= Ed Yong |archive-date= 2010-02-01 |archive-url= https://web.archive.org/web/20100201061035/http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/05/giant_insect_splits_cavefish_into_distinct_populations.php |url-status= dead }}</ref> ==== Osong polar ==== Ang isang spesipikong halimbawa ng malakihang iskalang ebolusyon ang [[osong polar]] (''Ursus maritimus''). Ito ay nauugnay sa [[brown bear]] (''Ursus arctos''). Ang dalawang ito ay makakapagtalik at makakalikha pa rin ng supling na [[Grizzly–polar bear hybrid]].<ref>[http://www.scienceray.com/Biology/Zoology/Adaptive-Traits-of-the-Polar-Bear-Ursus-Maritimus.207777 Adaptive Traits of the Polar Bear (Ursus Maritimus)]. Scienceray.com (2008-08-13). Retrieved on 2011-12-06.</ref> Bagaman malapit na magkaugnay, ang polar bear ay nagkamit ng malalaking mga pagkakaiba mula sa brown bear. Ang mga pagkakaibang ito ay pumayag sa polar bear na makaligtas sa mga kondisyon na hindi magagawa ng mga brown bear. Kabilang dito ang kakayahang makalangoy ng 60 na milya sa mga ma-yelong katubigan, manatiling mainit sa mga kapaligirang maginaw na [[Arktiko]], mahabang leeg na gumagawang madali na panatilihin ang kanilang ulo sa ibabaw ng tubig samantalang lumalangoy, labis na malalaking mga may web na mga paa na nagsisilbing mga paddle kapag lumalanngoy, ang nag-ebolb na maliliit na papillae, ang tulad ng vauole na mga suction cup sa talampakan ng kanilang mga paa na gumagawa sa kanilang hindi madulas sa yelo, kanilang paa na natatakpan ng labis na matting upang ingatan ang mga ito sa masidhing lamig at magbigay traksiyon, ang kanilang mas maliliit na mga tenga ay nagbabawas ng pagkawala ng init, ang kanilang mga talukap ng mata na nagsisilbing mga sunglass, ang mga akomodasyon para sa kanilang diyetang karne, isang malaking tiyan upang payagan ang oportunistikong pagkain at kakayahan na [[mag-ayuno]] hanggang 9 na buwan habang nireresiklo ang kanilang urea.<ref>[http://www.polarbearsinternational.org/bear-facts/polar-bear-evolution/ Polar Bear Evolution] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110810000926/http://www.polarbearsinternational.org/polar-bears/bear-essentials-polar-style/adaptation/evolution |date=2011-08-10 }}. Polarbearsinternational.org (2011-12-01). Retrieved on 2011-12-06.</ref><ref>{{Cite web |title=Ron Rayborne Accepts Hovind's Challenge |url=http://www.kent-hovind.com/250K/ron.htm |access-date=2013-06-20 |archive-date=2011-08-20 |archive-url=https://www.webcitation.org/6158s8XO5?url=http://www.kent-hovind.com/250K/ron.htm |url-status=dead }}</ref> ==== Hibridisasyon ==== {{main|Hybrid}} Ang mga bagong species ay nalilikha sa pamamagitan ng [[domestikasyon]] ng mga hayop. Halimbawa, ang mga [[domestikasyon|domestikadong tupa]](''ovis aries'') ay nilikha sa pamamagitan ng [[hybridisasyon]] at hindi na pwede pang magkaanak sa pakikipagtalik sa isang species ng tupa na ''Ovis orientalis'' na pinagmulan nito. Ang mga [[domestikadong baka]] ay maaaring ituring na parehong espesye ng ilang mga uri wild ox, gaur, yak, etc., dahil ang mga ito ay maaaring magkaanak sa pakikipagtalik sa mga ito. Ang ''[[Raphanobrassica]]'' ay kinabibilangan ng lahat ng mga [[intergeneric hybrid]] sa pagitan ng henera na ''[[Raphanus]]'' (labanos) and ''[[Brassica]]'' (repolyo, etc.).<ref>[[Georgii Karpechenko|Karpechenko, G.D.]], Polyploid hybrids of ''Raphanus sativus'' X ''Brassica oleracea'' L., Bull. Appl. Bot. 17:305–408 (1927).</ref><ref>Terasawa, Y. Crossing between ''Brassico-raphanus'' and ''B. chinensis'' and ''Raphanus sativus''. Japanese Journal of Genetics. 8(4): 229–230 (1933).</ref> Ang ''Raphanobrassica'' ay isang [[allopolyploid]] sa pagitan ng [[labanos]] (''Raphanus sativus'') at [[repolyo]] (''Brassica oleracea''). Ang mga halaman ng angkang ito ay kilala bilang mga radiocole. Ang ibang mga anyo ng ''Raphanobrassica'' ay alam din. Ang Raparadish na isang allopolyploid hybrid sa pagitan ng ''Raphanus sativus'' at ''Brassica rapa'' ay pinapalago bilang isang pananim na fodder. Ang "Raphanofortii" ang allopolyploid hybrid sa pagitan ng ''[[Brassica tournefortii]]'' at ''[[Raphanus caudatus]]''. Ang mga [[salsify]] ay isang halimbawa ng napagmasdang [[hybrid speciation]]. Noong ika-20 siglo, ipinakilala ng mga tao ang tatlong species ng goatsbeard sa Hilagang Amerika. Ang mga species na ito na western salsify (''Tragopogon dubius''), meadow salsify (''Tragopogon pratensis''), at [[Tragopogon porrifolius|oyster plant]] (''Tragopogon porrifolius'') ay mga karaniwang weed na ngayon sa mga urban wasteland. Noong mga 1950, natagpuan ng mga botanista ang dalawang mga bagong species sa mga rehiyon ng [[Idaho]] at [[Washington (estado)|Washington]] na sabay na pinaglalaguan ng ng tatlong species. Ang isang bagong species na ''[[Tragopogon miscellus]]'' ay isang [[tetraploid]] hybrid ng ''T. dubius'' at ''T. pratensis''. Ang isa pang bagong species na ''[[Tragopogon mirus]]'' ay isa ring allopolyploid ngunit ang mga ninuno nito ang ''T. dubius'' at ''T. porrifolius''. Ang mga bagong species na ito ay karaniwang tinatawag na "mga Ownbey hybrid" na ipinangalan sa botanistang unang naglarawan nito. Ang populasyong''T. mirus'' ay pangunahing lumalago sa pamamagitan ng reproduksiyon ng sarili nitong mga kasapi ngunit ang karagdagang mga episodyo ng [[hybrid]]ization ay patuloy na nagdadagdag ng populasyong ''T. mirus''.<ref>{{cite book | title= Life, the science of biology | edition=7| author= William Kirkwood Purves, David E. Sadava, Gordon H. Orians, and H. Craig Heller| year=2006| page=487| publisher=Sinaur Associates, Inc.| isbn=0-7167-9856-5}}</ref> Ang ''T. dubius'' at ''T. pratensis'' ay nagtalik sa [[Europa]] ngunit hindi nagawang makabuo ng supling. Natagpuan ng isang pag-aaral noong Marso 2011 na nang ipakilala ang mga dalawang halamang ito sa Hilagang Amerika noong mga 1920, ang mga ito ay nagtalik at dumoble ang bilang ng mga kromosoma sa kanilang hybrid ''Tragopogon miscellus'' na pumapayag ng isang rest ng kanilang mga gene na pumayag naman sa mas malaking bariasyong henetiko. Ayon kay Propesor Doug Soltis ng [[University of Florida]], "aming nahuli ang ebolusyon sa akto...ang mga bago at iba ibang mga pattern ng ekspresyon ng gene ay pumapayag sa mga bagong species na mabilis na umangkop sa mga bagong kapaligiran".<ref>{{cite news | url=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2011-03/uof-urf031611.php| title=UF researcher: Flowering plant study 'catches evolution in the act'| author=Pam Soltis| publisher=EurekAlert, American Association for the Advancement of Science| date=2011-03-17| accessdate=2011-03-28}}</ref><ref>{{cite journal | title=Transcriptomic Shock Generates Evolutionary Novelty in a Newly Formed, Natural Allopolyploid Plant| journal=Current Biology| year=2011| volume=21| pages=551–6| doi=10.1016/j.cub.2011.02.016| pmid=21419627 | issue=7 | last1=Buggs | first1=Richard J.A. | last2=Zhang | first2=Linjing | last3=Miles | first3=Nicholas | last4=Tate | first4=Jennifer A. | last5=Gao | first5=Lu | last6=Wei | first6=Wu | last7=Schnable | first7=Patrick S. | last8=Barbazuk | first8=W. Brad | last9=Soltis | first9=Pamela S. | ref=harv}}</ref> Ang napagmasdang pangyayaring ito sa pamamagitan ng [[hybrid]]ization ay karagdagang nagpasulong ng ebidensiya ng karaniwang pinagmulan ng mga organismo. Ang mga [[hybrid]]ization na ito ay artipisyal na isinasagawa sa mga laboratoryo mula 2004 hanggang sa kasaulukuyan. == Mga maling paniniwala tungkol sa ebolusyon == * Ang ebolusyon ay hindi totoo dahil ito ay isa lamang [[teoriya]]. Sagot: Ang miskonsepsiyong ito ay nagmula sa hindi siyentipikong kahulugan ng salitang "teoriya". Para sa mga pang-araw araw na gamit ng salitang teoriya, ito ay nagpapahiwatig ng mga bagay na "walang ebidensiya". Ang isa pang nagpapakomplikado dito ang kilalang miskonsepsiyon na kung ang isang [[teoriya]] ay may sapat na ebidensiya, ito ay nagiging batas na nagpapahiwatig na ang mga teoriyang siyentipiko ay mas mababa sa mga batas siyentipiko. Dapat maunawaan na ang teoriya ay may ibang kahulugan sa agham dahil sa agham ang mga teoriya ang pinakamahalagang lebel ng pang-unawa at hindi lamang mga "paghula"(guess). Sa wastong paglalarawan, ang teoriyang siyentipiko ay tumutukoy sa mga paliwanag ng mga penomena na mahigpit na nasubok samantalang ang mga batas ay paglalarawang pangkalahatan ng mga penonomena. Kabilang sa mga siyentipikong teoriya na may matibay na mga ebidensiya at nakapasa sa mga eksperimentong siyentipiko ang [[Pangkalahatang relatibidad|Teoriyang Pangkalatang Relatibidad]] ni [[Einstein]] at [[Mekaniks na Kwantum|Teoriyang Mekaniks na Kwantum]] na dalawang pundamental na saligan ng [[pisika]]. * Ang mga tao ay hindi nag-ebolb mula sa mga [[unggoy]] dahil ang mga unggoy ay umiiral pa rin. Sagot: Isang maling paniniwala na ang tao ay nag-ebolb mula sa mga kasalukuyang nabubuhay na [[unggoy]]. Inaangkin ng mga ''hindi naniniwala'' sa ebolusyon na kung ang tao ay nag-ebolb mula sa mga unggoy, dapat ang lahat ng unggoy ay naging tao na. Ang ebolusyon ay isang proseso ng pagsasanga kung saan ang isang species ay maaaring magpalitaw sa dalawa o higit pang mga species.<ref name=abc>http://www.abc.net.au/science/articles/2011/10/04/3331957.htm</ref> Ang tao ay nagmula sa isang karaniwang ninuno na ninuno rin ng ibang mga ''[[dakilang bakulaw]]''<ref>http://www.livescience.com/7929-human-evolution-closest-living-relatives-chimps.html</ref> at ang pinakamalapit na nabubuhay na kamag-anak ng mga tao ang ''[[dakilang bakulaw]]'' na [[chimpanzee]] na nagsasalo ng ''karaniwang ninuno'' sa tao na nabuhay noong mga 5-8 milyong taong nakakaraan.<ref>http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/faq/cat02.html</ref> Ang mga organismong ''[[primado]]'' ay nag-ebolb mula sa mga ''[[mamalya]]'' noong mga 65 milyong taong nakakaraan. Ang mga sinaunang primado ay nag-ebolb at naghiwalay tungo sa mga pangkat na [[Haplorhini]] at [[Strepsirrhini]] noong mga 63 milyong taong nakakaraan. Noong mga 58 milyong taong nakakaraan, ang mga tarsier ay humiwalay mula sa mga ibang [[Haplorhini]]. Ang natitirang Haplorhini na [[Simian]] ay naghiwalay sa mga pangkat na [[Catarrhini]] at [[Platyrrhini]]. Ang linyang Platyrrihni([[Bagong Daigdig na unggoy]]) ay humiwalay mula sa linyang [[Catarrhini]]([[bakulaw]] at mga [[Lumang Daigdig na unggoy]]) noong mga 40 milyong taong nakakaraan. Pagkatapos nito, ang Catarrhini ay naghiwalay sa mga pangkat na [[bakulaw]] at [[Lumang Daigdig na unggoy]] noong mga 25-30 milyong taong nakakaraan batay sa mga [[orasang molekular]].<ref>http://www.nature.com/news/fossils-indicate-common-ancestor-for-two-primate-groups-1.12997</ref> Ang linyang [[bakulaw]] ay naghiwalay sa [[gibbon]] at [[dakilang bakulaw]] noong mga 15-20 milyong taong nakakaraan. Ang Ponginae(mga orangutan) ay humiwalay mula sa [[dakilang bakulaw]] noong mga 12 milyong taong nakakaraan. Ang mga gorilya ay humiwalay mula sa mga [[dakilang bakulaw]] na linyang tumutungo sa [[Pan (hayop)|Pan]](chimpanzee at bonobo) at tao noong mga 10 milyong taong nakakaraan. Ang tao at chimpanzee ay naghiwalay noong 5-8 milyong taong nakakaraan. Ang linyang [[Pan (hayop)|Pan]] ay naghiwalay sa [[chimpanzee]] at [[bonobo]] noong 1 milyong taong nakakaraan. Ang linyang tumutungo sa tao ay nagpalitaw sa genus na [[australopithecus]] noong mga 4 milyong taong nakakaraan na kalaunan namang nagebolb sa genus na [[Homo]] noong 2 milyong nakakaraan na kalaunan namang nag-ebolb sa species na [[homo sapiens]] o tao noong mga 200,000 taong nakakaraan. Ang pinakamatandang natuklasang mga fossil ng mga ''[[homo sapiens]]'' ang mga [[labing Omo]] na may edad na 195,000 (±5,000) taong gulang.<ref>{{cite journal|date=17 Pebrero 2005|title=Fossil Reanalysis Pushes Back Origin of Homo sapiens|journal=[[Scientific American]]|url=http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=fossil-reanalysis-pushes}}</ref><ref>{{cite journal|last=McDougall|first=Ian|author2=Brown, Francis H.; Fleagle, John G.|title=Stratigraphic placement and age of modern humans from Kibish, Ethiopia|journal=Nature|date=17 Pebrero 2005|volume=433|issue=7027|pages=733–736|doi=10.1038/nature03258|pmid=15716951}}</ref> * Ang natural na seleksiyon ay kinasasangkutan ng mga organismong nagtatangka o nagsisikap na makaangkop sa kanilang kapaligiran. Sagot: Ang [[natural na seleksiyon]] ay humahantong sa pag-aangkop ng species sa paglipas ng panahon ngunit hindi kinasasangkutan ng pagtatangka, pagsisikap o pagnanais ng organismo. Ang natural na seleksiyon ay nagreresulta mula sa bariasyon o pagkakaiba-ibang henetiko sa isang populasyon. Ang bariasyong ito ay nalilika ng random na [[mutasyon]] na isang prosesong hindi naaapektuhan sa pagsisikap ng isang oragnismo. Ang isang indibidwal ay maaaring may [[gene]] para sa katangiang sapat na mabuti upang makapagpatuloy at makapagparami o wala nito. Halimbawa, ang bakterya ay hindi nagebolb ng resistansiya o hindi pagtalab ng antibiyotiko dahil tinangka nila. Sa halip, ang resistansiya ay nag-ebolb dahil sa random na mutasyon na gumawa sa ilang mga indibidwal na bakterya na hindi talaban ng antibiyotiko at makapagparami at sa gayon makapag-iwan ng mga supling na hindi rin tinatalaban ng antibiyotiko.<ref>http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/misconceptions_faq.php#a2</ref> * Ang ebolusyon ay palaging nagsasanhi sa mga organismo na maging mas mabuti. Sagot: Ang natural na seleksiyon ay nagreresulta sa bumuting mga kakayahan ng organismo na makaangkop at makapagparami. Gayunpaman, hindi ito nangangahulugang pagsulong. Ang natural na seleksiyon ay hindi lumilikha ng mga organismo na perpektong umangkop sa kanilang kapaligiran. Ito ay kadalasang pumapayag sa pagpapatuloy ng mga indibidwal na may isang saklaw ng mga katangian na sapat na mabuti upang makapagpatuloy. Sa isang hindi nagbabagong kapaligiran, ang natural na seleksiyon ay nagpapanatili sa isang organismo na hindi nagbabago. May iba ring mga mekanismo ng ebolusyon na hindi nagsasanhi ng pagbabagong pag-aangkop ng organismo. Ang mutasyon, migrasyon, at genetic drift ay maaaring magsanhi sa mga populasyon na mag-ebolb sa mga paraang mapanganib o mas hindi angkop sa kapaligiran. Halimbawa, ang populasyong [[Afrikaner]] ay may hindi karaniwang mataas na prekwensiya ng [[gene]] na responsable sa [[sakit ni Huntington]] dahil ang bersiyon ng gene ay lumipat sa mataas na prekwensiya habang ang populasyon ay lumalago mula sa isang simulang maliit na populasyon.<ref>http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/misconceptions_faq.php#a3</ref> * Ang ebolusyon ay lumalabag sa ikalawang batas ng termodinamika. Sagot:Ang pag-aangkin na ang ebolusyon ay lumalabag sa batas ng [[termodinamika]] ay batay sa maling pagkaunawa ng [[ikalawang batas ng termodinamika]] na nagsasaad na ang anumang hiwalay na sistema ay magpapataas ng kabuuang entropiya nito sa paglipas na panahon. Ang isang hiwalay na sistema ay inilalarawan na sistemang walang anumang input ng labas na enerhiya. Ang batas na ito ay lumalapat sa [[uniberso]] dahil isa itong hiwalay na sistema. Gayunpaman, dahil sa ang daigdig ay hindi isang hiwalay na sistema, ang kaayusan sa daigdig ay maaaring mangyari at magpalitaw ng mga komplikadong organismo hangga't may input ng enerhiya gaya ng liwanag ng araw. Ang proseso ng natural na seleksiyon na responsable sa gayong lokal na pagtaas ng kaayusan ay maaaring mahango ng matematikal mula sa ekspresyon ng ekwasyon ng ikalawang batas para sa magkaugnay na hindi-ekwilibrium na mga bukas na sistema.<ref>{{Cite journal|doi=10.1098/rspa.2008.0178 |title=Natural selection for least action |author=Kaila, V. R. and Annila, A.|journal=Proceedings of the Royal Society A |date=8 Nobyembre 2008 |volume=464 |issue=2099 |pages=3055–3070|bibcode = 2008RSPSA.464.3055K }}</ref> * Ang mga komplikadong anyo ng buhay ay biglaang lumitaw sa pagsabog na Cambrian. Sagot: Ang tinatawag na pagsabog na Cambrian ang tila biglaang paglitaw ng mga maraming mga phyla ng hayop noong mga 543 milyong taon ang nakakalipas. Ang kasalukuyang ebidensiya ay nagpapakitang ang "pagsabog" ay nangyari sa loob ng mga 20 milyong taon hanggang 40 milyong taon. Ayon sa mga siyentipiko, ang pagsabog na Cambrian ay hindi pinagmulan ng komplikadong buhay sa mundo. Ang ebidensiya ng buhay [[multiselular]] ay lumitaw sa pagkakabuong Doushantuo sa Tsina noong bago ang Cambrian noong mga 590 hanggang 560 milyong taong nakakalipas. Ang mga iba ibang mga fossil ay lumitaw bago ang 555 milyong taong nakakalipas.<ref>http://talkorigins.org/indexcc/CC/CC300.html</ref> Ayon sa mga kritiko, mali na angkining ang lahat ng mga phyla ng mga hayop ay lumitaw sa Cambrian. Ang molekular na ebidensiya ay nagpapakitang ang hindi bababa sa mga anim na phyla ng hayop ay lumitaw bago ang panahong Cambrian. Ang mga plano ng katawan ng hayop na lumitaw sa Cambrian ay hindi rin kinabibilangan ng mga modernong pangkat ng mga hayop gaya ng mga [[starfish]], mga talangka, mga insekto, mga isda, mga butiki at mga [[mammal]] na kalaunang lumitaw sa fossil record. Ang mga anyo ng hayop na lumitaw sa "pagsabog na Cambrian" ay mas primitibo kesa sa mga kalaunang lumitaw na hayop na ito at ang karamihan sa mga hayop sa Cambrian ay may malalambot na katawan. Ang mga hayop na lumitaw sa Cambrian ay kinabilangan rin ng mga ilang transisyonal na fossil kabilang ang Hallucigenia at Anomalocaris. * Ang Piltdown Man at Nebraska Man ay mga pandaraya ng ebolusyon. Sagot: Noong 1912, itinanghal nina [[Charles Dawson]] at [[Arthur Smith Woodward]] ang buto ng panga at isang bungo na kanilang inangking 500,000 taong gulang. Gayunpaman, hindi lahat ng mga siyentipiko ay tumanggap sa pagiging tunay ng mga butong ito. Pagkatapos ng 40 taon, ito ay napatunayang pineke. Bagaman ang [[Nebraska man]] ay hindi isang sinadyang pandaraya, ang orihinal na pag-uuri ay napatunayang mali. Inaangkin ng mga anti-ebolusyonista na ang pagiging pandaraya ng [[Piltdown man]] ay nagpapamali sa kabuuan ng ebolusyon. Gayunpaman, ang Piltdown man ay hindi kailanmang ginamit na ebidensiya para sa ebolusyon at ang isang pandaraya ay hindi rin nagpapataob sa mga aktuwal na ebidensiya na umiiral at hindi pandaraya. Ang Piltdown man ay nagsisilbi ngayong isang mahusay na halimbawa ng mga katangiang pagtutuwid sa sarili ng agham. == Mga pananaw panrelihiyon == === Pagtanggap sa ebolusyon === {{bar box |title=Mga pagkakaiba sa mga relihiyon tungkol sa tanong ng Ebolusyon sa Estados Unidos<br />Ang persentahe ng mga relihiyoso na umaayon na ang ebolusyon ang pinakamahusay na paliwanag ng pinagmulan ng tao sa mundo |caption=Kabuuang persentahe ng populasyon ng Estados Unidos:48%<br />Sanggunian: [[Pew Forum]]<ref>[http://pewforum.org/Science-and-Bioethics/Religious-Differences-on-the-Question-of-Evolution.aspx Religious Groups: Opinions of Evolution], [[Pew Forum]] (Isinagawa noong 2007, inilabas noong 2008)</ref> |float=center |bars= {{bar pixel|[[Budismo|Budista]]|silver|405||81%}} {{bar pixel|[[Hindu]]|black|400||80%}} {{bar pixel|[[Hudaismo|Hudyo]]|silver|385||77%}} {{bar pixel|Walang kinabibilangang denominasyon|black|360||72%}} {{bar pixel|[[Simbahang Katoliko Romano|Romano Katoliko]]|silver|290||58%}} {{bar pixel|[[Silangang Ortodokso|Ortodokso]]|black|270||54%}} {{bar pixel|Nananaig na Protestantismo|silver|255||51%}} {{bar pixel|[[Islam|Muslim]]|black|225||45%}} {{bar pixel|Hist. na Itim na Protestante|silver|190||38%}} {{bar pixel|Ebanghelikal na Protestante|black|120||24%}} {{bar pixel|[[Mormon]]|silver|110||22%}} {{bar pixel|[[Mga Saksi ni Jehova]]|black|40||8%}} }} May mga [[relihiyon]] na naniniwalang ang ebolusyon ay ''hindi'' sumasalungat sa kanilang pananampalataya. Ang pananaw na ito ay karaniwang tinatawag na mga [[theistic evolution]]. Halimbawa, ang mga 12 na nagsakdal laban sa pagtuturo ng [[kreasyonismo]] sa Estados Unidos sa kaso ng korte na ''[[McLean v. Arkansas]]'' ay binubuo ng mga klero at [[mangangaral]] na kumakatawan sa mga pangkat na Methodist, Episcopal, African Methodist Episcopal, Katoliko, Southern Baptist, Reform Jewish, at Presbyterian.<ref>[http://www.encyclopediaofarkansas.net/encyclopedia/entry-detail.aspx?entryID=2243 McLean v Arkansas, Encyclopedia of Arkansas]</ref><ref>[http://ncse.com/media/voices/religion ''Defending the teaching of evolution in public education, Statements from Religious Organizations'']</ref> Ang [[Arsobispo ng Canterbury]], Dr. [[Rowan Williams]], ay naglabas ng mga pahayag na sumusuporta sa ebolusyon noong 2006.<ref>[http://www.theregister.co.uk/2006/03/21/archbishop_backs_evolution/ ''Archbishop of Canterbury backs evolution: Well, he is a Primate,'' Chris Williams, The Register, Tuesday 21 Marso 2006]</ref> Natagpuan ni Molleen Matsumura ng [[National Center for Science Education]] na sa mga Amerikano sa 12 pinakamalalaking mga denominasyong Kristiayno, ang hindi bababa sa 77% ay kabilang sa mga denominasyong sumusuporta sa pagtuturo ng ebolusyon.<ref>{{harvnb|Matsumura|1998|p=9}} notes that, "''Table 1 demonstrates that Americans in the 12 largest Christian denominations, 89.6% belong to churches that support evolution education! Indeed, many of the statements in ''Voices'' insist quite strongly that evolution must be included in science education and "creation science" must be excluded. Even if we subtract the [[Southern Baptist Convention]], which has changed its view of evolution since [[McLean v Arkansas]] and might take a different position now, the percentage those in denominations supporting evolution is still a substantial 77%. Furthermore, many other Christian and non-Christian denominations, including the [[United Church of Christ]] and the National Sikh Center, have shown some degree of support for evolution education (as defined by inclusion in 'Voices' or the "Joint Statement").''" Matsumura produced her table from a June, 1998 article titled ''Believers: Dynamic Dozen'' put out by Religion News Services which in turn cites the ''1998 Yearbook of American and Canadian Churches''. Matsurmura's calculations include the [[Southern Baptist Convention|SBC]] based on a brief they filed in [[McLean v. Arkansas]], where the SBC took a position it has since changed, according to Matsurmura. See also {{harvnb|NCSE|2002}}.</ref> Ang mga pangkat na ito ay kinabibilangan ng [[Simbahang Katoliko Romano]], Protestantism, kabilang [[United Methodist Church]], [[National Baptist Convention, USA, Inc.|National Baptist Convention, USA]], [[Evangelical Lutheran Church in America]], [[Presbyterian Church (USA)]], [[National Baptist Convention of America]], [[African Methodist Episcopal Church]], the [[Episcopal Church in the United States of America|Episcopal Church]], at iba pa.<ref>[http://www.emporia.edu/biosci/schrock/docs/Eagle-25.pdf ''Christianity, Evolution Not in Conflict'', John Richard Schrock, Wichita Eagle 17 Mayo 2005 page 17A] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110927061932/http://www.emporia.edu/biosci/schrock/docs/Eagle-25.pdf |date=2011-09-27 }}<!-- This editorial mischaracterizes the Matsurmura|1998 article--></ref><ref>{{harvnb|Matsumura|1998|p=9}}</ref> Ang isang bilang na mas malapit sa mga 71% ay itinanghal ng pagsisiyasat nina Walter B. Murfin at David F. Beck.<ref>[http://www.cesame-nm.org/index.php?name=Sections&req=viewarticle&artid=43&page=4 ''The Bible: Is it a True and Accurate Account of Creation? (Part 2): The Position of Major Christian Denominations on Creation and Inerrancy''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071015234023/http://www.cesame-nm.org/index.php?name=Sections&req=viewarticle&artid=43&page=4 |date=2007-10-15 }}, Walter B. Murfin, David F. Beck, 13 Abril 1998, hosted on [http://www.cesame-nm.org/index.php Coalition for Excellence in Science and Math Education] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071015233002/http://www.cesame-nm.org/index.php |date=2007-10-15 }} website</ref> Ang [[Simbahang Katoliko Romano]] ay tumatanggap rin sa ebolusyon.<ref name="Alberta">{{cite web|url = http://www.lastseminary.com/genesis-modern-science/Evolutionary%20Creation.pdf|title =Evolutionary Creation|quote=Evolutionary creation best describes the official position of the Roman Catholic Church, though it is often referred to in this tradition as 'theistic evolution.'|publisher = [[University of Alberta]]|accessdate = 2007-10-18}}</ref><ref> {{quote|[Theistic evolutionism] is the official position of the Catholic church. In 1996, Pope John Paul VI reiterated the Catholic TE position, according to which God created, evolution occurred, human beings may indeed have been descended from more primitive forms, and the Hand of God was required for the production of the human soul", |[[Eugenie Scott]], Director of the US [[National Center for Science Education]]}}</ref> Ang Kilusang [[Ahmadiyya]] ay tumatanggap sa ebolusyon at aktibo itong itinataguyod. Isinaad ni [[Mirza Tahir Ahmad]], ang ikaapat na [[Khalifatul Masih|kalipa]] ng kilusang [[Ahmadiyya]] na ang ebolusyon ay nangyari ngunit sa pamamagitan lamang ng diyos na nagpangyari nito. Hindi sila naniniwala na si [[Adan at Eba|Adan]] ang unang tao sa mundo ngunit isa lamang propeta na tumanggap ng pahayag ng diyos sa mundo. Ang pundamental na bahagi ng mga katuruan ni [[`Abdul-Bahá]] tungkol sa ebolusyon ang paniniwal ana ang lahat ng mga buhay ay nagmula sa parehong pinagmulan.<ref>{{harvnb|Effendi|1912|p=350}}</ref><ref>{{harvnb|`Abdu'l-Bahá|1912|pp= 51–52}}</ref> Ang mga [[Hindu]] ay naniniwala sa konsepto ng ebolusyon ng buhay sa mundo.<ref>[http://www.msu.edu/~hernan94] Dave Hernandez - Michigan State University</ref> Ang mga konsepto ng [[Dashavatara]] na mga iba ibang [[inkarnasyon]] ng diyos mula sa mga simpleng organismo at patuloy na nagiging mas komplikado gayundin ang araw at gabi ni [[Braham]] ay pangkalahatang nakikita bilang mga instansiya ng pagtanggap ng Hinduismo sa ebolusyon. Kabilang din sa mga siyentipikong relihiyoso na naniniwala sa ebolusyon si [[Francis Collins]] na dating direktor ng [[Human Genome Project]].<ref>http://discovermagazine.com/2007/feb/interview-francis-collins</ref> === Pagtutol sa ebolusyon === {{main|Kreasyonismo|Argumento mula sa palpak na disenyo|Intelihenteng disenyo|Mito ng paglikha|Unang tao}} Ayon sa ilang mga [[teista]] partikular ang mga pundamentalista o literal na naniniwala sa [[Bibliya]], ang tao ay hindi nag-ebolb dahil ayon sa kanilang interpretasyon ng [[Bibliya]], ang unang taong si [[Adan at Eba|Adan]] ay literal na nilikha ng [[diyos]] mula sa alikabok ng lupa. Para sa mga pundamentalista, ang pananaw ng agham na ang modernong tao ay nagebolb mula sa sinaunang ninuno(common ancestor) na ninuno rin ng mga [[ape]] gaya ng [[chimpanzee]], [[gorilla]] at iba pa ay pagsasalungat o pagmamali sa kanilang interpretasyon na ang tao ay espesyal na nilikha ng diyos. Ayon sa mga siyentipiko, ang paniniwalang ang tao ay nagmula sa [[unang tao|isang babae at lalake]] na tinawag na [[Adan at Eba]] ay sinasalungat ng mga ebidensiyang [[henetiko]]. Imposibleng ang tao ay nagmula sa dalawang tao lamang dahil ayon sa ebidensiyang henetiko, ang mga modernong tao ay nagmula sa isang pangkat ng hindi bababa sa 10,000 mga ninuno o indibidwal.<ref name=npr/> Imposibleng ang mga tao sa kasalukuyan ay magmula lamang sa dalawa lamang tao dahil ito ay mangangailangan ng imposibleng sobrang taas na rate ng [[mutasyon]] upang mangyari ang mga bariasyon sa mga kasalukuyang tao.<ref name="npr">{{cite news |title=Evangelicals Question The Existence Of Adam And Eve |author=Barbara Bradley Hagerty |newspaper=[[All Things Considered]] |date=9 Agosto 2011 |url=http://www.npr.org/2011/08/09/138957812/evangelicals-question-the-existence-of-adam-and-eve}} [http://www.npr.org/2011/08/09/138957812/evangelicals-question-the-existence-of-adam-and-eve Transcript]</ref> == Mga sanggunian == {{reflist|2}} == Mga kawing na panlabas == * [http://evolution.berkeley.edu/ Understanding Evolution] * [http://www.talkorigins.org/ Talk Origins] {{Biology nav}} [[Kategorya:Mga teoriyang pambiyolohiya]] [[Kategorya:Biyolohiyang ebolutiba]] hmifindjcdpnooahq52w63wih9aov24 1961551 1961550 2022-08-08T18:08:12Z Xsqwiypb 120901 /* Genetic drift */ wikitext text/x-wiki {{Evolutionary biology}} Ang '''Ebolusyon''' ay ang pagbabago sa mga [[pagmamana ng mga katangian|namamanang katangian]] ng mga populasyon ng organismo sa loob ng mga sunod sunod na henerasyon sa paglipas ng mahabang panahon. Ang ebolusyon ang paliwanag na tinatanggap sa [[agham]] ng paglitaw ng mga magkakaiba ngunit magkakaugnay na mga anyo ng buhay sa mundo.<ref>{{cite journal | url = http://nihrecord.od.nih.gov/newsletters/2006/07_28_2006/story03.htm | last = Delgado | first = Cynthia | title = Finding evolution in medicine | journal = NIH Record | volume = 58 | issue = 15 | accessdate = 2007-10-22 | date = 2006-07-28 | format = hmtl | ref = harv | archive-date = 2008-11-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20081122022815/http://nihrecord.od.nih.gov/newsletters/2006/07_28_2006/story03.htm | url-status = dead }}</ref><ref name="dover_pg83">[[Wikisource:Kitzmiller v. Dover Area School District/4:Whether ID Is Science#Page 83 of 139|Ruling, Kitzmiller v. Dover page 83]]</ref> Ang sentral na ideya ng ebolusyong biyolohikal ay ang lahat ng mga anyo ng buhay sa mundo ay nagsasalo ng isang pinagmulang [[karaniwang ninuno]]. Ito ay nangangahulugang ang mga organismo mula sa mga tao, ibon, mga [[balyena]] at hanggang sa mga halaman ay mga magkakamag-anak. Ang karaniwang ninuno na ito ay nagsanga o naghiwalay sa iba't ibang mga [[species]](espesye) sa pangyayaring tinatawag na [[speciation]]. Sa paglipas ng mahabang panahon, ang ebolusyon ay lumikha at kasalukuyan pa ring lumilikha ng mga pagbabago at mga iba't ibang espesye sanhi ng mga pagbabagong ebolusyonaryo na [[natural na seleksiyon]], [[mutasyon]], [[daloy ng gene]], at [[genetic drift]].<ref>{{cite web |url=http://evolution.berkeley.edu/evosite/evo101/VSpeciation.shtml |title=Speciation |access-date=2013-06-20 |archive-date=2014-06-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140606045646/http://evolution.berkeley.edu/evosite/evo101/VSpeciation.shtml |url-status=dead }}</ref> Si [[Charles Darwin]] ang unang bumuo ng argumentong siyentipiko para sa teoriya ng ebolusyon sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]].<ref name="Lewontin70">{{cite journal |last1 = Lewontin |first1 = R. C. |title = The units of selection |journal = Annual Review of Ecology and Systematics |year = 1970 |volume = 1 |pages = 1–18 |jstor = 2096764 |doi = 10.1146/annurev.es.01.110170.000245 }}</ref><ref name="On The Origin of Species">{{cite book |last1 = Darwin |first1 = Charles |title = On The Origin of Species |chapter = XIV |year = 1859 |page = 503 |url = http://en.wikisource.org/wiki/On_the_Origin_of_Species_(1859)/Chapter_XIV |isbn = 0-8014-1319-2 }}</ref> Ang ebolusyon sa pamamagitan ng natural na seleksiyon ay hinahango mula sa tatlong mga katotohanan tungkol sa mga populasyon: # ang mas maraming supling ng organismo ay malilikha kesa sa posibleng makapagpatuloy na mabuhay, # may pagkakaiba iba sa mga katangian sa pagitan ng mga indibidwal sa isang populasyon. Ang ilan sa mga pagkakaibang ito ay maaaring gumawa sa isang organismo na mas mahusay na makapagpapatuloy at makapagpaparami kesa sa ibang organismo na walang katangian nito sa isang partikular na kapaligiran # ang mga iba ibang katangiang ito ay namamana. Dahil dito, kapag ang mga kasapi ng isang populasyon ay namatay, ang mga ito ay pinapalitan ng mga supling o inapo na mas mahusay na nakaangkop na makapagpatuloy at makapagparami sa kapaligirang pinangyarihan ng natural na seleksiyon. Ang [[natural na seleksiyon]] ang tanging alam na sanhi ng [[pag-aangkop]](''adaptation'') ngunit hindi ang tanging sanhi ng ebolusyon. Ang iba pang mga hindi-pag-aangkop na sanhi ng ebolusyon ay kinabibilangan ng [[mutasyon]] at [[genetic drift]].<ref name="Kimura M 1991 367–86">{{cite journal |author = Kimura M |title = The neutral theory of molecular evolution: a review of recent evidence |url = http://www.jstage.jst.go.jp/article/jjg/66/4/66_367/_article |journal = Jpn. J. Genet. |volume = 66 |issue = 4 |pages = 367–86 |year = 1991 |pmid = 1954033 |doi = 10.1266/jjg.66.367 |ref = harv |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2008-12-11 |archive-url = https://web.archive.org/web/20081211132302/http://www.jstage.jst.go.jp/article/jjg/66/4/66_367/_article |url-status = dead }}</ref> Ang buhay sa [[daigdig]] ay [[abiohenesis|nagsimula]] at pagkatapos ay nag-ebolb mula sa [[huling pangkalahatang ninuno|pangkalahatang karaniwang ninuno]] sa tinatayang 3.7 bilyong mga taon ang nakalilipas. Ang paulit ulit na [[espesiasyon]] at [[anahenesis|diberhensiya]] ng buhay ay maaaring mahango mula sa magkasalong mga hanay ng mga katangiang [[biokemika]]l at [[morpolohiya|morpolohikal]] o sa pamamagitan ng pinagsasaluhang mga sekwensiya ng [[DNA]]. Ang mga katangiang [[homolohiya (biolohiya)|homolohosong]] ito at mga sekwensiya ng [[DNA]] ay mas magkatulad sa mga espesyeng nagsasalo ng isang mas kamakailang karaniwang ninuno at maaaring gamitin upang magsagawa ng [[pilohenetika|rekonstruksiyon]] ng [[puno ng buhay (biolohiya)|mga kasaysayang ebolusyonaryo]] gamit ang parehong mga umiiral na espesye at ang [[fossil record]].<ref name="Cracraft05">{{cite book | editor1-last=Cracraft | editor1-first=J. | editor2-last=Donoghue | editor2-first=M. J. |title = Assembling the tree of life |publisher = Oxford University Press |year = 2005 |page = |isbn = 0-19-517234-5 |url = http://books.google.ca/books?id=6lXTP0YU6_kC&printsec=frontcover&dq=Assembling+the+tree+of+life#v=onepage&q&f=false | pages=576}}</ref> Isinasaad din sa teoriyang ito na ang [[huling karaniwang ninuno ng tao at chimpanzee|isang espesye ng mga Aprikanong Ape]] ang pinagsasaluhang ninuno ng mga [[tao]], [[chimpanzee]] at [[bonobo]].<ref name="pmid9847414">{{cite journal |author=Arnason U, Gullberg A, Janke A |title=Molecular timing of primate divergences as estimated by two nonprimate calibration points |journal=J. Mol. Evol. |volume=47 |issue=6 |pages=718–27 |year=1998 |month=December |pmid=9847414 |doi= 10.1007/PL00006431|url=}}</ref> Sa simula nang ika-20 siglo, ang [[henetika]] [[modernong ebolusyonaryong sintesis|ay isinama]] sa teoriyang ebolusyon ni Darwin sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]] sa pamamagitan ng displinang [[henetikang populasyon]]. Ang ebolusyon ay sinusuportahan ng mga ebidensiya at mga obserbasyon sa mga larangan ng [[biyolohiya]] na [[biyolohiyang molekular]], [[henetika]] gayundin sa [[paleontolohiya]], [[antropolohiya]] at iba pa.<ref>{{Cite web |title=IAP Statement on the Teaching of Evolution |url=http://www.interacademies.net/10878/13901.aspx |access-date=2011-11-04 |archive-date=2011-07-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110717190031/http://www.interacademies.net/10878/13901.aspx |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.paleosoc.org/evolutioncomplete.htm |title=The Paleontological Society Position Statement: Evolution |access-date=2013-06-19 |archive-date=2013-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130513045709/http://paleosoc.org/evolutioncomplete.htm |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.nabt.org/websites/institution/?p=92 National Association of Biology Teachers Position Statement on Teaching Evolution]</ref> Ang ebolusyon ay nilalapat sa iba't ibang mga larangan ng agham kabilang ang [[henetika]], [[neurosiyensiya]], [[ekonomika]], [[bioimpormatika]], [[medisina]], [[agrikultura]], [[agham pangkompyuter]], [[sikolohiya]], [[antropolohiya]] at iba pa. == Charles Darwin == Ang mungkahing ang isang uri ng hayop ay maaaring magmula sa isang hayop ng iba pang uri ay bumabalik sa unang mga pilosopong Griyego gaya nina [[Anaximander]] at [[Empedocles]].<ref name="Kirk1">{{cite book |last1 = Kirk |first1 = Geoffrey |last2 = Raven |first2 = John |last3 = Schofield |first3 = John |title = The Presocratic Philosophers: A Critical History with a Selection of Texts |edition=3rd |publisher = The University of Chicago Press |location = Chicago |year = 1984a |isbn = 0-521-27455-9 |pages=100–142}}</ref><ref name="Kirk2">{{cite book |last1 = Kirk |first1 = Geoffrey |last2 = Raven |first2 = John |last3 = Schofield |first3 = John |title = The Presocratic Philosophers: A Critical History with a Selection of Texts |edition=3rd |publisher = The University of Chicago Press |location = Chicago |year = 1984b |isbn = 0-521-27455-9 |pages=280–321}}</ref> Salungat sa mga pananaw na [[materyalismo|materyalistikong]] ito, naunawaan ni [[Aristoteles]] na ang lahat ng mga natural na bagay hindi lamang ng mga nabubuhay na bagay bilang hindi perpektong mga [[aktuwalidad|aktuwalisasyon]] ng iba't ibang uri ng mga nakatakdang natural na posibilidad na kilala bilang [[teoriya ng mga anyo]], [[idealismo|mga ideya]] at "species".<ref name="Torrey37">{{cite journal | last1 = Torrey | first1 = Harry Beal | last2 = Felin | first2 = Frances | title = Was Aristotle an evolutionist? | journal = The Quarterly Review of Biology | year = 1937 | month = March | volume = 12 | issue = 1 | pages = 1–18 | jstor = 2808399 | doi = 10.1086/394520 }}</ref><ref name="Hull67">{{cite journal | last1=Hull | first1=D. L. | year=1967 | title=The metaphysics of evolution | journal=The British Journal for the History of Science | volume=3 | issue=4 | pages=309–337 | jstor=4024958 | doi=10.1017/S0007087400002892}}</ref> Ito ay bahagi ng pagkaunawang [[teleohikal]] ni Aristoteles na ang lahat ng mga bagay ay may nilalayong papel na ginagamitan sa isang kaayusang kosmiko ng [[diyos]]. Ang manunula at pilosopong Romano na si [[Lucretius]] ay nagmungkahi ng posibilidad ng mga pagbabagong ebolusyonaryo ng mga organismo.<ref name=Carus2011>Carus TL (2011) ''De Rerum Natura''. New York, NY: Nabu Press.</ref> Ang mga iba ibang uri ng ideyang ito ay naging pamantayang pagkaunawa sa mga [[Gitnang Panahon]] at isinama sa pag-aaral ng mga [[Kristiyano]] ngunit hindi hiningi ni Aristoteles na ang lahat ng mga tunay na uri ng hayop ay tumutugon ng isa-sa-isa na may eksaktong mga anyong [[metapisikal]] at spesipikong nagbigay ng mga halimbawa kung paanong ang mga bagong uri ng mga nabubuhay na bagay ay umiiral.<ref>Mason, ''A History of the Sciences'' pp 43–44</ref> Noong ika-17 siglo, ang pakikitungo ni Aristoteles ay itinakwil ng bagong ''[[pamamaraang siyentipiko]]'' ng modernong agham at naghanap ng mga paliwanag ng natural na phenomena sa mga termino ng mga batas ng kalikasan na pareho para sa lahat ng mga nakikitang bagay at hindi nangangailangang magpalagay ng anumang itinakdang mga kategoryal natural o anumang mga kaayusang kosmiko ng diyos. Gayunpaman, ang pakikitungong ito ay mabagal na maitatag sa mga agham biolohiko at naging huling matibay na posisyon ng konsepto ng mga nakatakdang uring natural. Ginamit ni [[Johan Ray]] ang isa sa nakaraang mas pangkalahatang termino para sa mga nakatakdang uring natural na "species" upang ilapat sa mga uring hayop at halaman ngunit hindi tulad ni Aristoteles, kanyang striktong tinukoy ang bawat uri ng mga nabubuhay na bagay bilang espesye at nagmungkahing ang bawat espesye ay maaaring mailarawan ng mga katangian na nagpaparami sa sarili nito sa bawat henerasyon.<ref>Mayr ''Growth of biological thought'' p256; original was Ray, ''History of Plants''. 1686, trans E. Silk.</ref> Ang mga espesyeng ito ay inangking dinisenyo ng [[Diyos]] ngunit nagpapakita ng mga pagkakaiba na sanhi ng mga lokal na kondisyon. Nakita rin ng biolohikong klasipikasyon na ipinakilala ni [[Carolus Linnaeus]] noong 1735 ang espesye bilang nakatakda ayon sa mga plano ng diyos.<ref>{{cite web|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/history/linnaeus.html|title=Carl Linnaeus - berkeley.edu|accessdate=11 Pebrero 2012}}</ref> [[Talaksan:Charles Darwin aged 51.jpg|220px|thumb|Noong 1842, isinulat ni [[Charles Darwin]] ang unang guhit ng naging ''[[On the Origin of Species]]''.<ref name="Darwin09">{{cite book |last1 = Darwin |first1 = F. |title = The foundations of the origin of species, a sketch written in 1942 by Charles Darwin |year = 1909 |publisher = Cambridge University Press |page = 53 |url = http://darwin-online.org.uk/pdf/1909_Foundations_F1555.pdf |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2012-05-16 |archive-url = https://web.archive.org/web/20120516200017/http://darwin-online.org.uk/pdf/1909_Foundations_F1555.pdf |url-status = dead }}</ref>]] Ang mga ibang naturalista sa panahong ito ay nagpalagay ng pagbabagong ebolusyonaryo ng espesye sa paglipas ng panahon ayon sa mga natural na batas. Isinulat ni [[Maupertius]] noong 1751 ang mga natural na pagbabago na nagyayari sa reproduksiyon at nagtitipon sa loob ng maraming mga henerasyon upang lumikha ng bagong espesye.<ref>Bowler, Peter J. 2003. ''Evolution: the history of an idea''. Berkeley, CA. p73–75</ref> Iminungkahi ni [[Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon|Buffon]] ang espesye ay maaaring mag-[[dehenerasyon|dehenera]] sa iba't ibang mga organismo at iminungkahi ni [[Erasmus Darwin]] na ang lahat ng may mainit na dugong mga hayop ay nagmula sa isang mikro-organismo o ("filament").<ref>{{cite web|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/history/Edarwin.html|title=Erasmus Darwin - berkeley.edu|accessdate=11 Pebrero 2012}}</ref> Ang unang buong umunlad na skema ng ebolusyon ang teoriyang [[transmutasyon]] ni [[Lamarck]] noong 1809 <ref name=Lamarck1809>Lamarck (1809) Philosophie Zoologique</ref> na nakakita ng kusang loob na paglikha ng patuloy na paglilikha ng mga simpleng anyo ng buhay na umunlad sa may mas malaking pagiging komplikado na kahilera ng mga lipi na may likas na kagawiang pagpapatuloy at sa isang lokal na lebel, ang mga liping ito ay umangkop sa kapaligiran sa pamamagitan ng pagmamana ng mga pagbabago na sanhi ng paggamit o hindi paggamit sa mga magulang.<ref name="Margulis91" /><ref name="Gould02">{{cite book | last = Gould | first = S.J. | authorlink = Stephen Jay Gould | title = [[The Structure of Evolutionary Theory]] | publisher = Belknap Press ([[Harvard University Press]]) | location = Cambridge | year = 2002 | isbn = 978-0-674-00613-3 | ref = harv }}</ref> (Ang huling proseso ay kalaunang tinawag na [[Lamarckismo]]).<ref name="Margulis91">{{cite book | last1 = Margulis | first1 = Lynn | last2 = Fester | first2 = René | title = Symbiosis as a source of evolutionary innovation: Speciation and morphogenesis | publisher = The MIT Press | year = 1991 | page = 470 | isbn = 0-262-13269-9 | url = http://books.google.ca/books?id=3sKzeiHUIUQC&pg=PA162&dq=inauthor:%22Lynn+Margulis%22+lamarck#v=onepage&q=inauthor%3A%22Lynn%20Margulis%22%20lamarck&f=false }}</ref><ref name="ImaginaryLamarck">{{cite book |last = Ghiselin |first = Michael T. |authorlink = Michael Ghiselin|publication-date = September/Oktubre 1994 |contribution = Nonsense in schoolbooks: 'The Imaginary Lamarck'|contribution-url =http://www.textbookleague.org/54marck.htm |title = The Textbook Letter |publisher = The Textbook League |url = http://www.textbookleague.org/ |accessdate = 23 Enero 2008 }}</ref><ref>{{cite book |last = Magner |first = Lois N. |title = A History of the Life Sciences |edition = Third |publisher = [[Marcel Dekker]], [[CRC Press]] |year = 2002 |isbn = 978-0-203-91100-6 |url = http://books.google.com/?id=YKJ6gVYbrGwC&printsec=frontcover#v=onepage&q }}</ref><ref name="Jablonka07">{{cite journal |last1 = Jablonka |first1 = E. |last2 = Lamb |first2 = M. J. |year = 2007 |title = Précis of evolution in four dimensions |journal = Behavioural and Brain Sciences |volume = 30 |pages = 353–392 |doi = 10.1017/S0140525X07002221 |url = http://journals.cambridge.org/download.php?file=%2FBBS%2FBBS30_04%2FS0140525X07002361a.pdf&code=eb63ecba4b606e8e388169c5ae3c5095 |issue = 4 }}</ref> Ang mga ideyang ito ay kindonena ng establisyimentong mga naturalista bilang haka haka na walang mga suportang [[empirikal]]. Sa partikular, iginiit ni [[Georges Cuvier]] na ang espesye ay hindi magkaugnay at nakatakda na ang mga pagkakatulad nito ay nagpapakita ng disenyo ng diyos para sa mga pangangailangang pang-tungkulin. Samantala, ang mga ideya ni Raye ng isang mabuting disenyo ay pinaunlad ni [[William Paley]] sa isang [[natural na teolohiya]] na nagmungkahi ng mga komplikadong pag-aangkop bilang ebidensiya ng disenyo ng diyos at ito ay hinanggan ni Charles Darwin.<ref name="Darwin91">{{cite book | editor1-last=Burkhardt | editor1-first=F. | editor2-last=Smith | editor2-first=S. |year = 1991 |title = The correspondence of Charles Darwin |volume = 7 |pages = 1858–1859 |publisher = Cambridge University Press |place = Cambridge }}</ref><ref name="Sulloway09">{{cite journal |last1 = Sulloway |first1 = F. J. |year = 2009 |title = Why Darwin rejected intelligent design |journal = Journal of Biosciences |volume = 34 |issue = 2 |pages = 173–183 |doi = 10.1007/s12038-009-0020-8 |pmid = 19550032 }}</ref><ref name="Dawkins90">{{cite book |last1 = Dawkins |first1 = R. |title = Blind Watchmaker |year = 1990 |publisher = Penguin Books |isbn = 0-14-014481-1 |page = 368 }}</ref> Ang mahalagang pagkalas mula sa konsepto ng nakatakdang espesye sa biolohiya ay nagsimula sa teoriya ng ebolusyon sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]] na pinormula ni [[Charles Darwin]]. Ito ay sa isang bahaging naimpluwensiyahan ng ''[[An Essay on the Principle of Population]]'' ni [[Thomas Robert Malthus]]. Isinaad ni Darwin na ang paglago ng populasyon ay tutungo sa isang "pakikibaka para sa pag-iral" kung saan ang mga mapapaburang bariasyon ay mananaig habang ang iba ay mapapahamak. Sa bawat henerasyon, maraming mga supling ay nabibigong makapagpatuloy sa edad ng reproduksiyon dahil sa mga limitadong mapagkukunan. Ito ay maaaring magpaliwanag sa dibersidad ng mga hayop at halaman mula sa isang karaniwang ninuno sa pamamagitan ng paggawa ng mga natural na batas na gumagawa ng pareho para sa lahat ng mga uri ng bagay.<ref name="Sober09">{{cite journal |last1 = Sober |first1 = E. |year = 2009 |title = Did Darwin write the origin backwards? |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences |volume = 106 |issue = S1 |pages = 10048–10055 |doi = 10.1073/pnas.0901109106 |url = http://www.pnas.org/content/106/suppl.1/10048.full.pdf+html |bibcode = 2009PNAS..10610048S |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2012-11-24 |archive-url = https://web.archive.org/web/20121124020127/http://www.pnas.org/content/106/suppl.1/10048.full.pdf+html |url-status = dead }}</ref><ref>Mayr, Ernst (2001) ''What evolution is''. Weidenfeld & Nicolson, London. p165</ref><ref>{{cite book |author = Bowler, Peter J. |title = Evolution: the history of an idea |publisher = University of California Press |location = Berkeley |year = 2003 |pages = 145–146 |isbn = 0-520-23693-9 |oclc = |doi = }} page 147"</ref><ref>{{cite journal |doi = 10.1086/282646 |author = Sokal RR, Crovello TJ |title = The biological species concept: A critical evaluation |journal = The American Naturalist |volume = 104 |issue = 936 |pages = 127–153 |year = 1970 |pmid = |url = http://hymenoptera.tamu.edu/courses/ento601/pdf/Sokal_Crovello_1970.pdf |format = PDF |jstor = 2459191 |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2011-07-15 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110715111243/http://hymenoptera.tamu.edu/courses/ento601/pdf/Sokal_Crovello_1970.pdf |url-status = dead }}</ref> Pinapaunlad ni Darwin ang kanyang teoriya ng [[natural na seleksiyon]] mula 1838 hanggang sa pinadalhan siya ni [[Alfred Russel Wallace]] ng isang kaparehong teoriya noong 1858. Parehong ipinrisinta nina Darwin at Wallace ang kanilang mga magkahiwalay na papel sa [[Linnean Society of London]].<ref>{{cite journal | last1 = Darwin | first1 = Charles | last2 = Wallace | first2 = Alfred | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F350&viewtype=text&pageseq=1 | title = On the Tendency of Species to form Varieties and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection | journal = Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London. Zoology | volume = 3 | issue = 2 | year = 1858 | month = August | pages = 45–62 | accessdate = 13 Mayo 2007 | doi = 10.1111/j.1096-3642.1858.tb02500.x | ref = harv }}</ref> [[Talaksan:Huxley - Mans Place in Nature.jpg|thumb|400px|Si [[Thomas Henry Huxley]] ay gumamit ng mga ilustrasyon upang ipakita na ang mga [[tao]] at [[ape]] ay may parehong pundamental na mga istraktura ng kalansay.<ref>{{harvnb|Bowler|2003|p=208}}</ref>]] Sa huli nang 1859, ang paglilimbag ng [[On the Origin of Species]](''Tungkol sa Pinagmulan ng Espesye'') ay detalyadong nagpaliwanag ng [[natural na seleksiyon]] at sa isang paraan ay tumungo sa isang papataas na malawak na pagtanggap sa [[Darwinismo|ebolusyong Darwinian]]. Inilapat ni [[Thomas Henry Huxley]] ang mga ideya ni Darwin sa mga tao gamit ang [[paleontolohiya]] at [[anatomiyang paghahambing]] upang magbigay ng malakas na ebidensiya na ang mga tao at [[ape]] ay nagsasalo ng isang karaniwang ninuno. Ang ilan ay nabalisa dito dahil ito ay nagpapahiwatig na ang mga tao ay walang espesyal na lugar sa [[uniberso]].<ref>{{cite web |url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/277746/T-H-Huxley |title = Encyclopædia Britannica Online |publisher = Britannica.com |date = |accessdate = 11 Enero 2012 }}</ref> Noong mga 1920 at 1930, ang isang [[modernong ebolusyonaryong sintesis]] ay nag-ugnay ng [[natural na seleksiyon]], teoriya ng [[mutasyon]] at [[pagmamanang Mendelian]] sa isang pinag-isang teoriya na pangkalahatang lumalapat sa anumang sangay ng [[biolohiya]]. Nagawang maipaliwanag ng modernong sintesis ang mga paternong napagmasdan sa buong mga espesye sa mga populasyon sa pamamagitan ng mga [[transisyonal na fossil]] sa [[paleontolohiya]] at kahit sa mga komplikadong mekanismong [[selula]]r sa [[biolohiyang pag-unlad]].<ref name="Gould02" /><ref>{{cite book |last = Bowler |first = Peter J. |authorlink = Peter J. Bowler |year = 1989 |title = The Mendelian Revolution: The Emergence of Hereditarian Concepts in Modern Science and Society |publisher = Johns Hopkins University Press |location = Baltimore |isbn = 978-0-8018-3888-0 }}</ref> Ang publikasyon ng istraktura ng [[DNA]] nina [[James D. Watson|James Watson]] at [[Francis Crick]] noong 1953 ay nagpakita ng isang basehang pisikal para sa pagmamana.<ref name="Watson53">{{cite journal |last1 = Watson |first1 = J. D. |last2 = Crick |first2 = F. H. C. |title = Molecular structure of nucleic acids: A structure for deoxyribose nucleic acid |journal = Nature |volume = 171 |pages = 737–738 |doi = 10.1038/171737a0 |url = http://profiles.nlm.nih.gov/SC/B/B/Y/W/_/scbbyw.pdf |bibcode = 1953Natur.171..737W |issue = 4356 |pmid = 13054692 |year = 1953 }}</ref> Napabuti rin ng [[biolohiyang molekular]] ang ating pagkaunawa sa relasyon sa pagitan ng [[henotipo]] at [[penotipo]]. Ang mga pagsulong ay nagawa sa sistematikang [[pilohenetika|pilohenetiko]] na nagmamapa ng transisiyon ng mga katangian sa isang maihahambing at masusubok na balangkas sa pamamagitan ng publikasyon at paggamit ng [[punong pilohenetiko|mga punong ebolusyonaryo]].<ref name="Hennig99">{{cite book |last1 = Hennig |first1 = W. |last2 = Lieberman |first2 = B. S. |title = Phylogenetic systematics |page = 280 |publisher = University of Illinois Press |edition = New edition (Mar 1, 1999) |isbn = 0-252-06814-9 |year = 1999 |url = http://books.google.ca/books?id=xsi6QcQPJGkC&printsec=frontcover&dq=phylogenetic+systematics#v=onepage&q&f=false }}</ref><ref name="Wiley11">{{cite book |title = Phylogenetics: Theory and practice of phylogenetic systematics |year = 2011 |edition = 2nd |publisher = Wiley-Blackwell |page = 390 |doi = 10.1002/9781118017883.fmatter }}</ref> Noong 1973, isinulat ng biologong ebolusyonaryo na si [[Theodosius Dobzhansky]] na "nothing in biology makes sense except in the light of evolution"(wala sa biolohiya ang may saysay malibang sa liwanag ng ebolusyon) dahil ito ay nagbigay liwanag sa mga relasyon ng unang tila hindi magkakaugnay na mga katotohanan sa natural na kasaysayan sa isang magkaayon na nagpapaliwanag na katawan ng kaalaman na naglalarawan at humuhula ng maraming mga mapagmamasdang katotohanan tungkol sa buhay sa planetang ito.<ref name="Dobzhansky73">{{cite journal |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |year = 1973 |title = Nothing in biology makes sense except in the light of evolution |journal = The American Biology Teacher |volume = 35 |issue = 3 |pages = 125–129 |url = http://img.signaly.cz/upload/1/0/9a462eb6be1ed7828f57a184cde3c0/Dobzhansky.pdf |doi = 10.2307/4444260 }}</ref> Simula nito, ang modernong ebolusyonaryong sintesis ay karagdagan pang pinalawig upang ipaliwanag ang mga phenomenang biolohiko sa buo at nagsasamang iskala ng hierarkang biolohiko mula sa mga gene hanggang sa espesye. Ang pagpapalawig na ito ay tinawag na "[[Evolutionary developmental biology|eco-evo-devo]]".<ref name=Kutschera>{{cite journal |author = Kutschera U, Niklas K |title = The modern theory of biological evolution: an expanded synthesis |journal = Naturwissenschaften |volume = 91 |issue = 6 |pages = 255–76 |year = 2004 |pmid = 15241603 |doi = 10.1007/s00114-004-0515-y |ref = harv |bibcode = 2004NW.....91..255K }}</ref><ref name=Kutschera/><ref name="Cracraft04">{{cite book |editor1-last = Cracraft |editor1-first = J. |editor2-last = Bybee |editor2-first = R. W. |title = Evolutionary science and society: Educating a new generation |year = 2004 |place = Chicago, IL |series = Revised Proceedings of the BSCS, AIBS Symposium |url = http://www.bscs.org/curriculumdevelopment/highschool/evolution/pdf.html |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2011-07-20 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110720001405/http://www.bscs.org/curriculumdevelopment/highschool/evolution/pdf.html |url-status = dead }}</ref><ref name="Avise10">{{cite journal |last1 = Avise |first1 = J. C. |last2 = Ayala |first2 = F. J. |title = In the Light of Evolution IV. The Human Condition (introduction) |year = 2010 |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences USA |volume = 107 |issue = S2 |pages = 8897–8901 |url = http://faculty.sites.uci.edu/johncavise/files/2011/03/311-intro-to-ILE-IV.pdf |doi = 10.1073/pnas.100321410 }}</ref> == Pagmamana == [[Talaksan:ADN static.png|thumb|upright|Istruktura ng [[DNA]]]] Ang ebolusyon sa mga organismo ay nangyayari sa pamamagitan ng mga pagbabago sa mga katangiang mamamana. Halimbawa, sa mga tao, ang [[kulay ng mata]] ay isang namamanang katangian at ang isang indibidwal ay makapagmamana ng katangiang kulay kayumangging mata mula sa isa nitong magulang.<ref>{{cite journal |author = Sturm RA, Frudakis TN |title = Eye colour: portals into pigmentation genes and ancestry |journal = Trends Genet. |volume = 20 |issue = 8 |pages = 327–32 |year = 2004 |pmid = 15262401 |doi = 10.1016/j.tig.2004.06.010 |ref = harv }}</ref> Ang mga namamanang mga katangian ay kinokontrol ng mga [[gene]] at ang kumpletong hanay ng mga gene sa loob ng isang organismo ay tinatawag na [[genotype]] nito.<ref name=Pearson_2006>{{cite journal |author = Pearson H |title = Genetics: what is a gene? |journal = Nature |volume = 441 |issue = 7092 |pages = 398–401 |year = 2006 |pmid = 16724031 |doi = 10.1038/441398a |ref = harv |bibcode = 2006Natur.441..398P }}</ref> Ang kumpletong hanay ng mga mapagmamasdang mga katangian na bumubuo ng istruktura at pag-aasal ng isang organismo ay tinatawag na [[phenotype]] nito. Ang mga katangiang ito ay nagmumula mula sa interaksiyon ng genotype nito sa kapaligiran.<ref>{{cite journal |author = Visscher PM, Hill WG, Wray NR |title = Heritability in the genomics era—concepts and misconceptions |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 9 |issue = 4 |pages = 255–66 |year = 2008 |pmid = 18319743 |doi = 10.1038/nrg2322 |ref = harv }}</ref> Dahil dito, maraming mga aspeto ng phenotype ay hindi namamana. Halimbawa, ang balat na [[sun tanning|na-suntan]] ay nagmumula sa interaksiyon sa pagitan ng genotype ng isang tao at sa sikat ng araw at kaya ang mga suntan ay hindi naipapasa sa mga anak ng mga tao. Gayunpaman, ang ilang mga tao ay mas madaling magka-tan dahil sa mga pagkakaiba ng kanilang genotype, halimbawa may mga taong may namamanang katangian na [[albinismo]] na hindi nag-tatan at napakasensitibo sa [[paso ng araw]].<ref>{{cite journal |author = Oetting WS, Brilliant MH, King RA |title = The clinical spectrum of albinism in humans |journal = Molecular medicine today |volume = 2 |issue = 8 |pages = 330–5 |year = 1996 |pmid = 8796918 |doi = 10.1016/1357-4310(96)81798-9 |ref = harv }}</ref> Ang mga mamamanang katangian ay naipapasa mula sa isang henerasyon tungo sa isa pang henerasyon sa pamamagitan ng [[DNA]] na molekulang nagkokodigo ng impormasyong henetiko. Bago naghahati ang isang selula, ang DNA ay kinokopya upang ang bawat nagreresultang mga dalawang selula ay magmamana ng sekwensiyang DNA. Ang mga bahagi ng molekulang DNA na tumutukoy sa unit na pangtungkulin ay tinatawag na mga gene. Ang mga magkakaibang gene ay may iba ibang mga sekwensiya ng mga base. Sa loob ng mga selula, ang mga mahahabang strand ng DNA ay bumubuo ng kondensadong mga istrukturang tinatawag na mga [[kromosoma]]. Ang spesipikong lokasyon ng sekwensiyang DNA sa loob ng isang kromosoma ay kilala bilang [[locus]]. Kung ang sekwensiyang DNA sa isang locus ay iba iba sa pagitan ng mga indibidwal, ang mga iba ibang anyo ng sekwensiyang ito ay tinatawag na mga [[allele]]. Ang mga sekwensiyang DNA ay mababago sa pamamagitan ng mga [[mutasyon]] na lumilikha ng mga bagong allele. Kung isang mutasyon ay nangyayari sa loob ng isang gene, ang bagong allele ay makakaapekto sa katangian na kinokontrol ng gene na nagbabago ng phenotype ng organismo.<ref name=Futuyma>{{cite book |last = Futuyma |first = Douglas J. |authorlink = Douglas J. Futuyma |year = 2005 |title = Evolution |publisher = Sinauer Associates, Inc |location = Sunderland, Massachusetts |isbn = 0-87893-187-2 }}</ref> Ang karamihan ng mga katangian ay mas masalimuot at kinokontrol ng mga maraming nag-uugnayan mga gene.<ref>{{cite journal |author = Phillips PC |title = Epistasis—the essential role of gene interactions in the structure and evolution of genetic systems |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 9 |issue = 11 |pages = 855–67 |year = 2008 |pmid = 18852697 |doi = 10.1038/nrg2452 |pmc = 2689140 |ref = harv }}</ref><ref name=Lin>{{cite journal |author = Wu R, Lin M |title = Functional mapping&nbsp;– how to map and study the genetic architecture of dynamic complex traits |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 7 |issue = 3 |pages = 229–37 |year = 2006 |pmid = 16485021 |doi = 10.1038/nrg1804 |ref = harv }}</ref> Nakumpirma ng mga kamakailang pag-aaral ang mga mahahalagang mga halimbawa ng mga mamamanang mga pagbabago na hindi maipapaliwanag ng mga pagbabago sa sekwensiya ng mga nucleotide sa DNA. Ang mga ito ay tinatawag na mga sistemang pagmamanang epihenetiko.<ref name="Jablonk09">{{cite journal |last1 = Jablonka |first1 = E. |last2 = Raz |first2 = G. |title = Transgenerational epigenetic inheritance: Prevalence, mechanisms and implications for the study of heredity and evolution |journal = The Quarterly Review of Biology |volume = 84 |issue = 2 |pages = 131–176 |year = 2009 |url = http://compgen.unc.edu/wiki/images/d/df/JablonkaQtrRevBio2009.pdf |pmid = 19606595 |doi = 10.1086/598822 }}</ref> == Bariasyon == [[Talaksan:Portulaca grandiflora mutant1.jpg|thumb|right|Ang isang [[mutasyon]] ay nagsanhi sa [[moss rose]] na ito na lumikha ng mga bulaklak na may magkaibang mga kulay.]] Ang lahat ng nabubuhay na organismo ay nagpapakita ng bariasyon o pagkakaiba sa loob ng isang populasyon at sa pagitan ng mga populasyon. Ang bariasyong henetiko ay mahalaga dahil nagbibigay ito ng materyal na henetiko para sa [[natural na seleksiyon]]. Ang pagkakaibang henetiko ay matutukoy sa iba't ibang mga lebel. Posibleng matukoy ang pagkakaibang henetiko mula sa mga pagmamasid ng mga pagkakaiba sa [[phenotype]] gayundin sa pagsisiyasat ng mga pagkakaiba sa lebel ng mga ensaym at gayundin sa pagkakaiba sa pagkakaayos ng mga base ng mga nucleotide sa mga [[gene]]. Inilalarawan ng [[modern evolutionary synthesis]] ang ebolusyon bilang ang pagbabago sa paglipas ng panahon ng bariasyong henetikong ito. Ang prekwensiya ng isang partikular na [[allele]] ay magiging higit kumulang na nananaig nang relatibo sa ibang mga anyo ng gene na ito. Ang bariasyon ay naglalaho kapag ang isang allele ay umaabot sa punto ng [[fixation (population genetics)|fixation]]&nbsp;— kapag ito ay naglalaho mula sa populasyon o pumapalit nang buo sa allele ng ninuno nito.<ref name=Amos>{{cite journal |author = Harwood AJ |title = Factors affecting levels of genetic diversity in natural populations |journal = Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume = 353 |issue = 1366 |pages = 177–86 |year = 1998 |pmid = 9533122 |pmc = 1692205 |doi = 10.1098/rstb.1998.0200 |last2 = Harwood |first2 = J |ref = harv }}</ref> Ang [[natural na seleksiyon]] ay nagsasanhi lamang ng ebolusyon kapag may sapat na bariasyon o pagkakaibang henetiko sa isang populasyon. Ang ''[[prinsipyong Hardy-Weinberg]]'' ay nagbibigay ng solusyon sa kung paanong ang bariasyon ay napapanatili sa isang populasyon sa [[pagmamanang Mendelian]]. Ang mga prekwensiya ng mga [[allele]] ay nananatiling hindi nagbabago sa kawalan ng natural na seleksiyon, mutasyon, migrasyon at genetic drift.<ref name="Ewens W.J. 2004">{{cite book |author = Ewens W.J. |year = 2004 |title = Mathematical Population Genetics (2nd Edition) |publisher = Springer-Verlag, New York |isbn = 0-387-20191-2 }}</ref> Ang mga pagkakaibang henetiko sa loob ng populasyon ay sanhi ng mga sumusunod: ang [[mutasyon]] na mga pagbabago sa [[DNA]], ang pagdaloy ng gene na anumang pagkilos ng mga gene mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon at ang [[reproduksiyong seksuwal]] na makakalikha ng bagong kombinasyon ng gene mula sa mga magulang sa isang populasyon. === Mutasyon === [[Talaksan:Gene-duplication.png|thumb|right|[[Duplikasyon ng gene]]]] Ang mga henetikong bariasyon ay napapadami sa pamamagitan ng [[mutasyon]]. Ang mga mutasyon ang mga pagbabago sa sekwensiya ng DNA ng [[genome]] ng isang selula. Kapag nangyari ang mga mutasyon, ito ay maaaring walang epekto, magbago ng produkto ng gene o magpigil sa gene na gumana. Ang karamihan sa mga pagbabago sa [[DNA]] ay nagdudulot ng panganib ngunit ang ilan sa mga ito ay neutral o isang kapakinabangan sa isang organismo. Ang mutasyon ay maaaring mangyari sanhi ng mga pagkakamali kung ang [[meiosis]] ay lumilikha ng mga [[selulang gamete]]([[ovum|itlog]] at [[sperm]]) gayundin ng [[radiasyon]] o ng ilang mga kemikal ngunit ang mga mutasyon ay minsan nangyayari ng random. Ang ilang pangunahing uri ng mga mutasyon sa DNA ay: [[Pagbura (henetika)|Henetikong pagbura]] kung saan ang isa o maraming mga base ng [[DNA]] ay nabura, [[Pagpasok (henetika)|Henetikong pagpasok]] kung saan ang isa o maraming mga base ng DNA ay nadagdag, [[Paghalili (henetika)|Henetikong paghalili]] kung saan ang isa o maraming mga base ng DNA ay humalili(substituted) para sa ibang mga base sa sekwensiya, [[Duplikasyon ng gene]] kung saan ang buong [[gene]] ay kinopya. Ang duplikasyon ay may malaking papel na ginampanan sa ebolusyon. Ito ay nagpapakilala ng karagdagang mga kopya ng [[gene]] sa isang [[genome]]. Ang karagdagang(extra) mga kopya ng gene ang pangunahing pinagmumulan ng hilaw na bagay(raw material) para ang mga bagong gene ay mag-ebolb. Ito ay mahalaga dahil ang karamihan sa mga bagong gene ay nag-ebolb sa loob ng mga pamilya ng gene mula sa naunang umiiral na mga gene na may pinagsaluhang mga ninuno. Halimbawa, ang [[mata]] ng isang tao ay gumagamit ng apat na [[gene]] upang lumikha ng mga estruktura na nakakadama ng liwanag. Ang tatlo ay para sa pagtingin ng kulay(color vision) at ang isa ay para sa paningin na pang-gabi(night vision). Ang lahat ng apat na gene na ito ay nagmula sa isang sinaunang gene. Ang mga bagong gene ay maaaring malikha mula sa isang ancestral o sinaunang gene kapag ang duplikadong kopya ay nag-mutate at nagkamit ng panibagong silbi o tungkulin. Ang prosesong ito ay mas madali pag ang gene ay na-duplicate dahil ito ay nagdadagdag ng pagdami nito sa sistema. Ang isang gene sa pares ay maaaring magkamit ng panibagong silbi o tungkulin samantalang ang ibang mga kopya ay patuloy na nagsasagawa ng orihinal nitong tungkulin. Kahit ang ibang mga uri ng mutasyon ay maaaring kabuuang makalikha ng panibagong mga gene mula sa mga nakaraang noncoding na DNA. Ang henerasyon ng mga bagong gene ay maaari ring sumangkot sa mga maliit na bahagi ng ilang mga gene na dinuduplicate at sa mga pragmentong ito ay naghahalong muli upang bumuo ng mga bagong kombinasyon na may mga bagong mga tungkulin. Kung ang mga gene ay nabuo mula sa paghahalo ng mga naunang umiiral na mga bahagi, ang domains ay umaasal bilang mga module na may simpleng independyenteng tungkulin na maaaring pagsaluhin upang lumikha ng mga bagong kombinasyon na may bago at komplikadong mga tungkulin. Bilang karagdagan sa pagiging pangunahing pinagmulan ng bariasyon, ang mutasyon ay maaari ring magsilbing mekanismo ng ebolusyon kung may mga iba't ibang [[probabilidad]] sa molecular level para ang iba't ibang mga mutasyon ay mangyari. Ang prosesong ito ay tinatawag na "pagkiling na mutasyon". Halimbawa, kung ang dalawang [[genotype]] na ang isa sa mga ito ay may [[nukleyotida]] na G at ang isa ay may nucleotide na A sa parehong posisyon at may parehong fitness(kaangkupan) ngunit ang mutasyon mulsa sa G patungo sa A ay kadalasang nangyayari kesa sa mutasyon mula sa A patungo sa G, ang mga genotype na may A ay magagawing mag-ebolb. Ang iba't ibang insertion laban sa deletion na mga mutation bias sa iba't ibang [[taksa]] ay maaring magdulot ng ebolusyon ng iba't ibang mga sukat ng genome. Ang developmental o mutational biases ay napagmasdan din sa [[ebolusyong morpolohikal]]. Halimbawa, ayon sa phenotype-first teoriya ng ebolusyon, ang mga mutasyon ay kalaunang magdudulot ng henetikong asimilasyon o pagsasama ng mga katangian(trait) na sa nakaraan ay hinimok ng kapaligiran. Ang mga epekto ng mutation bias ay ipinapatong sa ibang mga proseso. Kung ang seleksiyon ay papabor sa isa sa dalawang mga mutasyon ngunit walang karagdagang benepisyo sa pagkakaroon ng dalawang mutasyong ito, ang mutasyon nangyayari ng madalas ang siyang malamang na matatakda(fixed) sa isang populasyon. Ang mga mutasyon na nagdudulot ng paglaho ng silbi o tungkulin ng isang gene ay mas karaniwang kesa sa mga mutasyong bumubuo ng bago at buong may silbing gene. Ang karamihan sa mga mutasyon ng paglaho ng tungkulin ay umaapekto sa ebolusyon. Halimbawa, ang mga pigment(kulay) ay hindi na magagamit ng mga hayop na nakatira sa mga kweba at karaniwang naglalaho. Ang uring ito ng paglaho ng tungkulin ay nangyayari dahil sa mutation bias at/o ang tungkulin ay magastos. Ang pagkawala ng kakayang sporulation(proseso ng paglikha ng spore) sa isang [[bacteria]] sa isang ebolusyon sa laboratoryo ay lumilitaw na sanhi ng mutation bias kesa sa natural selection laban sa gastos ng pagpapanatili ng kakayahang ito. Kung walang seleksiyon para sa paglaho ng tungkulin, ang bilis kung saan ang paglaho ay nag-eebolb ay mas lalong dumidepende sa rate(bilis) ng mutasyon kesa sa epektibong sukat ng populasyon na nagpapakitang ito ay mas itinutulak ng mutation bias kesa sa genetic drift. === Reproduksiyong seksuwal at rekombinasyon === Sa mga organismong [[aseksuwal]], ang lahat ng mga gene ay namamana lamang sa isang magulang dahil hindi ito makapaghahalo ng mga gene ng ibang mga organismo tuwing [[reproduksiyong aseksuwal]]. Taliwas dito, ang supling ng mga organismo sa [[reproduksiyong seksuwal]] ay naglalaman ng mga paghahalo ng mga [[kromosoma]] ng kanilang mga magulang. Sa isang nauugnay na prosesong tinatawag na homologosong rekombinasyon, ang mga organismong seksuwal ay nagpapalit ng DNA sa pagitan ng dalawang magkatugmang mga kromosoma. Ang rekombinasyon ay hindi nagbabago ng mga prekwensiya ng allele ngunit sa halip ay nagbabago kung aling mga allele ang nauugnay sa bawat isa na lumilikha ng supling na may mga bagong paghahalo ng mga allele. === Daloy ng gene === Ang daloy ng [[gene]] ang pagpapalitan ng mga gene sa pagitan ng mga populasyon gayundin pagitan ng mga espesye. Ang presensiya o kawalan ng daloy ng gene ay pundamental na nagpapabago ng kurso ng ebolusyon. Dahil sa kompleksidad ng mga organismo, anumang dalawang kumpletong magkahiwalay na populasyon ay kalaunang mag-eebolb ng mga inkompatibilidad na henetiko sa pamamagitan ng mga neutral na proseso gaya ng sa modelong Bateson-Dobzhansky-Muller kahit pa ang parehong mga populasyon ay mananatiling magkatulad sa kanilang pag-aangkop sa kapaligiran. Kung ang pagkakaibang henetiko sa pagitan ng mga populasyon ay nabuo, ang daloy ng gene sa pagitan ng mga populasyon ay maaaring magpakilala ng mga katangian o allele na hindi mapapakinabangan sa lokal na populasyon at ito ay maaaring magdulot sa organismo sa loob ng mga populasyong ito na mag ebolb ng mga mekanismo na pipigil sa pagtatalik ng mga magkakalayo sa henetikong mga organismo(o mga organismong malayo ang pagkakatulad ng gene) na kalaunan ay magreresulta sa paglitaw ng mga bagong [[species]]. Ang paglipat ng gene sa pagitan ng mga species ay kinabibilangan ng mga pagbuo ng mga organismong [[hybrid]] at [[horizontal gene transfer]]. Ang [[Horizontal gene transfer]] ang paglilipat ng materyal na henetiko mula sa isa organismo tungo sa isa pa na hindi nito supling. Ito ay karaniwan sa mga [[bakterya]].<ref>{{cite journal |author = Boucher Y, Douady CJ, Papke RT, Walsh DA, Boudreau ME, Nesbo CL, Case RJ, Doolittle WF |title = Lateral gene transfer and the origins of prokaryotic groups |doi = 10.1146/annurev.genet.37.050503.084247 |journal = Annu Rev Genet |volume = 37 |issue = 1 |pages = 283–328 |year = 2003 |pmid = 14616063 |ref = harv }}</ref> Sa [[medisina]], ito ay nag-aambag sa pagkalat ng [[hindi pagtalab ng antibiyotiko]] o resistansiya gaya nang kapag ang bakterya ay nagkakamit ng resistansiyang mga gene na mabilis nitong maililipat sa ibang species.<ref name=GeneticEvolution>{{cite journal |author = Walsh T |title = Combinatorial genetic evolution of multiresistance |journal = Curr. Opin. Microbiol. |volume = 9 |issue = 5 |pages = 476–82 |year = 2006 |pmid = 16942901 |doi = 10.1016/j.mib.2006.08.009 |ref = harv }}</ref> Ang Horizontal gene transfer mula sa bakterya tungo sa mga [[eukaryote]] gaya yeast ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'' at adzuki bean beetle ''Callosobruchus chinensis'' ay nangyari.<ref>{{cite journal |author = Kondo N, Nikoh N, Ijichi N, Shimada M, Fukatsu T |title = Genome fragment of Wolbachia endosymbiont transferred to X chromosome of host insect |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 99 |issue = 22 |pages = 14280–5 |year = 2002 |pmid = 12386340 |doi = 10.1073/pnas.222228199 |pmc = 137875 |ref = harv |bibcode = 2002PNAS...9914280K }}</ref><ref>{{cite journal |author = Sprague G |title = Genetic exchange between kingdoms |journal = Curr. Opin. Genet. Dev. |volume = 1 |issue = 4 |pages = 530–3 |year = 1991 |pmid = 1822285 |doi = 10.1016/S0959-437X(05)80203-5 |ref = harv }}</ref> Ang isang mas malaking iskalang paglipat ng mga gene ang mga eukaryotikong [[Bdelloidea|bdelloid rotifers]] na nakatanggap ng isang saklaw ng mga gene mula sa bakterya, fungi at mga halaman.<ref>{{cite journal |author = Gladyshev EA, Meselson M, Arkhipova IR |title = Massive horizontal gene transfer in bdelloid rotifers |journal = Science |volume = 320 |issue = 5880 |pages = 1210–3 |year = 2008 |pmid = 18511688 |doi = 10.1126/science.1156407 |ref = harv |bibcode = 2008Sci...320.1210G }}</ref> Ang mga [[Virus]] ay nagdadala rin ng DNA sa pagitan ng mga organismo na pumapayag sa paglilipat ng mga gene sa ibayong mga [[dominyo]].<ref>{{cite journal |author = Baldo A, McClure M |title = Evolution and horizontal transfer of dUTPase-encoding genes in viruses and their hosts |journal = J. Virol. |volume = 73 |issue = 9 |pages = 7710–21 |date = 1 Setyembre 1999 |pmid = 10438861 |pmc = 104298 |ref = harv }}</ref> Ang mga malaking iskalang paglipat ng gene ay nangyari rin sa pagitan ng mga ninuno ng mga selulang eukaryotiko at bakterya noong pagkakamit ng mga [[chloroplast]] at mga [[Mitochondrion|mitochondria]]. Posibleng ang mga mismong eukaryote ay nagmula mula sa mga horizontal gene transfer sa pagitan ng bakterya at [[archaea]].<ref>{{cite journal |author = River, M. C. and Lake, J. A. |title = The ring of life provides evidence for a genome fusion origin of eukaryotes |journal = Nature |volume = 431 |issue = 9 |pages = 152–5 |year = 2004 |pmid = 15356622 |doi = 10.1038/nature02848 |ref = harv |bibcode = 2004Natur.431..152R }}</ref> == Mga mekanismo ng ebolusyon == === Natural na seleksiyon === [[Talaksan:Lichte en zwarte versie berkenspanner.jpg|thumb|Ang Morpha ''typica'' at morpha ''carbonaria'' na mga [[Morph (zoology)|morph]] ng [[peppered moth]] na nakahimlay sa parehong puno. Ang ''typica'' na may kulay maliwanag(sa ilalim ng sugat ng bark) ay mahirap makita sa punong ito kesa sa ''carbonaria''(kulay madilim) at kaya ay nakakapagtago sa predator nito gaya ng mga [[Great Tit]]. Ito ay gumagawa sa mga ''typica'' na patuloy na mabuhay at makapagparami ng mga supling na kulay maliwanag.]] Ang [[natural na seleksiyon]] ang proseso kung saan ang organismong may kanais nais na katangian ay mas malamang na dumami. Sa paggawa nito, ipinapasa ng mga ito ang mga katangiang ito sa susunod na henerasyon. Sa paglipas ng panahon, ito ay gumagawa sa mga organismo na umangkop sa kapaligiran nito. Ang dahilan nito ay ang dami ng [[gene]] para sa mga kanais nais na katangian ay dumadami sa populasyon. Ito ay kadalasang tinatawag na mekanismong "ebidente sa sarili" dahil ito ay kinakailangang sumunod sa tatlong mga simpleng katotohanan: # Ang mamamanang bariasyon ay umiiral sa loob ng mga populasyon ng mga organismo # Ang mga organismo ay lumilikha ng mas maraming mga supling kesa sa makapagpapatuloy # Ang mga supling na ito ay nag-iiba sa kakayahan ng mga ito na makapagpatuloy at makagparami. Ang sentral na konsepto ng natural na seleksiyon ang [[pagiging akma]] ng organismo.<ref name=Orr>{{cite journal |author = Orr HA |title = Fitness and its role in evolutionary genetics |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 10 |issue = 8 |pages = 531–9 |year = 2009 |pmid = 19546856 |doi = 10.1038/nrg2603 |pmc = 2753274 |ref = harv }}</ref> Ang pagiging akma ay nasusukat ng kakayahan ng organismo na makapagpatuloy at makapagparami na tumutukoy sa sukat ng kontribusyong henetiko nito sa susunod na henerasyon.<ref name=Orr/> Gayunpaman, ang pagiging akma ay hindi katumbas ng kabuuang bilang ng supling nito. Bagkus, ang pagiging akma ay tinutukoy ng proporsiyon ng mga kalaunang henerasyon na nagdadala ng mga [[gene]] ng organismo.<ref name=Haldane>{{cite journal |author = Haldane J |title = The theory of natural selection today |journal = Nature |volume = 183 |issue = 4663 |pages = 710–3 |year = 1959 |pmid = 13644170 |doi = 10.1038/183710a0 |ref = harv |bibcode = 1959Natur.183..710H }}</ref> Halimbawa, kung ang organismo ay mahusay na makapagpapatuloy ngunit ang supling nito ay labis na maliit at mahina upang makapagpatuloy, ang organismong ito ay makagagawa ng kaunting kontribusyon sa mga hinaharap na henerasyon ay mayroong isang mababang pagiging akma.<ref name=Orr/> Kung ang allele ay nagpapataas ng pagiging akma nang higit sa ibang mga allele ng gene na ito, sa bawat henerasyon, ang allele na ito ay magiging mas karaniwan sa loob ng populasyon. Ang mga katangiang ito ay sinasabing "pinili para". Kapag ang mas mababang pagiging hindi akma ay sinanhi ng pagkakaroon ng kaunting mapapakinabangan o nakapipinsala na nagreresulta sa allele na ito na maging bihira, ito ay sinasabing "pinili laban".<ref name="Lande">{{cite journal |author = Lande R, Arnold SJ |year = 1983 |title = The measurement of selection on correlated characters |journal = Evolution |volume = 37 |pages = 1210–26 |doi = 10.2307/2408842 |issue = 6 |ref = harv |jstor = 2408842 }}</ref> Ang pagiging akma ng isang allele ay hindi isang nakatakdang katangian. Kapag ang kapaligiran ay nagbabago, ang mga nakaraang neutral o nakapipinsalang mga katangian ay maaaring maging mapapakinabangan at ang nakaraang mga mapapakinabangang mga katangian ay maaaring maging mapanganib.<ref name="Futuyma" /> Gayunpaman, kahit pa ang direksiyon ng pagpili ay bumaliktad sa paraang ito, ang mga katangiang nawala sa nakaraan ay maaaring hindi na muling mag-ebolb sa isang katulad na anyo([[batas ni Dollo]]).<ref>{{cite journal |doi = 10.1111/j.1558-5646.2008.00505.x |pmid = 18764918 |volume = 62 |issue = 11 |pages = 2727–2741 |last = Goldberg |first = Emma E |title = On phylogenetic tests of irreversible evolution |journal = Evolution |year = 2008 |last2 = Igić |first2 = B |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |doi = 10.1016/j.tree.2008.06.013 |pmid = 18814933 |volume = 23 |issue = 11 |pages = 602–609 |last = Collin |first = Rachel |title = Reversing opinions on Dollo's Law |journal = Trends in Ecology & Evolution |year = 2008 |last2 = Miglietta |first2 = MP |ref = harv }}</ref> [[File:Selection Types Chart.png|thumb|left|Isang chart na nagpapakita ng tatlong mga uri ng seleksiyon o pagpili. 1. [[Disruptibong seleksiyon]] 2. [[Nagpapatatag na seleksiyon]] 3. [[Direksiyonal na seleksiyon]]]] Ang natural na seleksiyon sa loob ng isang populasyon para sa isang katangian na maaring iba iba sa ibayo ng isang saklaw ng mga halaga gaya ng taas ay mauuri sa tatlong mga magkakaibang uri. Ang una ang [[direksiyonal na seleksiyon]] na isang paglipat sa halagang aberahe ng isang katangian sa paglipas ng panahon, halimbawa, ang mga organismo na unti unting nagiging mas matangkad.<ref>{{cite journal |author = Hoekstra H, Hoekstra J, Berrigan D, Vignieri S, Hoang A, Hill C, Beerli P, Kingsolver J |title = Strength and tempo of directional selection in the wild |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 98 |issue = 16 |pages = 9157–60 |year = 2001 |pmid = 11470913 |pmc = 55389 |doi = 10.1073/pnas.161281098 |ref = harv |bibcode = 2001PNAS...98.9157H }}</ref> Ang ikalawa, ang [[disruptibong seleksiyon]] na pagpili ng mga sukdulang katangiang halaga at kadalasang nagreresulta sa [[distribusyong bimodal|dalawang magkaibang mga halaga]] na maging mas karaniwan na may pagili laban sa halagang aberahe. Ito ay kapag ang mga organismong maliit o matangkad ay may kapakinabangan ngunit hindi ang mga may taas na midyum. Ang huli ang [[nagpapatatag na seleksiyon]] na may pagpili laban sa mga sukdulang halagang katangian sa parehong mga dulo na nagsasanhi ng pagbabawas ng isang [[variance]] sa palibot ng halagang aberahe at kaunting pagkakaiba.<ref name=Hurst>{{cite journal |author = Hurst LD |title = Fundamental concepts in genetics: genetics and the understanding of selection |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 10 |issue = 2 |pages = 83–93 |year = 2009 |pmid = 19119264 |doi = 10.1038/nrg2506 |ref = harv }}</ref> <ref>{{cite journal |author = Felsenstein |title = Excursions along the Interface between Disruptive and Stabilizing Selection |journal = Genetics |volume = 93 |issue = 3 |pages = 773–95 |date = 1 Nobyembre 1979 |pmid = 17248980 |pmc = 1214112 |ref = harv }}</ref> Ito ay halimbawang magsasanhi sa mga organismo na unti unting maging lahat na may parehong taas. Ang isang espesyal na kaso ng natural na seleksiyon ang [[seksuwal na seleksiyon]] na pagpili para sa anumang katangiang nagpapataas ng tagumpay sa pakikipagtalik sa pamamagitan ng pagpapataas ng pagiging kaakit-akit ng isang organismo sa mga potensiyal na mga makakatalik nito.<ref>{{cite journal |author = Andersson M, Simmons L |title = Sexual selection and mate choice |journal = Trends Ecol. Evol. (Amst.) |volume = 21 |issue = 6 |pages = 296–302 |year = 2006 |pmid = 16769428 |doi = 10.1016/j.tree.2006.03.015 |ref = harv }}</ref> Ang mga katangiang nagebolb sa pamamagitan ng seksuwal na seleksiyon ay partikular na prominente sa mga lalake sa ilang mga species ng hayop sa kabila ng mga katangiang gaya ng mga mahirap na mga antler, mga pagtawag ng pagtatalik o mga maningning na mga kulay na nakakaakit ng mga maninila na nagpapaliit ng pagpapatuloy ng mga indbidwal na lalake.<ref>{{cite journal |author = Kokko H, Brooks R, McNamara J, Houston A |title = The sexual selection continuum |pmc = 1691039 |journal = Proc. Biol. Sci. |volume = 269 |issue = 1498 |pages = 1331–40 |year = 2002 |pmid = 12079655 |doi = 10.1098/rspb.2002.2020 |ref = harv }}</ref> Ang hindi kapakinabangang ito sa pagpapatuloy ay nababalanse ng mga tagumpay sa pagpaparami ng mga lalake na nagpapakita ng [[prinsipyong kapansanan|mahirap na dayain]] na mga napapiling seksuwal na katangian.<ref>{{cite journal |author = Hunt J, Brooks R, Jennions M, Smith M, Bentsen C, Bussière L |title = High-quality male field crickets invest heavily in sexual display but die young |journal = Nature |volume = 432 |issue = 7020 |pages = 1024–7 |year = 2004 |pmid = 15616562 |doi = 10.1038/nature03084 |ref = harv |bibcode = 2004Natur.432.1024H }}</ref> Ang henetikong bariasyon sa loob ng isang populasyon ng mga organismo ay maaaring magdulot sa ilang mga indibidwal na makapagpatuloy o mas matagumpay na makapagparami kesa sa iba. Ang natural seleksiyon ay kumikilos sa mga [[phenotype]] o mga mapagmamasdang mga katangian ng isang organismo ngunit ang henetiko o namamanang basehan ng anumang phenotype na nagbibigay ng kalamangang reproduktibo ay mas magiging karaniwan sa isang populasyon. Sa paglipas ng panahon, ang prosesong ito ay magreresulta ng pagiging angkop sa kapaligiran na gumagawa sa mga populasyong ito na espesyal para sa mga partikular na kapaligirang ekolohikal at kalaunan ay maaaring magresulta ng paglitaw ng mga bagong espesye. Sa ibang salita, ang natural na seleksiyon ay isang mahalagang proseso(ngunit hindi lamang ang proseso) kung saan ang ebolusyon ay nangyayari sa loob ng isang populasyon ng mga organismo. Bilang kabaligtaran, ang [[artipisyal na seleksiyon]] ang prosesong isinasagawa ng tao upang ipagpatuloy ang mga kanais nais na katangian ng isang organismo samantalang ang [[natural na seleksiyon]] ay isinasagawa ng kalikasan sa paglipas ng mahabang panahon. Ang natural na seleksiyon ay maaaring umasal sa iba't ibang mga lebel ng organisasyon gaya ng mga [[gene]], [[selula]], mga indibidwal na organismo at espesye.<ref name="Okasha07">{{cite book |last1 = Okasha |first1 = S. |year = 2007 |title = Evolution and the Levels of Selection |publisher = Oxford University Press |isbn = 0-19-926797-9 }}</ref><ref name=Gould>{{cite journal |author = Gould SJ |title = Gulliver's further travels: the necessity and difficulty of a hierarchical theory of selection |journal = Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume = 353 |issue = 1366 |pages = 307–14 |year = 1998 |pmid = 9533127 |pmc = 1692213 |doi = 10.1098/rstb.1998.0211 |ref = harv }}</ref><ref name=Mayr1997>{{cite journal |author = Mayr E |title = The objects of selection |doi = 10.1073/pnas.94.6.2091 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 94 |issue = 6 |pages = 2091–4 |year = 1997 |pmid = 9122151 |pmc = 33654 |ref = harv |bibcode = 1997PNAS...94.2091M }}</ref> Ang seleksiyon ay maaaring umasal sa maraming mga lebel ng sabay sabay.<ref>{{cite journal |author = Maynard Smith J |title = The units of selection |journal = Novartis Found. Symp. |volume = 213 |pages = 203–11; discussion 211–7 |year = 1998 |pmid = 9653725 |ref = harv }}</ref> Ang isang halimbawa ng seleksiyon na nangyayari sa ilalim ng lebel ng indibidwal ang mga gene na tinatawag na mga [[transposon]] na maaaring mag-replika at kumalat sa buong [[genome]].<ref>{{cite journal |author = Hickey DA |title = Evolutionary dynamics of transposable elements in prokaryotes and eukaryotes |journal = Genetica |volume = 86 |issue = 1–3 |pages = 269–74 |year = 1992 |pmid = 1334911 |doi = 10.1007/BF00133725 |ref = harv }}</ref> === Genetic drift === Ang [[genetic drift]] ang pagbabago sa prekwensiya ng anyo ng isang [[gene]] ([[allele]]) sa isang populasyon na sanhi ng random(nangyayari na lamang) na mga pagsasampol. Ang mga allele sa supling ang mga sampol ng mga magulang at ang tsansa o kapalaran ay may papel sa pagtukoy kung ang isang inidibidwal ay makakapagpatuloy o makakagpaparami. Ang prekwensiya ng allele ng populasyon ang praksiyon ng mga kopya ng gene na nagsasalo ng partikular na anyo. Ang genetic drift ay maaaring magsanhi ng kumpletong paglaho ng mga variant ng gene at sa gayon ay magbabawas ng bariasyong henetiko. Halimbawa, sa isang henerasyon, ang dalawang kayumangging [[beetle]] ay nagkataong nagkaroon ng apat na supling na nabuhay upang magparami. Ang ilang mga berdeng beetle ay namatay nang ang mga ito ay maapakan ng isang tao at hindi nagkaroon ng supling. Ang susunod na henerasyon ay mag-aangkin ng mas marami ng kayumangging beetle kesa sa nakaraang henerasyon ngunit ito ay nangyari dahil sa kapalaran. Ang mga pagbabagong ito sa bawat henerasyon ay tinatawag na genetic drift. Kung ang mga selektibong pwersa ay hindi umiiral o mahina, ang prekwensiya ng allele ay tumatakbo ng pataas o pababa ng random. Ang paglipat na ito ay humihinto kung ang isang allele ay kalauang naging pirme na maaaring resulta ng paglaho sa populasyon o kabuuang pagpapalit ng mga ibang allele. Sa gayon, ang henetikong pagtakbo ay maaaring magtanggal ng ilang mga allele mula sa populasyon sanhi ng kapalaran lamang. Kahit sa kawalan ng mga selektibong pwersa, ang henetikong pagtakbo ay maaaring magsanhi ng dalawang magkahiwalay na mga populasyon na nagmula sa parehong strakturang henetiko upang tumakbo ng magkahiwalay sa dalawang magkaibang populasyon na may magkaibang hanay ng mga allele. === Henetikong pagsakay === Ang rekombinasyon ng gene ay pumapayag sa mga allele sa parehong hibla ng [[DNA]] na humiwalay. Gayunpaman, ang bilis ng rekombinasyon ay mababa o mga dalawang pangyayari kada [[kromosoma]] sa bawat henerasyon. Ang nagiging resulta ay ang mga gene na magkalapit sa kromosoma ay maaaring hindi palaging malilipat ng magkalayo sa bawat isa at ang mga gene na magkakalapit ay maaring mamana ng sabay na isang penomenon na tinatawag na linkage. Ang pagtungong ito ay masusukat sa pamamagitan ng paghahanap kung gaanon ang dalawang allele ay sabay na nangyayari kumpara sa mga ekspektasyon na tinatawag na linkage disequilibrium nito. Ito ay maaaring mahalaga kung ang isang allele sa isang partikular na haplotype ay malakas na mapakikinabangan. Ang natural na seleksiyon ay maaaring magpatakbo ng pinipiling paglilinis na magsasanhi rin sa ibang mga allele sa haplotype na maging mas karaniwan sa populasyon. Ang epektong ito tinatawag na genetic hitchhiking o genetic draft. Ang genetic draft na sanhi ng katotohanang ang ilang mga neutral na gene ay magkakaugnay na henetiko sa iba na nasa ilalim ng pagpipili ay maaaring sa isang bahagi mabihag ng angkop na epektibong sukat ng populasyon. == Mga kinalalabasan == Ang ebolusyon ay nakakaimpluwensiya sa bawat aspeto ng anyo at pag-aasal ng mga organismo. Ang pinakakilala ang spesipikong [[pag-aangkop]] na pang-pag-aasal at mga pisikal na na resulta ng [[natural na seleksiyon]]. Ang mga pag-aangkop na ito ay nagpapataas ng pagiging angkop sa pamamagitan ng pagtulong ng mga gawain gaya ng paghahanap ng pagkain, pag-iwas sa mga maninila o sa pag-akit ng mga makakatalik. Ang mga organismo ay maaari ring tumugon sa seleksiyon sa pamamagitan ng [[pakikipagtulungan (ebolusyon)|pakikipagtulungan]] sa bawat isa na karaniwan ay sa pamamagitan ng pagtulong sa mga kamag-anak nito o sa pakikilahok sa parehong mapakikinabangang [[symbiosis]]. Sa mas matagal, ang ebolusyon ay lumilikha ng bagong espesye sa pamamagitan ng paghahati ng mga populasyon ng ninuno ng organismo sa mga bagong pangkat na hindi maaari o hindi makakapagtalik. Ang mga kinalalabasan ng ebolusyong ito ay minsang hinahati sa [[makroebolusyon]] na ebolusyong nangyayari sa o sa itaas ng lebel ng species gaya ng [[ekstinksiyon]] at [[espesiasyon]] at ang [[mikroebolusyon]] na tumutukoy sa mas maliliit na mga pagbabagong ebolusyon sa loob ng isang species o populasyon.<ref name=ScottEC>{{cite journal |author = Scott EC, Matzke NJ |title = Biological design in science classrooms |volume = 104 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |issue = suppl_1 |pages = 8669–76 |year = 2007 |pmid = 17494747 |pmc = 1876445 |doi = 10.1073/pnas.0701505104 |ref = harv |bibcode = 2007PNAS..104.8669S }}</ref> Sa pangkalahatan, ang makroebolusyon ay itinuturing na kinalalabasan ng mahahabang panahon ng mikroebolusyon.<ref>{{cite journal |author = Hendry AP, Kinnison MT |title = An introduction to microevolution: rate, pattern, process |journal = Genetica |volume = 112–113 |pages = 1–8 |year = 2001 |pmid = 11838760 |doi = 10.1023/A:1013368628607 |ref = harv }}</ref> Kaya ang distinksiyon sa pagitan ng mikroebolusyon at makroebolusyon ay isang pundamental. Ang pagkakaiba ay simpleng ang panahong nasasangkot.<ref>{{cite journal |author = Leroi AM |title = The scale independence of evolution |journal = Evol. Dev. |volume = 2 |issue = 2 |pages = 67–77 |year = 2000 |pmid = 11258392 |doi = 10.1046/j.1525-142x.2000.00044.x |ref = harv }}</ref> Gayunpaman, sa makroebolusyon, ang mga katangian ng buong espesye ay maaaring mahalaga. Halimbawa, ang isang malaking halaga ng bariasyon sa mga indibidwal ay pumapayag sa espesye na mabilis na makaangkop sa mga bagong habitat na nagpapabawas sa tsansa na maging ekstinto ito samantalang ang isang malawakang saklaw na heograpiko ay nagpapataas ng tsansa ng [[espesiasyon]] na gumagawang malamang na ang bahagi ng populasyon ay nagiging hiwalay. Sa kahulugang ito, ang [[makroebolusyon]] at [[mikroebolusyon]] ay maaaring kasangkutan ng seleksiyon sa iba't ibang mga lebel na ang mikroebolusyon ay umaasal sa mga gene at organismo laban sa mga prosesong makroebolusyonaryo gaya ng [[seleksiyon ng espesye]] na umaasal sa buong espesye at umaapekto sa mga rate nito ng [[espesiasyon]] at [[ekstinsiyon]]. {{sfn|Gould|2002|pp=657–658}}<ref>{{cite journal |author = Gould SJ |title = Tempo and mode in the macroevolutionary reconstruction of Darwinism |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 91 |issue = 15 |pages = 6764–71 |year = 1994 |pmid = 8041695 |pmc = 44281 |doi = 10.1073/pnas.91.15.6764 |ref = harv |bibcode = 1994PNAS...91.6764G }}</ref><ref name=Jablonski2000>{{cite journal |author = Jablonski, D. |year = 2000 |title = Micro- and macroevolution: scale and hierarchy in evolutionary biology and paleobiology |journal = Paleobiology |volume = 26 |issue = sp4 |pages = 15–52 |doi = 10.1666/0094-8373(2000)26[15:MAMSAH]2.0.CO;2 |ref = harv }}</ref> Ang isang karaniwang maling paniniwala ay ang ebolusyon ay may mga layunin o mga pangmatagalang plano. Gayunpaman, sa katotohanan, ang ebolusyon ay walang pangmatagalang layunin at hindi nangangailangang lumikha ng mas malaking kompleksidad.<ref name=sciam>Michael J. Dougherty. [http://www.sciam.com/article.cfm?id=is-the-human-race-evolvin Is the human race evolving or devolving?] ''[[Scientific American]]'' 20 Hulyo 1998.</ref><ref>[[TalkOrigins Archive]] response to [[Creationist]] claims&nbsp;– [http://www.talkorigins.org/indexcc/CB/CB932.html Claim CB932: Evolution of degenerate forms]</ref> Bagaman ang mga [[ebolusyon ng pagiging komplikado|komplikadong espesye]] ay nag-ebolb, ang mga ito ay pangalawang epekto ng kabuuang bilang ng mga organismo na dumadami at ang mga simpleng anyo ng buhay ay karaniwan pa rin sa biospero.<ref name=Carroll>{{cite journal |author = Carroll SB |title = Chance and necessity: the evolution of morphological complexity and diversity |journal = Nature |volume = 409 |issue = 6823 |pages = 1102–9 |year = 2001 |pmid = 11234024 |doi = 10.1038/35059227 |ref = harv }}</ref> Halimbawa, ang labis na karamihan ng mga espesye ay mikroskopikong [[prokaryote]] na bumubuo ng mga kalahatan ng [[biomasa]] ng daigdig kabilang ng maliliit na sukat ng mga ito<ref>{{cite journal |author = Whitman W, Coleman D, Wiebe W |title = Prokaryotes: the unseen majority |doi = 10.1073/pnas.95.12.6578 |journal = Proc Natl Acad Sci U S A |volume = 95 |issue = 12 |pages = 6578–83 |year = 1998 |pmid = 9618454 |pmc = 33863 |ref = harv |bibcode = 1998PNAS...95.6578W }}</ref> at bumubuo sa malawak na karamihan ng mga biodibersidad sa daigdig.<ref name=Schloss>{{cite journal |author = Schloss P, Handelsman J |title = Status of the microbial census |journal = Microbiol Mol Biol Rev |volume = 68 |issue = 4 |pages = 686–91 |year = 2004 |pmid = 15590780 |pmc = 539005 |doi = 10.1128/MMBR.68.4.686-691.2004 |ref = harv }}</ref> Kaya ang mga simpleng organismo ang nananaig na anyo ng buhay sa daigdig sa buong kasaysayan nito at patuloy na nagiging pangunahing anyo ng buhay hanggang sa kasalukuyan at ang komplikadong buhay ay lumilitaw lamang dahil ito ay [[may kinikilingang sampol|mas mapapansin]].<ref>{{cite journal |author = Nealson K |title = Post-Viking microbiology: new approaches, new data, new insights |journal = Orig Life Evol Biosph |volume = 29 |issue = 1 |pages = 73–93 |year = 1999 |pmid = 11536899 |doi = 10.1023/A:1006515817767 |ref = harv }}</ref> Ang katunayan, ang ebolusyon ng mga mikroorganismo ay partikular na mahalaga sa modernong pagsasaliksik na ebolusyonaryo dahil ang mabilis na pagdami ng mga ito ay pumapayag sa pag-aaral ng [[ebolusyong eksperimental]] at ang obserbasyon ng ebolusyon at pag-aangkop sa nangyayring panahon.<ref name=Buckling>{{cite journal |author = Buckling A, Craig Maclean R, Brockhurst MA, Colegrave N |title = The Beagle in a bottle |journal = Nature |volume = 457 |issue = 7231 |pages = 824–9 |year = 2009 |pmid = 19212400 |doi = 10.1038/nature07892 |ref = harv |bibcode = 2009Natur.457..824B }}</ref><ref>{{cite journal |author = Elena SF, Lenski RE |title = Evolution experiments with microorganisms: the dynamics and genetic bases of adaptation |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 4 |issue = 6 |pages = 457–69 |year = 2003 |pmid = 12776215 |doi = 10.1038/nrg1088 |ref = harv }}</ref> === Pag-aangkop === Ang pag-aangkop ang proseso na gumagawa sa mga organismo mas angkop sa [[habitat]] ng mga ito.<ref>Mayr, Ernst 1982. ''The growth of biological thought''. Harvard. p483: "Adaptation... could no longer be considered a static condition, a product of a creative past and became instead a continuing dynamic process."</ref><ref>The ''Oxford Dictionary of Science'' defines ''adaptation'' as "Any change in the structure or functioning of an organism that makes it better suited to its environment".</ref> Gayundin, ang terminong pag-aangkop ay maaari ring tumukoy sa katangian na mahalaga sa pagpapatuloy ng isang organismo. Halimbawa nito ang pag-aangkop ng mga ngipin ng [[kabayo]] sa pagdurog ng mga damo. Sa paggamit ng terminong pag-aangkop para sa prosesong ebolusyonaryo at pag-aangkop na katangian para sa produkto(ang bahaging pang-katawan o tungkulin), ang dalawang mga kahulugan ay maitatangi. Ang mga pag-aangkop ay nalilikha ng [[natural na seleksiyon]].<ref>{{cite journal |author = Orr H |title = The genetic theory of adaptation: a brief history |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 6 |issue = 2 |pages = 119–27 |year = 2005 |pmid = 15716908 |doi = 10.1038/nrg1523 |ref = harv }}</ref> Ang mga sumusunod na kahulugan ay mula kay [[Theodosius Dobzhansky]]. # Ang pag-aangkop ang prosesong ebolusyonaryo kung saan ang organismo ay nagiging mas may kakayahan na mamuhay sa habitat o kapaligiran nito.<ref>{{cite book |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |last2 = Hecht |first2 = MK |last3 = Steere |first3 = WC |year = 1968 |chapter = On some fundamental concepts of evolutionary biology |title = Evolutionary biology volume 2 |pages = 1–34 |publisher = Appleton-Century-Crofts |location = New York |edition = 1st }}</ref> # Ang pagiging umangkop ang katayuan ng naging angkop kung saan ang isang organismo ay patuloy na nabubuhay at nakakapagparami sa isang ibinigay na hanay ng mga habitat o kapaligiran.<ref>{{cite book |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |year = 1970 |title = Genetics of the evolutionary process |publisher = Columbia |location = N.Y. |pages = 4–6, 79–82, 84–87 |isbn = 0-231-02837-7 }}</ref> # Ang umaangkop na katangian ay isang aspeto ng pattern na pang-pag-unlad ng organismo na pumapayag o nagpapalakas sa probabilidad ng organismong ito na makapagpatuloy at makapagparami.<ref>{{cite journal |doi = 10.2307/2406099 |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |year = 1956 |title = Genetics of natural populations XXV. Genetic changes in populations of ''Drosophila pseudoobscura'' and ''Drosphila persimilis'' in some locations in California |journal = Evolution |volume = 10 |issue = 1 |pages = 82–92 |jstor = 2406099 }}</ref> Ang pag-aangkop ay maaaring magsanhi ng pakinabang sa isang bagong katangian o pagkawala ng katangian ng ninuno nito. Ang halimbawa na napapakita ng parehong mga uri ng pagbabago ang pag-aangkop ng [[bakterya]] sa seleksiyon ng [[antibiotiko]] kung saan ang mga pagbabagong henetiko ay nagsasanhi ng [[resistansiya sa antibiotiko]] sa parehong pagbabago ng pinupuntiryang gamot o sa pagpapataas ng gawain ng mga tagadala na nag-aalis ng gamot sa selula.<ref>{{cite journal |author = Nakajima A, Sugimoto Y, Yoneyama H, Nakae T |title = High-level fluoroquinolone resistance in Pseudomonas aeruginosa due to interplay of the MexAB-OprM efflux pump and the DNA gyrase mutation |journal = Microbiol. Immunol. |volume = 46 |issue = 6 |pages = 391–5 |year = 2002 |pmid = 12153116 |ref = harv }}</ref> Ang ibang mga halimbawa ang bakteryang ''[[Escherichia coli]]'' na nag-ebolb ng kakayahang gumamit ng [[asidong sitriko]] bilang nutriento sa pangmatagalang eksperimento sa laboratoryo,<ref>{{cite journal |author = Blount ZD, Borland CZ, Lenski RE |title = Inaugural Article: Historical contingency and the evolution of a key innovation in an experimental population of Escherichia coli |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 105 |issue = 23 |pages = 7899–906 |year = 2008 |pmid = 18524956 |doi = 10.1073/pnas.0803151105 |pmc = 2430337 |ref = harv |bibcode = 2008PNAS..105.7899B }}</ref> ang ''[[Flavobacterium]]'' na nag-ebolb ng [[ensima]] na pumapayag sa bakteryang ito na makakapagdigest ng ilang mga byproduct ng manupakturang [[nylon 6]],<ref>{{cite journal |author = Okada H, Negoro S, Kimura H, Nakamura S |title = Evolutionary adaptation of plasmid-encoded enzymes for degrading nylon oligomers |journal = Nature |volume = 306 |issue = 5939 |pages = 203–6 |year = 1983 |pmid = 6646204 |doi = 10.1038/306203a0 |ref = harv |bibcode = 1983Natur.306..203O }}</ref><ref>{{cite journal |author = Ohno S |title = Birth of a unique enzyme from an alternative reading frame of the preexisted, internally repetitious coding sequence |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 81 |issue = 8 |pages = 2421–5 |year = 1984 |pmid = 6585807 |pmc = 345072 |doi = 10.1073/pnas.81.8.2421 |ref = harv |bibcode = 1984PNAS...81.2421O }}</ref> at ang bakterya sa lupa na ''[[Sphingobium]]'' na nag-ebolb ng isan gbuong bagong [[landas na metaboliko]] na sumisira sa sintetikong [[pestisidyo]]ng [[pentachlorophenol]].<ref>{{cite journal |author = Copley SD |title = Evolution of a metabolic pathway for degradation of a toxic xenobiotic: the patchwork approach |journal = Trends Biochem. Sci. |volume = 25 |issue = 6 |pages = 261–5 |year = 2000 |pmid = 10838562 |doi = 10.1016/S0968-0004(00)01562-0 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |author = Crawford RL, Jung CM, Strap JL |title = The recent evolution of pentachlorophenol (PCP)-4-monooxygenase (PcpB) and associated pathways for bacterial degradation of PCP |journal = Biodegradation |volume = 18 |issue = 5 |pages = 525–39 |year = 2007 |pmid = 17123025 |doi = 10.1007/s10532-006-9090-6 |ref = harv }}</ref> [[Talaksan:Whale skeleton.png|350px|thumb|Ang isang kalansay ng [[balyenang baleen]], ang ''a'' at ''b'' ang mga butong flipper na umangkop mula sa harapang mga buto ng hita samantalang ang ''c'' ay nagpapakita ng mga [[bestihiyal]] na buto ng likurang hita na nagpapakita ng pag-aangkop mula sa lupain tungo sa dagat.<ref name="transformation445">{{cite journal |author = Bejder L, Hall BK |title = Limbs in whales and limblessness in other vertebrates: mechanisms of evolutionary and developmental transformation and loss |journal = Evol. Dev. |volume = 4 |issue = 6 |pages = 445–58 |year = 2002 |pmid = 12492145 |doi = 10.1046/j.1525-142X.2002.02033.x |ref = harv }}</ref>]] Ang pag-aangkop ay nangyayri sa pamamagitan ng unti unting pagbabago ng mga umiiral na istruktura. Dahil dito, ang mga istruktura na may parehong panloob na organisasyon ay maaaring may iba't ibang mga tungkulin sa mga nauugnay na organismo. Ito ang resulta ng isang istrukturang pang-ninuno na inangkop sa tungkulin sa iba't ibang mga paraan. Halimbawa, ang mga buto sa loob ng pakpak ng mga [[paniki]] ay labis na katulad ng mga paa ng [[daga]] at mga kamay ng mga [[primado]] sanhi ng pinagmulan ng lahat ng istrukturang ito mula sa isang karaniwang ninunong [[mamalya]].<ref>{{cite journal |doi = 10.1554/05-233.1 |pmid = 16526515 |volume = 59 |issue = 12 |pages = 2691–704 |last = Young |first = Nathan M. |title = Serial homology and the evolution of mammalian limb covariation structure |journal = Evolution |accessdate = 24 Setyembre 2009 |year = 2005 |url = http://www.bioone.org/doi/abs/10.1554/05-233.1 |last2 = Hallgrímsson |first2 = B |ref = harv }}</ref> Gayunpaman, dahil ang lahat ng mga buhay na organismo ay magkakaugnay sa isang paraan,<ref name=Penny1999>{{cite journal |author = Penny D, Poole A |title = The nature of the last universal common ancestor |journal = Curr. Opin. Genet. Dev. |volume = 9 |issue = 6 |pages = 672–77 |year = 1999 |pmid = 10607605 |doi = 10.1016/S0959-437X(99)00020-9 |ref = harv }}</ref> kahit ang mga organo na lumilitaw na may kaunting pagkakatulad sa istuktura gaya ng [[arthropoda]], [[pusit]] at mga mata ng [[bertebrata]] ay maaaring nakasalalay sa isang karaniwang hanay ng mga gene na homolohoso na kumokontrol sa pagtitipon at tungkulin nito. Ito ay tinatawag na [[malalim na homolohiya]].<ref>{{cite journal |doi = 10.1017/S1464793102006097 |pmid = 14558591 |volume = 78 |issue = 3 |pages = 409–433 |last = Hall |first = Brian K |title = Descent with modification: the unity underlying homology and homoplasy as seen through an analysis of development and evolution |journal = Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society |year = 2003 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |doi = 10.1038/nature07891 |pmid = 19212399 |volume = 457 |issue = 7231 |pages = 818–823 |last = Shubin |first = Neil |title = Deep homology and the origins of evolutionary novelty |journal = Nature |year = 2009 |last2 = Tabin |first2 = C |last3 = Carroll |first3 = S |ref = harv |bibcode = 2009Natur.457..818S }}</ref> Sa ebolusyon, ang ilang mga istruktura ay maaaring mawalan ng orihinal na tungkulin nito at maging [[bestihiyalidad|istrukturang bestihiyal]].<ref name=Fong>{{cite journal |author = Fong D, Kane T, Culver D |title = Vestigialization and Loss of Nonfunctional Characters |journal = Ann. Rev. Ecol. Syst. |volume = 26 |issue = 4 |pages = 249–68 |year = 1995 |doi = 10.1146/annurev.es.26.110195.001341 |ref = harv |pmid = }}</ref> Ang gayong mga istruktura ay may kaunti o walang tungkulin sa kasalukuyang espesye ngunit may maliwanag na tungkulin sa ninuno nito o ibang mga kaugnay na espesye. Ang mga halimbawa ay kinabibilangan ng mga [[pseudogene]],<ref>{{cite journal |author = Zhang Z, Gerstein M |title = Large-scale analysis of pseudogenes in the human genome |journal = Curr. Opin. Genet. Dev. |volume = 14 |issue = 4 |pages = 328–35 |year = 2004 |pmid = 15261647 |doi = 10.1016/j.gde.2004.06.003 |ref = harv }}</ref> ang hindi gumaganang mga labi ng mga mata sa naninirahan sa kwebang bulag na isda,<ref>{{cite journal |author = Jeffery WR |title = Adaptive evolution of eye degeneration in the Mexican blind cavefish |doi = 10.1093/jhered/esi028 |journal = J. Hered. |volume = 96 |issue = 3 |pages = 185–96 |year = 2005 |pmid = 15653557 |ref = harv }}</ref> mga pakpak sa mga hindi makalipad na ibon gaya ng [[ostrich]] at [[emu]],<ref>{{cite journal |author = Maxwell EE, Larsson HC |title = Osteology and myology of the wing of the Emu (Dromaius novaehollandiae) and its bearing on the evolution of vestigial structures |journal = J. Morphol. |volume = 268 |issue = 5 |pages = 423–41 |year = 2007 |pmid = 17390336 |doi = 10.1002/jmor.10527 |ref = harv }}</ref> at ang pag-iral ng mga butong balakang sa mga balyena at ahas.<ref name="transformation445" /> Ang mga halimbawa ng [[bestihiyalidad|istrukturang bestihiyal]] sa mga tao ang [[wisdom teeth]],<ref>{{cite journal |author = Silvestri AR, Singh I |title = The unresolved problem of the third molar: would people be better off without it? |url = http://jada.ada.org/cgi/content/full/134/4/450 |journal = Journal of the American Dental Association (1939) |volume = 134 |issue = 4 |pages = 450–5 |year = 2003 |pmid = 12733778 |doi = |ref = harv |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2014-08-23 |archive-url = https://web.archive.org/web/20140823063158/http://jada.ada.org/content/134/4/450.full |url-status = dead }}</ref> ang [[coccyx]],<ref name=Fong/> ang [[vermiform appendix]],<ref name=Fong/> at iba pang mga pang-pag-aasal na mga [[bestihiyalidad|bestihiyal]] gaya ng mga [[goose bump]](pagtayo ng balahibo)<ref>{{cite book |last = Coyne |first = Jerry A. |authorlink = Jerry A. Coyne |title = Why Evolution is True |publisher = Penguin Group |year = 2009 |isbn = 978-0-670-02053-9 |page = 62 }}</ref><ref>Darwin, Charles. (1872) ''[[The Expression of the Emotions in Man and Animals]]'' John Murray, London.</ref> at mga [[primitibong repleks]].<ref>{{cite book |title = Psychology |edition = fifth |author = Peter Gray |year = 2007 |page = 66 |publisher = Worth Publishers |isbn = 0-7167-0617-2 }}</ref><ref>{{cite book |title = Why Evolution Is True |last = Coyne |first = Jerry A. |year = 2009 |pages = 85–86 |publisher = Penguin Group |isbn = 978-0-670-02053-9 }}</ref><ref>{{cite book |title = Archetype: A Natural History of the Self |author = Anthony Stevens |year = 1982 |page = 87 |publisher = Routledge & Kegan Paul |isbn = 0-7100-0980-1 }}</ref> Gayunpaman, ang maraming mga katangian na lumilitaw sa mga simpleng pag-aangkop ay katunayang mga [[eksaptasyon]] na mga istrakturang orihinal na inangkop para sa isang tungkulin ngunit sabay na naging magagamit para sa ibang tungkulin sa proseso. {{sfn|Gould|2002|pp=1235–1236}} Ang isang halimbawa ang butiking Aprikano na ''[[Holaspis guentheri]]'' na nagpaunlad ng labis na patag ng ulo para sa pagtatago sa mga siwang gaya ng makikita sa pagtingin sa mga malalapit na kamag-anak nito. Gayunpaman, sa espesyeng ito, ang ulo ay naging labis na patag na nakatutulong dito sa paglipat mula sa puno sa puno na isang eksaptasyon. {{sfn|Gould|2002|pp=1235–1236}} Sa loob ng mga [[selula]], ang [[makinang molekular]] gaya ng bakteryal na [[flagella]]<ref>{{cite journal |doi = 10.1038/nrmicro1493 |pmid = 16953248 |volume = 4 |issue = 10 |pages = 784–790 |last = Pallen |first = Mark J. |title = From The Origin of Species to the origin of bacterial flagella |journal = Nat Rev Micro |accessdate = 18 Setyembre 2009 |date = 2006-10 |url = http://home.planet.nl/~gkorthof/pdf/Pallen_Matzke.pdf |last2 = Matzke |first2 = NJ |ref = harv }}</ref> at [[translocase ng panloob na membrano|makineryang nagsasaayos ng protina]] <ref>{{cite journal |doi = 10.1073/pnas.0908264106 |pmid = 19717453 |volume = 106 |issue = 37 |pages = 15791–15795 |last = Clements |first = Abigail |title = The reducible complexity of a mitochondrial molecular machine |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences |year = 2009 |last2 = Bursac |first2 = D |last3 = Gatsos |first3 = X |last4 = Perry |first4 = AJ |last5 = Civciristov |first5 = S |last6 = Celik |first6 = N |last7 = Likic |first7 = VA |last8 = Poggio |first8 = S |last9 = Jacobs-Wagner |first9 = C |pmc = 2747197 |ref = harv |bibcode = 2009PNAS..10615791C }}</ref> ay nag-ebolb sa pagkalap ng mga ensaym mula sa [[glycolosis]] at [[metabolismong xenobiotic]] upang magsilbing mga protinang istruktura na tinatawag na mga [[crystallin]] sa loob ng mga lente ng mga mata ng organismo.<ref>{{cite journal |author = Piatigorsky J, Kantorow M, Gopal-Srivastava R, Tomarev SI |title = Recruitment of enzymes and stress proteins as lens crystallins |journal = EXS |volume = 71 |pages = 241–50 |year = 1994 |pmid = 8032155 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |author = Wistow G |title = Lens crystallins: gene recruitment and evolutionary dynamism |journal = Trends Biochem. Sci. |volume = 18 |issue = 8 |pages = 301–6 |year = 1993 |pmid = 8236445 |doi = 10.1016/0968-0004(93)90041-K |ref = harv }}</ref> Ang isang mahalagang halimbawa ng [[ekolohiya]] ay ng [[kompetetibong eksklusyon]] na walang mga dalawang espesye na maaaring sumakop sa parehong niche sa parehong kapaligiran sa loob ng mahabang panahon.<ref>{{cite journal |author = Hardin G |authorlink = Garrett Hardin |title = The competitive exclusion principle |journal = Science |volume = 131 |issue = 3409 |pages = 1292–7 |year = 1960 |pmid = 14399717 |doi = 10.1126/science.131.3409.1292 |ref = harv |bibcode = 1960Sci...131.1292H }}</ref> Dahil dito, ang natural na seleksiyon ay magagawing pumilit sa espesye na umangkop sa ibang mga niche na ekolohikal. Ito ay maaaring mangahulugan na halimbawa, ang dalawang espesye ng isdang [[cichlid]] ay umangkop na mamuhay sa magkaibang habitat na magpapaliit ng kompetisyon para sa pagkain sa pagitan ng mga ito.<ref>{{cite journal |author = Kocher TD |title = Adaptive evolution and explosive speciation: the cichlid fish model |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 5 |issue = 4 |pages = 288–98 |year = 2004 |pmid = 15131652 |doi = 10.1038/nrg1316 |url = http://hcgs.unh.edu/staff/kocher/pdfs/Kocher2004.pdf |ref = harv |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2011-07-20 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110720092925/http://hcgs.unh.edu/staff/kocher/pdfs/Kocher2004.pdf |url-status = dead }}</ref> === Kapwa ebolusyon === [[Talaksan:Thamnophis sirtalis sirtalis Wooster.jpg|thumb|Ang [[Common Garter Snake]] (''Thamnophis sirtalis sirtalis'') na nag-ebolb ng resistansiya o pagiging hindi tinatalaban sa [[tetrodoxin]] sa sinisilang ampibyan nito.]] Ang mga interaksiyon sa pagitan ng mga organismo ay maaaring lumikha ng tunggalian at pakikipagtulungan. Kapag ang interaksiyon ay sa pagitan ng mga pares ng espesye, gaya ng isang [[patoheno]] at isang [[hosto (biolohiya)|hosto]], o isang isang [[maninila]](predator) at [[sinisila]](prey), ang mga espesyeng ito ay maaaring magpaunlad ng mga hanay ng mga pag-aangkop. Dito, ang ebolusyon ng isang espesye ay nagsasanhi ng mga pag-aangkop sa unang espesye. Ang siklong ito ng seleksiyon at tugon ay tinatawag na [[kapwa-ebolusyon]].<ref>{{cite journal |author = Wade MJ |title = The co-evolutionary genetics of ecological communities |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 8 |issue = 3 |pages = 185–95 |year = 2007 |pmid = 17279094 |doi = 10.1038/nrg2031 |ref = harv }}</ref> Ang isang halimbawa ang produksiyon ng [[tetradoxin]] sa [[may magaspang na balat na newt]] at ang ebolusyon ng resistansiya sa maninila nito na [[Common Garter Snake|common garter snake]]. Sa pares na maninila-sinisilang ito, ang [[ebolusyonasyonaryong takbuhan sa armas]] ay lumikha ng mga matataas na lebel ng lason sa newt at tumutugong matataas na mga lebel ng resistansiya sa lason sa ahas.<ref>{{cite journal |author = Geffeney S, Brodie ED, Ruben PC, Brodie ED |title = Mechanisms of adaptation in a predator-prey arms race: TTX-resistant sodium channels |journal = Science |volume = 297 |issue = 5585 |pages = 1336–9 |year = 2002 |pmid = 12193784 |doi = 10.1126/science.1074310 |ref = harv |bibcode = 2002Sci...297.1336G }}<br />*{{cite journal |author = Brodie ED, Ridenhour BJ, Brodie ED |title = The evolutionary response of predators to dangerous prey: hotspots and coldspots in the geographic mosaic of coevolution between garter snakes and newts |journal = Evolution |volume = 56 |issue = 10 |pages = 2067–82 |year = 2002 |pmid = 12449493 |ref = harv }}<br />*{{cite news |url = http://www.nytimes.com/2009/12/22/science/22creature.html?hpw |title = Remarkable Creatures&nbsp;– Clues to Toxins in Deadly Delicacies of the Animal Kingdom |publisher = New York Times |author = Sean B. Carroll |date = 21 Disyembre 2009 }}</ref> === Pakikipagtulungan === Hindi lahat ng kapwa nag-ebolb na mga interaksiyon sa pagitan ng espesye ay kinasasangkutan ng alitan.<ref>{{cite journal |author = Sachs J |title = Cooperation within and among species |journal = J. Evol. Biol. |volume = 19 |issue = 5 |pages = 1415–8; discussion 1426–36 |year = 2006 |pmid = 16910971 |doi = 10.1111/j.1420-9101.2006.01152.x |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Nowak M |title = Five rules for the evolution of cooperation |journal = Science |volume = 314 |issue = 5805 |pages = 1560–3 |year = 2006 |pmid = 17158317 |doi = 10.1126/science.1133755 |ref = harv |bibcode = 2006Sci...314.1560N |pmc=3279745}}</ref> Ang maraming mga kaso ng parehong mga interaksiyong mapapakinabangan ay nag-ebolb. Halimbawa, ang sukdulang pakikipatulungan ay umiiral sa pagitan ng mga halaman at ang [[Mycorrhiza|mycorrhizal fungi]] na lumalago sa mga ugat at tumutulong sa halaman sa pagsisipsip ng mga nutriento mula sa lupa.<ref>{{cite journal |author = Paszkowski U |title = Mutualism and parasitism: the yin and yang of plant symbioses |journal = Curr. Opin. Plant Biol. |volume = 9 |issue = 4 |pages = 364–70 |year = 2006 |pmid = 16713732 |doi = 10.1016/j.pbi.2006.05.008 |ref = harv }}</ref> Ito ay isang [[resiprosidad (ebolusyon)|resiprokal]] na relasyon dahil ang mga halaman ay nagbibigay ng fungi na may mga asukal mula sa photosynthesis. Dito, ang fungi ay aktuwal na lumalago sa loob ng mga selula ng halaman na pumapayag sa mga ito na makipagpalitan ng mga nutriento sa mga hosto nito samantalang nagpapadala ng mga [[tranduksiyong signal]] na sumusupil sa [[sistemang immuno]] ng halaman.<ref>{{cite journal |author = Hause B, Fester T |title = Molecular and cell biology of arbuscular mycorrhizal symbiosis |journal = Planta |volume = 221 |issue = 2 |pages = 184–96 |year = 2005 |pmid = 15871030 |doi = 10.1007/s00425-004-1436-x |ref = harv }}</ref> Ang mga koalisyon sa pagitan ng mga organismo ng parehong espesye ay nag-ebolb rin. Ang isang sukdulang kaso ang [[eusosyalidad]] na matatagpuan sa mga insektong nakikisalamuha gaya ng mga [[bubuyog]], mga [[anay]] at mga [[langgam]] kung saan ang mga baog na insekto ay nagpapakain at nagbabantay sa maliit na bilang ng mga organismo sa [[koloniya]] na makapagpaparami. Sa kahit mas maliit na iskala, ang mga [[selulang somatiko]] na bumubuo sa katawan ng hayop ay naglilimita sa reproduksiyon ng mga ito upang mapanitili nito ang isang matatag na organismo na sumusumporta naman sa isang maliit na bilang ng mga [[selulang germ]] upang lumikha ng supling. Dito, ang mga selulang somatiko ay tumutugon sa spesipikong mga signal at hindi angkop na nagpaparami at ang hindi nakontrol na paglago nito ay nagsasanhi ng [[kanser]].<ref name=Bertram>{{cite journal |author = Bertram J |title = The molecular biology of cancer |journal = Mol. Aspects Med. |volume = 21 |issue = 6 |pages = 167–223 |year = 2000 |pmid = 11173079 |doi = 10.1016/S0098-2997(00)00007-8 |ref = harv }}</ref> Ang gayong pagkikipagtulungan sa loob ng espesye ay maaaring nag-ebolb sa pamamagitan ng isang proseso ng [[pagpili ng kamag-anak]] kung saan ang organismo ay tumutulong sa pagpapalaki ng supling ng kamag-anak nito.<ref>{{cite journal |author = Reeve HK, Hölldobler B |title = The emergence of a superorganism through intergroup competition |doi = 10.1073/pnas.0703466104 |journal = Proc Natl Acad Sci U S A. |volume = 104 |issue = 23 |pages = 9736–40 |year = 2007 |pmid = 17517608 |pmc = 1887545 |ref = harv |bibcode = 2007PNAS..104.9736R }}</ref> Ang gawaing ito ay napili dahil kung ang pagtulong sa mga indibidwal ay naglalaman ng mga allele na nagtataguyod ng gawaing pagtulong, malamang na ang kamag-anak nito ay naglalaman rin ng mga allele na ito at kaya ang mga allele na ito ay maipapasa.<ref>{{cite journal |author = Axelrod R, Hamilton W |title = The evolution of cooperation |journal = Science |volume = 211 |issue = 4489 |pages = 1390–6 |year = 2005 |pmid = 7466396 |doi = 10.1126/science.7466396 |ref = harv |bibcode = 1981Sci...211.1390A }}</ref> Ang ibang mga proseso na nagtataguyod ng pakikipagtulungan ay kinabibilangan ng [[seleksiyon ng pangkat]] kung saan ang pakikipagtulungan ay nagbibigay ng mga pakinaban sa isang pangkat ng mga organismo.<ref>{{cite journal |author = Wilson EO, Hölldobler B |title = Eusociality: origin and consequences |doi = 10.1073/pnas.0505858102 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 102 |issue = 38 |pages = 13367–71 |year = 2005 |pmid = 16157878 |pmc = 1224642 |ref = harv |bibcode = 2005PNAS..10213367W }}</ref> === Espesiyasyon === [[Talaksan:Speciation modes edit.svg|left|thumb|350px|Ang apat na mekanismo ng [[espesiasyon]].]] Ang [[espesiasyon]](''speciation'') ang proseso kung saan ang isang ninunong espesye ay [[diberhenteng ebolusyon|nagpapalitaw]] sa dalawa o higit pang mga inapong espesye na iba at natatangi mula sa ninuno nito.<ref name=Gavrilets>{{cite journal |author = Gavrilets S |title = Perspective: models of speciation: what have we learned in 40 years? |journal = Evolution |volume = 57 |issue = 10 |pages = 2197–215 |year = 2003 |pmid = 14628909 |doi = 10.1554/02-727 |ref = harv }}</ref> May maraming mga paraan upang ilarawan ang konsepto ng espesye. Ang pagpipilian ng depinisyon ay nakasalalay sa mga partikularidad ng isinasaalang alang na espesye.<ref name=Queiroz>{{cite journal |author = de Queiroz K |title = Ernst Mayr and the modern concept of species |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 102 |issue = Suppl 1 |pages = 6600–7 |year = 2005 |pmid = 15851674 |pmc = 1131873 |doi = 10.1073/pnas.0502030102 |ref = harv |bibcode = 2005PNAS..102.6600D }}</ref> Halimbawa, ang ilang mga konseptong espesye ay lumalapat ng mas handa tungo sa mga organismong seksuwal na nagpaparami samantalang ang iba ay mahusay na nag-aangkop ng kanilang sarili tungo sa mga organismong [[aseksuwal]]. Sa kabila ng dibersidad ng iba't ibang mga konsepto ng espesye, ang mga iba't ibang konseptong ito ay maaaring ilagay sa isa sa tatlong mga malawak na pakikitungong pilosopikal: pagtatalik, ekolohikal at pilohenetiko.<ref name="Ereshsefsky92">{{cite journal |doi = 10.1086/289701 |last = Ereshefsky |first = M. |title = Eliminative pluralism |journal = Philosophy of Science |volume = 59 |issue = 4 |pages = 671–690 |year = 1992 |jstor = 188136 }}</ref> Ang biological species concept (BSC) ay isang klasikong halimbawa ng pakikitungong pakikipagtalik. Ito ay inilarawan ni Ernst Mayr noong 1942 at nagsasaad na ang "espesye ay mga pangkat na aktuwal o potensiyal na nakikipagtalik na mga natural na populasyon na reproduktibong nahiwalay mula sa ibang mga pangkat".<ref name="Mayr42">{{cite book |author = Mayr, E. |title = Systematics and the Origin of Species |year = 1942 |publisher = Columbia Univ. Press |place = New York |isbn = 978-0-231-05449-2 | page = 120 }}</ref> Sa kabila ng malawakan at pang-matagalang gamit nito, ang BSC tulad ng iba pa ay hindi walang kontrobersiya. Halimbawa dahil ang mga konseptong ito ay hindi mailalapat sa mga [[prokaryote]]<ref>{{cite journal |author = Fraser C, Alm EJ, Polz MF, Spratt BG, Hanage WP |title = The bacterial species challenge: making sense of genetic and ecological diversity |journal = Science |volume = 323 |issue = 5915 |pages = 741–6 |year = 2009 |pmid = 19197054 |doi = 10.1126/science.1159388 |ref = harv |bibcode = 2009Sci...323..741F }}</ref> at ito ay tinawag na [[problema ng espesye]].<ref name=Queiroz /> Tinangka ng ilang mga mananaliksik ang isang nagkakaisang monistikong depinisyon ng espesye samantalang ang iba ay gumamit ng isang plurastikong pakikitungo at nagmumungkahing maaaaring may iba't ibang mga paraan na lohikong mapakahulugan ang depinisyon ng espesye.<ref name=Queiroz /><ref name="Ereshsefsky92" /> " Ang [[isolasyong reproduktibo|mga harang sa reproduksiyon]] sa pagitan ng naghihiwalay na mga populasyong seksuwal ay kailangan para sa mga populasyon na [[espesiasyon|maging bagong espesye]]. Ang daloy ng gene ay maaaring magpabagal ng prosesong ito sa pamamagitan ng pagkakalat rin ng bagong mga henetikong variant sa ibang mga populasyon. Depende sa kung gaano kalayo ang dalawang espesye ay nag-iba at humiwalay simula nang [[pinaka-kamakailang karaniwang ninuno]] ng mga ito, maaaring posible pa rin na para sa mga ito na lumikha ng supling gaya ng mga nagtatalik na [[kabayo]] at [[asno]] upang lumikha ng mga [[hybrid]] na [[mule]].<ref>{{cite journal |author = Short RV |title = The contribution of the mule to scientific thought |journal = J. Reprod. Fertil. Suppl. |issue = 23 |pages = 359–64 |year = 1975 |pmid = 1107543 |ref = harv }}</ref> Ang gayong mga [[hybrid (biolohiya)|hybrid]] ay karamihang baog. Sa kasong ito, ang mga malapit na magkakaugnay na mga espesye ay maaaring regular na magtalik ngunit ang mga hybrid ay mapipili ng laban at ang espesye ay mananatiling natatangi. Gayunpaman, ang mga magagawang hybrid ay minsang nabubuo at ang mga espesyeng ito ay maaaring mag-angking ng mga katangian na isang pagitan(intermediate) sa pagitan ng mga magulang na espesye o mag-angkin ng isang buong bagong [[phenotype]].<ref>{{cite journal |author = Gross B, Rieseberg L |title = The ecological genetics of homoploid hybrid speciation |doi = 10.1093/jhered/esi026 |journal = J. Hered. |volume = 96 |issue = 3 |pages = 241–52 |year = 2005 |pmid = 15618301 |pmc = 2517139 |ref = harv }}</ref> Ang kahalagahan ng [[hybridisasyon]] sa paglikha ng [[espesiasyong hybrid|bagong espesye]] ng mga hayop ay hindi maliwanag bagaman ang mga kaso ay nakita sa maraming mga uri ng hayop <ref>{{cite journal |author = Burke JM, Arnold ML |title = Genetics and the fitness of hybrids |journal = Annu. Rev. Genet. |volume = 35 |issue = 1 |pages = 31–52 |year = 2001 |pmid = 11700276 |doi = 10.1146/annurev.genet.35.102401.085719 |ref = harv }}</ref> na ang [[gray na punong palaka]] ang isang partikular na mahusay na napag-aralang halimbawa.<ref>{{cite journal |author = Vrijenhoek RC |title = Polyploid hybrids: multiple origins of a treefrog species |journal = Curr. Biol. |volume = 16 |issue = 7 |page = R245 |year = 2006 |pmid = 16581499 |doi = 10.1016/j.cub.2006.03.005 |ref = harv |pages = R245–7 }}</ref> Ang espesiasyon ay napagmasdan ng maraming mga beses sa ilalim ng kontroladong mga kondisyong laboratoryo at sa kalikasan.<ref>{{cite journal |author = Rice, W.R. |year = 1993 |title = Laboratory experiments on speciation: what have we learned in 40 years |journal = Evolution |volume = 47 |issue = 6 |pages = 1637–1653 |doi = 10.2307/2410209 |author2 = Hostert |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Jiggins CD, Bridle JR |title = Speciation in the apple maggot fly: a blend of vintages? |journal = Trends Ecol. Evol. (Amst.) |volume = 19 |issue = 3 |pages = 111–4 |year = 2004 |pmid = 16701238 |doi = 10.1016/j.tree.2003.12.008 |ref = harv }}<br />*{{cite web |author = Boxhorn, J |year = 1995 |url = http://www.talkorigins.org/faqs/faq-speciation.html |title = Observed Instances of Speciation |publisher = [[TalkOrigins Archive]] |accessdate = 26 Disyembre 2008 }}<br />*{{cite journal |author = Weinberg JR, Starczak VR, Jorg, D |title = Evidence for Rapid Speciation Following a Founder Event in the Laboratory |journal = Evolution |volume = 46 |issue = 4 |pages = 1214–20 |year = 1992 |doi = 10.2307/2409766 |ref = harv |jstor = 2409766 }}</ref> Sa mga lumikha ng seksuwal na mga organismo, ang espesiasyon ay nagreresulta mula sa reproduktibong paghihiwalay na sinundan ng paghihiwalay sa angkan. May apat na mga mekanismo para sa espesiasyon. Ang pinaka-karaniwan sa mga hayop ang [[espesiasyong allopatriko]] na nangyayari sa mga populasyon na simulang nahiwalay ng heograpiko gaya ng [[pragmentasyon ng habitat]] o [[migrasyon]]. Ang seleksiyon sa ilalim ng mga kondisyong ito ay lumilikha ng napakabilis na mga pagbabago sa hitsura at pag-aasal ng mga organismo.<ref>{{cite journal |year = 2008 |title = Rapid large-scale evolutionary divergence in morphology and performance associated with exploitation of a different dietary resource |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences |volume = 105 |issue = 12 |pages = 4792–5 |pmid = 18344323 |doi = 10.1073/pnas.0711998105 |author = Herrel, A.; Huyghe, K.; Vanhooydonck, B.; Backeljau, T.; Breugelmans, K.; Grbac, I.; Van Damme, R.; Irschick, D.J. |pmc = 2290806 |ref = harv |bibcode = 2008PNAS..105.4792H }}</ref><ref name=Losos1997>{{cite journal |year = 1997 |title = Adaptive differentiation following experimental island colonization in Anolis lizards |journal = Nature |volume = 387 |issue = 6628 |pages = 70–3 |doi = 10.1038/387070a0 |author = Losos, J.B. Warhelt, K.I. Schoener, T.W. |ref = harv |bibcode = 1997Natur.387...70L }}</ref> Habang ang seleksiyon at genetic drift ay umaaasal ng independiyente sa mga populasyong nahiwalay mula sa ibang mga espesye nito, ang paghihiwalay ay maaaring lumikha ng mga organismo na hindi na makakapagparami.<ref>{{cite journal |author = Hoskin CJ, Higgle M, McDonald KR, Moritz C |year = 2005 |title = Reinforcement drives rapid allopatric speciation |journal = Nature |pmid = 16251964 |volume = 437 |issue = 7063 |pages = 1353–356 |doi = 10.1038/nature04004 |ref = harv |bibcode = 2005Natur.437.1353H }}</ref> Ang ikalawang mekanismo ng espesiasyon ang [[espesiasyong peripatriko]] na nangyayari kapag ang maliliit na mga populasyon ng organismo ay nahiwalay sa isang bagong kapaligiran. Ito ay iba sa epesiasyong allopatriko dahil ang mga hiwalay na populasyon ay mas maliit sa bilang kesa sa populasyon ng magulang. Dito, ang [[epektong tagapagtatag]] ay nagsasanhi ng mabilisang espesiasyon pagkatapos na ang isang pagtaas sa [[loob na pagtatalik]] ay nagpapataas ng seleksiyon sa mga [[homozygote]] na tumutungo sa mabilis na pagbabagong henetiko.<ref>{{cite journal |author = Templeton AR |title = The theory of speciation via the founder principle |url = http://www.genetics.org/cgi/reprint/94/4/1011 |journal = Genetics |volume = 94 |issue = 4 |pages = 1011–38 |date = 1 Abril 1980 |pmid = 6777243 |pmc = 1214177 |ref = harv |access-date = 28 Septiyembre 2012 |archive-date = 4 Hunyo 2009 |archive-url = https://web.archive.org/web/20090604204506/http://www.genetics.org/cgi/reprint/94/4/1011 |url-status = dead }}</ref> Ang ikatlong mekanismo ng espesiasyon ang [[espesiasyong parapatriko]]. Ito ay katulad ng espesiasyong peripatriko dahil ang isang maliit na populasyon ay pumapasok sa isang bagong habitat ngunit nag-iiba dito dahil walang pisikal na paghihiwalay sa pagitan ng dalawang mga populasyong ito. Bagkus, ang espesiasyon ay nagreresulta mula sa ebolusyon ng mga mekanismo na nagpapaliit ng daloy ng gene sa pagitan ng dalawang populasyon.<ref name=Gavrilets/> Sa pangkalahatan, ito ay nangyayari dahil may isang drastikong pagbabago sa kapaligiran sa loob ng habitat ng mga espesyeng magulang. Ang isang halimbawa ang damong ''[[Anthoxanthum|Anthoxanthum odoratum]]'' na maaaring sumailalim sa parapatrikong espesiasyon bilang tugon sa lokalisadong metal na polusyon mula sa mga mina.<ref>{{cite journal |author = Antonovics J |title = Evolution in closely adjacent plant populations X: long-term persistence of prereproductive isolation at a mine boundary |journal = Heredity |volume = 97 |issue = 1 |pages = 33–7 |year = 2006 |pmid = 16639420 |url = http://www.nature.com/hdy/journal/v97/n1/full/6800835a.html |doi = 10.1038/sj.hdy.6800835 |ref = harv }}</ref> Dito, ang mga halaman ay nag-eebolb na may resistansiya sa mga matataas na lebel ng metal sa lupa. Ang seleksiyon laban sa pagtatalik sa sensitibo sa metal na populasyong magulang ay lumikha ng isang unti unting pagbabago sa panahong ng pagbubulaklak ng hindi tinatablan ng metal na mga halaman na kalaunang lumilikha ng kumpletong reproduktibong isolasyon. Ang seleksiyon laban sa mga hybrid sa pagitan ng dalawang mga populasyon ay maaaring magsanhi ng pagpapalakas na ebolusyon ng mga katangian na nagtataguyod ng pagtatalik sa loob ng isang espesye gayundin ang pagpapalis ng katangian na nangyayari kapag ang dalawang espesye ay naging mas natatangi sa hitsura.<ref>{{cite journal |author = Nosil P, Crespi B, Gries R, Gries G |title = Natural selection and divergence in mate preference during speciation |journal = Genetica |volume = 129 |issue = 3 |pages = 309–27 |year = 2007 |pmid = 16900317 |doi = 10.1007/s10709-006-0013-6 |ref = harv }}</ref> [[Talaksan:Darwin's finches.jpeg|frame|Ang pagiging hiwalay sa heograpiya ng [[mga finch ni Darwin]] sa [[Islang Galápagos]] ay lumikha ng higit sa isang dosenang mga bagong espesye.]] Sa ikaapat na mekanismo na [[espesiasyong sympatriko]], ang espesye ay naghihiwalay nang walang isolasyon sa heograpiya o mga pagbabago sa habitat. Ang anyong ito ay bihira dahil kahit ang isang maliit na halaga ng [[daloy ng gene]] ay maaaring mag-alis ng mga pagkakaibang henetiko sa pagitan ng mga bahagi ng isang populasyon.<ref>{{cite journal |author = Savolainen V, Anstett M-C, Lexer C, Hutton I, Clarkson JJ, Norup MV, Powell MP, Springate D, Salamin N, Baker WJr |year = 2006 |title = Sympatric speciation in palms on an oceanic island |journal = Nature |volume = 441 |pages = 210–3 |pmid = 16467788 |doi = 10.1038/nature04566 |issue = 7090 |ref = harv |bibcode = 2006Natur.441..210S }}<br />*{{cite journal |author = Barluenga M, Stölting KN, Salzburger W, Muschick M, Meyer A |year = 2006 |title = Sympatric speciation in Nicaraguan crater lake cichlid fish |journal = Nature |volume = 439 |pages = 719–23 |pmid = 16467837 |doi = 10.1038/nature04325 |issue = 7077 |ref = harv |bibcode = 2006Natur.439..719B }}</ref> Sa pangkalahatan, ang espesiasyong sympatriko sa mga hayop ay nangangailangan ng ebolusyon ng parehong [[polimorpismo (biolohiya)|polimorpismo]] at [[nagsasaayos na pagtatalik|hindi random na pagtatalik]] upang pumayag sa reproduksiyong isolasyon na mag-ebolb. G<ref>{{cite journal |author = Gavrilets S |title = The Maynard Smith model of sympatric speciation |journal = J. Theor. Biol. |volume = 239 |issue = 2 |pages = 172–82 |year = 2006 |pmid = 16242727 |doi = 10.1016/j.jtbi.2005.08.041 |ref = harv }}</ref> Ang isang uri ng espesiasyong sympatriko ay kinasasangkutan ng pagtatalik ng magkaibang uri ng dalawang mga magkaugnay na espesye upang lumikha ng bagong espesyeng [[hybrid]]. Ito ay hindi karaniwan sa mga hayop dahil ang mga hybrid na hayop ay karamihang karaniwang baog. Ito ay dahil sa [[meiosis]], ang mga [[kromosomang homolohoso]] mula sa bawat magulang ay mula sa magkaibang espesye at hindi maaaring matagumpay na magpares. Gayunpaman, ito ay mas karaniwan sa mga halaman dahil ang mga halaman ay kadalasang nagdodoble ng kanilang ng mga [[kromosoma]] upang bumuo ng [[polyploidy|mga polyploid]].<ref>{{cite journal |author = Wood TE, Takebayashi N, Barker MS, Mayrose I, Greenspoon PB, Rieseberg LH |title = The frequency of polyploid speciation in vascular plants |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 106 |issue = 33 |pages = 13875–9 |year = 2009 |pmid = 19667210 |doi = 10.1073/pnas.0811575106 |pmc = 2728988 |ref = harv |bibcode = 2009PNAS..10613875W }}</ref> Ito ay pumapayag sa mga kromosoma mula sa bawat magulang na espesye na bumuo ng magkatugmang mga pares sa meiosis dahil ang mga kromosoma ng bawat magulang ay kinatawan na ng isang pares.<ref>{{cite journal |author = Hegarty Mf, Hiscock SJ |title = Genomic clues to the evolutionary success of polyploid plants |journal = Current Biology |volume = 18 |issue = 10 |pages = 435–44 |year = 2008 |pmid = 18492478 |doi = 10.1016/j.cub.2008.03.043 |ref = harv }}</ref> Ang isang halimbawa ng gayong pangyayaring espesiasyon ay kapag ang espesye ng halamang ''[[Arabidopsis thaliana]]'' at ''Arabidopsis arenosa'' na nagtatalik upang bumuo ng bagong espesye na ''Arabidopsis suecica''.<ref>{{cite journal |author = Jakobsson M, Hagenblad J, Tavaré S |title = A unique recent origin of the allotetraploid species Arabidopsis suecica: Evidence from nuclear DNA markers |journal = Mol. Biol. Evol. |volume = 23 |issue = 6 |pages = 1217–31 |year = 2006 |pmid = 16549398 |doi = 10.1093/molbev/msk006 |ref = harv }}</ref> Ito ay nangyari noong mga 20,000 taon ang nakalilipas <ref>{{cite journal |author = Säll T, Jakobsson M, Lind-Halldén C, Halldén C |title = Chloroplast DNA indicates a single origin of the allotetraploid Arabidopsis suecica |journal = J. Evol. Biol. |volume = 16 |issue = 5 |pages = 1019–29 |year = 2003 |pmid = 14635917 |doi = 10.1046/j.1420-9101.2003.00554.x |ref = harv }}</ref> at ang prosesong espesiasyong ito ay naulit sa laboratoryo na pumapayag sa pag-aaral ng mga mekanismong henetiko na nasasangkot sa prosesong ito.<ref>{{cite journal |author = Bomblies K, Weigel D |title = Arabidopsis-a model genus for speciation |journal = Curr Opin Genet Dev |volume = 17 |issue = 6 |pages = 500–4 |year = 2007 |pmid = 18006296 |doi = 10.1016/j.gde.2007.09.006 |ref = harv }}</ref> Ang katunayan, ang kromosomang dumodoble sa loob ng isang espesye ay maaaring isang karaniwang sanhi ng reproduktibong isolasyon dahil ang kalahati ng dumobleng mga kromosoma ay magiging hindi natugmaan kapag nagtatalik sa mga hindi nadobleng organismo.<ref name=Semon>{{cite journal |author = Sémon M, Wolfe KH |title = Consequences of genome duplication |journal = Curr Opin Genet Dev |volume = 17 |issue = 6 |pages = 505–12 |year = 2007 |pmid = 18006297 |doi = 10.1016/j.gde.2007.09.007 |ref = harv }}</ref> Ang mga pangyayaring espesiasyon ay mahalaga sa teoriya ng [[punctuated equilibrium]] na nagpapaliwanag ng pattern sa fossil rekord ng maiikling mga ebolusyon na pinasukan ng relatibong mahahabang mga yugto ng stasis kung saan ang espesye ay nananatiling relatibong hindi nabago.<ref name=pe1972>Niles Eldredge and Stephen Jay Gould, 1972. [http://www.blackwellpublishing.com/ridley/classictexts/eldredge.asp "Punctuated equilibria: an alternative to phyletic gradualism"] In T.J.M. Schopf, ed., ''Models in Paleobiology''. San Francisco: Freeman Cooper. pp. 82–115. Reprinted in N. Eldredge ''Time frames''. Princeton: Princeton Univ. Press. 1985</ref> Sa teoriyang ito, ang espesiasyon at mabilis na ebolusyon ay magkaugnay at ang [[natural na seleksiyon]] at genetic drift ay umaasal ng pinakamalakas sa mga organismong sumasailalim sa espesiasyon sa mga nobelang habitat o maliliit na mga populasyon. Bilang resulta, ang mga yugto ng stasis sa fossil rekord ay tumutugon sa populasyong pang-magulang at ang mga organismong sumasailalim sa espesiasyon at mabilis na ebolusyon ay natatagpuan sa maliliit na mga populasyon o sa limitado sa heograpikong mga habitat at kaya ay bihirang maingatan sa mga fossil.<ref>{{cite journal |author = Gould SJ |title = Tempo and mode in the macroevolutionary reconstruction of Darwinism |doi = 10.1073/pnas.91.15.6764 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 91 |issue = 15 |pages = 6764–71 |year = 1994 |pmid = 8041695 |pmc = 44281 |ref = harv |bibcode = 1994PNAS...91.6764G }}</ref> == Kasaysayang ebolusyonaryo ng mundo == {{PhylomapA|size=320px|align=right|caption=Isang [[Punong pilohenetiko|puno ng ebolusyon]] na nagpapakita ng pagsasanga ng mga modernong species mula sa isang [[karaniwang ninuno]] sa gitna.<ref name=Ciccarelli>{{cite journal |author = Ciccarelli FD, Doerks T, von Mering C, Creevey CJ, Snel B, Bork P |title = Toward automatic reconstruction of a highly resolved tree of life |journal = Science |volume = 311 |issue = 5765 |pages = 1283–87 |year = 2006 |pmid = 16513982 |doi = 10.1126/science.1123061 |ref = harv |bibcode = 2006Sci...311.1283C }}</ref> Ang tatlong [[dominyo (biyolohiya)|dominyo]] ay may kulay na asul([[bakterya]]), berde([[archaea]]) at pula([[eukaryote]]).}} Ang mga [[Prokaryote]] ay unang lumitaw sa mundo noong mga tinatayang 3–4 bilyong taong nakakaraan.<ref name=Cavalier-Smith>{{cite journal |author = Cavalier-Smith T |title = Cell evolution and Earth history: stasis and revolution |journal = Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci |volume = 361 |issue = 1470 |pages = 969–1006 |year = 2006 |pmid = 16754610 |doi = 10.1098/rstb.2006.1842 |pmc = 1578732 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |author = Schopf J |title = Fossil evidence of Archaean life |journal = Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci |volume = 361 |issue = 1470 |pages = 869–85 |year = 2006 |pmid = 16754604 |doi = 10.1098/rstb.2006.1834 |pmc = 1578735 |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Altermann W, Kazmierczak J |title = Archean microfossils: a reappraisal of early life on Earth |journal = Res Microbiol |volume = 154 |issue = 9 |pages = 611–17 |year = 2003 |pmid = 14596897 |doi = 10.1016/j.resmic.2003.08.006 |ref = harv }}</ref> Walang mga pagbabago sa [[morpolohiya]] o organisasyong pang-[[selula]] na nangyari sa mga organismong ito sa mga sumunod na bilyong taon.<ref>{{cite journal |author = Schopf J |title = Disparate rates, differing fates: tempo and mode of evolution changed from the Precambrian to the Phanerozoic |doi = 10.1073/pnas.91.15.6735 |journal = Proc Natl Acad Sci U S A |volume = 91 |issue = 15 |pages = 6735–42 |year = 1994 |pmid = 8041691 |pmc = 44277 |ref = harv |bibcode = 1994PNAS...91.6735S }}</ref> Noong mga 3.5 bilyong taong nakakaraan, ang bakterya at archea ay naghiwalay mula sa isang karaniwang ninuno. Ang bakterya ay nagpaunlad ng primitibong anyo ng photosynthesis na hindi lumilikha ng oksiheno dahil hindi sila gumagamit ng tubig bilang electron donor kundi hydrogen, suflur o iba pang mga molekulang organiko. Noong mga 3 bilyong taong nakakaraan ay lumitaw ang cyanobacteria na gumagamit ng photosynthesis na naglalabas ng itinatapong produktong [[oksiheno]] na [[pangyayaring malaking oksihenasyon|sukdulang nagpabago sa atmospero ng mundo]] noong mga 2.4 bilyong taong nakakaraan at malamang na nagsanhi ng pagunlad ng mga bagong anyo ng buhay sa mundo. Ang mga [[eukaryote]] ay unang lumitaw sa pagitan ng 1.6&nbsp;– 2.7 bilyong taong nakakaraan. Ang sumunod na malaking pagbabago sa istruktura ng selula ay nangyari nang ang [[bakterya]] ay lumamon sa mga selulang eukaryotiko sa isang ugnayang pagtutulungang tinatawag na [[endosymbiont|endosymbiosis]].<ref name = "rgruqh">{{cite journal |author = Poole A, Penny D |title = Evaluating hypotheses for the origin of eukaryotes |journal = BioEssays |volume = 29 |issue = 1 |pages = 74–84 |year = 2007 |pmid = 17187354 |doi = 10.1002/bies.20516 |ref = harv }}</ref><ref name=Dyall>{{cite journal |author = Dyall S, Brown M, Johnson P |title = Ancient invasions: from endosymbionts to organelles |journal = Science |volume = 304 |issue = 5668 |pages = 253–57 |year = 2004 |pmid = 15073369 |doi = 10.1126/science.1094884 |ref = harv |bibcode = 2004Sci...304..253D }}</ref> Pagkatapos nito, ang nilamong bakterya at ang selulang host ay sumailalim sa kapwa-ebolusyon na ang bakterya ay nagebolb tungo sa [[mitochondrion|mitochondria]] o mga [[hydrogenosome]].<ref>{{cite journal |author = Martin W |title = The missing link between hydrogenosomes and mitochondria |journal = Trends Microbiol. |volume = 13 |issue = 10 |pages = 457–59 |year = 2005 |pmid = 16109488 |doi = 10.1016/j.tim.2005.08.005 |ref = harv }}</ref> Ang isa pang paglamon ng mga tulad ng [[cyanobacteria]] na organismo ay humantong sa pagkakabuo ng mga [[chloroplast]] sa mga algae at mga halaman.<ref>{{cite journal |author = Lang B, Gray M, Burger G |title = Mitochondrial genome evolution and the origin of eukaryotes |journal = Annu Rev Genet |volume = 33 |issue = 1 |pages = 351–97 |year = 1999 |pmid = 10690412 |doi = 10.1146/annurev.genet.33.1.351 |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = McFadden G |title = Endosymbiosis and evolution of the plant cell |journal = Curr Opin Plant Biol |volume = 2 |issue = 6 |pages = 513–19 |year = 1999 |pmid = 10607659 |doi = 10.1016/S1369-5266(99)00025-4 |ref = harv }}</ref> Ang mga anyo ng buhay na umiiral hanggang noong mga 610 milyong taong nakakaraan ay mga [[uniselular]] na mga eukaryote, mga [[prokaryote]] at [[archaea]]. Pagkatapos nito, ang mga organismong [[multiselular]] ay nagsimulang lumitaw sa mga karagatan sa panahong [[Ediacara biota|Ediacaran]] .<ref name=Cavalier-Smith/><ref>{{cite journal |author = DeLong E, Pace N |title = Environmental diversity of bacteria and archaea |journal = Syst Biol |volume = 50 |issue = 4 |pages = 470–8 |year = 2001 |pmid = 12116647 |doi = 10.1080/106351501750435040 |ref = harv }}</ref> Ang ebolusyong ng pagiging [[multiselular]] ay nangyari sa maraming mga independiyenteng mga pangyayari sa mga organismo gaya ng mga [[sponge]], kayumangging lumot, [[cyanobacteria]], [[slime mold|slime mould]] at [[myxobacteria]].<ref>{{cite journal |author = Kaiser D |title = Building a multicellular organism |journal = Annu. Rev. Genet. |volume = 35 |issue = 1 |pages = 103–23 |year = 2001 |pmid = 11700279 |doi = 10.1146/annurev.genet.35.102401.090145 |ref = harv }}</ref> Pagkatapos ng paglitaw ng mga organismong multiselular, ang isang malaking halaga ng dibersidad ay lumitaw sa isang pangyayaring tinatawag na [[pagsabog na Cambrian]] kung saan ang marami sa mga [[phylum]] ay lumitaw sa fossil record na kalaunang naging [[ekstinto]].<ref name=Valentine>{{cite journal |author = Valentine JW, Jablonski D, Erwin DH |title = Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion |url = http://dev.biologists.org/cgi/reprint/126/5/851 |journal = Development |volume = 126 |issue = 5 |pages = 851–9 |date = 1 Marso 1999 |pmid = 9927587 |ref = harv }}</ref> Ang iba't ibang mga dahilan para sa pangyayaring ito ay iminungkahi gaya ng pagtitipon ng [[oksiheno]] sa atmospero mula sa [[photosynthesis]].<ref>{{cite journal |author = Ohno S |title = The reason for as well as the consequence of the Cambrian explosion in animal evolution |series = 44 |journal = J. Mol. Evol. |volume = 1 |issue = S1 |pages = S23–7 |year = 1997 |pmid = 9071008 |doi = 10.1007/PL00000055 |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Valentine J, Jablonski D |title = Morphological and developmental macroevolution: a paleontological perspective |url = http://www.ijdb.ehu.es/web/paper.php?doi=14756327 |journal = Int. J. Dev. Biol. |volume = 47 |issue = 7–8 |pages = 517–22 |year = 2003 |pmid = 14756327 |ref = harv }}</ref> Noong mga 500 milyong taong nakakaraan, sinakop ng mga halaman at mga [[fungus]] ang lupain at sinundan ng mga [[arthropod]] at ibang mga hayop.<ref>{{cite journal |author = Waters ER |title = Molecular adaptation and the origin of land plants |journal = Mol. Phylogenet. Evol. |volume = 29 |issue = 3 |pages = 456–63 |year = 2003 |pmid = 14615186 |doi = 10.1016/j.ympev.2003.07.018 |ref = harv }}</ref> Ang mga halamang panglupain ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 450 milyong taong nakakaraan. Ang mga [[tetrapod]] ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 390 milyong taong nakakaraan na nagebolb mula sa mga isdang Rhipidistia. Ang mga [[Amphibian]] ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 364 milyong taong nakakalipas na nagebolb mula sa isda. Ito ay sinundan ng paglitaw ng mga [[amniota]] na nagebolb mula sa mga ampibyan. Ang mga basal amniota ay nagsanga sa mga pangkat na synapsid(mga mammal) at sauropsid(mga reptile). Ang mga therapsid ay lumitaw na nag-ebolb mula sa mga synapsid. Noong mga 310 milyong taong nakakaraan, ang mga [[reptile]] ay unang lumitaw sa fossil record na nagebolb sa mga mukhang reptile na mga [[amphibian]]. Ang mga [[dinosaur]] ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 230 milyong taong nakakaraan na nagebolb mula sa mga archosaur. Noong mga 220 milyong taong nakakaraan, ang mga [[mamalya]] ay unang lumitaw sa fossil record na nagebolb mula sa therapsid. Noong mga 150 milyong taong nakakaran, ang mga [[ibon]] ay unang lumitaw sa fossil record na nagebolb mula sa mga dinosaur. Noong mga 130 milyong taong nakakaraan, ang mga halamang namumulaklak ay unang lumitaw sa fossil record na malamang na nakatulong sa kapwa-ebolusyon sa mga insektong nagpopollinate. Noong mga 85-65 milyong taon, ang mga primado ay humilaway mula sa ibang mga [[mamalya]]. Noong mga 65 milyong taong nakakaraan, ang mga hindi-ibong dinosaur ay naging [[ekstinto]] sa fossil record. Noong mga 40 milyong taong nakakaraan, ang primado ay nagsanga sa dalawang pangkat: Strepsirrhini at Haplorrhini (na kinabibilangan ng mga [[bakulaw]]). Noong mga 15 milyong taong nakakaraan, ang mga [[gibbon]] ay humilaway mula sa mga primadong [[bakulaw]] at noong mga 12-15 milyong taong nakakalipas, ang [[Ponginae]](mga orangutan) ay humiwalay mula sa mga [[bakulaw]]. Pagkatapos nito, ang mga gorilya ay humiwalay sa linya na tumutungo sa [[Pan (hayop)|Pan]](chimpanzee at bonobo) at tao noong mga 10 milyong taong nakakalipas at noong mga 6 hanggang 7 milyong taong nakakalipas ang linyang Pan(chimpanzee at bonobo) ay humiwalay sa linya na tumutungo sa tao. Pagkatapos nito, ang chimpanzee at bonobo ay naghiwalay noong kaunti sa 1 milyong taong nakakalipas. Pagkatapos ng paghihiwalay ng mga linyang Pan at tao, ang linyang tumutungo sa tao ay nag-ebolb tungo sa henus na [[Australopithecus]] noong mga 4 milyong taong nakakalipas na posibleng mula sa [[Ardipithecus]]. Noong mga 2 milyong taong nakakalipas, ang Australopithecus ay nag-ebolb tungo sa henus na [[Homo]] na nagpalitaw naman sa iba't ibang mga species gaya ng mga [[neanderthal]] noong mga 400,000 taong nakakaran at mga [[tao]] noong mga 200,000 taong nakakaraan. == Mga ebidensiya ng ebolusyon == === Ebidensiya mula sa paleontolohiya === ==== Mga fossil ==== {{multiple image|direction=vertical|width=250 | image1 =Horseevolution.svg | image2 = Equine evolution.jpg | footer = Ang [[ebolusyon ng kabayo]] na nagpapakita ng rekonstruksiyon ng mga espesyeng fossil na nakuha mula sa magkakasunod na mga [[strata]] ng bato. }} Ang mga [[fossil]] ang mga labi ng mga organismong nabuhay sa nakaraang panahon na naingatan .<ref name=Bowler>Bowler, Peter H. 2003. ''Evolution: the history of an idea''. 3rd ed, University of California Press, p108.</ref> Ang kabuuan ng mga fossil na natuklasan at hindi natuklasan at ang kanilang pagkakalagay sa mga bato at patong na sedimentaryo o [[strata]] ay kilala bilang fossil record. Posibleng malaman kung paanong ang mga partikular na pangkat ng organismo ay nag-ebolb sa pamamagitan ng pagsasaayos ng mga fossil record sa isang kronolohikal na pagkakasunod nito. Ang gayong pagkakasunod ay matutukoy dahil ang mga fossil ay pangunahing matatagpuan sa mga [[batong sedimentaryo]]. Ang batong sedimentaryo ay nabubuo sa pamamagitan ng mga patong ng silt o putik sa ibabaw ng bawat iba pa. Dahil dito, ang nagreresultang bato ay naglalaman ng mga magkakapatong na patong o [[strata]]. Ang mga edad ng bato at mga fossil ay tumpak na mapepetsahan ng mga heologo sa pamamagfitan ng pagsukat ng mga proporsiyon ng mga [[elementong kimikal]] na matatag at [[radyoaktibo]] sa isang ibinigay na patong na tinatawag na [[radiometric dating]]. Ang pinakailalim na strata ay naglalaman ng pinakamatandang bato gayundin ng mga pinakamaagang mga fossil ng organismo samantalang ang pinakaibabaw na strata ay naglalaman ng pinakabatang bato gayundin ng mas kamakailang lumitaw na mga fossil ng organismo.<ref name=mjs>Rudwick M.J.S. 1972. ''The meaning of fossils: episodes in the history of palaeontology''. Chicago University Press.</ref><ref>Whewell, William 1837. ''History of the inductive sciences, from the earliest to the present time''. vol III, Parker, London. Book XVII The palaeotiological sciences. Chapter 1 Descriptive geology, section 2. Early collections and descriptions of fossils, p405.</ref> Natuklasan ng mga siyentipiko na ang mga batong mas matanda ay naglalaman ng mas kaunting mga uri ng mga fossil na may mas simpleng mga istruktura samantalang ang mas batang mga bato ay naglalaman ng mas malaking pagkakaiba iba ng mga fossil na kadalasang nagpapakita ng mas komplikadong mga istruktura.<ref>{{cite book|author=Coyne, Jerry A. |title=Why Evolution is True|publisher=Viking|year=2009 |pages=26–28|isbn=978-0-670-02053-9}}</ref> Halimbawa, walang fossil ng tao na natagpuan sa bato sa panahong unang lumitaw ang mas simpleng organismo gaya ng mga insekto o [[ampibya]] at sa mga panahon bago nito <ref>The most convincing evidence for the occurrence of evolution is the discovery of extinct organisms in older geological strata... The older the [[strata]] are...the more different the fossil will be from living representatives... that is to be expected if the [[fauna]] and [[flora]] of the earlier strata had gradually evolved into their descendents.|''[[Ernst Mayr]]'', Mayr, Ernst. 2001. What evolution is. Weidenfeld & Nicolson, London. ISBN 0297807413</ref> Ayon kay [[Richard Dawkins]], "kung may isang [[hippopotamus]] o [[kuneho]] na natagpuan sa panahong [[Cambrian]], ito ay kumpletong tatalo sa ebolusyon. Walang ganito ang kailanman natagpuan sa fossil record.<ref>{{Cite web |title=Time Magazine, 15 Agosto 2005, page 32 |url=http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,1090909,00.html |access-date=23 Hunyo 2013 |archive-date=13 Hunyo 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060613211455/http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,1090909,00.html |url-status=dead }}</ref> Nakita rin sa fossil rekord ang mga ''[[:Kategorya:Mga fossil na transisyonal|fossil na transisyonal]]'' na mga labi ng fossiladong organismo na nagpapakita ng mga katangian na karaniwan sa parehong mga organismong mas naunang lumitaw sa fossil rekord(ninuno) at sa mga organismong kalaunang lumitaw sa fossil rekord(inapo).<ref name=Herron>{{cite book|last=Herron|first=Scott Freeman, Jon C.|title=Evolutionary analysis|year=2004|publisher=Pearson Education|location=Upper Saddle River, NJ|isbn=978-0-13-101859-4|page=816|edition=3rd}}</ref> Noong 1859, nang unang ilimbag ang ''[[On the Origin of Species]]'' ni [[Charles Darwin]], ang fossil rekord ay hindi mahusay na alam. Inilarawan ni Darwin ang nakita sa panahong ito na kakulangan sa fossil na transisyonal sa fossil rekord bilang "''ang pinakahalata at pinamatinding pagtutol na mahihimok laban sa teoriya ko''" ngunit kanyang ipinaliwanag ito sa pag-uugnay nito sa sukdulang imperpeksiyon sa rekord na heolohikal.<ref>{{harvnb|Darwin|1859|pp = [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F373&pageseq=297 279–280]}}</ref><ref>{{harvnb|Darwin|1859|pp = [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F373&pageseq=359 341–343]}}</ref> Ang isa sa mga fossil na ''[[Archaeopteryx]]'' ay natuklasan mga dalawang taon lamang pagkatapos ng publikasyon ng akda ni Darwin noong 1861 at kumakatawan sa isang anyong transisyonal sa pagitan ng mga [[dinosauro]] at [[ibon]]. Mula nito, mas maraming mga [[:Kategorya:Mga fossil na transisyonal|fossil na transisyonal]] ang natuklasan at mayroon na ngayong itinuturing na saganang mga ebidensiya kung paanong ang mga klase ng mga bertebrata ay magkakaugnay at ang karamihan sa mga ito ay sa anyo ng mga fossil na transisyonal.<ref name = "NS2645">{{Cite journal|publisher = [[New Scientist]]|date = 2008-02-27|issue = 2645|pages = 35–40|url = http://www.newscientist.com/article/mg19726451.700-evolution-what-missing-link.html?full=true|title = Evolution: What missing link?|first = D|last = Prothero|ref = harv}}</ref> Sa kabila ng relatibong pagiging bihira ng mga angkop na kondisyon para sa fossilisasyon, ang tinatayang mga 250,000 mga espesyeng fossil ay alam sa kasalukuyan.<ref>[http://facstaff.gpc.edu/~pgore/geology/historical_lab/2010Preservation.pdf Laboratory 11 – Fossil Preservation], by Pamela J. W. Gore, Georgia Perimeter College</ref> Ang bilang ng mga indibidwal na fossil na kinakatawan nito ay malaking iba iba mula espesye hanggang espesye ngunit maraming mga milyong fossil ang nakuha. Halimbawa, ang higit sa tatlong milyong mga fossil mula sa huling [[Panahong Yelo]] ay nakuha mula sa [[La Brea Tar Pits]] sa Los Angeles.<ref>{{cite web |url=http://www.tarpits.org/info/faq/faqfossil.html |title=Frequently Asked Questions |accessdate=2011-02-21 |publisher=The Natural History Museum of Los Angeles County Foundation |archive-date=2011-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110311233346/http://www.tarpits.org/info/faq/faqfossil.html |url-status=dead }}</ref> Marami pang mga fossil ang nasa ilalim ng lupa sa iba't iba mga [[pagkakabuo (stratigrapiya)|pagkakabuong heolohiko]] na alam na naglalaman ng isang mataas na densidad ng [[fossil]]. Ito ay pumapayag sa pagtatantiya ng kabuuang nilalamang fossil ng mga pagkakabuong ito. Ang isang halimbawa ang [[Pagkakabuong Beaufort]] sa [[Timog Aprika]] na mayaman sa mga fossil ng bertebrata kabilang ang mga [[therapsida]] na mga anyong transisyonal sa pagitan ng mga [[reptilya]] at [[mamalya]].<ref>{{cite book | title=The Karoo: Ecological Patterns and Processes| author=William Richard John Dean and Suzanne Jane Milton| year=1999| page=31| publisher=Cambridge University Press| isbn=0-521-55450-0}}</ref> Tinatayang ang pagkakabuong ito ay naglalaman ng mga 800 bilyong fossil ng bertebrata.<ref>{{cite journal | title=Six "Flood" Arguments Creationists Can't Answer| author=Robert J. Schadewald| journal=Creation Evolution Journal| year=1982| volume=3| pages=12–17| url=http://ncseprojects.org/cej/3/3/six-flood-arguments-creationists-cant-answer}}</ref> === Ebidensiya mula sa distribusyong heograpikal === Ang lahat ng mga organismo ay umangkop sa kanilang kapiligiran. Ang [[pag-aangkop]] ay paraan ng organismo na makaligtas o mabuhay sa isang kapiligiran, halimbawa ang mga [[polar bear]] sa mga magiginaw na lugar at mga [[Kangaroo rat]] sa mga tuyo at maiinit na lugar. Kung ang bagong [[species]] ay lumilitaw na karaniwan ay sa pakikipaghiwalay sa mga mas matandang species, ito ay nangyayari sa isang lugar sa mundo. Pagkatapos nito, ang mga bagong species ay maaari ng kumalat sa ibang mga lugar at hindi sa ibang mga lugar. Ang [[Australasia]] ay nawalay sa ibang mga kontinente sa loob ng mga milyong taon. Sa pinakapangunahing bahagi ng kontinente na [[Australia]], 83% ng mga [[mammal]], 89% ng mga [[reptile]], 90% ng mga [[isda]] at [[insekto]] at 93% ng mga [[amphibia]]n ay tanging matatagpuan sa mga lugar na ito. Ang mga katutubong mammal nito ay mga [[marsupial]] gaya ng [[kangaroo]], [[bandicoot]] at [[quoll]]. Sa kabaligtaran nito, ang mga marsupial ay hindi matatagpuan sa kasalukuyan sa [[Aprika]] at bumubuo ng maliit na bahagi sa mammalian [[fauna]] sa [[Timog Amerika]] gaya ng [[opossum]], [[shrew opossum]] at [[monito del monte]]. Ang tanging representatibo lamang ng mga primitibong naglalabas ng itlog na [[mammal]] na tinatawag na [[monotreme]] ang [[echidna]] at [[platypus]]. Ang mga ito ay tanging matatagpuan sa Australasia kabilang ang [[Tasmania]] at [[New Guinea]] at [[Kangaroo Island]]. Ang mga monotreme na ito ay lubos na hindi makikita sa ibang panig ng munod. Sa kabaligtaran, ang Australia ay hindi kinakikitaan ng maraming mga grupo ng mga placental na mammal na karaniwang sa ibang mga kontinente (carnivora, artiodactyls, shrews, squirrels, lagomorphs) bagaman ito ay may mga indigenuous na mga paniki at rodent na kalaunang dumating dito. Ayon sa kasaysayang ebolusyonaryo, ang mga placental mammal ay nag-ebolb sa [[Eurasia]]. Ang mga [[marsupial]], [[placental mammal]] at consentitual mammal ay humiwalay mula sa [[monotreme]] noong [[Kretaseyoso|Panahong Kretaseyoso]]. Ang mga marsupial ay nakarating sa Australia sa pamamagitan ng [[Antarctica]] mga 50 milyong taon ang nakakalipas pagkatapos humiwalay ang Australia sa Antarctica. ==== Singsing na species ==== {{main|Singsing na species}} Sa biolohiya, ang isang singsing na species o ''ring species'' ay isang magkakadugtong na serye na mga magkakapitbahay na populasyon na ang bawat isa ay makapagtatalik at makapagpaparami ngunit may umiiral na hindi bababa sa dalawang mga "dulong" populasyon sa serye na labis na malayong magkaugnay para makapagparami bagaman may isang potensiyal na pagdaloy ng gene sa pagitan ng "magkakaugnay" na species. Ang gayong hindi pwedeng pagpaparami na bagaman magkaugnay ng henetiko na mga dulong populasyon ay maaaring kapwa umiral sa parehong rehiyon at kaya ay nagsasara ng singsing. Ang singsing na species ay nagbibigay ng isang mahalagang ebidensiya sa ebolusyon sa dahilang ito ay nagpapakita kung anong mangyayari sa paglipas ng panahon habang ang mga populasyon ay henetikong nagsasanga o naghihiwalay. Ito ay espesyal dahil ang mga ito ay kumakatawan sa mga nabubuhay na populasyon kung anong normal na nangyayari sa pagitan ng matagal nang namatay na mga populasyong ninuno at mga nabubuhay na populasyon kung saan ang mga pagitan ay naging ekstinto. Ayon kay Richard Dawkins , ang ring species ay "nagpapakita lamang sa atin sa dimensiyong pang-espasyo ng isang bagay na palaging mangyayari sa panahong dimensiyon. Sa pormal, ang isyu ay ang interfertile na kakayahang makapagparami sa iba ay hindi isang ugnayang transitibo. Kung ang A ay makapagpaparami sa B at ang B ay makapagpaparami sa C, hindi sumusunod na ang A ay makapagpaparami sa C at kaya ay hindi naglalarawan ng ugnayang pagkakatumbas. Ang isang singsing na species ay isang species na nagpapakita ng isang kontra-halimbawa sa transitibidad. [[Talaksan:Ring species seagull.svg|thumb|right|Ang mga ''Larus'' gull ay makapagtatalik at makapagpaparami sa isang singsing sa palibot ng arktiko. 1: [[European Herring Gull|''L. argentatus argentatus'']], 2: [[Lesser Black-backed Gull|''L. fuscus'']], 3: [[Heuglin's Gull|''L. heuglini'']], 4: [[Birula's Gull|''L. vegae birulai'']], 5: [[East Siberian Herring Gull|''L. vegae'']], 6: [[American Herring Gull|''L. smithsonianus'']], 7: [[European Herring Gull#Subspecies|''L. argentatus argenteus'']].]] [[Talaksan:PT05 ubt.jpeg|thumb|left|Herring Gull (''Larus argentatus'') (harap) at Lesser Black-backed Gull (''Larus fuscus'') (likuran) in Norway: dalawang mga [[phenotype]] na may maliwanag na mga pagkakaiba]] Ang isang klasikong halimbawa ng isang singsing na species ang sirkumpolar na singsing na species na mga ''[[Larus]]'' gull. Ang saklaw ng mga gull na ito ay bumubuo ng isang singsing sa palibot ng [[Hilagang Polo]] na hindi normal na dinadaanan ng mga gull. Ang [[European Herring Gull]] (''L. argentatus argenteus'') na pangunahing nakatira sa Gran Britanya at Ireland ay pwedeng magparami o bumuo ng supling upang lumikha ng [[hybrid]] sa [[American Herring Gull]] (''L. smithsonianus''), (na nakatira sa Hilagang Amerika) na makapagpaparami rin sa Vega o [[East Siberian Herring Gull]] (''L. vegae'') na kanluraning subspecies na ang [[Birula's Gull]] (''L. vegae birulai'') ay makapagpaparami sa [[Heuglin's gull]] (''L. heuglini'') na makapagpaparami naman sa Siberian [[Lesser Black-backed Gull]] (''L. fuscus''). Ang lahat na apat ng mga ito ay nakatira sa ibayo ng hilaga ng [[Siberia]]. Ang huli ang silanganing kinatawan ng mga T Lesser Black-backed Gull sa hilagang kanlurang Europa kabilang ang Gran Britanya. Ang mga Lesser Black-backed Gull at mga Herring Gull ay sapat na magkaiba na ang mga ito ay hindi normal na makapagpaparami o makakabuo ng supling. Kaya ang pangkat ng mga gull ay bumubuo ng isang continuum maliban kung saan ang dalanwang angkan ay nagtatagpo sa Europa. === Ebidensiya mula sa komparatibong anatomiya === Ang komparatibo o paghahambing ng [[anatomiya]] ng mga pangkat ng mga organismo ay naghahayag ng mga katangian sa istrukura na pundamental na magkatulad. ==== Mga istrukturang magkakatulad ==== [[Talaksan:Evolution pl.png|thumb|400px|Paghahambing ng mga pendactyl limb ng mga hayop na pundamental na magkakatulad.]] Ang basikong istruktura ng lahat ng mga bulaklak ay binubuo ng mga sepal, petal, stigma, style at obaryo ngunit ang mga hugis, kulay, at mga spesipikong istruktura ay iba iba sa bawat species nito. Ang mga insekto ay magkaka-ugnay. Ang mga ito ay nagsasalo ng parehong hitsura ng katawan na kinokontrol ng master regulatory gene. Ang mga ito ay may anim na hita, mga matigas na bahagi sa laban ng katawan o exoskeleton at mga matang binubuo ng maraming magkakahiwalay na lalagyan at iba pa. Ito ay maipapaliwanag ng ebolusyon. Ang lahat ng mga insekto ay inapo(descendant) ng isang grupo ng mga hayop na nabuhay na matagal na panahon na ang nakakalipas. Ang mga insekto ngayon ay meron pa rin ng mga pangunahing bahaging ito ngunit ang mga detalye ay nagbago. Ang mga insekto na nabubuhay ngayon ay iba na sa insekto noong sinaunang panahon dahil sa ebolusyon. Ang ebidensiya sa [[molekular na biolohiya]] ay sumusuporta sa pananaw na ito. Ang [[pentadactyl limb]] ay isang halimbawa ng mga istrukturang homologoso. Ito ay matatagpuan sa lahat ng mga klase ng mga [[tetrapod]] (''i.e.'' mula sa mga [[amphibian]] tungo sa mga [[mammal]]). Ito ay mababakas kahit sa mga [[palikpik]] ng ilang mga [[isdang fossil]] na ninuno ng mga unang amphibian. Ang limb ay isang butong proximal ([[humerus]]), dalawang butong ([[Radius (bone)|radius]] at [[ulna]]), at isang serye ng mga [[carpal]] (mga buto ng [[wrist]]) na sinundan ng limang serye ng mga metacarpal(mga butong [[palm]]) at mga [[phalange]](mga dailiri). Sa buong mga tetrapod, ang pundamental na istruktura ng mga pendactyl limb ay pareho na nagpapaktia ng karaniwang ninuno. Sa paglipas ng ebolusyon, ang mga pundamental na istrukturang ito ay nagbago. Ang mga ito ay nagkaroon ng iba't ibang mga silbi upang umangkop sa iba't ibang mga kapaligiran. Halimbawa, sa mga [[unggoy]], ang mga harapang limb ay mas mahaba upang bumuo ng humahawak na kamay para sa pag-akyat at pagduyan sa mga puno, sa [[baboy]], ang unang daliri ay nawala at ang ikalawa at ikalimang mga daliri ay lumiit. Ang dalawang mga natitirang daliri ay mas mahaba at mas malapad kesa sa iba pa. Ito ay may hoof para suportahan ang katawan. Sa kabayo, ang mga harapang limb ay umangkop para sa suporta at pagtakbo sa pamamagitan ng malaking paghaba ng ikatlong daliri na may hoof. Ang mga mole ay may isang pares ng maiikli na tulad ng spade na mga harapang limb para sa paglulungga, ang mga [[anteater]] ay may mahabang ikatlong daliri para sa gibain ang mga burol ng langgam at mga pugad ng mga anay, sa [[balyena]], ang mga harapang limb ay naging mga [[flipper]] para maglayag at magpanatili ng ekwilbriyum tuwing lumalangoy, sa paniki, ang mga harapang limb ay naging mga pakpak para sa paglipad sa pamamagitan ng pagpapahaba ng apat na daliri samantalang ang tulad ng kalawit na unang daliri ay nananatiling malaya para makabitin sa mga puno. ==== Mga atabismo ==== {{Main|Atavismo}} [[Talaksan:HindlegsOfHumpbackWhale.jpg|thumb|right|150px|Mga likurang hita ng [[balyena]]ng humpback na iniulat noong 1921 ng ]] Ang [[atavismo]] ang kagawian ng isang organismo na bumalik sa anyo ng ninuno nito. Ito ang pagbabalik o muling paglitaw sa organismo ng mga naglahong mga katangian nito.<ref name="talkorigins">{{cite web|url=http://www.talkorigins.org/faqs/comdesc/section2.html#atavisms|title=29+ Evidences for Macroevolution: Part 2|author=TalkOrigins Archive|authorlink=TalkOrigins Archive|accessdate=2006-11-08}}</ref> Ang mga atavismo ay nangyayari sa ilang paraan. Ang isang paraan ay kapag ang mga [[gene]] para sa nakaraang umiiral na mga katangian ay naingatan sa DNA at ang mga ito ay nahayag sa pamamagitan ng isang [[mutasyon]] na nag-alis ng nangingibabaw ng mga gene para sa bagong katangian o ang mga nakaraang katangian ay nangibabaw sa bagong katangian.<ref>Lambert, Katie. (2007-10-29) [http://animals.howstuffworks.com/animal-facts/atavism.htm HowStuffWorks "How Atavisms Work"]. Animals.howstuffworks.com. Retrieved on 2011-12-06.</ref> Ang ilang mga halimbawa nito ang mga [[ahas]] na may likurang hita,<ref name="universe-review.ca" >[http://universe-review.ca/I10-10-snake.jpg JPG image]</ref>, mga [[balyena]]ng may likurang hita<ref>[http://www.edwardtbabinski.us/whales/atavisms.html Evolutionary Atavisms]. Edwardtbabinski.us. Retrieved on 2011-12-06.</ref><ref>{{cite journal|title=A REMARKABLE CASE OF EXTERNAL HIND LIMBS IN A HUMPBACK WHALE|first=Roy Chapman|last=Andrews|date=3 Hunyo 1921|journal=American Museum Novitates|url=http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/2246/4849/1/N0009.pdf|ref=harv|access-date=20 Hunyo 2013|archive-date=13 Hunyo 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070613050024/http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/2246/4849/1/N0009.pdf|url-status=dead}}</ref>, mga ekstrang daliri ng paa ng mga [[ungulate]] na hindi sumasayad sa lupa,<ref>{{Cite journal |title=Skeletal Atavism in a Miniature Horse |journal=Veterinary Radiology & Ultrasound |volume=45 |issue=4 |date=Hulyo 2004 |pages=315–317 |last1=Tyson |first1=Reid |last2=Graham |first2=John P. |last3=Colahan |first3=Patrick T. |last4=Berry |first4=Clifford R. |postscript=<!-- Bot inserted parameter. Either remove it; or change its value to "." for the cite to end in a ".", as necessary. --> |doi=10.1111/j.1740-8261.2004.04060.x |ref=harv}}</ref> mga ngipin ng [[manok]],<ref>{{Cite journal |url=http://www.sciam.com/article.cfm?id=mutant-chicken-grows-alli |title=Mutant Chicken Grows Alligatorlike Teeth |first=David |last=Biello |date=2006-02-22 |journal=[[Scientific American]] |accessdate=2009-03-08 |postscript=<!-- Bot inserted parameter. Either remove it; or change its value to "." for the cite to end in a ".", as necessary. --> |ref=harv}}</ref> muling paglitaw ng [[reproduksiyong seksuwal]] sa ''[[Hieracium pilosella]]'' at [[Crotoniidae]];<ref>{{Cite journal |title=Reevolution of sexuality breaks Dollo's law |first1=Katja |last1=Domes |first2=Roy A. |last2=Norton |first3=Mark |last3=Maraun |first4=Stefan |last4=Scheu |journal=[[PNAS]] |url=http://www.pnas.org/content/104/17/7139 |date=2007-04-24 |volume=104 |issue=17 |pages=7139–7144 |accessdate=2009-04-08 |pmid=17438282 |doi=10.1073/pnas.0700034104 |pmc=1855408 |postscript=<!-- Bot inserted parameter. Either remove it; or change its value to "." for the cite to end in a ".", as necessary. --> |bibcode=2007PNAS..104.7139D |ref=harv |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404042127/https://www.pnas.org/content/104/17/7139 |url-status=dead }}</ref> [[buntot sa tao]],<ref name="talkorigins" /> mga ekstrang [[utong]],<ref name="universe-review.ca" /> at malalaking ngiping [[canine tooth|canine]]. .<ref name="universe-review.ca" /> ==== Embriyolohiya ==== Mula ika-18 siglo, alam na ang mga [[embryo]] ng iba't ibang espesye ay pare pareho kesa sa mga matandang organismo ng mga ito. Sa partikular, ang ilang mga bahagi ng embryo ay nagpapakita ng ebolusyonaryong nakaraan. Halimbawa, ang embryo ng [[bertebrata]]ng pang-lupain ay lumilikha ng mga [[gill slit]] tulad ng mga embryo ng isda. Ang mga proto-gill slit ay bahagi ng mas komplikadong sistema ng pagbuo kaya ang mga ito ay nagpatuloy. Ang isa pang halimbawa ang mga ngiping embryonic ng mga [[baleen whale]]. Ang mga ito ay kalaunang nawala. Ang baleen filter ay nabubuo mula sa ibang tissue na tinatawag na keratin. Ang sinaunang [[fossil]] ng baleen whale ay may ngipin gayon din ang baleen. Ang isa pang halimbawa ang [[barnacle]]. Umabot sa napakaraming mga siglo bago natuklasan ng mga historian na ang barnacle ay mga [[crustacea]]. Ang mga matandang barnacle ay sobrang iba sa iba pang mga crustacea ngunit ang larvae(bata) ay labis na katulad ng ibang mga crustacea. ==== Mga istrukturang bestihiyal ==== Ang isang malakas na ebidensiya para sa karaniwang pinagmulan ang mga istrakturang [[bestihiyal]]. Ang mga walang silbing pakpak ng mga hindi lumilipad na [[beetle]] ay nakasara sa ilalim ng pinagsamang mga takip na pakpak. Ito ay maipapaliwanag na ang mga beetle ngayon ay nagmula sa mga sinaunang beetle na may pakpak na gumagana. Ang mga rudimentaryong bahagi ng katawan o mga bahaging mas maliit at mas simple sa katulad na bahagi sa mga sinaunang species ay tinatawag na mga istrakturang [[bestihiyal]]. Ang mga istrakturang ito ay may silbi sa sinaunang espesye ngunit ang mga ito ay wala ng silbi sa kasalukuyan o may bago ng silbi. Ang mga halimbawa nito ang mga pelvic girdle ng mga [[whale]], halteres(likod na pakpak) ng mga langaw, pakpak ng mga hindi lumilipad na ibon gaya ng [[ostrich]] at mga halaman ng ilang [[xerophyte]] gaya ng [[cactus]] at parasitikong mga halaman gaya ng [[dodder]]. Gayunpaman, maaring napalitan na ang kanilang orihinal na silbi ng mga istrakturang [[bestihiyal]] sa isang bagong silbi. Halimbawa ang mga halteres sa langaw ay nakakatulong sa pagbalanse ng mga insektong habang lumilipad at ang mga pakpak ng ostrich ay ginagamit sa mga ritual ng pakikipagtalik at pagpapakitang agresibo. Sa mga tao, ang mga istrakturang [[bestihiyal]] ay kinabibilangan ng [[appendix]] at [[wisdom teeth]]. Ang wisdom teeth ay wala ng silbi sa tao kaya ito ay karaniwang binubunot upang maibsan ang sakit na dulot nito sa isang tao. Ang mga istrakturang bestihiyal na ito ay minsan may seleksiyon laban sa mga ito. Ang mga orihinal na istraktura ay gumagamit ng napalaking pinagkukunan. Kung ang mga ito ay wala ng silbi, ang pagpapaliit ng mga sukat nito ay nagpapaigi ng paggamit nito. Ang ilan sa mga direktang ebidensiya nito ang ilang mga [[crustacean]] ma may mas maliit na mga mata ay tagumpay na nakakapagparami kesa sa mga may malalaking mata. Ito ay dahil ang [[tisyus]] ng [[sistemang nerbiyos]] na hinggil sa pagtingin ay mas naging magagamit para sa ibang mga sensory input. === Henetika === {{PhylomapB|caption=Isang [[punong pilohenetiko]] ng lahat ng mga nabubuhay na bagay batay sa datos ng kanilang [[rRNA]] [[gene]]. Ito ay nagpapakita ng paghihiwalay ng mga tatlong sakop na [[bacterium|bacteria]], [[archaea]], at [[eukaryote]]. Ang mga puno na nilikha gamit ang ibang mga gene ay pangkalahatang pareho bagaman ang mga ito ay maaaring maglagay ng isang mas maagang mga pangkat na sumanga nang napakaiba na pinagpapalagay na dahil sa mabilis na ebolusyon ng [[rRNA]].}} Ang isa pinakamatibay na ebidensiya ng ebolusyon mula sa karaniwang pinagmulan o common descent ang pag-aaral ng mga gene sequences. Ang pagsasaliksik na pagkukumpara ng mga sequence sa pagitan ng [[DNA]] ng iba't ibang mga species ay nagbigay ng sobrang tibay na ebidensiya para sa karaniwang pinagmulan common descent na iminungkahi ni [[Charles Darwin]]. Ito ay makikita sa pamamagitan ng pagmamana ng DNA sa ninuno ng mga inapo(descendant) nitong organismo. Ang mas malapit na magkakaugnay na mga species ay may mas malaking praksiyon ng magkatulad na sequence ng DNA at mayroong magkasalong substitusyon kesa sa mas malayong magkakaugnay na mga species. Ang pinakasimple at pinakamakapangyarihan ay ibinibigay ng rekonstruksiyong [[pilohenetika|pilohenetiko]]. Ang rekonstruksiyong ito kung isasagawa gamit ang mabagal na nag-eebolb na sekwensiyang protina ay maaaring gamitin upang muling likhain ang kasaysayang ebolusyonaryo ng mga modernong organismo at kahit ng mga ekstinto o hindi na umiiral na organismo gaya ng [[mammoth]], [[neandertal]], [[T.rex]] at iba pa. Ipinapakita ng mga muling nilikhang phylogenies ang relasyon na napatunayan sa mga morpolohikal at biokemikal na mga pag-aaral ng mga organismo. Ang pinakadetalyadong mga rekonstruksiyon ay isinagawa sa basehan ng mga mitochondrial genome na pinagsasaluhan ng lahat ng mga organismong [[eukaryote|eukaryotiko]] na mas maikli at mas madaling i-sekwensiya. Ang pinakamalawak na rekonstruksiyon ay isinagawa gamit ang mga sekwensiya ng ilang sinaunang mga protina o gamit ang ribosomal na sekwenisyang [[RNA]]. Ang mga relasyong pilohenetiko ay lumalapat din sa sobrang lawak na uri ng mga walang silbing elementong sekwensiya kabilang ang repeats, [[transposons]], [[pseudogene]], at mutasyon sa nakokodigo ng protinang mga sekwensiya na hindi nagreresulta sa sekwensiyang [[asidong amino]]. Bagamang ang maliit na mga elementong ito ay kalaunang natagpuang nagiingat ng silbi o tungkulin, sa pinagsama, ito ay nagpapakita ng identity na produkto ng common descent(karaniwang pinagmulan) kesa sa karaniwang tungkulin. ==== Unibersal na biokemikal na organisasyon ==== Lahat ng kilalang umiiral na mga organismo ay nakasalig sa isang parehong pundamental o pangunahing mga biokemikal na organisasyon. Ang mga ito ang henetikong impormasyon na nakokodigo sa [[asidong nukleyiko]]([[DNA]], o [[RNA]] para sa mga [[virus]]), naka-transkriba sa [[RNA]], at isinalin sa mga protina(mga polimero ng [[asidong amino]]) sa pamamagitan ng labis na naingatang [[ribosoma]]. Ang kodigong henetiko(ang tablang salin) sa pagitan ng DNA at asidong amino ay pareho sa halos lahat ng mga organismo na ang ibig sabihin ay ang piraso ng DNA sa isang [[bakterya]] ay nagkokodigo para sa parehong asidong amino na nasa tao(human). Ang [[ATP]] ay ginagamit bilang kurensiya ng enerhiya ng lahat ng mga nabubuhay na organismo. Ang isang malalim na pagkaunawa ng biolohiya ng pag-unlad ay nagpapakitang ang karaniwang [[morpolohiya]] ay produkto ng pinagsaluhang elementong henetiko. Halimbawa, ang isang sekwensiya ng DNA na nagkokodigo para sa [[insulin]] sa mga tao ay nagkokodigo rin ng insulin kapag ipinasok sa ibang mga organismo gaya ng mga halaman.<ref>[http://www.businessweek.com/magazine/content/07_33/b4046083.htm From SemBiosys, A New Kind Of Insulin] INSIDE WALL STREET By Gene G. Marcial(AUGUST 13, 2007)</ref> Bagaman ang mga matang tulad ng [[camera]] ay pinaniniwalaang nag-ebolb ng independyente sa maraming mga hiwalay na okasyon, ang mga ito ay nagsasalo ng isang karaniwang hanay ng mga nakakadama ng liwanag na mga protina (opsins) na nagpapakita ng karaniwang pinagmulan ng lahat ng mga may matang organismo. Ang isa pang halimbawa ang planong katawan ng [[bertebrata]] na ang istruktura ay kinokontrol ng pamilyang homeobox (Hox) ng mga [[gene]]. ==== Pagsisekwensiya ng DNA ==== Ang komparison ng sekwensiyang [[DNA]] ay nagbibigay ng kakayahan upang ang mga organismo ay mai-grupo sa pagkakatulad ng sekensiya at ang nagreresultang mga punong pilohenetiko ay tipikal na umaayon sa tradisyonal na [[taksonomiya]] at karaniwang ginagamit upang i-tama o palakasin ang mga klasipikasyong taksonomiko. Ang paghahambing ng sekwensiya ay tinuturing na sukat na sapat na mayaman upang i-tama ang mga maling asumpsiyon sa mga punong pilohenetiko sa mga instansiyang ang ibang mga ebidensiya ay kulang. Halimbawa, ang neutral na sekwensiyang DNA ng tao(human) ay tinatayang 1.2% na [[ebolusyong diberhente|diberhente]] o iba batay sa substitusyon mula sa pinakamalapit ng kamag-anak ng tao na [[chimpanzee]], 1.6% mula sa [[gorilla]], at 6.6% mula sa [[baboon]]. Sa ibang salita, ang [[tao]] at [[chimpanzee]] ay mayroong 98.8% na magkatulad na DNA, kumpara sa tao at gorilla na may 98.4% na magkatulad na DNA at sa pagitan ng tao at baboon na mayroong 93.4 % na magkatulad na DNA.<ref>http://www.livescience.com/1411-monkey-dna-points-common-human-ancestor.html</ref> Kaya ang ebidensiya ng sekwensiyang DNA ay pumapayag sa paghinuha at relasyong henetiko sa pagitan ng tao at ibang mga [[ape]]. Ang sequence ng 16S ribosomal RNA gene na isang mahalagang [[gene]] sa pagko-code ng isang bahagi ng [[ribosoma]] ay ginamit upang hanapin ang malawak ng relasyong phylogenetic sa pagitan ng mga nabubuhay na organismo. Ang analisis na orihinal na ginawa ni Carl Woese ay nagresulta sa sistemang tatlong sakop na naghihinuha para sa dalawang pangmalakihang paghihiwalay sa sinaunang ebolusyon ng buhay. Ang unang paghihiwalay ay nagdulot ng modernong bakterya at ang kalaunang paghihiwalay ay nagdulot ng modernong [[Arkeya]] at [[Eukaryote]]. ==== Mga endogenous retrovirus ==== Ang mga [[Endogenous retrovirus]] (ERV) ang mga labing sekwensiya ng [[genome]] na naiwan mula sa mga sinaunang impeksiyong pang-virus sa isang organismo. Ang mga retrovirus o virogene ay palaging naipapasa sa sumunod na henerasyon ng organismong na nakatanggap ng impeksiyon. Ito ay nag-iiwan sa virogene na maiwan sa genome. Dahil ang pangyayaring ito ay bihira at random, ang paghahanp ng mga magkatulad na mga posisyong kromosomal ng isang virogene sa dalawang magkaibang species ay nagmumungkahi ng karaniwang ninuno.<ref>{{cite web |url=http://www.talkorigins.org/faqs/comdesc/ |title=29+ Evidences for Macroevolution: The Scientific Case for Common Descent |accessdate=2011-03-10 |publisher= Theobald, Douglas }}</ref> === Mga protina === Ang ebidensiyang [[proteome|proteomiko]] ay sumusuporta sa pangkalahatang pinagmulang ninuno ng mga anyo ng buhay. Ang mga mahahalagang protina gaya ng [[ribosome]], [[DNA polymerase]], at [[RNA polymerase]] ay matatagpuan sa lahat ng mga organismo na may parehong mga tungkulin mula sa pinakasinaunang mga bakterya hanggang sa mga pinakamasalimuot na mga hayop. Ang mga mas maunlad na mga organismo ay nag-ebolb ng mga karagdagang mga [[protein subunit]] na malaking umaapketo sa regulasyon ng [[interaksiyong protina-sa-protina]] ng mga mahahalagang protina. Ang [[DNA]], [[RNA]], amino acids, at [[lipid bilayer]] na matatagpuan sa lahat ng mga umiiral na organismo ay sumusuporta sa karaniwang pinagmulang ninuno ng mga ito. Ang pagsisiyasat na pilohenetiko ng mga sekwensiya ng protina ay lumilikha ng mga parehong puno ng mga ugnayan sa pagitan ng lahat ng mga organismo.<ref>[http://phylointelligence.org/combined.html "Converging Evidence for Evolution."] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110727173947/http://phylointelligence.org/combined.html |date=2011-07-27 }} Phylointelligence: Evolution for Everyone. Web. 26 Nov. 2010.</ref> Ang [[chirality (chemistry)|chirality]] ng DNA, RNA, at mga amino acid ay naingatan sa lahat ng mga alam na buhay. Dahil walang kapakinabangang pantungkulin sa kaliwa o kanang panig na molecular chriality, ang pinakasimpleng hipotesis ay ang pagpipili ay ginawang random ng mas maagang mga organismo at ipinasa sa lahat ng mga umiiral na buhay sa pamamagitan ng karaniwang pinagmulang ninuno. Ang karagdagang ebidensiya para sa muling pagbuo ng mga angkang pangninuo ay nagmumula sa [[junk DNA]] gaya ng mga [[pseudogene]] na mga "patay" na [[gene]] na patuloy na nagtitipon ng mga [[mutasyon]].<ref>{{cite journal |author=Petrov DA, Hartl DL |title=Pseudogene evolution and natural selection for a compact genome |journal=J Hered. |volume=91 |issue=3 |pages=221–7 |year=2000 |pmid=10833048 |doi=10.1093/jhered/91.3.221 |ref=harv}}</ref> ==== Mga pseudogene ==== {{main|Pseudogene}} Ang mga [[pseudogene]] o [[noncoding DNA|hindi nagkokodigong DNA]] ang mga karagdagang [[DNA]] sa genome na hindi nata-transkriba tungo sa [[RNA]] upang magsynthesize ng mga [[protina]]. Ang ilan sa mga hindi nagkokodigong DNA na ito ay maaaring may ilang mga silbi ngunit ang karamihan sa mga ito ay walang silbi at tinatawag na "basurang DNA". Ito ay isang halimbawa, ng isang [[vestige]] dahil ang parereplika ng mga gene na ito ay gumagamit ng enerhiya na gumagawa ritong pagsasayang sa maraming mga kaso. Ang mga basurang DNA ay bumubuo ng 98% ng [[genome]] ng tao samantalang ang may silbing DNA ay bumubuo lamang ng 2% ng genome ng tao.<ref name=junkdna>http://www.livescience.com/31939-junk-dna-mystery-solved.html</ref> Ang isang pseudogene ay malilikha kapag ang isang nagkokodigong gene ay nagtitipon ng mga [[mutasyon]] na nagpipigil ritong matranskriba na gumagawa ritong walang silbi. Ngunit dahil hindi ito natatranskriba, ito ay walang epekto sa organismo.<ref name=junkdna/> Ang mga pinagsasaluhang mga sekwensiya ng mga hindi gumaganang DNA ay isang pangunahing ebidensiya para sa karaniwang ninuno sa pagitan ng mga organismo.<ref name=TO-FAQ>[http://www.talkorigins.org/faqs/molgen/ "Plagiarized Errors and Molecular Genetics"], [[talkorigins]], by Edward E. Max, M.D., Ph.D.</ref> === Artipisyal na seleksiyon === [[Talaksan:Maize-teosinte.jpg| thumb | right |100px | kanan: isang ligaw na halamang [[teosinte]] na ninuno ng modernong mais, kanan: modernong mais na [[domestikasyon|dinomestika]] mula sa teosinte, gitna: [[hybrid]] ng mais-teosinte]] {{main|Artipisyal na seleksiyon}} Tinalakay ni Darwin ang [[artipisyal na seleksiyon]] bilang isang modelo ng [[natural na seleksiyon]] noong 1859 sa unang edisyon ng kanyang aklat na [[On the Origin of Species]]: {{cquote|Bagaman mabagal ang proseso ng seleksiyon, kung ang mahinang tao ay makakagawa ng higit sa kanyang kapangyarihan ng artipisyal na seleksiyon, wala akong nakikitang limitasyon sa halaga ng pagbabago...na maaaring likhain sa mahabang kurso ng panahon sa pamamagitan ng kapangyarihan ng kalikasan ng seleksiyon.}} Si [[Charles Darwin]] ay nabuhay sa panahon na ang [[pagsasaka ng hayop]] at mga [[domestikasyon|domestikadong pananim]] ay napakahalaga. Sa [[artipisyal na seleksiyon]], pinagtatalik o pinaparami ng mga magsasaka ang dalawang hayop o halaman na may espesyal o kanais nais na mga katangian at iniiwasang paramihin ang mga hayop o halaman na may hindi magandang katangian. Ito ay nakita sa pagsasakang agrikultural noong ika-18 hanggang ika-19 siglo at ang artipisyal na pagpipili ng magtatalik na mga hayop o halaman ay bahagi nito. Walang tunay na pagkakaiba sa prosesong [[gene|henetiko]] na pinagsasaligan ng artipisyal at natural na seleksiyon. Ang pagkakaibang praktikal ang rate o bilis ng ebolusyon sa [[artipisyal na seleksiyon]] na kahit papaano ay dalawang order ng magnitudo(o 100 beses) na mas mabilis kesa sa rate na [[natural na seleksiyon|makikita sa kalikasan]]. === Ebidensiya mula sa mga napagmasdang pagbabago sa pamamagitan ng natural na seleksiyon === ==== Bakterya ==== ===== Bakteryang hindi tinatalaban ng antibiyotiko ===== Ang mga pagbabago ay mabilis na mangyayari sa mas maliit at simpleng mga organismo. Halimbawa, ang ilan sa mga [[bakterya]] na nagsasanhi ng sakit ay hindi na mapapatay gamit ang ilang mga [[antibiyotiko]]. Ang mga medisinang ito ay ginagamit pa lamang sa loob ng 89 taon at sa simula ay sobrang epektibo laban sa mga bakteryang ito. Ang mga bakterya ay nag-ebolb upang ang mga ito ay hindi na talaban ng mga antibiyotiko. Gayunpaman, ang mga antibiyotiko ay nakakapatay pa rin ng karamihan sa mga bakterya maliban sa mga bakteryang nagkamit ng resistansiya. ===== E.coli ===== Napagmasdan ni [[Richard Lenski]] na ang ilang mga strain ng ''[[E. coli]]'' ay nag-ebolb ng masalimuot na bagong kakayahan na mag-metabolisa ng [[citrate]] pagkatapos ng mga sampung mga libong henerasyon.<ref name="newscientist">{{cite web|last=Le Page|first=Michael|title=NS:bacteria make major evolutionary shift in the lab|url=http://www.newscientist.com/channel/life/dn14094-bacteria-make-major-evolutionary-shift-in-the-lab.htm|date=16 Abril 2008|publisher=New Scientist|accessdate=9 Hulyo 2012}}</ref> Ang bagong katangiang ito ay hindi umiiral sa lahat ng iba pang mag anyo ng E. Coli kabilang sa simulang strain na ginamit rito.<ref name=Lenski>{{cite journal|last=Blount|first=Z. D.|author2=Borland, C. Z.; Lenski, R. E.|title=Inaugural Article: Historical contingency and the evolution of a key innovation in an experimental population of Escherichia coli|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|date=4|year=2008|month=June|volume=105|issue=23|pages=7899–7906|doi=10.1073/pnas.0803151105|url=http://www.pnas.org/content/105/23/7899|accessdate=9 Hulyo 2012|pmid=18524956|pmc=2430337|ref=harv}}</ref> ===== Bakteryang kumakain ng nylon ===== Ang [[bakteryang kumakain ng nylon]] ay isang strain ng ''[[Flavobacterium]]'' na makakapagdigest ng ilang mga byproduct ng manupakturang [[nylon 6]]. Ang nga substansiyang ito ay hindi alam na umiral bago ang imbensiyon ng [[nylon]] noong 1935. Ang karagdagang pag-aaral ay naghayag na ang mga tatlong [[ensima]] na ginagamit ng bakteriya upang idigest ang mga byproduct ng nylon ay malaking iba mula sa ibang mga ensima na nililikha ng ibang mga strain na ''Flavobacterium'' o iba pang mga bakterya. Ang mga ensima na ito ay hindi epektibo sa mga anumang materyal maliban sa mga byproduct ng ginawa ng tao na nylon.<ref>{{cite journal | author = Kinoshita, S. | author2 = Kageyama, S., Iba, K., Yamada, Y. and Okada, H. |title=Utilization of a cyclic dimer and linear oligomers of e-aminocaproic acid by Achromobacter guttatus |journal=Agricultural & Biological Chemistry |volume=39 |issue=6 |pages=1219−23 |year=1975 |issn=0002-1369 |doi=10.1271/bbb1961.39.1219}}</ref> Napagmasdan rin ng mga siyentipiko sa laboratoryo ang pag-eebolb ng parehong kakayahang ito na makapagdigest ng mga byproduct ng nylon sa ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'' na inilagay sa isang kapaligiran na walang mga ibang mapagkukunan ng nutriyento. Ang strain na ''P. aeruginosa'' ay hindi gumamit ng parehong mga ensima na ginagamit ng strain na ''[[Flavobacterium]]''.<ref>{{cite journal |author=Prijambada ID, Negoro S, Yomo T, Urabe I |title=Emergence of nylon oligomer degradation enzymes in Pseudomonas aeruginosa PAO through experimental evolution |journal=Appl. Environ. Microbiol. |volume=61 |issue=5 |pages=2020–2 |year=1995 |month=May |pmid=7646041 |pmc=167468 |url=http://aem.asm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=7646041 }}{{Dead link|date=Mayo 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Nagawa rin ng ibang mga siyentipiko na mailipat ang kakayahang lumikha ng mga ensima na nagdidigest ng nylon mula sa strain ''Flavobacterium'' papunta sa strain ng bakteryang ''[[E. coli]]'' sa pamamagitan ng paglilipat ng [[plasmid]].<ref>{{cite journal |author=Negoro S, Taniguchi T, Kanaoka M, Kimura H, Okada H |title=Plasmid-determined enzymatic degradation of nylon oligomers |journal=J. Bacteriol. |volume=155 |issue=1 |pages=22–31 |year=1983 |month=July |pmid=6305910 |pmc=217646 |url=http://jb.asm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=6305910}}</ref> Ayon sa mga siyentipiko, ang kakayahang ito na magsynthesize ng [[nylonase]] ay pinakamalamang na umunlad bilang isang hakbang na [[mutasyon]] na nakapagpatuloy dahil sa napabuting pag-aangkop ng bakterya na nag-angkin ng mutasyon na ito.<ref>{{cite journal |author=Thwaites WM |title=New Proteins Without God's Help |journal=Creation Evolution Journal |volume=5 |issue=2 |pages=1–3 |date=Summer 1985 |publisher=National Center for Science Education (NCSE) |url=http://ncse.com/cej/5/2/new-proteins-without-gods-help |ref=harv}}</ref><ref>[http://www.nmsr.org/nylon.htm Evolution and Information: The Nylon Bug]. Nmsr.org. Retrieved on 2011-12-06.</ref><ref>[http://www.msnbc.msn.com/id/9452500/page/2/ Why scientists dismiss 'intelligent design'], Ker Than, [[MSNBC]], Sept. 23, 2005</ref><ref>Miller, Kenneth R. [[Only a Theory|''Only a Theory: Evolution and the Battle for America's Soul'']] (2008) pp. 80–82</ref> ==== Lamok ==== Lumitaw ang pagiging hindi tinatalaban ng [[DDT]] sa iba't ibang mga uri ng mga lamok na [[Anopheles mosquitoes]].<ref>http://www.malariajournal.com/content/8/1/299</ref> ==== Kuneho ==== Lumitaw ang pagiging hindi tinatalaban ng [[myxomatosis]] sa mga populasyon ng [[kuneho]] sa Australia.<ref>http://www.publish.csiro.au/paper/ZO9900697.htm</ref> ==== Beetle ==== Ang mga [[Colorado beetle]] ay kilala sa kakayahann nitong hindi talaban ng mga pesticide. Sa loob ng 50 taon, ito ay naging hindi tinatalaban ng 52 [[kompuwestong kimikal]] na ginagamit sa mga insecticide kabilang ang [[cyanide]]. Ang natural na seleksiyon na ito ay pinabilis ng mga artipisyal na kondisyon. Gayunpaman, ang ilang populasyon ng beetle ay tinatalaban sa bawat kemikal na ito. Ang mga populasyon ay naging hindi tinatalaban lamang sa kemikal na ginagamit sa kapaligiran ng mga ito.<ref>Alyokhin, A., M. Baker, D. Mota-Sanchez, G. Dively, and E. Grafius. 2008. Colorado potato beetle resistance to insecticides. American Journal of Potato Research 85: 395–413.</ref> ==== Langaw ==== Naipakita ng mga pag-aaral sa Estados Unidos, na ang mga langaw pamprutas na namemeste ng mga orange grove ay nagiging hindi tinatalaban ng [[malathion]] na pesticide na ginagamit upang patayin sila.<ref>Doris Stanley (Enero 1996), [https://archive.is/20120710120600/findarticles.com/p/articles/mi_m3741/is_n1_v44/ai_18019289 Natural product outdoes malathion - alternative pest control strategy]. Retrieved on 15 Setyembre 2007.</ref> ==== Diamondback moth ==== Sa [[Hawaii]], [[Japan]] at [[Tennessee]], ang [[diamondback moth]] ay nagebolb ng hindi pagiging tinatalaban sa ''[[Bacillus thuringiensis]]'' na ginagamit na biolohikal na pesticide pagkatapos ng mga tatlong taon na gamitin ito.<ref>Daly H, Doyen JT, and Purcell AH III (1998), Introduction to insect biology and diversity, 2nd edition. Oxford University Press. New York, New York. Chapter 14, Pages 279-300.</ref> ==== Daga ==== Sa [[Inglatera]], ang mga daga sa ilang lugar ay nag-ebolb ng pagiging hindi tinatalaban ng [[lason para sa daga]] na nagawa nilang kainin ng kasing rami ng limang beses sa normal na daga nang hindi namamatay.<ref>http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/10/1/l_101_02.html</ref> ==== Amaranthus palmeri ==== Sa katimugang Estados Unidos, ang weed na [[Amaranthus palmeri]] na humahadlang sa produksiyon ng [[bulak]] ay nag-ebolb ng malawakang resistansiya sa herbicide na [[glyphosate]].<ref>{{Cite web |title=Andrew Leonard, "Monsanto's bane: The evil pigweed", &#91;&#91;Salon.com&#93;&#93;, Aug. 27, 2008. |url=http://www.salon.com/tech/htww/2008/08/27/monsantos_bane/index.html |access-date=2013-06-23 |archive-date=2008-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080910020017/http://www.salon.com/tech/htww/2008/08/27/monsantos_bane/index.html |url-status=dead }}</ref> ==== Tomcod ==== Pagkatapos nang pagtatapon ng [[General Electric]] ng mga [[polychlorinated biphenyls]] (PCB) sa [[Hudson River]] mula 1947 hanggang 1976, ang mga [[Microgadus tomcod|tomcod]] na nakatira sa ilog na ito ay natagpuang nag-ebolb ng hindi pagtalab sa mga epektong nakakalason ng kimikal na ito.<ref name="Welsh">{{cite web| last = Welsh| first = Jennifer | title = Fish Evolved to Survive GE Toxins in Hudson River| publisher = [[LiveScience]]| date = 17 Pebrero 2011 | url = http://www.livescience.com/12897-fish-evolved-survive-ge-toxins-hudson-110218.html | accessdate =2011-02-19 }}</ref> Sa simula, ang populasyon ng tomcod ay nawasak ngunit nakaahon. Natukoy ng mga siyentipiko ang [[mutasyon]] na nagkaloob ng kakayahang ito nang paging hindi tinatalaban. Ang anyong mutasyon ay umiiral sa 99&nbsp;ng mga nabubuhay na tomcod sa ilog na ito kumpara sa mas kaunti sa 10 porsiyento ng mga tomcod mula sa ibang mga katubigan.<ref name="Welsh"/> ==== Peppered moth ==== Ang isang klasikong halimbawa ng [[pag-aangkop]] bilang tugon sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]] ang kaso ng peppered moth. Bago ang [[rebolusyong industriyal]], sa [[Inglatera]], ang mga [[peppered moth]] na makikita dito ay karamihang may kulay na maliwanag na gray na may kaunting mga itim na batik. Dahil dito, nagawa ng mga kulay maliwanag na moth na makapagtago sa mga lichen at bark ng puno na kulay maliwanag rin at makapagtago sa mga predator nitong [[ibon]]. Ang prekwensiya ng mga itim na [[allele]] ng moth sa panahong ito ay 0.01%. Noong mga maagang dekada ng rebolusyong industriyal sa Inglatera, ang countryside sa pagitan ng [[London]] at [[Manchester]] ay natakpan ng itim na [[soot]] mula sa mga pabrikang nagsusunog ng [[coal]]. Marami sa mga lichen na kulay maliwanag ay namatay mula sa mga emisyong [[sulfur dioxide|sulphur dioxide]] at ang mga puno ay natakpan ng itim na soot. Ito ay humantong sa pagtaas ng pagkain ng mga ibon sa mga moth na ''kulay maliwanag'' dahil sa hindi na nito kayang makapagtago sa mga itim na puno. Sa kabilang dako, ang mga itim na moth ay nakapagtago([[camouflage]]) sa mga itim na puno. Sa simula, bagaman ang karamihan ng mga moth na kulay maliwanag ay patuloy na nakakapagparami, ang karamihan sa kanila ay hindi nakaligtas samantalang ang mga moth na kulay itim ay patuloy na dumadami. Sa paglipas ng maraming mga henerasyon, ang prekwensiya ng [[allele]] ay unti unting lumilipat tungo sa ''kulay itim'' na nakakaligtas at nakakapagparami. Sa gitna ng ika-19 siglo, ang bilang ng mga moth na kulay itim ay tumaas at noong 1895, ang persentahe ng mga moth na kulay itim sa populasyon ng Manchester peppered moth ay iniulat na 98% na isang dramatikong pagbabago ng mga halos 1000% mula sa orihinal na prekwensiya.<ref name="miller">Miller, Ken (1999). ''[http://www.millerandlevine.com/km/evol/Moths/moths.html The Peppered Moth: An Update]''</ref> Ang nag-ebolb na pagiging kulay itim sa populasyon ng mga peppered moth noong [[industriyalisasyon]] ay nakilala bilang ''industrial [[melanism]]''. Gamit ang genetic analysis, iniulat noong 2011 na natukoy ng mga siyentipiko ang isang [[mutasyon]] sa isang ninuno na humantong paglitaw at pag-aangkop ng mga itim na moth noong mga 1840.<ref>http://www.nature.com/news/2011/110414/full/news.2011.238.html</ref><ref>http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21493823</ref> ==== Radiotrophic fungus ==== Ang [[Radiotrophic fungi]] ang [[fungi]] na gumagamit ng pigment na [[melanin]] upang ikomberte ang [[radyasyong gamma]] tungo sa enerhiyang kimikal para sa paglago.<ref name="sciencenews.org">[http://www.sciencenews.org/articles/20070526/fob5.asp Science News, Dark Power: Pigment seems to put radiation to good use], Week of 26 Mayo 2007; Vol. 171, No. 21, p. 325 by Davide Castelvecchi</ref><ref>{{cite journal |title = Ionizing Radiation Changes the Electronic Properties of Melanin and Enhances the Growth of Melanized Fungi |author = Dadachova E, Bryan RA, Huang X, Moadel T, Schweitzer AD, Aisen P, Nosanchuk JD, Casadevall A. |year = 2007 |journal = PLoS ONE |volume = 2 |pages = e457 |pmid = 17520016 |url = http://www.plosone.org/article/fetchArticle.action?articleURI=info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0000457 |doi =10.1371/journal.pone.0000457 |issue = 5 |pmc = 1866175 |editor1-last = Rutherford |editor1-first = Julian|bibcode = 2007PLoSO...2..457D |ref = harv }}</ref> Ito ay unang natuklasan noong 2007 bilang mga itim na [[mold]] na lumalago sa loob at palibot ng [[Chernobyl Nuclear Power Plant]].<ref name="sciencenews.org"/> Ang pagsasaliksik sa [[Albert Einstein College of Medicine]] ay nagpapakitang ang tatlong naglalaman ng melanin na fungi na ''[[Cladosporium sphaerospermum]]'', ''[[Wangiella dermatitidis]]'', at ''[[Cryptococcus neoformans]]'' ay tumaas sa [[biomassa]] at mas mabilis na nagtipon ng [[acetate]] sa kapiligiran na ang lebel ng [[radyasyon]] ay 500 beses na mas mataas kesa sa isang normal na kapaligiran. ==== Ibon ==== Ayon sa isang ulat noong Marso 2013, ang mga Cliff swallows (Petrochelidon pyrrhonota) ay nag-ebolb ng mas maikling mga pakpak upang makaligtas sa mga sasakyan sa lansangan.<ref>http://www.newscientist.com/article/dn23288-birds-evolve-shorter-wings-to-survive-on-roads.html#.UcEFS-cqYwQ</ref> ==== Tao ==== Ang [[natural na seleksiyon]] ay nangyayari sa mga kasalukuyang modernong populasyon ng tao.<ref>{{Cite web |url=http://www.time.com/time/health/article/0,8599,1931757,00.html |title=Darwin Lives! Modern Humans Are Still Evolving |access-date=2013-06-19 |archive-date=2013-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617124416/http://www.time.com/time/health/article/0,8599,1931757,00.html |url-status=dead }}</ref> Halimbawa, ang populasyon na nanganganib sa malalang sakit na [[kuru (disease)|kuru]] ay may malaking sobrang representasyon ng anyo ng immune na [[prion protein]] gene G127V kesa sa hindi mga immune na allele. Ang prekwensiya ng [[mutasyon]] na ito ay sanhi ng survival ng mga taong immune.<ref>{{Cite news|last=Medical Research Council (UK)|title=Brain Disease 'Resistance Gene' evolves in Papua New Guinea community; could offer insights Into CJD|newspaper=Science Daily (online)|location=Science News|date=21 Nobyembre 2009|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2009/11/091120091959.htm|accessdate=2009-11-22|archiveurl=https://www.webcitation.org/5uQpeiOxE?url=http://www.sciencedaily.com/releases/2009/11/091120091959.htm|archivedate=2010-11-22|deadurl=no|url-status=live}}</ref><ref name="MeadWhitfield2009">{{cite journal|last1=Mead|first1=Simon|last2=Whitfield|first2=Jerome|last3=Poulter|first3=Mark|last4=Shah|first4=Paresh|last5=Uphill|first5=James|last6=Campbell|first6=Tracy|last7=Al-Dujaily|first7=Huda|last8=Hummerich|first8=Holger|last9=Beck|first9=Jon|last10=Mein|first10=Charles A.|last11=Verzilli|first11=Claudio|last12=Whittaker|first12=John|last13=Alpers|first13=Michael P.|last14=Collinge|first14=John|title=A Novel Protective Prion Protein Variant that Colocalizes with Kuru Exposure|journal=New England Journal of Medicine|volume=361|issue=21|year=2009|pages=2056–2065|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa0809716}}</ref> Ang ibang mga direksiyong pang-ebolusyon sa ibang mga populasyon ng tao ay kinabibilangan ng paghaba ng panahong reproduktibo, pagbawas sa mga lebel ng cholesterol, blood glucose at blood pressure.<ref name="ByarsEwbank2009">{{cite journal|last1=Byars|first1=S. G.|last2=Ewbank|first2=D.|last3=Govindaraju|first3=D. R.|last4=Stearns|first4=S. C.|title=Natural selection in a contemporary human population|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=107|issue=suppl_1|year=2009|pages=1787–1792|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.0906199106}}</ref> Ang [[Lactose intolerance]] ang kawalang kakayahan sa isang tao na i-[[metabolismo|metabolisa]] ang [[lactose]] dahil sa kawalan ng kailangang ensima na [[lactase]] sa [[sistemang dihestibo]] nito. Ang normal na kondisyon sa mga mammal ay ang isang bata ng species nito na makaranas ng nabawasang produksiyon ng [[lactase]] sa dulo ng panahong [[weaning]]. Sa mga tao, ang produksiyon ng lactase ay bumabagsak ng mga 90% sa tuwing unang apat na taon ng buhay nito bagaman ang eksaktong pagbagsak sa paglipas ng panahon ay iba iba.<ref name=soy>[https://web.archive.org/web/20071215230655/http://www.soynutrition.com/SoyHealth/SoyLactoseIntolerance.aspx Soy and Lactose Intolerance] Wayback: Soy Nutrition</ref> Ang ilang mga populasyon ng tao ay nag-aangkin ng [[mutasyon]] sa [[kromosoma 2]] na nag-aalis ng pagtigil ng produksiyon ng lactase na gumagawa sa mga taong ito na patuloy na makainom ng hilaw na gatas at iba pang mga permentadong mga produktong gatas sa kanilang buong buhay. Ito ay isang kamakailang pag-aangkop na ebolusyonaryo sa ilang populasyon ng tao na nangyari ng independiyente sa parehong hilagang Europa at silangang Aprika sa mga populasyong may pamumuhay sa kasaysayan ng pagpapastol ng mga hayop.<ref name="autogenerated1">{{cite web |url=http://genome.wellcome.ac.uk/doc_WTX038968.html |author=Coles Harriet |title=The lactase gene in Africa: Do you take milk? |publisher=The Human Genome, Wellcome Trust |date=2007-01-20 |accessdate=2008-07-18 |archive-date=2008-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080929134018/http://genome.wellcome.ac.uk/doc_WTX038968.html |url-status=dead }}</ref> === Ebidensiya mula sa mga napagmasdang paglitaw ng bagong species === Ang [[speciation]] ang proseso ng ebolusyon ng paglitaw ng mga bagong species. Ang speciation ay maaaring mangyari na mula sa iba't ibang mga sanhi at inuuri sa mga iba't ibang anyo nito (e.g. allopatric, sympatric, polyploidization, etc.). Napagmasdan ng mga siyentipiko ang maraming mga halimbawa ng speciation sa laboratoryo at sa kalikasan. ==== Blackcap ==== Ang species ng ibon na ''[[Blackcap|Sylvia atricapilla]]'' na mas kilala bilang mga Blackcap ay nakatira sa [[Alemanya]] at lumilipad patimog-kanluran sa [[Espanya]] samantalang ang isang maliit na pangkat nito ay lumilipad pahilagang-kanluran sa [[Gran Britanya]] tuwing taglamig. Natagpuan ni Gregor Rolshausen mula sa [[University of Freiburg]] na ang paghihiwalay sa [[gene]] ng dalawang mga populasyon ng parehong species ay umuunlad na. Ang mga pagkakaiba ay natagpuang lumitaw sa loob ng mga 30 henerasyon. Sa pagsisikwensiya ng [[DNA]], ang mga indibidwal ay matutukoy sa kinabibilangang pangkat ng species na ito na may akurasyang 85%. Ayon kay Stuart Bearhop ng [[University of Exeter]], ang mga ibon na lumilipad tuwing taglamig sa Inglatera ay nakikipagtalik lamang sa mga sarili nito at sa mga lumilipad tuwing taglamig sa Mediterranean.<ref>{{cite journal | year = 2005 | title = Assortative mating as a mechanism for rapid evolution of a migratory divide | journal = Science | volume = 310 | issue = 5747| pages = 502–504 | doi = 10.1126/science.1115661 | pmid = 16239479 | last1 = Bearhop | first1 = S. | last2 = Fiedler | first2 = W | last3 = Furness | first3 = RW | last4 = Votier | first4 = SC | last5 = Waldron | first5 = S | last6 = Newton | first6 = J | last7 = Bowen | first7 = GJ | last8 = Berthold | first8 = P | last9 = Farnsworth | first9 = K |bibcode = 2005Sci...310..502B | ref = harv }} [http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/sci;310/5747/502/DC1 Supporting Online Material]</ref><ref>{{cite web |url=http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/12/british_birdfeeders_split_blackcaps_into_two_genetically_dis.php |title=British birdfeeders split blackcaps into two genetically distinct groups : Not Exactly Rocket Science |author=Ed Yong |date=3 Disyembre 2009 |publisher=[[ScienceBlogs]] |accessdate=2010-05-21 |archive-date=2010-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100608112332/http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/12/british_birdfeeders_split_blackcaps_into_two_genetically_dis.php |url-status=dead }}</ref> ==== ''Drosophila melanogaster'' ==== [[Talaksan:Drosophila speciation experiment.svg|thumb|200px|right|Eksperimentong Drosophila melanogaster]] Ang pina-dokumentadong bagong espesye ay nagmula sa mga eksperimentong laboratoryo noong mga 1980. Ipinagtalik nina William Rice at G.W. Salt ang mga langaw pamprutas na [[Drosophila melanogaster]] gamit ang [[maze]] na may tatlong iba't ibang mapagpipilian gaya ng liwanag/dilim at basa/tuyo. Ang bawat henerasyon ay inilagay sa maze at ang mga grupo ng langaw na lumabas sa dalawa sa walong labasan ay inihiwalay upang makipagtalik sa kanilang mga respektibong grupo. Pagkatapos ng tatlumput-limang henerasyon, ang dalawang mga grupo at ang mga supling nito ay inihiwalay sa pakikipagtalik dahil sa kanilang malakas na preperensiya ng habitat o kapaligiran. Ang mga ito ay nakipagtalik lamang sa mga kapaligiran na kanilang gusto at hindi nakipagtalik sa mga langaw na iba ang kapaligiran na gusto.<ref>{{cite journal | title=The Evolution of Reproductive Isolation as a Correlated Character Under Sympatric Conditions: Experimental Evidence| author=William R. Rice, George W. Salt| journal=Evolution, Society for the Study of Evolution| year=1990| volume=44 | ref=harv}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.lifesci.ucsb.edu/eemb/faculty/rice/publications/pdf/25.pdf |title=he Evolution of Reproductive Isolation as a Correlated Character Under Sympatric Conditions: Experimental Evidence |accessdate=2010-05-23 |publisher= William R. Rice, George W. Salt}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.talkorigins.org/faqs/faq-speciation.html |title= Observed Instances of Speciation, 5.3.5 Sympatric Speciation in Drosophila melanogaster |accessdate=2010-05-23 |publisher= Joseph Boxhorn }}</ref> Naipakita rin ni Diane Dodd na ang paghihilaway reproduktibo ay mabubuo mula sa preperensiya ng pakikipagtalik sa langaw na Drosophila pseudoobscura pagkatapos lamang ng walong mga henerasyon gamit ang iba't ibang uri ng pagkain, starch at maltose. ==== Langaw na Hawthorn ==== Ang langaw na hawthorn na ''[[Rhagoletis pomonella]]'' na kilala rin bilang maggot fly ay sumasailalim sa isang [[sympatric speciation]].<ref>{{cite journal |author=Feder JL, Roethele JB, Filchak K, Niedbalski J, Romero-Severson J |title=Evidence for inversion polymorphism related to sympatric host race formation in the apple maggot fly, Rhagoletis pomonella |journal=Genetics |volume=163 |issue=3 |pages=939–53 |date=1 Marso 2003|pmid=12663534 |pmc=1462491 |ref=harv }}</ref> Ang mga magkakaibang populasyon ng langaw na hawthorn ay kumakain ng mga iba't ibang prutas. Ang isang natatanging populasyon ay lumitaw sa Hilagang Amerika noong ika-19 siglo pagkatapos na ang [[mansanas]] na hindi isang katutubong species sa Hilagang Amerika ay ipinakilala rito. Ang mga populasyon ng langaw na kumakain lamang ng mga mansanas ay hindi kumakain ng kinakain sa kasaysyan ng species na ito na mga [[Crataegus|hawthorn]]. Ang kasalukuyang populasyon naman na kumakain ng hawthorn ay hindi kumakain ng mga mansanas. Ang ilang ebidensiya ng pagkakaiba sa dalawang populasyon ng species na ito ang pagkakaiba sa 6 sa 13 na [[allozyme]] loci, ang mga langaw na hawthorn ay mas huling tumatanda sa panahon, mas matagal na tumatanda kesa sa mga langaw na kumakain ng mansanas at may kaunting ebidensiya ng pagtatalik sa pagitan ng dalawang populasyong ito.<ref>{{cite journal |author=Berlocher SH, Bush GL |title=An electrophoretic analysis of Rhagoletis (Diptera: Tephritidae) phylogeny |journal=Systematic Zoology |volume=31 |issue= 2|pages=136–55 |year=1982 |doi=10.2307/2413033 |jstor=2413033 |ref=harv}}<br /> {{cite journal |author=Berlocher SH, Feder JL |title=Sympatric speciation in phytophagous insects: moving beyond controversy? |journal=Annu Rev Entomol. |volume=47 |pages=773–815 |year=2002 |pmid=11729091 |doi=10.1146/annurev.ento.47.091201.145312 |ref=harv }}<br /> {{cite journal |author=Bush GL |title=Sympatric host race formation and speciation in frugivorous flies of the genus Rhagoletis (Diptera: Tephritidae) |journal=Evolution |volume=23 |issue= 2|pages=237–51 |year=1969 |doi=10.2307/2406788 |jstor=2406788 |ref=harv}}<br /> {{cite journal |author=Prokopy RJ, Diehl SR, Cooley SS |title=Behavioral evidence for host races in Rhagoletis pomonella flies |jstor=4218647 |journal=[[Oecologia]] |volume=76 |issue=1 |pages=138–47 |year=1988 |url=http://www.springerlink.com/content/p1716r36n2164855/?p=d8018d5a59294c2984f253b7152445b7&pi=20 |doi=10.1007/BF00379612 |ref=harv |access-date=2013-06-19 |archive-date=2020-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200410162914/http://www.springerlink.com/content/p1716r36n2164855/?p=d8018d5a59294c2984f253b7152445b7&pi=20 |url-status=dead }}<br /> {{cite journal |author=Feder JL, Roethele JB, Wlazlo B, Berlocher SH |title=Selective maintenance of allozyme differences among sympatric host races of the apple maggot fly |journal=Proc Natl Acad Sci USA. |volume=94 |issue=21 |pages=11417–21 |year=1997 |pmid=11038585 |pmc=23485 |doi=10.1073/pnas.94.21.11417|bibcode = 1997PNAS...9411417F |ref=harv }}</ref> ==== Lamok na London Underground ==== Ang [[lamok na London Underground]] ay isang species ng lamok sa henus na ''[[Culex]]'' na matatagpuan sa [[London Underground]]. Ito ay nagebolb mula sa species sa overground na ''Culex pipiens''. Bagaman ang lamok na ito ay unang natuklasan sa sistemang London Underground, ito ay natagpuan sa mga sistemang underground sa buong mundo. Ito ay nagmumungkahing ito ay umangkop sa mga sistemang underground na gawa ng tao simula sa huling siglo mula sa local na above-ground na ''Culex pipiens'',<ref name="Times"/>. Gayunpaman, may mas kamakailang ebidensiya na ito ay uring katimugang lamok na nauugnay sa Culex pipiens na umangkop sa mainit na mga lugar na underground ng mga hilagaang siyudad.<ref name="Fonseca"/> Ang species na ito ay may napakaibang mga pag-aasal,<ref name="Burdick">{{cite journal |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1134/is_1_110/ai_70770157 |title=Insect From the Underground&nbsp;— London, England Underground home to different species of mosquitos |journal=[[Natural History (magazine)|Natural History]] |year=2001 |author=Alan Burdick |ref=harv}}</ref> labis na mahirap na makatalik,<ref name="Times">{{cite news |url=http://www.gene.ch/gentech/1998/Jul-Sep/msg00188.html |publisher=The Times |date=1998-08-26 |title=London underground source of new insect forms}}</ref> at may ibang prekwensiya ng allele na umaayon sagenetic drift noong [[founder event]].<ref>{{cite journal |author=Byrne K, Nichols RA |title=Culex pipiens in London Underground tunnels: differentiation between surface and subterranean populations |journal=Heredity |volume=82 |issue=1 |pages=7–15 |year=1999 |pmid=10200079 |doi=10.1038/sj.hdy.6884120 |ref=harv}}</ref> Ang lamok na ''Culex pipiens molestus'' ay nagtatalik at nagpaparami sa buong taon, hindi pwede sa malalamig na lugar at kumakagat ng mga daga, mga tao. Ito ay taliwas sa species na above ground na ''Culex pipiens'' na pwede sa malalamig na lugar, nag hihibernate sa taglamig at kumakagat lamang ng mga ibon. Kapag ang dalawang uri ay pinagtalik, ang mga itlog ay hindi makakabuo ng supling na nagmumungkahin may paghihiwalay na reproduktibo.<ref name="Times"/><ref name="Burdick"/> Ang henetikong mga datos ay nagpapakitang ang molestus na lamok na London Underground ay may isang karaniwang ninuno sa halip na ang populasyon sa bawat estasyon ay nauugnay sa pinakamalapit na populasyong above-ground population (i.e. anyong ''pipiens'' ). Ang malawakang mga magkahiwalay na populasyong ito ay natatangi ng napakaliit na mga pagkakaibang henetiko na nagmumungkahing ang anyong molestus ay nabuo: ang isang pagkakaibang [[mtDNA]] na pinagsasaluhan sa mga populasyong underground sa 10 siyudad ng Rusya<ref>{{cite journal|author=Vinogradova EB and Shaikevich EV |title=Morphometric, physiological and molecular characteristics of underground populations of the urban mosquito Culex pipiens Linnaeus f. molestus Forskål (Diptera: Culicidae) from several areas of Russia|url=http://e-m-b.org/sites/e-m-b.org/files/European_Mosquito_Bulletin_Publications811/EMB22/EMB22_04.pdf |journal=European Mosquito Bulletin|volume= 22|year=2007|pages=17–24|ref=harv}}</ref> at isang pagkakaibang [[Microsatellite (genetics)|microsatellite]] sa mga populasyon sa Europe, Japan, Australia, middle East at Atlantic islands.<ref name = "Fonseca">{{cite journal |title=Emerging vectors in the Culex pipiens complex |journal=Science |volume=303 |issue=5663 |pages=1535–8 |year=2004 |pmid=15001783 |doi=10.1126/science.1094247 |url=http://www.mosquitocatalog.org/files/pdfs/wr380.pdf |last1=Fonseca |first1=D. M. |last2=Keyghobadi |first2=N |last3=Malcolm |first3=CA |last4=Mehmet |first4=C |last5=Schaffner |first5=F |last6=Mogi |first6=M |last7=Fleischer |first7=RC |last8=Wilkerson |first8=RC |bibcode=2004Sci...303.1535F |ref=harv |access-date=2013-06-19 |archive-date=2011-07-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110723204249/http://www.mosquitocatalog.org/files/pdfs/wr380.pdf |url-status=dead }}</ref> ==== Dagang pambahay na Madeira ==== Ang mga dagang madeira ang species ng daga na nagmula sa dagang pambahay(''Mus musculus''). Ito ay sumailalim sa speciation pagkatapos ng kolonisasyon ng islang [[Madeira]] noong mga 1400. Ang mga anim na natatanging species ay umiiral na sanhi ng mga translokasyong Robertsonian na pagsasanib ng mga magkakaibang ibang bilang mga kromosoma.<ref>{{cite journal|doi=10.1038/35003116|year=2000|last1=Britton-Davidian|first1=Janice|last2=Catalan|first2=Josette|last3=Da Graça Ramalhinho|first3=Maria|last4=Ganem|first4=Guila|last5=Auffray|first5=Jean-Christophe|last6=Capela|first6=Ruben|last7=Biscoito|first7=Manuel|last8=Searle|first8=Jeremy B.|last9=Da Luz Mathias|first9=Maria|journal=Nature|volume=403|issue=6766|page=158|pmid=10646592|title=Rapid chromosomal evolution in island mice|bibcode = 2000Natur.403..158B|ref=harv }}</ref> Ang mga populasyon ng dagang Madeira ay mayroong kromosoma sa pagitan ng 22 at 30 bagaman ang kanilang ninuno na unang dumating sa isla ay may 40 kromosoma. Ang bawat pangkat ay mayroon ng sarili nitong species. Ito ay nangyari sa loob lamang ng mga 500 taon sa pagitan ng 1,500 hanggang 2,000 henerasyon. Sa karagdagan, ang malaking pagkakaiba ng mga kromosoma ay tanging nag-ebolb mula sa isolasyong heograpiko sa halip na pag-aangkop sa iba't ibang mga kapaligiran. Wala sa mga dagang ito ay mga [[hybrid]] ng anuman sa anim na pangkat ng daga.<ref>http://www.genomenewsnetwork.org/articles/04_00/island_mice.shtml</ref> ==== Mga ''Molly'' ==== Ang Shortfin Molly (''[[Poecilia|Poecilia mexicana]]'') ay isang maliit na isda na nakatira sa mga [[Lechuguilla Cave|kwebang sulfur]] ng [[Mehiko]]. Natagpuan ng maraming taon ng pag-aaral ng species na ito na ang dalawang mga natatanging populasyon ng mga molly, na may loob na madilim at maliwanag na tubig pang-ibabaw ay nagiging magkahiwalay na [[gene|henetiko]].<ref>Tobler, Micheal (2009). Does a predatory insect contribute to the divergence between cave- and surface-adapted fish populations? Biology Letters {{doi|10.1098/rsbl.2009.0272}}</ref> Ang mga populasyon ay walang hadlang sa pagitan ng dalawa ngunit natagpuan ng mga siyentipiko na ang mga molly ay hinuhuli ng isang malaking bug na pantubig na (''[[Belostomatidae|Belostoma spp]]''). Tinipon ni Tobler ang bug at parehong mga uri ng molly at inilagay ang mga ito sa malalaking mga bote at muling inilagay sa kweba. Pagkatapos ng isang araw, natagpua nna sa liwanag, ang umangkop sa kwebang isa ay dumanas ng pinakapinsala na apat kada limang mga sugat na pagtusok mula sa mga bug. Sa kadiliman, ang sitwasyon ay kabaligtaran. Ang mga pandama ng molly ay makakadetekta ng banta ng bug sa kabilang sariling habitat ngunit hindi sa iba pa. Ang paglipat mula sa isang habitat tungo sa iba pa ay malaking nagpapataas ng panganib ng kamatayan ng mga ito. Pinaplano ni Tobler ang mga karagdagang eksperimento ngunit naniniwala siyang ito ay isang magandang halimbaw ng paglitaw ng isang bagong species.<ref>{{cite web |url= http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/05/giant_insect_splits_cavefish_into_distinct_populations.php |title= Giant insect splits cavefish into distinct populations |accessdate= 2010-05-22 |publisher= Ed Yong |archive-date= 2010-02-01 |archive-url= https://web.archive.org/web/20100201061035/http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/05/giant_insect_splits_cavefish_into_distinct_populations.php |url-status= dead }}</ref> ==== Osong polar ==== Ang isang spesipikong halimbawa ng malakihang iskalang ebolusyon ang [[osong polar]] (''Ursus maritimus''). Ito ay nauugnay sa [[brown bear]] (''Ursus arctos''). Ang dalawang ito ay makakapagtalik at makakalikha pa rin ng supling na [[Grizzly–polar bear hybrid]].<ref>[http://www.scienceray.com/Biology/Zoology/Adaptive-Traits-of-the-Polar-Bear-Ursus-Maritimus.207777 Adaptive Traits of the Polar Bear (Ursus Maritimus)]. Scienceray.com (2008-08-13). Retrieved on 2011-12-06.</ref> Bagaman malapit na magkaugnay, ang polar bear ay nagkamit ng malalaking mga pagkakaiba mula sa brown bear. Ang mga pagkakaibang ito ay pumayag sa polar bear na makaligtas sa mga kondisyon na hindi magagawa ng mga brown bear. Kabilang dito ang kakayahang makalangoy ng 60 na milya sa mga ma-yelong katubigan, manatiling mainit sa mga kapaligirang maginaw na [[Arktiko]], mahabang leeg na gumagawang madali na panatilihin ang kanilang ulo sa ibabaw ng tubig samantalang lumalangoy, labis na malalaking mga may web na mga paa na nagsisilbing mga paddle kapag lumalanngoy, ang nag-ebolb na maliliit na papillae, ang tulad ng vauole na mga suction cup sa talampakan ng kanilang mga paa na gumagawa sa kanilang hindi madulas sa yelo, kanilang paa na natatakpan ng labis na matting upang ingatan ang mga ito sa masidhing lamig at magbigay traksiyon, ang kanilang mas maliliit na mga tenga ay nagbabawas ng pagkawala ng init, ang kanilang mga talukap ng mata na nagsisilbing mga sunglass, ang mga akomodasyon para sa kanilang diyetang karne, isang malaking tiyan upang payagan ang oportunistikong pagkain at kakayahan na [[mag-ayuno]] hanggang 9 na buwan habang nireresiklo ang kanilang urea.<ref>[http://www.polarbearsinternational.org/bear-facts/polar-bear-evolution/ Polar Bear Evolution] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110810000926/http://www.polarbearsinternational.org/polar-bears/bear-essentials-polar-style/adaptation/evolution |date=2011-08-10 }}. Polarbearsinternational.org (2011-12-01). Retrieved on 2011-12-06.</ref><ref>{{Cite web |title=Ron Rayborne Accepts Hovind's Challenge |url=http://www.kent-hovind.com/250K/ron.htm |access-date=2013-06-20 |archive-date=2011-08-20 |archive-url=https://www.webcitation.org/6158s8XO5?url=http://www.kent-hovind.com/250K/ron.htm |url-status=dead }}</ref> ==== Hibridisasyon ==== {{main|Hybrid}} Ang mga bagong species ay nalilikha sa pamamagitan ng [[domestikasyon]] ng mga hayop. Halimbawa, ang mga [[domestikasyon|domestikadong tupa]](''ovis aries'') ay nilikha sa pamamagitan ng [[hybridisasyon]] at hindi na pwede pang magkaanak sa pakikipagtalik sa isang species ng tupa na ''Ovis orientalis'' na pinagmulan nito. Ang mga [[domestikadong baka]] ay maaaring ituring na parehong espesye ng ilang mga uri wild ox, gaur, yak, etc., dahil ang mga ito ay maaaring magkaanak sa pakikipagtalik sa mga ito. Ang ''[[Raphanobrassica]]'' ay kinabibilangan ng lahat ng mga [[intergeneric hybrid]] sa pagitan ng henera na ''[[Raphanus]]'' (labanos) and ''[[Brassica]]'' (repolyo, etc.).<ref>[[Georgii Karpechenko|Karpechenko, G.D.]], Polyploid hybrids of ''Raphanus sativus'' X ''Brassica oleracea'' L., Bull. Appl. Bot. 17:305–408 (1927).</ref><ref>Terasawa, Y. Crossing between ''Brassico-raphanus'' and ''B. chinensis'' and ''Raphanus sativus''. Japanese Journal of Genetics. 8(4): 229–230 (1933).</ref> Ang ''Raphanobrassica'' ay isang [[allopolyploid]] sa pagitan ng [[labanos]] (''Raphanus sativus'') at [[repolyo]] (''Brassica oleracea''). Ang mga halaman ng angkang ito ay kilala bilang mga radiocole. Ang ibang mga anyo ng ''Raphanobrassica'' ay alam din. Ang Raparadish na isang allopolyploid hybrid sa pagitan ng ''Raphanus sativus'' at ''Brassica rapa'' ay pinapalago bilang isang pananim na fodder. Ang "Raphanofortii" ang allopolyploid hybrid sa pagitan ng ''[[Brassica tournefortii]]'' at ''[[Raphanus caudatus]]''. Ang mga [[salsify]] ay isang halimbawa ng napagmasdang [[hybrid speciation]]. Noong ika-20 siglo, ipinakilala ng mga tao ang tatlong species ng goatsbeard sa Hilagang Amerika. Ang mga species na ito na western salsify (''Tragopogon dubius''), meadow salsify (''Tragopogon pratensis''), at [[Tragopogon porrifolius|oyster plant]] (''Tragopogon porrifolius'') ay mga karaniwang weed na ngayon sa mga urban wasteland. Noong mga 1950, natagpuan ng mga botanista ang dalawang mga bagong species sa mga rehiyon ng [[Idaho]] at [[Washington (estado)|Washington]] na sabay na pinaglalaguan ng ng tatlong species. Ang isang bagong species na ''[[Tragopogon miscellus]]'' ay isang [[tetraploid]] hybrid ng ''T. dubius'' at ''T. pratensis''. Ang isa pang bagong species na ''[[Tragopogon mirus]]'' ay isa ring allopolyploid ngunit ang mga ninuno nito ang ''T. dubius'' at ''T. porrifolius''. Ang mga bagong species na ito ay karaniwang tinatawag na "mga Ownbey hybrid" na ipinangalan sa botanistang unang naglarawan nito. Ang populasyong''T. mirus'' ay pangunahing lumalago sa pamamagitan ng reproduksiyon ng sarili nitong mga kasapi ngunit ang karagdagang mga episodyo ng [[hybrid]]ization ay patuloy na nagdadagdag ng populasyong ''T. mirus''.<ref>{{cite book | title= Life, the science of biology | edition=7| author= William Kirkwood Purves, David E. Sadava, Gordon H. Orians, and H. Craig Heller| year=2006| page=487| publisher=Sinaur Associates, Inc.| isbn=0-7167-9856-5}}</ref> Ang ''T. dubius'' at ''T. pratensis'' ay nagtalik sa [[Europa]] ngunit hindi nagawang makabuo ng supling. Natagpuan ng isang pag-aaral noong Marso 2011 na nang ipakilala ang mga dalawang halamang ito sa Hilagang Amerika noong mga 1920, ang mga ito ay nagtalik at dumoble ang bilang ng mga kromosoma sa kanilang hybrid ''Tragopogon miscellus'' na pumapayag ng isang rest ng kanilang mga gene na pumayag naman sa mas malaking bariasyong henetiko. Ayon kay Propesor Doug Soltis ng [[University of Florida]], "aming nahuli ang ebolusyon sa akto...ang mga bago at iba ibang mga pattern ng ekspresyon ng gene ay pumapayag sa mga bagong species na mabilis na umangkop sa mga bagong kapaligiran".<ref>{{cite news | url=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2011-03/uof-urf031611.php| title=UF researcher: Flowering plant study 'catches evolution in the act'| author=Pam Soltis| publisher=EurekAlert, American Association for the Advancement of Science| date=2011-03-17| accessdate=2011-03-28}}</ref><ref>{{cite journal | title=Transcriptomic Shock Generates Evolutionary Novelty in a Newly Formed, Natural Allopolyploid Plant| journal=Current Biology| year=2011| volume=21| pages=551–6| doi=10.1016/j.cub.2011.02.016| pmid=21419627 | issue=7 | last1=Buggs | first1=Richard J.A. | last2=Zhang | first2=Linjing | last3=Miles | first3=Nicholas | last4=Tate | first4=Jennifer A. | last5=Gao | first5=Lu | last6=Wei | first6=Wu | last7=Schnable | first7=Patrick S. | last8=Barbazuk | first8=W. Brad | last9=Soltis | first9=Pamela S. | ref=harv}}</ref> Ang napagmasdang pangyayaring ito sa pamamagitan ng [[hybrid]]ization ay karagdagang nagpasulong ng ebidensiya ng karaniwang pinagmulan ng mga organismo. Ang mga [[hybrid]]ization na ito ay artipisyal na isinasagawa sa mga laboratoryo mula 2004 hanggang sa kasaulukuyan. == Mga maling paniniwala tungkol sa ebolusyon == * Ang ebolusyon ay hindi totoo dahil ito ay isa lamang [[teoriya]]. Sagot: Ang miskonsepsiyong ito ay nagmula sa hindi siyentipikong kahulugan ng salitang "teoriya". Para sa mga pang-araw araw na gamit ng salitang teoriya, ito ay nagpapahiwatig ng mga bagay na "walang ebidensiya". Ang isa pang nagpapakomplikado dito ang kilalang miskonsepsiyon na kung ang isang [[teoriya]] ay may sapat na ebidensiya, ito ay nagiging batas na nagpapahiwatig na ang mga teoriyang siyentipiko ay mas mababa sa mga batas siyentipiko. Dapat maunawaan na ang teoriya ay may ibang kahulugan sa agham dahil sa agham ang mga teoriya ang pinakamahalagang lebel ng pang-unawa at hindi lamang mga "paghula"(guess). Sa wastong paglalarawan, ang teoriyang siyentipiko ay tumutukoy sa mga paliwanag ng mga penomena na mahigpit na nasubok samantalang ang mga batas ay paglalarawang pangkalahatan ng mga penonomena. Kabilang sa mga siyentipikong teoriya na may matibay na mga ebidensiya at nakapasa sa mga eksperimentong siyentipiko ang [[Pangkalahatang relatibidad|Teoriyang Pangkalatang Relatibidad]] ni [[Einstein]] at [[Mekaniks na Kwantum|Teoriyang Mekaniks na Kwantum]] na dalawang pundamental na saligan ng [[pisika]]. * Ang mga tao ay hindi nag-ebolb mula sa mga [[unggoy]] dahil ang mga unggoy ay umiiral pa rin. Sagot: Isang maling paniniwala na ang tao ay nag-ebolb mula sa mga kasalukuyang nabubuhay na [[unggoy]]. Inaangkin ng mga ''hindi naniniwala'' sa ebolusyon na kung ang tao ay nag-ebolb mula sa mga unggoy, dapat ang lahat ng unggoy ay naging tao na. Ang ebolusyon ay isang proseso ng pagsasanga kung saan ang isang species ay maaaring magpalitaw sa dalawa o higit pang mga species.<ref name=abc>http://www.abc.net.au/science/articles/2011/10/04/3331957.htm</ref> Ang tao ay nagmula sa isang karaniwang ninuno na ninuno rin ng ibang mga ''[[dakilang bakulaw]]''<ref>http://www.livescience.com/7929-human-evolution-closest-living-relatives-chimps.html</ref> at ang pinakamalapit na nabubuhay na kamag-anak ng mga tao ang ''[[dakilang bakulaw]]'' na [[chimpanzee]] na nagsasalo ng ''karaniwang ninuno'' sa tao na nabuhay noong mga 5-8 milyong taong nakakaraan.<ref>http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/faq/cat02.html</ref> Ang mga organismong ''[[primado]]'' ay nag-ebolb mula sa mga ''[[mamalya]]'' noong mga 65 milyong taong nakakaraan. Ang mga sinaunang primado ay nag-ebolb at naghiwalay tungo sa mga pangkat na [[Haplorhini]] at [[Strepsirrhini]] noong mga 63 milyong taong nakakaraan. Noong mga 58 milyong taong nakakaraan, ang mga tarsier ay humiwalay mula sa mga ibang [[Haplorhini]]. Ang natitirang Haplorhini na [[Simian]] ay naghiwalay sa mga pangkat na [[Catarrhini]] at [[Platyrrhini]]. Ang linyang Platyrrihni([[Bagong Daigdig na unggoy]]) ay humiwalay mula sa linyang [[Catarrhini]]([[bakulaw]] at mga [[Lumang Daigdig na unggoy]]) noong mga 40 milyong taong nakakaraan. Pagkatapos nito, ang Catarrhini ay naghiwalay sa mga pangkat na [[bakulaw]] at [[Lumang Daigdig na unggoy]] noong mga 25-30 milyong taong nakakaraan batay sa mga [[orasang molekular]].<ref>http://www.nature.com/news/fossils-indicate-common-ancestor-for-two-primate-groups-1.12997</ref> Ang linyang [[bakulaw]] ay naghiwalay sa [[gibbon]] at [[dakilang bakulaw]] noong mga 15-20 milyong taong nakakaraan. Ang Ponginae(mga orangutan) ay humiwalay mula sa [[dakilang bakulaw]] noong mga 12 milyong taong nakakaraan. Ang mga gorilya ay humiwalay mula sa mga [[dakilang bakulaw]] na linyang tumutungo sa [[Pan (hayop)|Pan]](chimpanzee at bonobo) at tao noong mga 10 milyong taong nakakaraan. Ang tao at chimpanzee ay naghiwalay noong 5-8 milyong taong nakakaraan. Ang linyang [[Pan (hayop)|Pan]] ay naghiwalay sa [[chimpanzee]] at [[bonobo]] noong 1 milyong taong nakakaraan. Ang linyang tumutungo sa tao ay nagpalitaw sa genus na [[australopithecus]] noong mga 4 milyong taong nakakaraan na kalaunan namang nagebolb sa genus na [[Homo]] noong 2 milyong nakakaraan na kalaunan namang nag-ebolb sa species na [[homo sapiens]] o tao noong mga 200,000 taong nakakaraan. Ang pinakamatandang natuklasang mga fossil ng mga ''[[homo sapiens]]'' ang mga [[labing Omo]] na may edad na 195,000 (±5,000) taong gulang.<ref>{{cite journal|date=17 Pebrero 2005|title=Fossil Reanalysis Pushes Back Origin of Homo sapiens|journal=[[Scientific American]]|url=http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=fossil-reanalysis-pushes}}</ref><ref>{{cite journal|last=McDougall|first=Ian|author2=Brown, Francis H.; Fleagle, John G.|title=Stratigraphic placement and age of modern humans from Kibish, Ethiopia|journal=Nature|date=17 Pebrero 2005|volume=433|issue=7027|pages=733–736|doi=10.1038/nature03258|pmid=15716951}}</ref> * Ang natural na seleksiyon ay kinasasangkutan ng mga organismong nagtatangka o nagsisikap na makaangkop sa kanilang kapaligiran. Sagot: Ang [[natural na seleksiyon]] ay humahantong sa pag-aangkop ng species sa paglipas ng panahon ngunit hindi kinasasangkutan ng pagtatangka, pagsisikap o pagnanais ng organismo. Ang natural na seleksiyon ay nagreresulta mula sa bariasyon o pagkakaiba-ibang henetiko sa isang populasyon. Ang bariasyong ito ay nalilika ng random na [[mutasyon]] na isang prosesong hindi naaapektuhan sa pagsisikap ng isang oragnismo. Ang isang indibidwal ay maaaring may [[gene]] para sa katangiang sapat na mabuti upang makapagpatuloy at makapagparami o wala nito. Halimbawa, ang bakterya ay hindi nagebolb ng resistansiya o hindi pagtalab ng antibiyotiko dahil tinangka nila. Sa halip, ang resistansiya ay nag-ebolb dahil sa random na mutasyon na gumawa sa ilang mga indibidwal na bakterya na hindi talaban ng antibiyotiko at makapagparami at sa gayon makapag-iwan ng mga supling na hindi rin tinatalaban ng antibiyotiko.<ref>http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/misconceptions_faq.php#a2</ref> * Ang ebolusyon ay palaging nagsasanhi sa mga organismo na maging mas mabuti. Sagot: Ang natural na seleksiyon ay nagreresulta sa bumuting mga kakayahan ng organismo na makaangkop at makapagparami. Gayunpaman, hindi ito nangangahulugang pagsulong. Ang natural na seleksiyon ay hindi lumilikha ng mga organismo na perpektong umangkop sa kanilang kapaligiran. Ito ay kadalasang pumapayag sa pagpapatuloy ng mga indibidwal na may isang saklaw ng mga katangian na sapat na mabuti upang makapagpatuloy. Sa isang hindi nagbabagong kapaligiran, ang natural na seleksiyon ay nagpapanatili sa isang organismo na hindi nagbabago. May iba ring mga mekanismo ng ebolusyon na hindi nagsasanhi ng pagbabagong pag-aangkop ng organismo. Ang mutasyon, migrasyon, at genetic drift ay maaaring magsanhi sa mga populasyon na mag-ebolb sa mga paraang mapanganib o mas hindi angkop sa kapaligiran. Halimbawa, ang populasyong [[Afrikaner]] ay may hindi karaniwang mataas na prekwensiya ng [[gene]] na responsable sa [[sakit ni Huntington]] dahil ang bersiyon ng gene ay lumipat sa mataas na prekwensiya habang ang populasyon ay lumalago mula sa isang simulang maliit na populasyon.<ref>http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/misconceptions_faq.php#a3</ref> * Ang ebolusyon ay lumalabag sa ikalawang batas ng termodinamika. Sagot:Ang pag-aangkin na ang ebolusyon ay lumalabag sa batas ng [[termodinamika]] ay batay sa maling pagkaunawa ng [[ikalawang batas ng termodinamika]] na nagsasaad na ang anumang hiwalay na sistema ay magpapataas ng kabuuang entropiya nito sa paglipas na panahon. Ang isang hiwalay na sistema ay inilalarawan na sistemang walang anumang input ng labas na enerhiya. Ang batas na ito ay lumalapat sa [[uniberso]] dahil isa itong hiwalay na sistema. Gayunpaman, dahil sa ang daigdig ay hindi isang hiwalay na sistema, ang kaayusan sa daigdig ay maaaring mangyari at magpalitaw ng mga komplikadong organismo hangga't may input ng enerhiya gaya ng liwanag ng araw. Ang proseso ng natural na seleksiyon na responsable sa gayong lokal na pagtaas ng kaayusan ay maaaring mahango ng matematikal mula sa ekspresyon ng ekwasyon ng ikalawang batas para sa magkaugnay na hindi-ekwilibrium na mga bukas na sistema.<ref>{{Cite journal|doi=10.1098/rspa.2008.0178 |title=Natural selection for least action |author=Kaila, V. R. and Annila, A.|journal=Proceedings of the Royal Society A |date=8 Nobyembre 2008 |volume=464 |issue=2099 |pages=3055–3070|bibcode = 2008RSPSA.464.3055K }}</ref> * Ang mga komplikadong anyo ng buhay ay biglaang lumitaw sa pagsabog na Cambrian. Sagot: Ang tinatawag na pagsabog na Cambrian ang tila biglaang paglitaw ng mga maraming mga phyla ng hayop noong mga 543 milyong taon ang nakakalipas. Ang kasalukuyang ebidensiya ay nagpapakitang ang "pagsabog" ay nangyari sa loob ng mga 20 milyong taon hanggang 40 milyong taon. Ayon sa mga siyentipiko, ang pagsabog na Cambrian ay hindi pinagmulan ng komplikadong buhay sa mundo. Ang ebidensiya ng buhay [[multiselular]] ay lumitaw sa pagkakabuong Doushantuo sa Tsina noong bago ang Cambrian noong mga 590 hanggang 560 milyong taong nakakalipas. Ang mga iba ibang mga fossil ay lumitaw bago ang 555 milyong taong nakakalipas.<ref>http://talkorigins.org/indexcc/CC/CC300.html</ref> Ayon sa mga kritiko, mali na angkining ang lahat ng mga phyla ng mga hayop ay lumitaw sa Cambrian. Ang molekular na ebidensiya ay nagpapakitang ang hindi bababa sa mga anim na phyla ng hayop ay lumitaw bago ang panahong Cambrian. Ang mga plano ng katawan ng hayop na lumitaw sa Cambrian ay hindi rin kinabibilangan ng mga modernong pangkat ng mga hayop gaya ng mga [[starfish]], mga talangka, mga insekto, mga isda, mga butiki at mga [[mammal]] na kalaunang lumitaw sa fossil record. Ang mga anyo ng hayop na lumitaw sa "pagsabog na Cambrian" ay mas primitibo kesa sa mga kalaunang lumitaw na hayop na ito at ang karamihan sa mga hayop sa Cambrian ay may malalambot na katawan. Ang mga hayop na lumitaw sa Cambrian ay kinabilangan rin ng mga ilang transisyonal na fossil kabilang ang Hallucigenia at Anomalocaris. * Ang Piltdown Man at Nebraska Man ay mga pandaraya ng ebolusyon. Sagot: Noong 1912, itinanghal nina [[Charles Dawson]] at [[Arthur Smith Woodward]] ang buto ng panga at isang bungo na kanilang inangking 500,000 taong gulang. Gayunpaman, hindi lahat ng mga siyentipiko ay tumanggap sa pagiging tunay ng mga butong ito. Pagkatapos ng 40 taon, ito ay napatunayang pineke. Bagaman ang [[Nebraska man]] ay hindi isang sinadyang pandaraya, ang orihinal na pag-uuri ay napatunayang mali. Inaangkin ng mga anti-ebolusyonista na ang pagiging pandaraya ng [[Piltdown man]] ay nagpapamali sa kabuuan ng ebolusyon. Gayunpaman, ang Piltdown man ay hindi kailanmang ginamit na ebidensiya para sa ebolusyon at ang isang pandaraya ay hindi rin nagpapataob sa mga aktuwal na ebidensiya na umiiral at hindi pandaraya. Ang Piltdown man ay nagsisilbi ngayong isang mahusay na halimbawa ng mga katangiang pagtutuwid sa sarili ng agham. == Mga pananaw panrelihiyon == === Pagtanggap sa ebolusyon === {{bar box |title=Mga pagkakaiba sa mga relihiyon tungkol sa tanong ng Ebolusyon sa Estados Unidos<br />Ang persentahe ng mga relihiyoso na umaayon na ang ebolusyon ang pinakamahusay na paliwanag ng pinagmulan ng tao sa mundo |caption=Kabuuang persentahe ng populasyon ng Estados Unidos:48%<br />Sanggunian: [[Pew Forum]]<ref>[http://pewforum.org/Science-and-Bioethics/Religious-Differences-on-the-Question-of-Evolution.aspx Religious Groups: Opinions of Evolution], [[Pew Forum]] (Isinagawa noong 2007, inilabas noong 2008)</ref> |float=center |bars= {{bar pixel|[[Budismo|Budista]]|silver|405||81%}} {{bar pixel|[[Hindu]]|black|400||80%}} {{bar pixel|[[Hudaismo|Hudyo]]|silver|385||77%}} {{bar pixel|Walang kinabibilangang denominasyon|black|360||72%}} {{bar pixel|[[Simbahang Katoliko Romano|Romano Katoliko]]|silver|290||58%}} {{bar pixel|[[Silangang Ortodokso|Ortodokso]]|black|270||54%}} {{bar pixel|Nananaig na Protestantismo|silver|255||51%}} {{bar pixel|[[Islam|Muslim]]|black|225||45%}} {{bar pixel|Hist. na Itim na Protestante|silver|190||38%}} {{bar pixel|Ebanghelikal na Protestante|black|120||24%}} {{bar pixel|[[Mormon]]|silver|110||22%}} {{bar pixel|[[Mga Saksi ni Jehova]]|black|40||8%}} }} May mga [[relihiyon]] na naniniwalang ang ebolusyon ay ''hindi'' sumasalungat sa kanilang pananampalataya. Ang pananaw na ito ay karaniwang tinatawag na mga [[theistic evolution]]. Halimbawa, ang mga 12 na nagsakdal laban sa pagtuturo ng [[kreasyonismo]] sa Estados Unidos sa kaso ng korte na ''[[McLean v. Arkansas]]'' ay binubuo ng mga klero at [[mangangaral]] na kumakatawan sa mga pangkat na Methodist, Episcopal, African Methodist Episcopal, Katoliko, Southern Baptist, Reform Jewish, at Presbyterian.<ref>[http://www.encyclopediaofarkansas.net/encyclopedia/entry-detail.aspx?entryID=2243 McLean v Arkansas, Encyclopedia of Arkansas]</ref><ref>[http://ncse.com/media/voices/religion ''Defending the teaching of evolution in public education, Statements from Religious Organizations'']</ref> Ang [[Arsobispo ng Canterbury]], Dr. [[Rowan Williams]], ay naglabas ng mga pahayag na sumusuporta sa ebolusyon noong 2006.<ref>[http://www.theregister.co.uk/2006/03/21/archbishop_backs_evolution/ ''Archbishop of Canterbury backs evolution: Well, he is a Primate,'' Chris Williams, The Register, Tuesday 21 Marso 2006]</ref> Natagpuan ni Molleen Matsumura ng [[National Center for Science Education]] na sa mga Amerikano sa 12 pinakamalalaking mga denominasyong Kristiayno, ang hindi bababa sa 77% ay kabilang sa mga denominasyong sumusuporta sa pagtuturo ng ebolusyon.<ref>{{harvnb|Matsumura|1998|p=9}} notes that, "''Table 1 demonstrates that Americans in the 12 largest Christian denominations, 89.6% belong to churches that support evolution education! Indeed, many of the statements in ''Voices'' insist quite strongly that evolution must be included in science education and "creation science" must be excluded. Even if we subtract the [[Southern Baptist Convention]], which has changed its view of evolution since [[McLean v Arkansas]] and might take a different position now, the percentage those in denominations supporting evolution is still a substantial 77%. Furthermore, many other Christian and non-Christian denominations, including the [[United Church of Christ]] and the National Sikh Center, have shown some degree of support for evolution education (as defined by inclusion in 'Voices' or the "Joint Statement").''" Matsumura produced her table from a June, 1998 article titled ''Believers: Dynamic Dozen'' put out by Religion News Services which in turn cites the ''1998 Yearbook of American and Canadian Churches''. Matsurmura's calculations include the [[Southern Baptist Convention|SBC]] based on a brief they filed in [[McLean v. Arkansas]], where the SBC took a position it has since changed, according to Matsurmura. See also {{harvnb|NCSE|2002}}.</ref> Ang mga pangkat na ito ay kinabibilangan ng [[Simbahang Katoliko Romano]], Protestantism, kabilang [[United Methodist Church]], [[National Baptist Convention, USA, Inc.|National Baptist Convention, USA]], [[Evangelical Lutheran Church in America]], [[Presbyterian Church (USA)]], [[National Baptist Convention of America]], [[African Methodist Episcopal Church]], the [[Episcopal Church in the United States of America|Episcopal Church]], at iba pa.<ref>[http://www.emporia.edu/biosci/schrock/docs/Eagle-25.pdf ''Christianity, Evolution Not in Conflict'', John Richard Schrock, Wichita Eagle 17 Mayo 2005 page 17A] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110927061932/http://www.emporia.edu/biosci/schrock/docs/Eagle-25.pdf |date=2011-09-27 }}<!-- This editorial mischaracterizes the Matsurmura|1998 article--></ref><ref>{{harvnb|Matsumura|1998|p=9}}</ref> Ang isang bilang na mas malapit sa mga 71% ay itinanghal ng pagsisiyasat nina Walter B. Murfin at David F. Beck.<ref>[http://www.cesame-nm.org/index.php?name=Sections&req=viewarticle&artid=43&page=4 ''The Bible: Is it a True and Accurate Account of Creation? (Part 2): The Position of Major Christian Denominations on Creation and Inerrancy''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071015234023/http://www.cesame-nm.org/index.php?name=Sections&req=viewarticle&artid=43&page=4 |date=2007-10-15 }}, Walter B. Murfin, David F. Beck, 13 Abril 1998, hosted on [http://www.cesame-nm.org/index.php Coalition for Excellence in Science and Math Education] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071015233002/http://www.cesame-nm.org/index.php |date=2007-10-15 }} website</ref> Ang [[Simbahang Katoliko Romano]] ay tumatanggap rin sa ebolusyon.<ref name="Alberta">{{cite web|url = http://www.lastseminary.com/genesis-modern-science/Evolutionary%20Creation.pdf|title =Evolutionary Creation|quote=Evolutionary creation best describes the official position of the Roman Catholic Church, though it is often referred to in this tradition as 'theistic evolution.'|publisher = [[University of Alberta]]|accessdate = 2007-10-18}}</ref><ref> {{quote|[Theistic evolutionism] is the official position of the Catholic church. In 1996, Pope John Paul VI reiterated the Catholic TE position, according to which God created, evolution occurred, human beings may indeed have been descended from more primitive forms, and the Hand of God was required for the production of the human soul", |[[Eugenie Scott]], Director of the US [[National Center for Science Education]]}}</ref> Ang Kilusang [[Ahmadiyya]] ay tumatanggap sa ebolusyon at aktibo itong itinataguyod. Isinaad ni [[Mirza Tahir Ahmad]], ang ikaapat na [[Khalifatul Masih|kalipa]] ng kilusang [[Ahmadiyya]] na ang ebolusyon ay nangyari ngunit sa pamamagitan lamang ng diyos na nagpangyari nito. Hindi sila naniniwala na si [[Adan at Eba|Adan]] ang unang tao sa mundo ngunit isa lamang propeta na tumanggap ng pahayag ng diyos sa mundo. Ang pundamental na bahagi ng mga katuruan ni [[`Abdul-Bahá]] tungkol sa ebolusyon ang paniniwal ana ang lahat ng mga buhay ay nagmula sa parehong pinagmulan.<ref>{{harvnb|Effendi|1912|p=350}}</ref><ref>{{harvnb|`Abdu'l-Bahá|1912|pp= 51–52}}</ref> Ang mga [[Hindu]] ay naniniwala sa konsepto ng ebolusyon ng buhay sa mundo.<ref>[http://www.msu.edu/~hernan94] Dave Hernandez - Michigan State University</ref> Ang mga konsepto ng [[Dashavatara]] na mga iba ibang [[inkarnasyon]] ng diyos mula sa mga simpleng organismo at patuloy na nagiging mas komplikado gayundin ang araw at gabi ni [[Braham]] ay pangkalahatang nakikita bilang mga instansiya ng pagtanggap ng Hinduismo sa ebolusyon. Kabilang din sa mga siyentipikong relihiyoso na naniniwala sa ebolusyon si [[Francis Collins]] na dating direktor ng [[Human Genome Project]].<ref>http://discovermagazine.com/2007/feb/interview-francis-collins</ref> === Pagtutol sa ebolusyon === {{main|Kreasyonismo|Argumento mula sa palpak na disenyo|Intelihenteng disenyo|Mito ng paglikha|Unang tao}} Ayon sa ilang mga [[teista]] partikular ang mga pundamentalista o literal na naniniwala sa [[Bibliya]], ang tao ay hindi nag-ebolb dahil ayon sa kanilang interpretasyon ng [[Bibliya]], ang unang taong si [[Adan at Eba|Adan]] ay literal na nilikha ng [[diyos]] mula sa alikabok ng lupa. Para sa mga pundamentalista, ang pananaw ng agham na ang modernong tao ay nagebolb mula sa sinaunang ninuno(common ancestor) na ninuno rin ng mga [[ape]] gaya ng [[chimpanzee]], [[gorilla]] at iba pa ay pagsasalungat o pagmamali sa kanilang interpretasyon na ang tao ay espesyal na nilikha ng diyos. Ayon sa mga siyentipiko, ang paniniwalang ang tao ay nagmula sa [[unang tao|isang babae at lalake]] na tinawag na [[Adan at Eba]] ay sinasalungat ng mga ebidensiyang [[henetiko]]. Imposibleng ang tao ay nagmula sa dalawang tao lamang dahil ayon sa ebidensiyang henetiko, ang mga modernong tao ay nagmula sa isang pangkat ng hindi bababa sa 10,000 mga ninuno o indibidwal.<ref name=npr/> Imposibleng ang mga tao sa kasalukuyan ay magmula lamang sa dalawa lamang tao dahil ito ay mangangailangan ng imposibleng sobrang taas na rate ng [[mutasyon]] upang mangyari ang mga bariasyon sa mga kasalukuyang tao.<ref name="npr">{{cite news |title=Evangelicals Question The Existence Of Adam And Eve |author=Barbara Bradley Hagerty |newspaper=[[All Things Considered]] |date=9 Agosto 2011 |url=http://www.npr.org/2011/08/09/138957812/evangelicals-question-the-existence-of-adam-and-eve}} [http://www.npr.org/2011/08/09/138957812/evangelicals-question-the-existence-of-adam-and-eve Transcript]</ref> == Mga sanggunian == {{reflist|2}} == Mga kawing na panlabas == * [http://evolution.berkeley.edu/ Understanding Evolution] * [http://www.talkorigins.org/ Talk Origins] {{Biology nav}} [[Kategorya:Mga teoriyang pambiyolohiya]] [[Kategorya:Biyolohiyang ebolutiba]] 3uycl4725yn66uffv3xoc7soqop8tf2 1961552 1961551 2022-08-08T18:17:31Z Xsqwiypb 120901 /* Ebidensiya mula sa distribusyong heograpikal */ wikitext text/x-wiki {{Evolutionary biology}} Ang '''Ebolusyon''' ay ang pagbabago sa mga [[pagmamana ng mga katangian|namamanang katangian]] ng mga populasyon ng organismo sa loob ng mga sunod sunod na henerasyon sa paglipas ng mahabang panahon. Ang ebolusyon ang paliwanag na tinatanggap sa [[agham]] ng paglitaw ng mga magkakaiba ngunit magkakaugnay na mga anyo ng buhay sa mundo.<ref>{{cite journal | url = http://nihrecord.od.nih.gov/newsletters/2006/07_28_2006/story03.htm | last = Delgado | first = Cynthia | title = Finding evolution in medicine | journal = NIH Record | volume = 58 | issue = 15 | accessdate = 2007-10-22 | date = 2006-07-28 | format = hmtl | ref = harv | archive-date = 2008-11-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20081122022815/http://nihrecord.od.nih.gov/newsletters/2006/07_28_2006/story03.htm | url-status = dead }}</ref><ref name="dover_pg83">[[Wikisource:Kitzmiller v. Dover Area School District/4:Whether ID Is Science#Page 83 of 139|Ruling, Kitzmiller v. Dover page 83]]</ref> Ang sentral na ideya ng ebolusyong biyolohikal ay ang lahat ng mga anyo ng buhay sa mundo ay nagsasalo ng isang pinagmulang [[karaniwang ninuno]]. Ito ay nangangahulugang ang mga organismo mula sa mga tao, ibon, mga [[balyena]] at hanggang sa mga halaman ay mga magkakamag-anak. Ang karaniwang ninuno na ito ay nagsanga o naghiwalay sa iba't ibang mga [[species]](espesye) sa pangyayaring tinatawag na [[speciation]]. Sa paglipas ng mahabang panahon, ang ebolusyon ay lumikha at kasalukuyan pa ring lumilikha ng mga pagbabago at mga iba't ibang espesye sanhi ng mga pagbabagong ebolusyonaryo na [[natural na seleksiyon]], [[mutasyon]], [[daloy ng gene]], at [[genetic drift]].<ref>{{cite web |url=http://evolution.berkeley.edu/evosite/evo101/VSpeciation.shtml |title=Speciation |access-date=2013-06-20 |archive-date=2014-06-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140606045646/http://evolution.berkeley.edu/evosite/evo101/VSpeciation.shtml |url-status=dead }}</ref> Si [[Charles Darwin]] ang unang bumuo ng argumentong siyentipiko para sa teoriya ng ebolusyon sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]].<ref name="Lewontin70">{{cite journal |last1 = Lewontin |first1 = R. C. |title = The units of selection |journal = Annual Review of Ecology and Systematics |year = 1970 |volume = 1 |pages = 1–18 |jstor = 2096764 |doi = 10.1146/annurev.es.01.110170.000245 }}</ref><ref name="On The Origin of Species">{{cite book |last1 = Darwin |first1 = Charles |title = On The Origin of Species |chapter = XIV |year = 1859 |page = 503 |url = http://en.wikisource.org/wiki/On_the_Origin_of_Species_(1859)/Chapter_XIV |isbn = 0-8014-1319-2 }}</ref> Ang ebolusyon sa pamamagitan ng natural na seleksiyon ay hinahango mula sa tatlong mga katotohanan tungkol sa mga populasyon: # ang mas maraming supling ng organismo ay malilikha kesa sa posibleng makapagpatuloy na mabuhay, # may pagkakaiba iba sa mga katangian sa pagitan ng mga indibidwal sa isang populasyon. Ang ilan sa mga pagkakaibang ito ay maaaring gumawa sa isang organismo na mas mahusay na makapagpapatuloy at makapagpaparami kesa sa ibang organismo na walang katangian nito sa isang partikular na kapaligiran # ang mga iba ibang katangiang ito ay namamana. Dahil dito, kapag ang mga kasapi ng isang populasyon ay namatay, ang mga ito ay pinapalitan ng mga supling o inapo na mas mahusay na nakaangkop na makapagpatuloy at makapagparami sa kapaligirang pinangyarihan ng natural na seleksiyon. Ang [[natural na seleksiyon]] ang tanging alam na sanhi ng [[pag-aangkop]](''adaptation'') ngunit hindi ang tanging sanhi ng ebolusyon. Ang iba pang mga hindi-pag-aangkop na sanhi ng ebolusyon ay kinabibilangan ng [[mutasyon]] at [[genetic drift]].<ref name="Kimura M 1991 367–86">{{cite journal |author = Kimura M |title = The neutral theory of molecular evolution: a review of recent evidence |url = http://www.jstage.jst.go.jp/article/jjg/66/4/66_367/_article |journal = Jpn. J. Genet. |volume = 66 |issue = 4 |pages = 367–86 |year = 1991 |pmid = 1954033 |doi = 10.1266/jjg.66.367 |ref = harv |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2008-12-11 |archive-url = https://web.archive.org/web/20081211132302/http://www.jstage.jst.go.jp/article/jjg/66/4/66_367/_article |url-status = dead }}</ref> Ang buhay sa [[daigdig]] ay [[abiohenesis|nagsimula]] at pagkatapos ay nag-ebolb mula sa [[huling pangkalahatang ninuno|pangkalahatang karaniwang ninuno]] sa tinatayang 3.7 bilyong mga taon ang nakalilipas. Ang paulit ulit na [[espesiasyon]] at [[anahenesis|diberhensiya]] ng buhay ay maaaring mahango mula sa magkasalong mga hanay ng mga katangiang [[biokemika]]l at [[morpolohiya|morpolohikal]] o sa pamamagitan ng pinagsasaluhang mga sekwensiya ng [[DNA]]. Ang mga katangiang [[homolohiya (biolohiya)|homolohosong]] ito at mga sekwensiya ng [[DNA]] ay mas magkatulad sa mga espesyeng nagsasalo ng isang mas kamakailang karaniwang ninuno at maaaring gamitin upang magsagawa ng [[pilohenetika|rekonstruksiyon]] ng [[puno ng buhay (biolohiya)|mga kasaysayang ebolusyonaryo]] gamit ang parehong mga umiiral na espesye at ang [[fossil record]].<ref name="Cracraft05">{{cite book | editor1-last=Cracraft | editor1-first=J. | editor2-last=Donoghue | editor2-first=M. J. |title = Assembling the tree of life |publisher = Oxford University Press |year = 2005 |page = |isbn = 0-19-517234-5 |url = http://books.google.ca/books?id=6lXTP0YU6_kC&printsec=frontcover&dq=Assembling+the+tree+of+life#v=onepage&q&f=false | pages=576}}</ref> Isinasaad din sa teoriyang ito na ang [[huling karaniwang ninuno ng tao at chimpanzee|isang espesye ng mga Aprikanong Ape]] ang pinagsasaluhang ninuno ng mga [[tao]], [[chimpanzee]] at [[bonobo]].<ref name="pmid9847414">{{cite journal |author=Arnason U, Gullberg A, Janke A |title=Molecular timing of primate divergences as estimated by two nonprimate calibration points |journal=J. Mol. Evol. |volume=47 |issue=6 |pages=718–27 |year=1998 |month=December |pmid=9847414 |doi= 10.1007/PL00006431|url=}}</ref> Sa simula nang ika-20 siglo, ang [[henetika]] [[modernong ebolusyonaryong sintesis|ay isinama]] sa teoriyang ebolusyon ni Darwin sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]] sa pamamagitan ng displinang [[henetikang populasyon]]. Ang ebolusyon ay sinusuportahan ng mga ebidensiya at mga obserbasyon sa mga larangan ng [[biyolohiya]] na [[biyolohiyang molekular]], [[henetika]] gayundin sa [[paleontolohiya]], [[antropolohiya]] at iba pa.<ref>{{Cite web |title=IAP Statement on the Teaching of Evolution |url=http://www.interacademies.net/10878/13901.aspx |access-date=2011-11-04 |archive-date=2011-07-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110717190031/http://www.interacademies.net/10878/13901.aspx |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.paleosoc.org/evolutioncomplete.htm |title=The Paleontological Society Position Statement: Evolution |access-date=2013-06-19 |archive-date=2013-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130513045709/http://paleosoc.org/evolutioncomplete.htm |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.nabt.org/websites/institution/?p=92 National Association of Biology Teachers Position Statement on Teaching Evolution]</ref> Ang ebolusyon ay nilalapat sa iba't ibang mga larangan ng agham kabilang ang [[henetika]], [[neurosiyensiya]], [[ekonomika]], [[bioimpormatika]], [[medisina]], [[agrikultura]], [[agham pangkompyuter]], [[sikolohiya]], [[antropolohiya]] at iba pa. == Charles Darwin == Ang mungkahing ang isang uri ng hayop ay maaaring magmula sa isang hayop ng iba pang uri ay bumabalik sa unang mga pilosopong Griyego gaya nina [[Anaximander]] at [[Empedocles]].<ref name="Kirk1">{{cite book |last1 = Kirk |first1 = Geoffrey |last2 = Raven |first2 = John |last3 = Schofield |first3 = John |title = The Presocratic Philosophers: A Critical History with a Selection of Texts |edition=3rd |publisher = The University of Chicago Press |location = Chicago |year = 1984a |isbn = 0-521-27455-9 |pages=100–142}}</ref><ref name="Kirk2">{{cite book |last1 = Kirk |first1 = Geoffrey |last2 = Raven |first2 = John |last3 = Schofield |first3 = John |title = The Presocratic Philosophers: A Critical History with a Selection of Texts |edition=3rd |publisher = The University of Chicago Press |location = Chicago |year = 1984b |isbn = 0-521-27455-9 |pages=280–321}}</ref> Salungat sa mga pananaw na [[materyalismo|materyalistikong]] ito, naunawaan ni [[Aristoteles]] na ang lahat ng mga natural na bagay hindi lamang ng mga nabubuhay na bagay bilang hindi perpektong mga [[aktuwalidad|aktuwalisasyon]] ng iba't ibang uri ng mga nakatakdang natural na posibilidad na kilala bilang [[teoriya ng mga anyo]], [[idealismo|mga ideya]] at "species".<ref name="Torrey37">{{cite journal | last1 = Torrey | first1 = Harry Beal | last2 = Felin | first2 = Frances | title = Was Aristotle an evolutionist? | journal = The Quarterly Review of Biology | year = 1937 | month = March | volume = 12 | issue = 1 | pages = 1–18 | jstor = 2808399 | doi = 10.1086/394520 }}</ref><ref name="Hull67">{{cite journal | last1=Hull | first1=D. L. | year=1967 | title=The metaphysics of evolution | journal=The British Journal for the History of Science | volume=3 | issue=4 | pages=309–337 | jstor=4024958 | doi=10.1017/S0007087400002892}}</ref> Ito ay bahagi ng pagkaunawang [[teleohikal]] ni Aristoteles na ang lahat ng mga bagay ay may nilalayong papel na ginagamitan sa isang kaayusang kosmiko ng [[diyos]]. Ang manunula at pilosopong Romano na si [[Lucretius]] ay nagmungkahi ng posibilidad ng mga pagbabagong ebolusyonaryo ng mga organismo.<ref name=Carus2011>Carus TL (2011) ''De Rerum Natura''. New York, NY: Nabu Press.</ref> Ang mga iba ibang uri ng ideyang ito ay naging pamantayang pagkaunawa sa mga [[Gitnang Panahon]] at isinama sa pag-aaral ng mga [[Kristiyano]] ngunit hindi hiningi ni Aristoteles na ang lahat ng mga tunay na uri ng hayop ay tumutugon ng isa-sa-isa na may eksaktong mga anyong [[metapisikal]] at spesipikong nagbigay ng mga halimbawa kung paanong ang mga bagong uri ng mga nabubuhay na bagay ay umiiral.<ref>Mason, ''A History of the Sciences'' pp 43–44</ref> Noong ika-17 siglo, ang pakikitungo ni Aristoteles ay itinakwil ng bagong ''[[pamamaraang siyentipiko]]'' ng modernong agham at naghanap ng mga paliwanag ng natural na phenomena sa mga termino ng mga batas ng kalikasan na pareho para sa lahat ng mga nakikitang bagay at hindi nangangailangang magpalagay ng anumang itinakdang mga kategoryal natural o anumang mga kaayusang kosmiko ng diyos. Gayunpaman, ang pakikitungong ito ay mabagal na maitatag sa mga agham biolohiko at naging huling matibay na posisyon ng konsepto ng mga nakatakdang uring natural. Ginamit ni [[Johan Ray]] ang isa sa nakaraang mas pangkalahatang termino para sa mga nakatakdang uring natural na "species" upang ilapat sa mga uring hayop at halaman ngunit hindi tulad ni Aristoteles, kanyang striktong tinukoy ang bawat uri ng mga nabubuhay na bagay bilang espesye at nagmungkahing ang bawat espesye ay maaaring mailarawan ng mga katangian na nagpaparami sa sarili nito sa bawat henerasyon.<ref>Mayr ''Growth of biological thought'' p256; original was Ray, ''History of Plants''. 1686, trans E. Silk.</ref> Ang mga espesyeng ito ay inangking dinisenyo ng [[Diyos]] ngunit nagpapakita ng mga pagkakaiba na sanhi ng mga lokal na kondisyon. Nakita rin ng biolohikong klasipikasyon na ipinakilala ni [[Carolus Linnaeus]] noong 1735 ang espesye bilang nakatakda ayon sa mga plano ng diyos.<ref>{{cite web|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/history/linnaeus.html|title=Carl Linnaeus - berkeley.edu|accessdate=11 Pebrero 2012}}</ref> [[Talaksan:Charles Darwin aged 51.jpg|220px|thumb|Noong 1842, isinulat ni [[Charles Darwin]] ang unang guhit ng naging ''[[On the Origin of Species]]''.<ref name="Darwin09">{{cite book |last1 = Darwin |first1 = F. |title = The foundations of the origin of species, a sketch written in 1942 by Charles Darwin |year = 1909 |publisher = Cambridge University Press |page = 53 |url = http://darwin-online.org.uk/pdf/1909_Foundations_F1555.pdf |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2012-05-16 |archive-url = https://web.archive.org/web/20120516200017/http://darwin-online.org.uk/pdf/1909_Foundations_F1555.pdf |url-status = dead }}</ref>]] Ang mga ibang naturalista sa panahong ito ay nagpalagay ng pagbabagong ebolusyonaryo ng espesye sa paglipas ng panahon ayon sa mga natural na batas. Isinulat ni [[Maupertius]] noong 1751 ang mga natural na pagbabago na nagyayari sa reproduksiyon at nagtitipon sa loob ng maraming mga henerasyon upang lumikha ng bagong espesye.<ref>Bowler, Peter J. 2003. ''Evolution: the history of an idea''. Berkeley, CA. p73–75</ref> Iminungkahi ni [[Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon|Buffon]] ang espesye ay maaaring mag-[[dehenerasyon|dehenera]] sa iba't ibang mga organismo at iminungkahi ni [[Erasmus Darwin]] na ang lahat ng may mainit na dugong mga hayop ay nagmula sa isang mikro-organismo o ("filament").<ref>{{cite web|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/history/Edarwin.html|title=Erasmus Darwin - berkeley.edu|accessdate=11 Pebrero 2012}}</ref> Ang unang buong umunlad na skema ng ebolusyon ang teoriyang [[transmutasyon]] ni [[Lamarck]] noong 1809 <ref name=Lamarck1809>Lamarck (1809) Philosophie Zoologique</ref> na nakakita ng kusang loob na paglikha ng patuloy na paglilikha ng mga simpleng anyo ng buhay na umunlad sa may mas malaking pagiging komplikado na kahilera ng mga lipi na may likas na kagawiang pagpapatuloy at sa isang lokal na lebel, ang mga liping ito ay umangkop sa kapaligiran sa pamamagitan ng pagmamana ng mga pagbabago na sanhi ng paggamit o hindi paggamit sa mga magulang.<ref name="Margulis91" /><ref name="Gould02">{{cite book | last = Gould | first = S.J. | authorlink = Stephen Jay Gould | title = [[The Structure of Evolutionary Theory]] | publisher = Belknap Press ([[Harvard University Press]]) | location = Cambridge | year = 2002 | isbn = 978-0-674-00613-3 | ref = harv }}</ref> (Ang huling proseso ay kalaunang tinawag na [[Lamarckismo]]).<ref name="Margulis91">{{cite book | last1 = Margulis | first1 = Lynn | last2 = Fester | first2 = René | title = Symbiosis as a source of evolutionary innovation: Speciation and morphogenesis | publisher = The MIT Press | year = 1991 | page = 470 | isbn = 0-262-13269-9 | url = http://books.google.ca/books?id=3sKzeiHUIUQC&pg=PA162&dq=inauthor:%22Lynn+Margulis%22+lamarck#v=onepage&q=inauthor%3A%22Lynn%20Margulis%22%20lamarck&f=false }}</ref><ref name="ImaginaryLamarck">{{cite book |last = Ghiselin |first = Michael T. |authorlink = Michael Ghiselin|publication-date = September/Oktubre 1994 |contribution = Nonsense in schoolbooks: 'The Imaginary Lamarck'|contribution-url =http://www.textbookleague.org/54marck.htm |title = The Textbook Letter |publisher = The Textbook League |url = http://www.textbookleague.org/ |accessdate = 23 Enero 2008 }}</ref><ref>{{cite book |last = Magner |first = Lois N. |title = A History of the Life Sciences |edition = Third |publisher = [[Marcel Dekker]], [[CRC Press]] |year = 2002 |isbn = 978-0-203-91100-6 |url = http://books.google.com/?id=YKJ6gVYbrGwC&printsec=frontcover#v=onepage&q }}</ref><ref name="Jablonka07">{{cite journal |last1 = Jablonka |first1 = E. |last2 = Lamb |first2 = M. J. |year = 2007 |title = Précis of evolution in four dimensions |journal = Behavioural and Brain Sciences |volume = 30 |pages = 353–392 |doi = 10.1017/S0140525X07002221 |url = http://journals.cambridge.org/download.php?file=%2FBBS%2FBBS30_04%2FS0140525X07002361a.pdf&code=eb63ecba4b606e8e388169c5ae3c5095 |issue = 4 }}</ref> Ang mga ideyang ito ay kindonena ng establisyimentong mga naturalista bilang haka haka na walang mga suportang [[empirikal]]. Sa partikular, iginiit ni [[Georges Cuvier]] na ang espesye ay hindi magkaugnay at nakatakda na ang mga pagkakatulad nito ay nagpapakita ng disenyo ng diyos para sa mga pangangailangang pang-tungkulin. Samantala, ang mga ideya ni Raye ng isang mabuting disenyo ay pinaunlad ni [[William Paley]] sa isang [[natural na teolohiya]] na nagmungkahi ng mga komplikadong pag-aangkop bilang ebidensiya ng disenyo ng diyos at ito ay hinanggan ni Charles Darwin.<ref name="Darwin91">{{cite book | editor1-last=Burkhardt | editor1-first=F. | editor2-last=Smith | editor2-first=S. |year = 1991 |title = The correspondence of Charles Darwin |volume = 7 |pages = 1858–1859 |publisher = Cambridge University Press |place = Cambridge }}</ref><ref name="Sulloway09">{{cite journal |last1 = Sulloway |first1 = F. J. |year = 2009 |title = Why Darwin rejected intelligent design |journal = Journal of Biosciences |volume = 34 |issue = 2 |pages = 173–183 |doi = 10.1007/s12038-009-0020-8 |pmid = 19550032 }}</ref><ref name="Dawkins90">{{cite book |last1 = Dawkins |first1 = R. |title = Blind Watchmaker |year = 1990 |publisher = Penguin Books |isbn = 0-14-014481-1 |page = 368 }}</ref> Ang mahalagang pagkalas mula sa konsepto ng nakatakdang espesye sa biolohiya ay nagsimula sa teoriya ng ebolusyon sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]] na pinormula ni [[Charles Darwin]]. Ito ay sa isang bahaging naimpluwensiyahan ng ''[[An Essay on the Principle of Population]]'' ni [[Thomas Robert Malthus]]. Isinaad ni Darwin na ang paglago ng populasyon ay tutungo sa isang "pakikibaka para sa pag-iral" kung saan ang mga mapapaburang bariasyon ay mananaig habang ang iba ay mapapahamak. Sa bawat henerasyon, maraming mga supling ay nabibigong makapagpatuloy sa edad ng reproduksiyon dahil sa mga limitadong mapagkukunan. Ito ay maaaring magpaliwanag sa dibersidad ng mga hayop at halaman mula sa isang karaniwang ninuno sa pamamagitan ng paggawa ng mga natural na batas na gumagawa ng pareho para sa lahat ng mga uri ng bagay.<ref name="Sober09">{{cite journal |last1 = Sober |first1 = E. |year = 2009 |title = Did Darwin write the origin backwards? |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences |volume = 106 |issue = S1 |pages = 10048–10055 |doi = 10.1073/pnas.0901109106 |url = http://www.pnas.org/content/106/suppl.1/10048.full.pdf+html |bibcode = 2009PNAS..10610048S |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2012-11-24 |archive-url = https://web.archive.org/web/20121124020127/http://www.pnas.org/content/106/suppl.1/10048.full.pdf+html |url-status = dead }}</ref><ref>Mayr, Ernst (2001) ''What evolution is''. Weidenfeld & Nicolson, London. p165</ref><ref>{{cite book |author = Bowler, Peter J. |title = Evolution: the history of an idea |publisher = University of California Press |location = Berkeley |year = 2003 |pages = 145–146 |isbn = 0-520-23693-9 |oclc = |doi = }} page 147"</ref><ref>{{cite journal |doi = 10.1086/282646 |author = Sokal RR, Crovello TJ |title = The biological species concept: A critical evaluation |journal = The American Naturalist |volume = 104 |issue = 936 |pages = 127–153 |year = 1970 |pmid = |url = http://hymenoptera.tamu.edu/courses/ento601/pdf/Sokal_Crovello_1970.pdf |format = PDF |jstor = 2459191 |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2011-07-15 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110715111243/http://hymenoptera.tamu.edu/courses/ento601/pdf/Sokal_Crovello_1970.pdf |url-status = dead }}</ref> Pinapaunlad ni Darwin ang kanyang teoriya ng [[natural na seleksiyon]] mula 1838 hanggang sa pinadalhan siya ni [[Alfred Russel Wallace]] ng isang kaparehong teoriya noong 1858. Parehong ipinrisinta nina Darwin at Wallace ang kanilang mga magkahiwalay na papel sa [[Linnean Society of London]].<ref>{{cite journal | last1 = Darwin | first1 = Charles | last2 = Wallace | first2 = Alfred | url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F350&viewtype=text&pageseq=1 | title = On the Tendency of Species to form Varieties and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection | journal = Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London. Zoology | volume = 3 | issue = 2 | year = 1858 | month = August | pages = 45–62 | accessdate = 13 Mayo 2007 | doi = 10.1111/j.1096-3642.1858.tb02500.x | ref = harv }}</ref> [[Talaksan:Huxley - Mans Place in Nature.jpg|thumb|400px|Si [[Thomas Henry Huxley]] ay gumamit ng mga ilustrasyon upang ipakita na ang mga [[tao]] at [[ape]] ay may parehong pundamental na mga istraktura ng kalansay.<ref>{{harvnb|Bowler|2003|p=208}}</ref>]] Sa huli nang 1859, ang paglilimbag ng [[On the Origin of Species]](''Tungkol sa Pinagmulan ng Espesye'') ay detalyadong nagpaliwanag ng [[natural na seleksiyon]] at sa isang paraan ay tumungo sa isang papataas na malawak na pagtanggap sa [[Darwinismo|ebolusyong Darwinian]]. Inilapat ni [[Thomas Henry Huxley]] ang mga ideya ni Darwin sa mga tao gamit ang [[paleontolohiya]] at [[anatomiyang paghahambing]] upang magbigay ng malakas na ebidensiya na ang mga tao at [[ape]] ay nagsasalo ng isang karaniwang ninuno. Ang ilan ay nabalisa dito dahil ito ay nagpapahiwatig na ang mga tao ay walang espesyal na lugar sa [[uniberso]].<ref>{{cite web |url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/277746/T-H-Huxley |title = Encyclopædia Britannica Online |publisher = Britannica.com |date = |accessdate = 11 Enero 2012 }}</ref> Noong mga 1920 at 1930, ang isang [[modernong ebolusyonaryong sintesis]] ay nag-ugnay ng [[natural na seleksiyon]], teoriya ng [[mutasyon]] at [[pagmamanang Mendelian]] sa isang pinag-isang teoriya na pangkalahatang lumalapat sa anumang sangay ng [[biolohiya]]. Nagawang maipaliwanag ng modernong sintesis ang mga paternong napagmasdan sa buong mga espesye sa mga populasyon sa pamamagitan ng mga [[transisyonal na fossil]] sa [[paleontolohiya]] at kahit sa mga komplikadong mekanismong [[selula]]r sa [[biolohiyang pag-unlad]].<ref name="Gould02" /><ref>{{cite book |last = Bowler |first = Peter J. |authorlink = Peter J. Bowler |year = 1989 |title = The Mendelian Revolution: The Emergence of Hereditarian Concepts in Modern Science and Society |publisher = Johns Hopkins University Press |location = Baltimore |isbn = 978-0-8018-3888-0 }}</ref> Ang publikasyon ng istraktura ng [[DNA]] nina [[James D. Watson|James Watson]] at [[Francis Crick]] noong 1953 ay nagpakita ng isang basehang pisikal para sa pagmamana.<ref name="Watson53">{{cite journal |last1 = Watson |first1 = J. D. |last2 = Crick |first2 = F. H. C. |title = Molecular structure of nucleic acids: A structure for deoxyribose nucleic acid |journal = Nature |volume = 171 |pages = 737–738 |doi = 10.1038/171737a0 |url = http://profiles.nlm.nih.gov/SC/B/B/Y/W/_/scbbyw.pdf |bibcode = 1953Natur.171..737W |issue = 4356 |pmid = 13054692 |year = 1953 }}</ref> Napabuti rin ng [[biolohiyang molekular]] ang ating pagkaunawa sa relasyon sa pagitan ng [[henotipo]] at [[penotipo]]. Ang mga pagsulong ay nagawa sa sistematikang [[pilohenetika|pilohenetiko]] na nagmamapa ng transisiyon ng mga katangian sa isang maihahambing at masusubok na balangkas sa pamamagitan ng publikasyon at paggamit ng [[punong pilohenetiko|mga punong ebolusyonaryo]].<ref name="Hennig99">{{cite book |last1 = Hennig |first1 = W. |last2 = Lieberman |first2 = B. S. |title = Phylogenetic systematics |page = 280 |publisher = University of Illinois Press |edition = New edition (Mar 1, 1999) |isbn = 0-252-06814-9 |year = 1999 |url = http://books.google.ca/books?id=xsi6QcQPJGkC&printsec=frontcover&dq=phylogenetic+systematics#v=onepage&q&f=false }}</ref><ref name="Wiley11">{{cite book |title = Phylogenetics: Theory and practice of phylogenetic systematics |year = 2011 |edition = 2nd |publisher = Wiley-Blackwell |page = 390 |doi = 10.1002/9781118017883.fmatter }}</ref> Noong 1973, isinulat ng biologong ebolusyonaryo na si [[Theodosius Dobzhansky]] na "nothing in biology makes sense except in the light of evolution"(wala sa biolohiya ang may saysay malibang sa liwanag ng ebolusyon) dahil ito ay nagbigay liwanag sa mga relasyon ng unang tila hindi magkakaugnay na mga katotohanan sa natural na kasaysayan sa isang magkaayon na nagpapaliwanag na katawan ng kaalaman na naglalarawan at humuhula ng maraming mga mapagmamasdang katotohanan tungkol sa buhay sa planetang ito.<ref name="Dobzhansky73">{{cite journal |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |year = 1973 |title = Nothing in biology makes sense except in the light of evolution |journal = The American Biology Teacher |volume = 35 |issue = 3 |pages = 125–129 |url = http://img.signaly.cz/upload/1/0/9a462eb6be1ed7828f57a184cde3c0/Dobzhansky.pdf |doi = 10.2307/4444260 }}</ref> Simula nito, ang modernong ebolusyonaryong sintesis ay karagdagan pang pinalawig upang ipaliwanag ang mga phenomenang biolohiko sa buo at nagsasamang iskala ng hierarkang biolohiko mula sa mga gene hanggang sa espesye. Ang pagpapalawig na ito ay tinawag na "[[Evolutionary developmental biology|eco-evo-devo]]".<ref name=Kutschera>{{cite journal |author = Kutschera U, Niklas K |title = The modern theory of biological evolution: an expanded synthesis |journal = Naturwissenschaften |volume = 91 |issue = 6 |pages = 255–76 |year = 2004 |pmid = 15241603 |doi = 10.1007/s00114-004-0515-y |ref = harv |bibcode = 2004NW.....91..255K }}</ref><ref name=Kutschera/><ref name="Cracraft04">{{cite book |editor1-last = Cracraft |editor1-first = J. |editor2-last = Bybee |editor2-first = R. W. |title = Evolutionary science and society: Educating a new generation |year = 2004 |place = Chicago, IL |series = Revised Proceedings of the BSCS, AIBS Symposium |url = http://www.bscs.org/curriculumdevelopment/highschool/evolution/pdf.html |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2011-07-20 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110720001405/http://www.bscs.org/curriculumdevelopment/highschool/evolution/pdf.html |url-status = dead }}</ref><ref name="Avise10">{{cite journal |last1 = Avise |first1 = J. C. |last2 = Ayala |first2 = F. J. |title = In the Light of Evolution IV. The Human Condition (introduction) |year = 2010 |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences USA |volume = 107 |issue = S2 |pages = 8897–8901 |url = http://faculty.sites.uci.edu/johncavise/files/2011/03/311-intro-to-ILE-IV.pdf |doi = 10.1073/pnas.100321410 }}</ref> == Pagmamana == [[Talaksan:ADN static.png|thumb|upright|Istruktura ng [[DNA]]]] Ang ebolusyon sa mga organismo ay nangyayari sa pamamagitan ng mga pagbabago sa mga katangiang mamamana. Halimbawa, sa mga tao, ang [[kulay ng mata]] ay isang namamanang katangian at ang isang indibidwal ay makapagmamana ng katangiang kulay kayumangging mata mula sa isa nitong magulang.<ref>{{cite journal |author = Sturm RA, Frudakis TN |title = Eye colour: portals into pigmentation genes and ancestry |journal = Trends Genet. |volume = 20 |issue = 8 |pages = 327–32 |year = 2004 |pmid = 15262401 |doi = 10.1016/j.tig.2004.06.010 |ref = harv }}</ref> Ang mga namamanang mga katangian ay kinokontrol ng mga [[gene]] at ang kumpletong hanay ng mga gene sa loob ng isang organismo ay tinatawag na [[genotype]] nito.<ref name=Pearson_2006>{{cite journal |author = Pearson H |title = Genetics: what is a gene? |journal = Nature |volume = 441 |issue = 7092 |pages = 398–401 |year = 2006 |pmid = 16724031 |doi = 10.1038/441398a |ref = harv |bibcode = 2006Natur.441..398P }}</ref> Ang kumpletong hanay ng mga mapagmamasdang mga katangian na bumubuo ng istruktura at pag-aasal ng isang organismo ay tinatawag na [[phenotype]] nito. Ang mga katangiang ito ay nagmumula mula sa interaksiyon ng genotype nito sa kapaligiran.<ref>{{cite journal |author = Visscher PM, Hill WG, Wray NR |title = Heritability in the genomics era—concepts and misconceptions |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 9 |issue = 4 |pages = 255–66 |year = 2008 |pmid = 18319743 |doi = 10.1038/nrg2322 |ref = harv }}</ref> Dahil dito, maraming mga aspeto ng phenotype ay hindi namamana. Halimbawa, ang balat na [[sun tanning|na-suntan]] ay nagmumula sa interaksiyon sa pagitan ng genotype ng isang tao at sa sikat ng araw at kaya ang mga suntan ay hindi naipapasa sa mga anak ng mga tao. Gayunpaman, ang ilang mga tao ay mas madaling magka-tan dahil sa mga pagkakaiba ng kanilang genotype, halimbawa may mga taong may namamanang katangian na [[albinismo]] na hindi nag-tatan at napakasensitibo sa [[paso ng araw]].<ref>{{cite journal |author = Oetting WS, Brilliant MH, King RA |title = The clinical spectrum of albinism in humans |journal = Molecular medicine today |volume = 2 |issue = 8 |pages = 330–5 |year = 1996 |pmid = 8796918 |doi = 10.1016/1357-4310(96)81798-9 |ref = harv }}</ref> Ang mga mamamanang katangian ay naipapasa mula sa isang henerasyon tungo sa isa pang henerasyon sa pamamagitan ng [[DNA]] na molekulang nagkokodigo ng impormasyong henetiko. Bago naghahati ang isang selula, ang DNA ay kinokopya upang ang bawat nagreresultang mga dalawang selula ay magmamana ng sekwensiyang DNA. Ang mga bahagi ng molekulang DNA na tumutukoy sa unit na pangtungkulin ay tinatawag na mga gene. Ang mga magkakaibang gene ay may iba ibang mga sekwensiya ng mga base. Sa loob ng mga selula, ang mga mahahabang strand ng DNA ay bumubuo ng kondensadong mga istrukturang tinatawag na mga [[kromosoma]]. Ang spesipikong lokasyon ng sekwensiyang DNA sa loob ng isang kromosoma ay kilala bilang [[locus]]. Kung ang sekwensiyang DNA sa isang locus ay iba iba sa pagitan ng mga indibidwal, ang mga iba ibang anyo ng sekwensiyang ito ay tinatawag na mga [[allele]]. Ang mga sekwensiyang DNA ay mababago sa pamamagitan ng mga [[mutasyon]] na lumilikha ng mga bagong allele. Kung isang mutasyon ay nangyayari sa loob ng isang gene, ang bagong allele ay makakaapekto sa katangian na kinokontrol ng gene na nagbabago ng phenotype ng organismo.<ref name=Futuyma>{{cite book |last = Futuyma |first = Douglas J. |authorlink = Douglas J. Futuyma |year = 2005 |title = Evolution |publisher = Sinauer Associates, Inc |location = Sunderland, Massachusetts |isbn = 0-87893-187-2 }}</ref> Ang karamihan ng mga katangian ay mas masalimuot at kinokontrol ng mga maraming nag-uugnayan mga gene.<ref>{{cite journal |author = Phillips PC |title = Epistasis—the essential role of gene interactions in the structure and evolution of genetic systems |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 9 |issue = 11 |pages = 855–67 |year = 2008 |pmid = 18852697 |doi = 10.1038/nrg2452 |pmc = 2689140 |ref = harv }}</ref><ref name=Lin>{{cite journal |author = Wu R, Lin M |title = Functional mapping&nbsp;– how to map and study the genetic architecture of dynamic complex traits |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 7 |issue = 3 |pages = 229–37 |year = 2006 |pmid = 16485021 |doi = 10.1038/nrg1804 |ref = harv }}</ref> Nakumpirma ng mga kamakailang pag-aaral ang mga mahahalagang mga halimbawa ng mga mamamanang mga pagbabago na hindi maipapaliwanag ng mga pagbabago sa sekwensiya ng mga nucleotide sa DNA. Ang mga ito ay tinatawag na mga sistemang pagmamanang epihenetiko.<ref name="Jablonk09">{{cite journal |last1 = Jablonka |first1 = E. |last2 = Raz |first2 = G. |title = Transgenerational epigenetic inheritance: Prevalence, mechanisms and implications for the study of heredity and evolution |journal = The Quarterly Review of Biology |volume = 84 |issue = 2 |pages = 131–176 |year = 2009 |url = http://compgen.unc.edu/wiki/images/d/df/JablonkaQtrRevBio2009.pdf |pmid = 19606595 |doi = 10.1086/598822 }}</ref> == Bariasyon == [[Talaksan:Portulaca grandiflora mutant1.jpg|thumb|right|Ang isang [[mutasyon]] ay nagsanhi sa [[moss rose]] na ito na lumikha ng mga bulaklak na may magkaibang mga kulay.]] Ang lahat ng nabubuhay na organismo ay nagpapakita ng bariasyon o pagkakaiba sa loob ng isang populasyon at sa pagitan ng mga populasyon. Ang bariasyong henetiko ay mahalaga dahil nagbibigay ito ng materyal na henetiko para sa [[natural na seleksiyon]]. Ang pagkakaibang henetiko ay matutukoy sa iba't ibang mga lebel. Posibleng matukoy ang pagkakaibang henetiko mula sa mga pagmamasid ng mga pagkakaiba sa [[phenotype]] gayundin sa pagsisiyasat ng mga pagkakaiba sa lebel ng mga ensaym at gayundin sa pagkakaiba sa pagkakaayos ng mga base ng mga nucleotide sa mga [[gene]]. Inilalarawan ng [[modern evolutionary synthesis]] ang ebolusyon bilang ang pagbabago sa paglipas ng panahon ng bariasyong henetikong ito. Ang prekwensiya ng isang partikular na [[allele]] ay magiging higit kumulang na nananaig nang relatibo sa ibang mga anyo ng gene na ito. Ang bariasyon ay naglalaho kapag ang isang allele ay umaabot sa punto ng [[fixation (population genetics)|fixation]]&nbsp;— kapag ito ay naglalaho mula sa populasyon o pumapalit nang buo sa allele ng ninuno nito.<ref name=Amos>{{cite journal |author = Harwood AJ |title = Factors affecting levels of genetic diversity in natural populations |journal = Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume = 353 |issue = 1366 |pages = 177–86 |year = 1998 |pmid = 9533122 |pmc = 1692205 |doi = 10.1098/rstb.1998.0200 |last2 = Harwood |first2 = J |ref = harv }}</ref> Ang [[natural na seleksiyon]] ay nagsasanhi lamang ng ebolusyon kapag may sapat na bariasyon o pagkakaibang henetiko sa isang populasyon. Ang ''[[prinsipyong Hardy-Weinberg]]'' ay nagbibigay ng solusyon sa kung paanong ang bariasyon ay napapanatili sa isang populasyon sa [[pagmamanang Mendelian]]. Ang mga prekwensiya ng mga [[allele]] ay nananatiling hindi nagbabago sa kawalan ng natural na seleksiyon, mutasyon, migrasyon at genetic drift.<ref name="Ewens W.J. 2004">{{cite book |author = Ewens W.J. |year = 2004 |title = Mathematical Population Genetics (2nd Edition) |publisher = Springer-Verlag, New York |isbn = 0-387-20191-2 }}</ref> Ang mga pagkakaibang henetiko sa loob ng populasyon ay sanhi ng mga sumusunod: ang [[mutasyon]] na mga pagbabago sa [[DNA]], ang pagdaloy ng gene na anumang pagkilos ng mga gene mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon at ang [[reproduksiyong seksuwal]] na makakalikha ng bagong kombinasyon ng gene mula sa mga magulang sa isang populasyon. === Mutasyon === [[Talaksan:Gene-duplication.png|thumb|right|[[Duplikasyon ng gene]]]] Ang mga henetikong bariasyon ay napapadami sa pamamagitan ng [[mutasyon]]. Ang mga mutasyon ang mga pagbabago sa sekwensiya ng DNA ng [[genome]] ng isang selula. Kapag nangyari ang mga mutasyon, ito ay maaaring walang epekto, magbago ng produkto ng gene o magpigil sa gene na gumana. Ang karamihan sa mga pagbabago sa [[DNA]] ay nagdudulot ng panganib ngunit ang ilan sa mga ito ay neutral o isang kapakinabangan sa isang organismo. Ang mutasyon ay maaaring mangyari sanhi ng mga pagkakamali kung ang [[meiosis]] ay lumilikha ng mga [[selulang gamete]]([[ovum|itlog]] at [[sperm]]) gayundin ng [[radiasyon]] o ng ilang mga kemikal ngunit ang mga mutasyon ay minsan nangyayari ng random. Ang ilang pangunahing uri ng mga mutasyon sa DNA ay: [[Pagbura (henetika)|Henetikong pagbura]] kung saan ang isa o maraming mga base ng [[DNA]] ay nabura, [[Pagpasok (henetika)|Henetikong pagpasok]] kung saan ang isa o maraming mga base ng DNA ay nadagdag, [[Paghalili (henetika)|Henetikong paghalili]] kung saan ang isa o maraming mga base ng DNA ay humalili(substituted) para sa ibang mga base sa sekwensiya, [[Duplikasyon ng gene]] kung saan ang buong [[gene]] ay kinopya. Ang duplikasyon ay may malaking papel na ginampanan sa ebolusyon. Ito ay nagpapakilala ng karagdagang mga kopya ng [[gene]] sa isang [[genome]]. Ang karagdagang(extra) mga kopya ng gene ang pangunahing pinagmumulan ng hilaw na bagay(raw material) para ang mga bagong gene ay mag-ebolb. Ito ay mahalaga dahil ang karamihan sa mga bagong gene ay nag-ebolb sa loob ng mga pamilya ng gene mula sa naunang umiiral na mga gene na may pinagsaluhang mga ninuno. Halimbawa, ang [[mata]] ng isang tao ay gumagamit ng apat na [[gene]] upang lumikha ng mga estruktura na nakakadama ng liwanag. Ang tatlo ay para sa pagtingin ng kulay(color vision) at ang isa ay para sa paningin na pang-gabi(night vision). Ang lahat ng apat na gene na ito ay nagmula sa isang sinaunang gene. Ang mga bagong gene ay maaaring malikha mula sa isang ancestral o sinaunang gene kapag ang duplikadong kopya ay nag-mutate at nagkamit ng panibagong silbi o tungkulin. Ang prosesong ito ay mas madali pag ang gene ay na-duplicate dahil ito ay nagdadagdag ng pagdami nito sa sistema. Ang isang gene sa pares ay maaaring magkamit ng panibagong silbi o tungkulin samantalang ang ibang mga kopya ay patuloy na nagsasagawa ng orihinal nitong tungkulin. Kahit ang ibang mga uri ng mutasyon ay maaaring kabuuang makalikha ng panibagong mga gene mula sa mga nakaraang noncoding na DNA. Ang henerasyon ng mga bagong gene ay maaari ring sumangkot sa mga maliit na bahagi ng ilang mga gene na dinuduplicate at sa mga pragmentong ito ay naghahalong muli upang bumuo ng mga bagong kombinasyon na may mga bagong mga tungkulin. Kung ang mga gene ay nabuo mula sa paghahalo ng mga naunang umiiral na mga bahagi, ang domains ay umaasal bilang mga module na may simpleng independyenteng tungkulin na maaaring pagsaluhin upang lumikha ng mga bagong kombinasyon na may bago at komplikadong mga tungkulin. Bilang karagdagan sa pagiging pangunahing pinagmulan ng bariasyon, ang mutasyon ay maaari ring magsilbing mekanismo ng ebolusyon kung may mga iba't ibang [[probabilidad]] sa molecular level para ang iba't ibang mga mutasyon ay mangyari. Ang prosesong ito ay tinatawag na "pagkiling na mutasyon". Halimbawa, kung ang dalawang [[genotype]] na ang isa sa mga ito ay may [[nukleyotida]] na G at ang isa ay may nucleotide na A sa parehong posisyon at may parehong fitness(kaangkupan) ngunit ang mutasyon mulsa sa G patungo sa A ay kadalasang nangyayari kesa sa mutasyon mula sa A patungo sa G, ang mga genotype na may A ay magagawing mag-ebolb. Ang iba't ibang insertion laban sa deletion na mga mutation bias sa iba't ibang [[taksa]] ay maaring magdulot ng ebolusyon ng iba't ibang mga sukat ng genome. Ang developmental o mutational biases ay napagmasdan din sa [[ebolusyong morpolohikal]]. Halimbawa, ayon sa phenotype-first teoriya ng ebolusyon, ang mga mutasyon ay kalaunang magdudulot ng henetikong asimilasyon o pagsasama ng mga katangian(trait) na sa nakaraan ay hinimok ng kapaligiran. Ang mga epekto ng mutation bias ay ipinapatong sa ibang mga proseso. Kung ang seleksiyon ay papabor sa isa sa dalawang mga mutasyon ngunit walang karagdagang benepisyo sa pagkakaroon ng dalawang mutasyong ito, ang mutasyon nangyayari ng madalas ang siyang malamang na matatakda(fixed) sa isang populasyon. Ang mga mutasyon na nagdudulot ng paglaho ng silbi o tungkulin ng isang gene ay mas karaniwang kesa sa mga mutasyong bumubuo ng bago at buong may silbing gene. Ang karamihan sa mga mutasyon ng paglaho ng tungkulin ay umaapekto sa ebolusyon. Halimbawa, ang mga pigment(kulay) ay hindi na magagamit ng mga hayop na nakatira sa mga kweba at karaniwang naglalaho. Ang uring ito ng paglaho ng tungkulin ay nangyayari dahil sa mutation bias at/o ang tungkulin ay magastos. Ang pagkawala ng kakayang sporulation(proseso ng paglikha ng spore) sa isang [[bacteria]] sa isang ebolusyon sa laboratoryo ay lumilitaw na sanhi ng mutation bias kesa sa natural selection laban sa gastos ng pagpapanatili ng kakayahang ito. Kung walang seleksiyon para sa paglaho ng tungkulin, ang bilis kung saan ang paglaho ay nag-eebolb ay mas lalong dumidepende sa rate(bilis) ng mutasyon kesa sa epektibong sukat ng populasyon na nagpapakitang ito ay mas itinutulak ng mutation bias kesa sa genetic drift. === Reproduksiyong seksuwal at rekombinasyon === Sa mga organismong [[aseksuwal]], ang lahat ng mga gene ay namamana lamang sa isang magulang dahil hindi ito makapaghahalo ng mga gene ng ibang mga organismo tuwing [[reproduksiyong aseksuwal]]. Taliwas dito, ang supling ng mga organismo sa [[reproduksiyong seksuwal]] ay naglalaman ng mga paghahalo ng mga [[kromosoma]] ng kanilang mga magulang. Sa isang nauugnay na prosesong tinatawag na homologosong rekombinasyon, ang mga organismong seksuwal ay nagpapalit ng DNA sa pagitan ng dalawang magkatugmang mga kromosoma. Ang rekombinasyon ay hindi nagbabago ng mga prekwensiya ng allele ngunit sa halip ay nagbabago kung aling mga allele ang nauugnay sa bawat isa na lumilikha ng supling na may mga bagong paghahalo ng mga allele. === Daloy ng gene === Ang daloy ng [[gene]] ang pagpapalitan ng mga gene sa pagitan ng mga populasyon gayundin pagitan ng mga espesye. Ang presensiya o kawalan ng daloy ng gene ay pundamental na nagpapabago ng kurso ng ebolusyon. Dahil sa kompleksidad ng mga organismo, anumang dalawang kumpletong magkahiwalay na populasyon ay kalaunang mag-eebolb ng mga inkompatibilidad na henetiko sa pamamagitan ng mga neutral na proseso gaya ng sa modelong Bateson-Dobzhansky-Muller kahit pa ang parehong mga populasyon ay mananatiling magkatulad sa kanilang pag-aangkop sa kapaligiran. Kung ang pagkakaibang henetiko sa pagitan ng mga populasyon ay nabuo, ang daloy ng gene sa pagitan ng mga populasyon ay maaaring magpakilala ng mga katangian o allele na hindi mapapakinabangan sa lokal na populasyon at ito ay maaaring magdulot sa organismo sa loob ng mga populasyong ito na mag ebolb ng mga mekanismo na pipigil sa pagtatalik ng mga magkakalayo sa henetikong mga organismo(o mga organismong malayo ang pagkakatulad ng gene) na kalaunan ay magreresulta sa paglitaw ng mga bagong [[species]]. Ang paglipat ng gene sa pagitan ng mga species ay kinabibilangan ng mga pagbuo ng mga organismong [[hybrid]] at [[horizontal gene transfer]]. Ang [[Horizontal gene transfer]] ang paglilipat ng materyal na henetiko mula sa isa organismo tungo sa isa pa na hindi nito supling. Ito ay karaniwan sa mga [[bakterya]].<ref>{{cite journal |author = Boucher Y, Douady CJ, Papke RT, Walsh DA, Boudreau ME, Nesbo CL, Case RJ, Doolittle WF |title = Lateral gene transfer and the origins of prokaryotic groups |doi = 10.1146/annurev.genet.37.050503.084247 |journal = Annu Rev Genet |volume = 37 |issue = 1 |pages = 283–328 |year = 2003 |pmid = 14616063 |ref = harv }}</ref> Sa [[medisina]], ito ay nag-aambag sa pagkalat ng [[hindi pagtalab ng antibiyotiko]] o resistansiya gaya nang kapag ang bakterya ay nagkakamit ng resistansiyang mga gene na mabilis nitong maililipat sa ibang species.<ref name=GeneticEvolution>{{cite journal |author = Walsh T |title = Combinatorial genetic evolution of multiresistance |journal = Curr. Opin. Microbiol. |volume = 9 |issue = 5 |pages = 476–82 |year = 2006 |pmid = 16942901 |doi = 10.1016/j.mib.2006.08.009 |ref = harv }}</ref> Ang Horizontal gene transfer mula sa bakterya tungo sa mga [[eukaryote]] gaya yeast ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'' at adzuki bean beetle ''Callosobruchus chinensis'' ay nangyari.<ref>{{cite journal |author = Kondo N, Nikoh N, Ijichi N, Shimada M, Fukatsu T |title = Genome fragment of Wolbachia endosymbiont transferred to X chromosome of host insect |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 99 |issue = 22 |pages = 14280–5 |year = 2002 |pmid = 12386340 |doi = 10.1073/pnas.222228199 |pmc = 137875 |ref = harv |bibcode = 2002PNAS...9914280K }}</ref><ref>{{cite journal |author = Sprague G |title = Genetic exchange between kingdoms |journal = Curr. Opin. Genet. Dev. |volume = 1 |issue = 4 |pages = 530–3 |year = 1991 |pmid = 1822285 |doi = 10.1016/S0959-437X(05)80203-5 |ref = harv }}</ref> Ang isang mas malaking iskalang paglipat ng mga gene ang mga eukaryotikong [[Bdelloidea|bdelloid rotifers]] na nakatanggap ng isang saklaw ng mga gene mula sa bakterya, fungi at mga halaman.<ref>{{cite journal |author = Gladyshev EA, Meselson M, Arkhipova IR |title = Massive horizontal gene transfer in bdelloid rotifers |journal = Science |volume = 320 |issue = 5880 |pages = 1210–3 |year = 2008 |pmid = 18511688 |doi = 10.1126/science.1156407 |ref = harv |bibcode = 2008Sci...320.1210G }}</ref> Ang mga [[Virus]] ay nagdadala rin ng DNA sa pagitan ng mga organismo na pumapayag sa paglilipat ng mga gene sa ibayong mga [[dominyo]].<ref>{{cite journal |author = Baldo A, McClure M |title = Evolution and horizontal transfer of dUTPase-encoding genes in viruses and their hosts |journal = J. Virol. |volume = 73 |issue = 9 |pages = 7710–21 |date = 1 Setyembre 1999 |pmid = 10438861 |pmc = 104298 |ref = harv }}</ref> Ang mga malaking iskalang paglipat ng gene ay nangyari rin sa pagitan ng mga ninuno ng mga selulang eukaryotiko at bakterya noong pagkakamit ng mga [[chloroplast]] at mga [[Mitochondrion|mitochondria]]. Posibleng ang mga mismong eukaryote ay nagmula mula sa mga horizontal gene transfer sa pagitan ng bakterya at [[archaea]].<ref>{{cite journal |author = River, M. C. and Lake, J. A. |title = The ring of life provides evidence for a genome fusion origin of eukaryotes |journal = Nature |volume = 431 |issue = 9 |pages = 152–5 |year = 2004 |pmid = 15356622 |doi = 10.1038/nature02848 |ref = harv |bibcode = 2004Natur.431..152R }}</ref> == Mga mekanismo ng ebolusyon == === Natural na seleksiyon === [[Talaksan:Lichte en zwarte versie berkenspanner.jpg|thumb|Ang Morpha ''typica'' at morpha ''carbonaria'' na mga [[Morph (zoology)|morph]] ng [[peppered moth]] na nakahimlay sa parehong puno. Ang ''typica'' na may kulay maliwanag(sa ilalim ng sugat ng bark) ay mahirap makita sa punong ito kesa sa ''carbonaria''(kulay madilim) at kaya ay nakakapagtago sa predator nito gaya ng mga [[Great Tit]]. Ito ay gumagawa sa mga ''typica'' na patuloy na mabuhay at makapagparami ng mga supling na kulay maliwanag.]] Ang [[natural na seleksiyon]] ang proseso kung saan ang organismong may kanais nais na katangian ay mas malamang na dumami. Sa paggawa nito, ipinapasa ng mga ito ang mga katangiang ito sa susunod na henerasyon. Sa paglipas ng panahon, ito ay gumagawa sa mga organismo na umangkop sa kapaligiran nito. Ang dahilan nito ay ang dami ng [[gene]] para sa mga kanais nais na katangian ay dumadami sa populasyon. Ito ay kadalasang tinatawag na mekanismong "ebidente sa sarili" dahil ito ay kinakailangang sumunod sa tatlong mga simpleng katotohanan: # Ang mamamanang bariasyon ay umiiral sa loob ng mga populasyon ng mga organismo # Ang mga organismo ay lumilikha ng mas maraming mga supling kesa sa makapagpapatuloy # Ang mga supling na ito ay nag-iiba sa kakayahan ng mga ito na makapagpatuloy at makagparami. Ang sentral na konsepto ng natural na seleksiyon ang [[pagiging akma]] ng organismo.<ref name=Orr>{{cite journal |author = Orr HA |title = Fitness and its role in evolutionary genetics |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 10 |issue = 8 |pages = 531–9 |year = 2009 |pmid = 19546856 |doi = 10.1038/nrg2603 |pmc = 2753274 |ref = harv }}</ref> Ang pagiging akma ay nasusukat ng kakayahan ng organismo na makapagpatuloy at makapagparami na tumutukoy sa sukat ng kontribusyong henetiko nito sa susunod na henerasyon.<ref name=Orr/> Gayunpaman, ang pagiging akma ay hindi katumbas ng kabuuang bilang ng supling nito. Bagkus, ang pagiging akma ay tinutukoy ng proporsiyon ng mga kalaunang henerasyon na nagdadala ng mga [[gene]] ng organismo.<ref name=Haldane>{{cite journal |author = Haldane J |title = The theory of natural selection today |journal = Nature |volume = 183 |issue = 4663 |pages = 710–3 |year = 1959 |pmid = 13644170 |doi = 10.1038/183710a0 |ref = harv |bibcode = 1959Natur.183..710H }}</ref> Halimbawa, kung ang organismo ay mahusay na makapagpapatuloy ngunit ang supling nito ay labis na maliit at mahina upang makapagpatuloy, ang organismong ito ay makagagawa ng kaunting kontribusyon sa mga hinaharap na henerasyon ay mayroong isang mababang pagiging akma.<ref name=Orr/> Kung ang allele ay nagpapataas ng pagiging akma nang higit sa ibang mga allele ng gene na ito, sa bawat henerasyon, ang allele na ito ay magiging mas karaniwan sa loob ng populasyon. Ang mga katangiang ito ay sinasabing "pinili para". Kapag ang mas mababang pagiging hindi akma ay sinanhi ng pagkakaroon ng kaunting mapapakinabangan o nakapipinsala na nagreresulta sa allele na ito na maging bihira, ito ay sinasabing "pinili laban".<ref name="Lande">{{cite journal |author = Lande R, Arnold SJ |year = 1983 |title = The measurement of selection on correlated characters |journal = Evolution |volume = 37 |pages = 1210–26 |doi = 10.2307/2408842 |issue = 6 |ref = harv |jstor = 2408842 }}</ref> Ang pagiging akma ng isang allele ay hindi isang nakatakdang katangian. Kapag ang kapaligiran ay nagbabago, ang mga nakaraang neutral o nakapipinsalang mga katangian ay maaaring maging mapapakinabangan at ang nakaraang mga mapapakinabangang mga katangian ay maaaring maging mapanganib.<ref name="Futuyma" /> Gayunpaman, kahit pa ang direksiyon ng pagpili ay bumaliktad sa paraang ito, ang mga katangiang nawala sa nakaraan ay maaaring hindi na muling mag-ebolb sa isang katulad na anyo([[batas ni Dollo]]).<ref>{{cite journal |doi = 10.1111/j.1558-5646.2008.00505.x |pmid = 18764918 |volume = 62 |issue = 11 |pages = 2727–2741 |last = Goldberg |first = Emma E |title = On phylogenetic tests of irreversible evolution |journal = Evolution |year = 2008 |last2 = Igić |first2 = B |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |doi = 10.1016/j.tree.2008.06.013 |pmid = 18814933 |volume = 23 |issue = 11 |pages = 602–609 |last = Collin |first = Rachel |title = Reversing opinions on Dollo's Law |journal = Trends in Ecology & Evolution |year = 2008 |last2 = Miglietta |first2 = MP |ref = harv }}</ref> [[File:Selection Types Chart.png|thumb|left|Isang chart na nagpapakita ng tatlong mga uri ng seleksiyon o pagpili. 1. [[Disruptibong seleksiyon]] 2. [[Nagpapatatag na seleksiyon]] 3. [[Direksiyonal na seleksiyon]]]] Ang natural na seleksiyon sa loob ng isang populasyon para sa isang katangian na maaring iba iba sa ibayo ng isang saklaw ng mga halaga gaya ng taas ay mauuri sa tatlong mga magkakaibang uri. Ang una ang [[direksiyonal na seleksiyon]] na isang paglipat sa halagang aberahe ng isang katangian sa paglipas ng panahon, halimbawa, ang mga organismo na unti unting nagiging mas matangkad.<ref>{{cite journal |author = Hoekstra H, Hoekstra J, Berrigan D, Vignieri S, Hoang A, Hill C, Beerli P, Kingsolver J |title = Strength and tempo of directional selection in the wild |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 98 |issue = 16 |pages = 9157–60 |year = 2001 |pmid = 11470913 |pmc = 55389 |doi = 10.1073/pnas.161281098 |ref = harv |bibcode = 2001PNAS...98.9157H }}</ref> Ang ikalawa, ang [[disruptibong seleksiyon]] na pagpili ng mga sukdulang katangiang halaga at kadalasang nagreresulta sa [[distribusyong bimodal|dalawang magkaibang mga halaga]] na maging mas karaniwan na may pagili laban sa halagang aberahe. Ito ay kapag ang mga organismong maliit o matangkad ay may kapakinabangan ngunit hindi ang mga may taas na midyum. Ang huli ang [[nagpapatatag na seleksiyon]] na may pagpili laban sa mga sukdulang halagang katangian sa parehong mga dulo na nagsasanhi ng pagbabawas ng isang [[variance]] sa palibot ng halagang aberahe at kaunting pagkakaiba.<ref name=Hurst>{{cite journal |author = Hurst LD |title = Fundamental concepts in genetics: genetics and the understanding of selection |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 10 |issue = 2 |pages = 83–93 |year = 2009 |pmid = 19119264 |doi = 10.1038/nrg2506 |ref = harv }}</ref> <ref>{{cite journal |author = Felsenstein |title = Excursions along the Interface between Disruptive and Stabilizing Selection |journal = Genetics |volume = 93 |issue = 3 |pages = 773–95 |date = 1 Nobyembre 1979 |pmid = 17248980 |pmc = 1214112 |ref = harv }}</ref> Ito ay halimbawang magsasanhi sa mga organismo na unti unting maging lahat na may parehong taas. Ang isang espesyal na kaso ng natural na seleksiyon ang [[seksuwal na seleksiyon]] na pagpili para sa anumang katangiang nagpapataas ng tagumpay sa pakikipagtalik sa pamamagitan ng pagpapataas ng pagiging kaakit-akit ng isang organismo sa mga potensiyal na mga makakatalik nito.<ref>{{cite journal |author = Andersson M, Simmons L |title = Sexual selection and mate choice |journal = Trends Ecol. Evol. (Amst.) |volume = 21 |issue = 6 |pages = 296–302 |year = 2006 |pmid = 16769428 |doi = 10.1016/j.tree.2006.03.015 |ref = harv }}</ref> Ang mga katangiang nagebolb sa pamamagitan ng seksuwal na seleksiyon ay partikular na prominente sa mga lalake sa ilang mga species ng hayop sa kabila ng mga katangiang gaya ng mga mahirap na mga antler, mga pagtawag ng pagtatalik o mga maningning na mga kulay na nakakaakit ng mga maninila na nagpapaliit ng pagpapatuloy ng mga indbidwal na lalake.<ref>{{cite journal |author = Kokko H, Brooks R, McNamara J, Houston A |title = The sexual selection continuum |pmc = 1691039 |journal = Proc. Biol. Sci. |volume = 269 |issue = 1498 |pages = 1331–40 |year = 2002 |pmid = 12079655 |doi = 10.1098/rspb.2002.2020 |ref = harv }}</ref> Ang hindi kapakinabangang ito sa pagpapatuloy ay nababalanse ng mga tagumpay sa pagpaparami ng mga lalake na nagpapakita ng [[prinsipyong kapansanan|mahirap na dayain]] na mga napapiling seksuwal na katangian.<ref>{{cite journal |author = Hunt J, Brooks R, Jennions M, Smith M, Bentsen C, Bussière L |title = High-quality male field crickets invest heavily in sexual display but die young |journal = Nature |volume = 432 |issue = 7020 |pages = 1024–7 |year = 2004 |pmid = 15616562 |doi = 10.1038/nature03084 |ref = harv |bibcode = 2004Natur.432.1024H }}</ref> Ang henetikong bariasyon sa loob ng isang populasyon ng mga organismo ay maaaring magdulot sa ilang mga indibidwal na makapagpatuloy o mas matagumpay na makapagparami kesa sa iba. Ang natural seleksiyon ay kumikilos sa mga [[phenotype]] o mga mapagmamasdang mga katangian ng isang organismo ngunit ang henetiko o namamanang basehan ng anumang phenotype na nagbibigay ng kalamangang reproduktibo ay mas magiging karaniwan sa isang populasyon. Sa paglipas ng panahon, ang prosesong ito ay magreresulta ng pagiging angkop sa kapaligiran na gumagawa sa mga populasyong ito na espesyal para sa mga partikular na kapaligirang ekolohikal at kalaunan ay maaaring magresulta ng paglitaw ng mga bagong espesye. Sa ibang salita, ang natural na seleksiyon ay isang mahalagang proseso(ngunit hindi lamang ang proseso) kung saan ang ebolusyon ay nangyayari sa loob ng isang populasyon ng mga organismo. Bilang kabaligtaran, ang [[artipisyal na seleksiyon]] ang prosesong isinasagawa ng tao upang ipagpatuloy ang mga kanais nais na katangian ng isang organismo samantalang ang [[natural na seleksiyon]] ay isinasagawa ng kalikasan sa paglipas ng mahabang panahon. Ang natural na seleksiyon ay maaaring umasal sa iba't ibang mga lebel ng organisasyon gaya ng mga [[gene]], [[selula]], mga indibidwal na organismo at espesye.<ref name="Okasha07">{{cite book |last1 = Okasha |first1 = S. |year = 2007 |title = Evolution and the Levels of Selection |publisher = Oxford University Press |isbn = 0-19-926797-9 }}</ref><ref name=Gould>{{cite journal |author = Gould SJ |title = Gulliver's further travels: the necessity and difficulty of a hierarchical theory of selection |journal = Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. |volume = 353 |issue = 1366 |pages = 307–14 |year = 1998 |pmid = 9533127 |pmc = 1692213 |doi = 10.1098/rstb.1998.0211 |ref = harv }}</ref><ref name=Mayr1997>{{cite journal |author = Mayr E |title = The objects of selection |doi = 10.1073/pnas.94.6.2091 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 94 |issue = 6 |pages = 2091–4 |year = 1997 |pmid = 9122151 |pmc = 33654 |ref = harv |bibcode = 1997PNAS...94.2091M }}</ref> Ang seleksiyon ay maaaring umasal sa maraming mga lebel ng sabay sabay.<ref>{{cite journal |author = Maynard Smith J |title = The units of selection |journal = Novartis Found. Symp. |volume = 213 |pages = 203–11; discussion 211–7 |year = 1998 |pmid = 9653725 |ref = harv }}</ref> Ang isang halimbawa ng seleksiyon na nangyayari sa ilalim ng lebel ng indibidwal ang mga gene na tinatawag na mga [[transposon]] na maaaring mag-replika at kumalat sa buong [[genome]].<ref>{{cite journal |author = Hickey DA |title = Evolutionary dynamics of transposable elements in prokaryotes and eukaryotes |journal = Genetica |volume = 86 |issue = 1–3 |pages = 269–74 |year = 1992 |pmid = 1334911 |doi = 10.1007/BF00133725 |ref = harv }}</ref> === Genetic drift === Ang [[genetic drift]] ang pagbabago sa prekwensiya ng anyo ng isang [[gene]] ([[allele]]) sa isang populasyon na sanhi ng random(nangyayari na lamang) na mga pagsasampol. Ang mga allele sa supling ang mga sampol ng mga magulang at ang tsansa o kapalaran ay may papel sa pagtukoy kung ang isang inidibidwal ay makakapagpatuloy o makakagpaparami. Ang prekwensiya ng allele ng populasyon ang praksiyon ng mga kopya ng gene na nagsasalo ng partikular na anyo. Ang genetic drift ay maaaring magsanhi ng kumpletong paglaho ng mga variant ng gene at sa gayon ay magbabawas ng bariasyong henetiko. Halimbawa, sa isang henerasyon, ang dalawang kayumangging [[beetle]] ay nagkataong nagkaroon ng apat na supling na nabuhay upang magparami. Ang ilang mga berdeng beetle ay namatay nang ang mga ito ay maapakan ng isang tao at hindi nagkaroon ng supling. Ang susunod na henerasyon ay mag-aangkin ng mas marami ng kayumangging beetle kesa sa nakaraang henerasyon ngunit ito ay nangyari dahil sa kapalaran. Ang mga pagbabagong ito sa bawat henerasyon ay tinatawag na genetic drift. Kung ang mga selektibong pwersa ay hindi umiiral o mahina, ang prekwensiya ng allele ay tumatakbo ng pataas o pababa ng random. Ang paglipat na ito ay humihinto kung ang isang allele ay kalauang naging pirme na maaaring resulta ng paglaho sa populasyon o kabuuang pagpapalit ng mga ibang allele. Sa gayon, ang henetikong pagtakbo ay maaaring magtanggal ng ilang mga allele mula sa populasyon sanhi ng kapalaran lamang. Kahit sa kawalan ng mga selektibong pwersa, ang henetikong pagtakbo ay maaaring magsanhi ng dalawang magkahiwalay na mga populasyon na nagmula sa parehong strakturang henetiko upang tumakbo ng magkahiwalay sa dalawang magkaibang populasyon na may magkaibang hanay ng mga allele. === Henetikong pagsakay === Ang rekombinasyon ng gene ay pumapayag sa mga allele sa parehong hibla ng [[DNA]] na humiwalay. Gayunpaman, ang bilis ng rekombinasyon ay mababa o mga dalawang pangyayari kada [[kromosoma]] sa bawat henerasyon. Ang nagiging resulta ay ang mga gene na magkalapit sa kromosoma ay maaaring hindi palaging malilipat ng magkalayo sa bawat isa at ang mga gene na magkakalapit ay maaring mamana ng sabay na isang penomenon na tinatawag na linkage. Ang pagtungong ito ay masusukat sa pamamagitan ng paghahanap kung gaanon ang dalawang allele ay sabay na nangyayari kumpara sa mga ekspektasyon na tinatawag na linkage disequilibrium nito. Ito ay maaaring mahalaga kung ang isang allele sa isang partikular na haplotype ay malakas na mapakikinabangan. Ang natural na seleksiyon ay maaaring magpatakbo ng pinipiling paglilinis na magsasanhi rin sa ibang mga allele sa haplotype na maging mas karaniwan sa populasyon. Ang epektong ito tinatawag na genetic hitchhiking o genetic draft. Ang genetic draft na sanhi ng katotohanang ang ilang mga neutral na gene ay magkakaugnay na henetiko sa iba na nasa ilalim ng pagpipili ay maaaring sa isang bahagi mabihag ng angkop na epektibong sukat ng populasyon. == Mga kinalalabasan == Ang ebolusyon ay nakakaimpluwensiya sa bawat aspeto ng anyo at pag-aasal ng mga organismo. Ang pinakakilala ang spesipikong [[pag-aangkop]] na pang-pag-aasal at mga pisikal na na resulta ng [[natural na seleksiyon]]. Ang mga pag-aangkop na ito ay nagpapataas ng pagiging angkop sa pamamagitan ng pagtulong ng mga gawain gaya ng paghahanap ng pagkain, pag-iwas sa mga maninila o sa pag-akit ng mga makakatalik. Ang mga organismo ay maaari ring tumugon sa seleksiyon sa pamamagitan ng [[pakikipagtulungan (ebolusyon)|pakikipagtulungan]] sa bawat isa na karaniwan ay sa pamamagitan ng pagtulong sa mga kamag-anak nito o sa pakikilahok sa parehong mapakikinabangang [[symbiosis]]. Sa mas matagal, ang ebolusyon ay lumilikha ng bagong espesye sa pamamagitan ng paghahati ng mga populasyon ng ninuno ng organismo sa mga bagong pangkat na hindi maaari o hindi makakapagtalik. Ang mga kinalalabasan ng ebolusyong ito ay minsang hinahati sa [[makroebolusyon]] na ebolusyong nangyayari sa o sa itaas ng lebel ng species gaya ng [[ekstinksiyon]] at [[espesiasyon]] at ang [[mikroebolusyon]] na tumutukoy sa mas maliliit na mga pagbabagong ebolusyon sa loob ng isang species o populasyon.<ref name=ScottEC>{{cite journal |author = Scott EC, Matzke NJ |title = Biological design in science classrooms |volume = 104 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |issue = suppl_1 |pages = 8669–76 |year = 2007 |pmid = 17494747 |pmc = 1876445 |doi = 10.1073/pnas.0701505104 |ref = harv |bibcode = 2007PNAS..104.8669S }}</ref> Sa pangkalahatan, ang makroebolusyon ay itinuturing na kinalalabasan ng mahahabang panahon ng mikroebolusyon.<ref>{{cite journal |author = Hendry AP, Kinnison MT |title = An introduction to microevolution: rate, pattern, process |journal = Genetica |volume = 112–113 |pages = 1–8 |year = 2001 |pmid = 11838760 |doi = 10.1023/A:1013368628607 |ref = harv }}</ref> Kaya ang distinksiyon sa pagitan ng mikroebolusyon at makroebolusyon ay isang pundamental. Ang pagkakaiba ay simpleng ang panahong nasasangkot.<ref>{{cite journal |author = Leroi AM |title = The scale independence of evolution |journal = Evol. Dev. |volume = 2 |issue = 2 |pages = 67–77 |year = 2000 |pmid = 11258392 |doi = 10.1046/j.1525-142x.2000.00044.x |ref = harv }}</ref> Gayunpaman, sa makroebolusyon, ang mga katangian ng buong espesye ay maaaring mahalaga. Halimbawa, ang isang malaking halaga ng bariasyon sa mga indibidwal ay pumapayag sa espesye na mabilis na makaangkop sa mga bagong habitat na nagpapabawas sa tsansa na maging ekstinto ito samantalang ang isang malawakang saklaw na heograpiko ay nagpapataas ng tsansa ng [[espesiasyon]] na gumagawang malamang na ang bahagi ng populasyon ay nagiging hiwalay. Sa kahulugang ito, ang [[makroebolusyon]] at [[mikroebolusyon]] ay maaaring kasangkutan ng seleksiyon sa iba't ibang mga lebel na ang mikroebolusyon ay umaasal sa mga gene at organismo laban sa mga prosesong makroebolusyonaryo gaya ng [[seleksiyon ng espesye]] na umaasal sa buong espesye at umaapekto sa mga rate nito ng [[espesiasyon]] at [[ekstinsiyon]]. {{sfn|Gould|2002|pp=657–658}}<ref>{{cite journal |author = Gould SJ |title = Tempo and mode in the macroevolutionary reconstruction of Darwinism |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 91 |issue = 15 |pages = 6764–71 |year = 1994 |pmid = 8041695 |pmc = 44281 |doi = 10.1073/pnas.91.15.6764 |ref = harv |bibcode = 1994PNAS...91.6764G }}</ref><ref name=Jablonski2000>{{cite journal |author = Jablonski, D. |year = 2000 |title = Micro- and macroevolution: scale and hierarchy in evolutionary biology and paleobiology |journal = Paleobiology |volume = 26 |issue = sp4 |pages = 15–52 |doi = 10.1666/0094-8373(2000)26[15:MAMSAH]2.0.CO;2 |ref = harv }}</ref> Ang isang karaniwang maling paniniwala ay ang ebolusyon ay may mga layunin o mga pangmatagalang plano. Gayunpaman, sa katotohanan, ang ebolusyon ay walang pangmatagalang layunin at hindi nangangailangang lumikha ng mas malaking kompleksidad.<ref name=sciam>Michael J. Dougherty. [http://www.sciam.com/article.cfm?id=is-the-human-race-evolvin Is the human race evolving or devolving?] ''[[Scientific American]]'' 20 Hulyo 1998.</ref><ref>[[TalkOrigins Archive]] response to [[Creationist]] claims&nbsp;– [http://www.talkorigins.org/indexcc/CB/CB932.html Claim CB932: Evolution of degenerate forms]</ref> Bagaman ang mga [[ebolusyon ng pagiging komplikado|komplikadong espesye]] ay nag-ebolb, ang mga ito ay pangalawang epekto ng kabuuang bilang ng mga organismo na dumadami at ang mga simpleng anyo ng buhay ay karaniwan pa rin sa biospero.<ref name=Carroll>{{cite journal |author = Carroll SB |title = Chance and necessity: the evolution of morphological complexity and diversity |journal = Nature |volume = 409 |issue = 6823 |pages = 1102–9 |year = 2001 |pmid = 11234024 |doi = 10.1038/35059227 |ref = harv }}</ref> Halimbawa, ang labis na karamihan ng mga espesye ay mikroskopikong [[prokaryote]] na bumubuo ng mga kalahatan ng [[biomasa]] ng daigdig kabilang ng maliliit na sukat ng mga ito<ref>{{cite journal |author = Whitman W, Coleman D, Wiebe W |title = Prokaryotes: the unseen majority |doi = 10.1073/pnas.95.12.6578 |journal = Proc Natl Acad Sci U S A |volume = 95 |issue = 12 |pages = 6578–83 |year = 1998 |pmid = 9618454 |pmc = 33863 |ref = harv |bibcode = 1998PNAS...95.6578W }}</ref> at bumubuo sa malawak na karamihan ng mga biodibersidad sa daigdig.<ref name=Schloss>{{cite journal |author = Schloss P, Handelsman J |title = Status of the microbial census |journal = Microbiol Mol Biol Rev |volume = 68 |issue = 4 |pages = 686–91 |year = 2004 |pmid = 15590780 |pmc = 539005 |doi = 10.1128/MMBR.68.4.686-691.2004 |ref = harv }}</ref> Kaya ang mga simpleng organismo ang nananaig na anyo ng buhay sa daigdig sa buong kasaysayan nito at patuloy na nagiging pangunahing anyo ng buhay hanggang sa kasalukuyan at ang komplikadong buhay ay lumilitaw lamang dahil ito ay [[may kinikilingang sampol|mas mapapansin]].<ref>{{cite journal |author = Nealson K |title = Post-Viking microbiology: new approaches, new data, new insights |journal = Orig Life Evol Biosph |volume = 29 |issue = 1 |pages = 73–93 |year = 1999 |pmid = 11536899 |doi = 10.1023/A:1006515817767 |ref = harv }}</ref> Ang katunayan, ang ebolusyon ng mga mikroorganismo ay partikular na mahalaga sa modernong pagsasaliksik na ebolusyonaryo dahil ang mabilis na pagdami ng mga ito ay pumapayag sa pag-aaral ng [[ebolusyong eksperimental]] at ang obserbasyon ng ebolusyon at pag-aangkop sa nangyayring panahon.<ref name=Buckling>{{cite journal |author = Buckling A, Craig Maclean R, Brockhurst MA, Colegrave N |title = The Beagle in a bottle |journal = Nature |volume = 457 |issue = 7231 |pages = 824–9 |year = 2009 |pmid = 19212400 |doi = 10.1038/nature07892 |ref = harv |bibcode = 2009Natur.457..824B }}</ref><ref>{{cite journal |author = Elena SF, Lenski RE |title = Evolution experiments with microorganisms: the dynamics and genetic bases of adaptation |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 4 |issue = 6 |pages = 457–69 |year = 2003 |pmid = 12776215 |doi = 10.1038/nrg1088 |ref = harv }}</ref> === Pag-aangkop === Ang pag-aangkop ang proseso na gumagawa sa mga organismo mas angkop sa [[habitat]] ng mga ito.<ref>Mayr, Ernst 1982. ''The growth of biological thought''. Harvard. p483: "Adaptation... could no longer be considered a static condition, a product of a creative past and became instead a continuing dynamic process."</ref><ref>The ''Oxford Dictionary of Science'' defines ''adaptation'' as "Any change in the structure or functioning of an organism that makes it better suited to its environment".</ref> Gayundin, ang terminong pag-aangkop ay maaari ring tumukoy sa katangian na mahalaga sa pagpapatuloy ng isang organismo. Halimbawa nito ang pag-aangkop ng mga ngipin ng [[kabayo]] sa pagdurog ng mga damo. Sa paggamit ng terminong pag-aangkop para sa prosesong ebolusyonaryo at pag-aangkop na katangian para sa produkto(ang bahaging pang-katawan o tungkulin), ang dalawang mga kahulugan ay maitatangi. Ang mga pag-aangkop ay nalilikha ng [[natural na seleksiyon]].<ref>{{cite journal |author = Orr H |title = The genetic theory of adaptation: a brief history |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 6 |issue = 2 |pages = 119–27 |year = 2005 |pmid = 15716908 |doi = 10.1038/nrg1523 |ref = harv }}</ref> Ang mga sumusunod na kahulugan ay mula kay [[Theodosius Dobzhansky]]. # Ang pag-aangkop ang prosesong ebolusyonaryo kung saan ang organismo ay nagiging mas may kakayahan na mamuhay sa habitat o kapaligiran nito.<ref>{{cite book |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |last2 = Hecht |first2 = MK |last3 = Steere |first3 = WC |year = 1968 |chapter = On some fundamental concepts of evolutionary biology |title = Evolutionary biology volume 2 |pages = 1–34 |publisher = Appleton-Century-Crofts |location = New York |edition = 1st }}</ref> # Ang pagiging umangkop ang katayuan ng naging angkop kung saan ang isang organismo ay patuloy na nabubuhay at nakakapagparami sa isang ibinigay na hanay ng mga habitat o kapaligiran.<ref>{{cite book |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |year = 1970 |title = Genetics of the evolutionary process |publisher = Columbia |location = N.Y. |pages = 4–6, 79–82, 84–87 |isbn = 0-231-02837-7 }}</ref> # Ang umaangkop na katangian ay isang aspeto ng pattern na pang-pag-unlad ng organismo na pumapayag o nagpapalakas sa probabilidad ng organismong ito na makapagpatuloy at makapagparami.<ref>{{cite journal |doi = 10.2307/2406099 |last1 = Dobzhansky |first1 = T. |year = 1956 |title = Genetics of natural populations XXV. Genetic changes in populations of ''Drosophila pseudoobscura'' and ''Drosphila persimilis'' in some locations in California |journal = Evolution |volume = 10 |issue = 1 |pages = 82–92 |jstor = 2406099 }}</ref> Ang pag-aangkop ay maaaring magsanhi ng pakinabang sa isang bagong katangian o pagkawala ng katangian ng ninuno nito. Ang halimbawa na napapakita ng parehong mga uri ng pagbabago ang pag-aangkop ng [[bakterya]] sa seleksiyon ng [[antibiotiko]] kung saan ang mga pagbabagong henetiko ay nagsasanhi ng [[resistansiya sa antibiotiko]] sa parehong pagbabago ng pinupuntiryang gamot o sa pagpapataas ng gawain ng mga tagadala na nag-aalis ng gamot sa selula.<ref>{{cite journal |author = Nakajima A, Sugimoto Y, Yoneyama H, Nakae T |title = High-level fluoroquinolone resistance in Pseudomonas aeruginosa due to interplay of the MexAB-OprM efflux pump and the DNA gyrase mutation |journal = Microbiol. Immunol. |volume = 46 |issue = 6 |pages = 391–5 |year = 2002 |pmid = 12153116 |ref = harv }}</ref> Ang ibang mga halimbawa ang bakteryang ''[[Escherichia coli]]'' na nag-ebolb ng kakayahang gumamit ng [[asidong sitriko]] bilang nutriento sa pangmatagalang eksperimento sa laboratoryo,<ref>{{cite journal |author = Blount ZD, Borland CZ, Lenski RE |title = Inaugural Article: Historical contingency and the evolution of a key innovation in an experimental population of Escherichia coli |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 105 |issue = 23 |pages = 7899–906 |year = 2008 |pmid = 18524956 |doi = 10.1073/pnas.0803151105 |pmc = 2430337 |ref = harv |bibcode = 2008PNAS..105.7899B }}</ref> ang ''[[Flavobacterium]]'' na nag-ebolb ng [[ensima]] na pumapayag sa bakteryang ito na makakapagdigest ng ilang mga byproduct ng manupakturang [[nylon 6]],<ref>{{cite journal |author = Okada H, Negoro S, Kimura H, Nakamura S |title = Evolutionary adaptation of plasmid-encoded enzymes for degrading nylon oligomers |journal = Nature |volume = 306 |issue = 5939 |pages = 203–6 |year = 1983 |pmid = 6646204 |doi = 10.1038/306203a0 |ref = harv |bibcode = 1983Natur.306..203O }}</ref><ref>{{cite journal |author = Ohno S |title = Birth of a unique enzyme from an alternative reading frame of the preexisted, internally repetitious coding sequence |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 81 |issue = 8 |pages = 2421–5 |year = 1984 |pmid = 6585807 |pmc = 345072 |doi = 10.1073/pnas.81.8.2421 |ref = harv |bibcode = 1984PNAS...81.2421O }}</ref> at ang bakterya sa lupa na ''[[Sphingobium]]'' na nag-ebolb ng isan gbuong bagong [[landas na metaboliko]] na sumisira sa sintetikong [[pestisidyo]]ng [[pentachlorophenol]].<ref>{{cite journal |author = Copley SD |title = Evolution of a metabolic pathway for degradation of a toxic xenobiotic: the patchwork approach |journal = Trends Biochem. Sci. |volume = 25 |issue = 6 |pages = 261–5 |year = 2000 |pmid = 10838562 |doi = 10.1016/S0968-0004(00)01562-0 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |author = Crawford RL, Jung CM, Strap JL |title = The recent evolution of pentachlorophenol (PCP)-4-monooxygenase (PcpB) and associated pathways for bacterial degradation of PCP |journal = Biodegradation |volume = 18 |issue = 5 |pages = 525–39 |year = 2007 |pmid = 17123025 |doi = 10.1007/s10532-006-9090-6 |ref = harv }}</ref> [[Talaksan:Whale skeleton.png|350px|thumb|Ang isang kalansay ng [[balyenang baleen]], ang ''a'' at ''b'' ang mga butong flipper na umangkop mula sa harapang mga buto ng hita samantalang ang ''c'' ay nagpapakita ng mga [[bestihiyal]] na buto ng likurang hita na nagpapakita ng pag-aangkop mula sa lupain tungo sa dagat.<ref name="transformation445">{{cite journal |author = Bejder L, Hall BK |title = Limbs in whales and limblessness in other vertebrates: mechanisms of evolutionary and developmental transformation and loss |journal = Evol. Dev. |volume = 4 |issue = 6 |pages = 445–58 |year = 2002 |pmid = 12492145 |doi = 10.1046/j.1525-142X.2002.02033.x |ref = harv }}</ref>]] Ang pag-aangkop ay nangyayri sa pamamagitan ng unti unting pagbabago ng mga umiiral na istruktura. Dahil dito, ang mga istruktura na may parehong panloob na organisasyon ay maaaring may iba't ibang mga tungkulin sa mga nauugnay na organismo. Ito ang resulta ng isang istrukturang pang-ninuno na inangkop sa tungkulin sa iba't ibang mga paraan. Halimbawa, ang mga buto sa loob ng pakpak ng mga [[paniki]] ay labis na katulad ng mga paa ng [[daga]] at mga kamay ng mga [[primado]] sanhi ng pinagmulan ng lahat ng istrukturang ito mula sa isang karaniwang ninunong [[mamalya]].<ref>{{cite journal |doi = 10.1554/05-233.1 |pmid = 16526515 |volume = 59 |issue = 12 |pages = 2691–704 |last = Young |first = Nathan M. |title = Serial homology and the evolution of mammalian limb covariation structure |journal = Evolution |accessdate = 24 Setyembre 2009 |year = 2005 |url = http://www.bioone.org/doi/abs/10.1554/05-233.1 |last2 = Hallgrímsson |first2 = B |ref = harv }}</ref> Gayunpaman, dahil ang lahat ng mga buhay na organismo ay magkakaugnay sa isang paraan,<ref name=Penny1999>{{cite journal |author = Penny D, Poole A |title = The nature of the last universal common ancestor |journal = Curr. Opin. Genet. Dev. |volume = 9 |issue = 6 |pages = 672–77 |year = 1999 |pmid = 10607605 |doi = 10.1016/S0959-437X(99)00020-9 |ref = harv }}</ref> kahit ang mga organo na lumilitaw na may kaunting pagkakatulad sa istuktura gaya ng [[arthropoda]], [[pusit]] at mga mata ng [[bertebrata]] ay maaaring nakasalalay sa isang karaniwang hanay ng mga gene na homolohoso na kumokontrol sa pagtitipon at tungkulin nito. Ito ay tinatawag na [[malalim na homolohiya]].<ref>{{cite journal |doi = 10.1017/S1464793102006097 |pmid = 14558591 |volume = 78 |issue = 3 |pages = 409–433 |last = Hall |first = Brian K |title = Descent with modification: the unity underlying homology and homoplasy as seen through an analysis of development and evolution |journal = Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society |year = 2003 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |doi = 10.1038/nature07891 |pmid = 19212399 |volume = 457 |issue = 7231 |pages = 818–823 |last = Shubin |first = Neil |title = Deep homology and the origins of evolutionary novelty |journal = Nature |year = 2009 |last2 = Tabin |first2 = C |last3 = Carroll |first3 = S |ref = harv |bibcode = 2009Natur.457..818S }}</ref> Sa ebolusyon, ang ilang mga istruktura ay maaaring mawalan ng orihinal na tungkulin nito at maging [[bestihiyalidad|istrukturang bestihiyal]].<ref name=Fong>{{cite journal |author = Fong D, Kane T, Culver D |title = Vestigialization and Loss of Nonfunctional Characters |journal = Ann. Rev. Ecol. Syst. |volume = 26 |issue = 4 |pages = 249–68 |year = 1995 |doi = 10.1146/annurev.es.26.110195.001341 |ref = harv |pmid = }}</ref> Ang gayong mga istruktura ay may kaunti o walang tungkulin sa kasalukuyang espesye ngunit may maliwanag na tungkulin sa ninuno nito o ibang mga kaugnay na espesye. Ang mga halimbawa ay kinabibilangan ng mga [[pseudogene]],<ref>{{cite journal |author = Zhang Z, Gerstein M |title = Large-scale analysis of pseudogenes in the human genome |journal = Curr. Opin. Genet. Dev. |volume = 14 |issue = 4 |pages = 328–35 |year = 2004 |pmid = 15261647 |doi = 10.1016/j.gde.2004.06.003 |ref = harv }}</ref> ang hindi gumaganang mga labi ng mga mata sa naninirahan sa kwebang bulag na isda,<ref>{{cite journal |author = Jeffery WR |title = Adaptive evolution of eye degeneration in the Mexican blind cavefish |doi = 10.1093/jhered/esi028 |journal = J. Hered. |volume = 96 |issue = 3 |pages = 185–96 |year = 2005 |pmid = 15653557 |ref = harv }}</ref> mga pakpak sa mga hindi makalipad na ibon gaya ng [[ostrich]] at [[emu]],<ref>{{cite journal |author = Maxwell EE, Larsson HC |title = Osteology and myology of the wing of the Emu (Dromaius novaehollandiae) and its bearing on the evolution of vestigial structures |journal = J. Morphol. |volume = 268 |issue = 5 |pages = 423–41 |year = 2007 |pmid = 17390336 |doi = 10.1002/jmor.10527 |ref = harv }}</ref> at ang pag-iral ng mga butong balakang sa mga balyena at ahas.<ref name="transformation445" /> Ang mga halimbawa ng [[bestihiyalidad|istrukturang bestihiyal]] sa mga tao ang [[wisdom teeth]],<ref>{{cite journal |author = Silvestri AR, Singh I |title = The unresolved problem of the third molar: would people be better off without it? |url = http://jada.ada.org/cgi/content/full/134/4/450 |journal = Journal of the American Dental Association (1939) |volume = 134 |issue = 4 |pages = 450–5 |year = 2003 |pmid = 12733778 |doi = |ref = harv |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2014-08-23 |archive-url = https://web.archive.org/web/20140823063158/http://jada.ada.org/content/134/4/450.full |url-status = dead }}</ref> ang [[coccyx]],<ref name=Fong/> ang [[vermiform appendix]],<ref name=Fong/> at iba pang mga pang-pag-aasal na mga [[bestihiyalidad|bestihiyal]] gaya ng mga [[goose bump]](pagtayo ng balahibo)<ref>{{cite book |last = Coyne |first = Jerry A. |authorlink = Jerry A. Coyne |title = Why Evolution is True |publisher = Penguin Group |year = 2009 |isbn = 978-0-670-02053-9 |page = 62 }}</ref><ref>Darwin, Charles. (1872) ''[[The Expression of the Emotions in Man and Animals]]'' John Murray, London.</ref> at mga [[primitibong repleks]].<ref>{{cite book |title = Psychology |edition = fifth |author = Peter Gray |year = 2007 |page = 66 |publisher = Worth Publishers |isbn = 0-7167-0617-2 }}</ref><ref>{{cite book |title = Why Evolution Is True |last = Coyne |first = Jerry A. |year = 2009 |pages = 85–86 |publisher = Penguin Group |isbn = 978-0-670-02053-9 }}</ref><ref>{{cite book |title = Archetype: A Natural History of the Self |author = Anthony Stevens |year = 1982 |page = 87 |publisher = Routledge & Kegan Paul |isbn = 0-7100-0980-1 }}</ref> Gayunpaman, ang maraming mga katangian na lumilitaw sa mga simpleng pag-aangkop ay katunayang mga [[eksaptasyon]] na mga istrakturang orihinal na inangkop para sa isang tungkulin ngunit sabay na naging magagamit para sa ibang tungkulin sa proseso. {{sfn|Gould|2002|pp=1235–1236}} Ang isang halimbawa ang butiking Aprikano na ''[[Holaspis guentheri]]'' na nagpaunlad ng labis na patag ng ulo para sa pagtatago sa mga siwang gaya ng makikita sa pagtingin sa mga malalapit na kamag-anak nito. Gayunpaman, sa espesyeng ito, ang ulo ay naging labis na patag na nakatutulong dito sa paglipat mula sa puno sa puno na isang eksaptasyon. {{sfn|Gould|2002|pp=1235–1236}} Sa loob ng mga [[selula]], ang [[makinang molekular]] gaya ng bakteryal na [[flagella]]<ref>{{cite journal |doi = 10.1038/nrmicro1493 |pmid = 16953248 |volume = 4 |issue = 10 |pages = 784–790 |last = Pallen |first = Mark J. |title = From The Origin of Species to the origin of bacterial flagella |journal = Nat Rev Micro |accessdate = 18 Setyembre 2009 |date = 2006-10 |url = http://home.planet.nl/~gkorthof/pdf/Pallen_Matzke.pdf |last2 = Matzke |first2 = NJ |ref = harv }}</ref> at [[translocase ng panloob na membrano|makineryang nagsasaayos ng protina]] <ref>{{cite journal |doi = 10.1073/pnas.0908264106 |pmid = 19717453 |volume = 106 |issue = 37 |pages = 15791–15795 |last = Clements |first = Abigail |title = The reducible complexity of a mitochondrial molecular machine |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences |year = 2009 |last2 = Bursac |first2 = D |last3 = Gatsos |first3 = X |last4 = Perry |first4 = AJ |last5 = Civciristov |first5 = S |last6 = Celik |first6 = N |last7 = Likic |first7 = VA |last8 = Poggio |first8 = S |last9 = Jacobs-Wagner |first9 = C |pmc = 2747197 |ref = harv |bibcode = 2009PNAS..10615791C }}</ref> ay nag-ebolb sa pagkalap ng mga ensaym mula sa [[glycolosis]] at [[metabolismong xenobiotic]] upang magsilbing mga protinang istruktura na tinatawag na mga [[crystallin]] sa loob ng mga lente ng mga mata ng organismo.<ref>{{cite journal |author = Piatigorsky J, Kantorow M, Gopal-Srivastava R, Tomarev SI |title = Recruitment of enzymes and stress proteins as lens crystallins |journal = EXS |volume = 71 |pages = 241–50 |year = 1994 |pmid = 8032155 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |author = Wistow G |title = Lens crystallins: gene recruitment and evolutionary dynamism |journal = Trends Biochem. Sci. |volume = 18 |issue = 8 |pages = 301–6 |year = 1993 |pmid = 8236445 |doi = 10.1016/0968-0004(93)90041-K |ref = harv }}</ref> Ang isang mahalagang halimbawa ng [[ekolohiya]] ay ng [[kompetetibong eksklusyon]] na walang mga dalawang espesye na maaaring sumakop sa parehong niche sa parehong kapaligiran sa loob ng mahabang panahon.<ref>{{cite journal |author = Hardin G |authorlink = Garrett Hardin |title = The competitive exclusion principle |journal = Science |volume = 131 |issue = 3409 |pages = 1292–7 |year = 1960 |pmid = 14399717 |doi = 10.1126/science.131.3409.1292 |ref = harv |bibcode = 1960Sci...131.1292H }}</ref> Dahil dito, ang natural na seleksiyon ay magagawing pumilit sa espesye na umangkop sa ibang mga niche na ekolohikal. Ito ay maaaring mangahulugan na halimbawa, ang dalawang espesye ng isdang [[cichlid]] ay umangkop na mamuhay sa magkaibang habitat na magpapaliit ng kompetisyon para sa pagkain sa pagitan ng mga ito.<ref>{{cite journal |author = Kocher TD |title = Adaptive evolution and explosive speciation: the cichlid fish model |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 5 |issue = 4 |pages = 288–98 |year = 2004 |pmid = 15131652 |doi = 10.1038/nrg1316 |url = http://hcgs.unh.edu/staff/kocher/pdfs/Kocher2004.pdf |ref = harv |access-date = 2012-09-27 |archive-date = 2011-07-20 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110720092925/http://hcgs.unh.edu/staff/kocher/pdfs/Kocher2004.pdf |url-status = dead }}</ref> === Kapwa ebolusyon === [[Talaksan:Thamnophis sirtalis sirtalis Wooster.jpg|thumb|Ang [[Common Garter Snake]] (''Thamnophis sirtalis sirtalis'') na nag-ebolb ng resistansiya o pagiging hindi tinatalaban sa [[tetrodoxin]] sa sinisilang ampibyan nito.]] Ang mga interaksiyon sa pagitan ng mga organismo ay maaaring lumikha ng tunggalian at pakikipagtulungan. Kapag ang interaksiyon ay sa pagitan ng mga pares ng espesye, gaya ng isang [[patoheno]] at isang [[hosto (biolohiya)|hosto]], o isang isang [[maninila]](predator) at [[sinisila]](prey), ang mga espesyeng ito ay maaaring magpaunlad ng mga hanay ng mga pag-aangkop. Dito, ang ebolusyon ng isang espesye ay nagsasanhi ng mga pag-aangkop sa unang espesye. Ang siklong ito ng seleksiyon at tugon ay tinatawag na [[kapwa-ebolusyon]].<ref>{{cite journal |author = Wade MJ |title = The co-evolutionary genetics of ecological communities |journal = Nat. Rev. Genet. |volume = 8 |issue = 3 |pages = 185–95 |year = 2007 |pmid = 17279094 |doi = 10.1038/nrg2031 |ref = harv }}</ref> Ang isang halimbawa ang produksiyon ng [[tetradoxin]] sa [[may magaspang na balat na newt]] at ang ebolusyon ng resistansiya sa maninila nito na [[Common Garter Snake|common garter snake]]. Sa pares na maninila-sinisilang ito, ang [[ebolusyonasyonaryong takbuhan sa armas]] ay lumikha ng mga matataas na lebel ng lason sa newt at tumutugong matataas na mga lebel ng resistansiya sa lason sa ahas.<ref>{{cite journal |author = Geffeney S, Brodie ED, Ruben PC, Brodie ED |title = Mechanisms of adaptation in a predator-prey arms race: TTX-resistant sodium channels |journal = Science |volume = 297 |issue = 5585 |pages = 1336–9 |year = 2002 |pmid = 12193784 |doi = 10.1126/science.1074310 |ref = harv |bibcode = 2002Sci...297.1336G }}<br />*{{cite journal |author = Brodie ED, Ridenhour BJ, Brodie ED |title = The evolutionary response of predators to dangerous prey: hotspots and coldspots in the geographic mosaic of coevolution between garter snakes and newts |journal = Evolution |volume = 56 |issue = 10 |pages = 2067–82 |year = 2002 |pmid = 12449493 |ref = harv }}<br />*{{cite news |url = http://www.nytimes.com/2009/12/22/science/22creature.html?hpw |title = Remarkable Creatures&nbsp;– Clues to Toxins in Deadly Delicacies of the Animal Kingdom |publisher = New York Times |author = Sean B. Carroll |date = 21 Disyembre 2009 }}</ref> === Pakikipagtulungan === Hindi lahat ng kapwa nag-ebolb na mga interaksiyon sa pagitan ng espesye ay kinasasangkutan ng alitan.<ref>{{cite journal |author = Sachs J |title = Cooperation within and among species |journal = J. Evol. Biol. |volume = 19 |issue = 5 |pages = 1415–8; discussion 1426–36 |year = 2006 |pmid = 16910971 |doi = 10.1111/j.1420-9101.2006.01152.x |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Nowak M |title = Five rules for the evolution of cooperation |journal = Science |volume = 314 |issue = 5805 |pages = 1560–3 |year = 2006 |pmid = 17158317 |doi = 10.1126/science.1133755 |ref = harv |bibcode = 2006Sci...314.1560N |pmc=3279745}}</ref> Ang maraming mga kaso ng parehong mga interaksiyong mapapakinabangan ay nag-ebolb. Halimbawa, ang sukdulang pakikipatulungan ay umiiral sa pagitan ng mga halaman at ang [[Mycorrhiza|mycorrhizal fungi]] na lumalago sa mga ugat at tumutulong sa halaman sa pagsisipsip ng mga nutriento mula sa lupa.<ref>{{cite journal |author = Paszkowski U |title = Mutualism and parasitism: the yin and yang of plant symbioses |journal = Curr. Opin. Plant Biol. |volume = 9 |issue = 4 |pages = 364–70 |year = 2006 |pmid = 16713732 |doi = 10.1016/j.pbi.2006.05.008 |ref = harv }}</ref> Ito ay isang [[resiprosidad (ebolusyon)|resiprokal]] na relasyon dahil ang mga halaman ay nagbibigay ng fungi na may mga asukal mula sa photosynthesis. Dito, ang fungi ay aktuwal na lumalago sa loob ng mga selula ng halaman na pumapayag sa mga ito na makipagpalitan ng mga nutriento sa mga hosto nito samantalang nagpapadala ng mga [[tranduksiyong signal]] na sumusupil sa [[sistemang immuno]] ng halaman.<ref>{{cite journal |author = Hause B, Fester T |title = Molecular and cell biology of arbuscular mycorrhizal symbiosis |journal = Planta |volume = 221 |issue = 2 |pages = 184–96 |year = 2005 |pmid = 15871030 |doi = 10.1007/s00425-004-1436-x |ref = harv }}</ref> Ang mga koalisyon sa pagitan ng mga organismo ng parehong espesye ay nag-ebolb rin. Ang isang sukdulang kaso ang [[eusosyalidad]] na matatagpuan sa mga insektong nakikisalamuha gaya ng mga [[bubuyog]], mga [[anay]] at mga [[langgam]] kung saan ang mga baog na insekto ay nagpapakain at nagbabantay sa maliit na bilang ng mga organismo sa [[koloniya]] na makapagpaparami. Sa kahit mas maliit na iskala, ang mga [[selulang somatiko]] na bumubuo sa katawan ng hayop ay naglilimita sa reproduksiyon ng mga ito upang mapanitili nito ang isang matatag na organismo na sumusumporta naman sa isang maliit na bilang ng mga [[selulang germ]] upang lumikha ng supling. Dito, ang mga selulang somatiko ay tumutugon sa spesipikong mga signal at hindi angkop na nagpaparami at ang hindi nakontrol na paglago nito ay nagsasanhi ng [[kanser]].<ref name=Bertram>{{cite journal |author = Bertram J |title = The molecular biology of cancer |journal = Mol. Aspects Med. |volume = 21 |issue = 6 |pages = 167–223 |year = 2000 |pmid = 11173079 |doi = 10.1016/S0098-2997(00)00007-8 |ref = harv }}</ref> Ang gayong pagkikipagtulungan sa loob ng espesye ay maaaring nag-ebolb sa pamamagitan ng isang proseso ng [[pagpili ng kamag-anak]] kung saan ang organismo ay tumutulong sa pagpapalaki ng supling ng kamag-anak nito.<ref>{{cite journal |author = Reeve HK, Hölldobler B |title = The emergence of a superorganism through intergroup competition |doi = 10.1073/pnas.0703466104 |journal = Proc Natl Acad Sci U S A. |volume = 104 |issue = 23 |pages = 9736–40 |year = 2007 |pmid = 17517608 |pmc = 1887545 |ref = harv |bibcode = 2007PNAS..104.9736R }}</ref> Ang gawaing ito ay napili dahil kung ang pagtulong sa mga indibidwal ay naglalaman ng mga allele na nagtataguyod ng gawaing pagtulong, malamang na ang kamag-anak nito ay naglalaman rin ng mga allele na ito at kaya ang mga allele na ito ay maipapasa.<ref>{{cite journal |author = Axelrod R, Hamilton W |title = The evolution of cooperation |journal = Science |volume = 211 |issue = 4489 |pages = 1390–6 |year = 2005 |pmid = 7466396 |doi = 10.1126/science.7466396 |ref = harv |bibcode = 1981Sci...211.1390A }}</ref> Ang ibang mga proseso na nagtataguyod ng pakikipagtulungan ay kinabibilangan ng [[seleksiyon ng pangkat]] kung saan ang pakikipagtulungan ay nagbibigay ng mga pakinaban sa isang pangkat ng mga organismo.<ref>{{cite journal |author = Wilson EO, Hölldobler B |title = Eusociality: origin and consequences |doi = 10.1073/pnas.0505858102 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 102 |issue = 38 |pages = 13367–71 |year = 2005 |pmid = 16157878 |pmc = 1224642 |ref = harv |bibcode = 2005PNAS..10213367W }}</ref> === Espesiyasyon === [[Talaksan:Speciation modes edit.svg|left|thumb|350px|Ang apat na mekanismo ng [[espesiasyon]].]] Ang [[espesiasyon]](''speciation'') ang proseso kung saan ang isang ninunong espesye ay [[diberhenteng ebolusyon|nagpapalitaw]] sa dalawa o higit pang mga inapong espesye na iba at natatangi mula sa ninuno nito.<ref name=Gavrilets>{{cite journal |author = Gavrilets S |title = Perspective: models of speciation: what have we learned in 40 years? |journal = Evolution |volume = 57 |issue = 10 |pages = 2197–215 |year = 2003 |pmid = 14628909 |doi = 10.1554/02-727 |ref = harv }}</ref> May maraming mga paraan upang ilarawan ang konsepto ng espesye. Ang pagpipilian ng depinisyon ay nakasalalay sa mga partikularidad ng isinasaalang alang na espesye.<ref name=Queiroz>{{cite journal |author = de Queiroz K |title = Ernst Mayr and the modern concept of species |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 102 |issue = Suppl 1 |pages = 6600–7 |year = 2005 |pmid = 15851674 |pmc = 1131873 |doi = 10.1073/pnas.0502030102 |ref = harv |bibcode = 2005PNAS..102.6600D }}</ref> Halimbawa, ang ilang mga konseptong espesye ay lumalapat ng mas handa tungo sa mga organismong seksuwal na nagpaparami samantalang ang iba ay mahusay na nag-aangkop ng kanilang sarili tungo sa mga organismong [[aseksuwal]]. Sa kabila ng dibersidad ng iba't ibang mga konsepto ng espesye, ang mga iba't ibang konseptong ito ay maaaring ilagay sa isa sa tatlong mga malawak na pakikitungong pilosopikal: pagtatalik, ekolohikal at pilohenetiko.<ref name="Ereshsefsky92">{{cite journal |doi = 10.1086/289701 |last = Ereshefsky |first = M. |title = Eliminative pluralism |journal = Philosophy of Science |volume = 59 |issue = 4 |pages = 671–690 |year = 1992 |jstor = 188136 }}</ref> Ang biological species concept (BSC) ay isang klasikong halimbawa ng pakikitungong pakikipagtalik. Ito ay inilarawan ni Ernst Mayr noong 1942 at nagsasaad na ang "espesye ay mga pangkat na aktuwal o potensiyal na nakikipagtalik na mga natural na populasyon na reproduktibong nahiwalay mula sa ibang mga pangkat".<ref name="Mayr42">{{cite book |author = Mayr, E. |title = Systematics and the Origin of Species |year = 1942 |publisher = Columbia Univ. Press |place = New York |isbn = 978-0-231-05449-2 | page = 120 }}</ref> Sa kabila ng malawakan at pang-matagalang gamit nito, ang BSC tulad ng iba pa ay hindi walang kontrobersiya. Halimbawa dahil ang mga konseptong ito ay hindi mailalapat sa mga [[prokaryote]]<ref>{{cite journal |author = Fraser C, Alm EJ, Polz MF, Spratt BG, Hanage WP |title = The bacterial species challenge: making sense of genetic and ecological diversity |journal = Science |volume = 323 |issue = 5915 |pages = 741–6 |year = 2009 |pmid = 19197054 |doi = 10.1126/science.1159388 |ref = harv |bibcode = 2009Sci...323..741F }}</ref> at ito ay tinawag na [[problema ng espesye]].<ref name=Queiroz /> Tinangka ng ilang mga mananaliksik ang isang nagkakaisang monistikong depinisyon ng espesye samantalang ang iba ay gumamit ng isang plurastikong pakikitungo at nagmumungkahing maaaaring may iba't ibang mga paraan na lohikong mapakahulugan ang depinisyon ng espesye.<ref name=Queiroz /><ref name="Ereshsefsky92" /> " Ang [[isolasyong reproduktibo|mga harang sa reproduksiyon]] sa pagitan ng naghihiwalay na mga populasyong seksuwal ay kailangan para sa mga populasyon na [[espesiasyon|maging bagong espesye]]. Ang daloy ng gene ay maaaring magpabagal ng prosesong ito sa pamamagitan ng pagkakalat rin ng bagong mga henetikong variant sa ibang mga populasyon. Depende sa kung gaano kalayo ang dalawang espesye ay nag-iba at humiwalay simula nang [[pinaka-kamakailang karaniwang ninuno]] ng mga ito, maaaring posible pa rin na para sa mga ito na lumikha ng supling gaya ng mga nagtatalik na [[kabayo]] at [[asno]] upang lumikha ng mga [[hybrid]] na [[mule]].<ref>{{cite journal |author = Short RV |title = The contribution of the mule to scientific thought |journal = J. Reprod. Fertil. Suppl. |issue = 23 |pages = 359–64 |year = 1975 |pmid = 1107543 |ref = harv }}</ref> Ang gayong mga [[hybrid (biolohiya)|hybrid]] ay karamihang baog. Sa kasong ito, ang mga malapit na magkakaugnay na mga espesye ay maaaring regular na magtalik ngunit ang mga hybrid ay mapipili ng laban at ang espesye ay mananatiling natatangi. Gayunpaman, ang mga magagawang hybrid ay minsang nabubuo at ang mga espesyeng ito ay maaaring mag-angking ng mga katangian na isang pagitan(intermediate) sa pagitan ng mga magulang na espesye o mag-angkin ng isang buong bagong [[phenotype]].<ref>{{cite journal |author = Gross B, Rieseberg L |title = The ecological genetics of homoploid hybrid speciation |doi = 10.1093/jhered/esi026 |journal = J. Hered. |volume = 96 |issue = 3 |pages = 241–52 |year = 2005 |pmid = 15618301 |pmc = 2517139 |ref = harv }}</ref> Ang kahalagahan ng [[hybridisasyon]] sa paglikha ng [[espesiasyong hybrid|bagong espesye]] ng mga hayop ay hindi maliwanag bagaman ang mga kaso ay nakita sa maraming mga uri ng hayop <ref>{{cite journal |author = Burke JM, Arnold ML |title = Genetics and the fitness of hybrids |journal = Annu. Rev. Genet. |volume = 35 |issue = 1 |pages = 31–52 |year = 2001 |pmid = 11700276 |doi = 10.1146/annurev.genet.35.102401.085719 |ref = harv }}</ref> na ang [[gray na punong palaka]] ang isang partikular na mahusay na napag-aralang halimbawa.<ref>{{cite journal |author = Vrijenhoek RC |title = Polyploid hybrids: multiple origins of a treefrog species |journal = Curr. Biol. |volume = 16 |issue = 7 |page = R245 |year = 2006 |pmid = 16581499 |doi = 10.1016/j.cub.2006.03.005 |ref = harv |pages = R245–7 }}</ref> Ang espesiasyon ay napagmasdan ng maraming mga beses sa ilalim ng kontroladong mga kondisyong laboratoryo at sa kalikasan.<ref>{{cite journal |author = Rice, W.R. |year = 1993 |title = Laboratory experiments on speciation: what have we learned in 40 years |journal = Evolution |volume = 47 |issue = 6 |pages = 1637–1653 |doi = 10.2307/2410209 |author2 = Hostert |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Jiggins CD, Bridle JR |title = Speciation in the apple maggot fly: a blend of vintages? |journal = Trends Ecol. Evol. (Amst.) |volume = 19 |issue = 3 |pages = 111–4 |year = 2004 |pmid = 16701238 |doi = 10.1016/j.tree.2003.12.008 |ref = harv }}<br />*{{cite web |author = Boxhorn, J |year = 1995 |url = http://www.talkorigins.org/faqs/faq-speciation.html |title = Observed Instances of Speciation |publisher = [[TalkOrigins Archive]] |accessdate = 26 Disyembre 2008 }}<br />*{{cite journal |author = Weinberg JR, Starczak VR, Jorg, D |title = Evidence for Rapid Speciation Following a Founder Event in the Laboratory |journal = Evolution |volume = 46 |issue = 4 |pages = 1214–20 |year = 1992 |doi = 10.2307/2409766 |ref = harv |jstor = 2409766 }}</ref> Sa mga lumikha ng seksuwal na mga organismo, ang espesiasyon ay nagreresulta mula sa reproduktibong paghihiwalay na sinundan ng paghihiwalay sa angkan. May apat na mga mekanismo para sa espesiasyon. Ang pinaka-karaniwan sa mga hayop ang [[espesiasyong allopatriko]] na nangyayari sa mga populasyon na simulang nahiwalay ng heograpiko gaya ng [[pragmentasyon ng habitat]] o [[migrasyon]]. Ang seleksiyon sa ilalim ng mga kondisyong ito ay lumilikha ng napakabilis na mga pagbabago sa hitsura at pag-aasal ng mga organismo.<ref>{{cite journal |year = 2008 |title = Rapid large-scale evolutionary divergence in morphology and performance associated with exploitation of a different dietary resource |journal = Proceedings of the National Academy of Sciences |volume = 105 |issue = 12 |pages = 4792–5 |pmid = 18344323 |doi = 10.1073/pnas.0711998105 |author = Herrel, A.; Huyghe, K.; Vanhooydonck, B.; Backeljau, T.; Breugelmans, K.; Grbac, I.; Van Damme, R.; Irschick, D.J. |pmc = 2290806 |ref = harv |bibcode = 2008PNAS..105.4792H }}</ref><ref name=Losos1997>{{cite journal |year = 1997 |title = Adaptive differentiation following experimental island colonization in Anolis lizards |journal = Nature |volume = 387 |issue = 6628 |pages = 70–3 |doi = 10.1038/387070a0 |author = Losos, J.B. Warhelt, K.I. Schoener, T.W. |ref = harv |bibcode = 1997Natur.387...70L }}</ref> Habang ang seleksiyon at genetic drift ay umaaasal ng independiyente sa mga populasyong nahiwalay mula sa ibang mga espesye nito, ang paghihiwalay ay maaaring lumikha ng mga organismo na hindi na makakapagparami.<ref>{{cite journal |author = Hoskin CJ, Higgle M, McDonald KR, Moritz C |year = 2005 |title = Reinforcement drives rapid allopatric speciation |journal = Nature |pmid = 16251964 |volume = 437 |issue = 7063 |pages = 1353–356 |doi = 10.1038/nature04004 |ref = harv |bibcode = 2005Natur.437.1353H }}</ref> Ang ikalawang mekanismo ng espesiasyon ang [[espesiasyong peripatriko]] na nangyayari kapag ang maliliit na mga populasyon ng organismo ay nahiwalay sa isang bagong kapaligiran. Ito ay iba sa epesiasyong allopatriko dahil ang mga hiwalay na populasyon ay mas maliit sa bilang kesa sa populasyon ng magulang. Dito, ang [[epektong tagapagtatag]] ay nagsasanhi ng mabilisang espesiasyon pagkatapos na ang isang pagtaas sa [[loob na pagtatalik]] ay nagpapataas ng seleksiyon sa mga [[homozygote]] na tumutungo sa mabilis na pagbabagong henetiko.<ref>{{cite journal |author = Templeton AR |title = The theory of speciation via the founder principle |url = http://www.genetics.org/cgi/reprint/94/4/1011 |journal = Genetics |volume = 94 |issue = 4 |pages = 1011–38 |date = 1 Abril 1980 |pmid = 6777243 |pmc = 1214177 |ref = harv |access-date = 28 Septiyembre 2012 |archive-date = 4 Hunyo 2009 |archive-url = https://web.archive.org/web/20090604204506/http://www.genetics.org/cgi/reprint/94/4/1011 |url-status = dead }}</ref> Ang ikatlong mekanismo ng espesiasyon ang [[espesiasyong parapatriko]]. Ito ay katulad ng espesiasyong peripatriko dahil ang isang maliit na populasyon ay pumapasok sa isang bagong habitat ngunit nag-iiba dito dahil walang pisikal na paghihiwalay sa pagitan ng dalawang mga populasyong ito. Bagkus, ang espesiasyon ay nagreresulta mula sa ebolusyon ng mga mekanismo na nagpapaliit ng daloy ng gene sa pagitan ng dalawang populasyon.<ref name=Gavrilets/> Sa pangkalahatan, ito ay nangyayari dahil may isang drastikong pagbabago sa kapaligiran sa loob ng habitat ng mga espesyeng magulang. Ang isang halimbawa ang damong ''[[Anthoxanthum|Anthoxanthum odoratum]]'' na maaaring sumailalim sa parapatrikong espesiasyon bilang tugon sa lokalisadong metal na polusyon mula sa mga mina.<ref>{{cite journal |author = Antonovics J |title = Evolution in closely adjacent plant populations X: long-term persistence of prereproductive isolation at a mine boundary |journal = Heredity |volume = 97 |issue = 1 |pages = 33–7 |year = 2006 |pmid = 16639420 |url = http://www.nature.com/hdy/journal/v97/n1/full/6800835a.html |doi = 10.1038/sj.hdy.6800835 |ref = harv }}</ref> Dito, ang mga halaman ay nag-eebolb na may resistansiya sa mga matataas na lebel ng metal sa lupa. Ang seleksiyon laban sa pagtatalik sa sensitibo sa metal na populasyong magulang ay lumikha ng isang unti unting pagbabago sa panahong ng pagbubulaklak ng hindi tinatablan ng metal na mga halaman na kalaunang lumilikha ng kumpletong reproduktibong isolasyon. Ang seleksiyon laban sa mga hybrid sa pagitan ng dalawang mga populasyon ay maaaring magsanhi ng pagpapalakas na ebolusyon ng mga katangian na nagtataguyod ng pagtatalik sa loob ng isang espesye gayundin ang pagpapalis ng katangian na nangyayari kapag ang dalawang espesye ay naging mas natatangi sa hitsura.<ref>{{cite journal |author = Nosil P, Crespi B, Gries R, Gries G |title = Natural selection and divergence in mate preference during speciation |journal = Genetica |volume = 129 |issue = 3 |pages = 309–27 |year = 2007 |pmid = 16900317 |doi = 10.1007/s10709-006-0013-6 |ref = harv }}</ref> [[Talaksan:Darwin's finches.jpeg|frame|Ang pagiging hiwalay sa heograpiya ng [[mga finch ni Darwin]] sa [[Islang Galápagos]] ay lumikha ng higit sa isang dosenang mga bagong espesye.]] Sa ikaapat na mekanismo na [[espesiasyong sympatriko]], ang espesye ay naghihiwalay nang walang isolasyon sa heograpiya o mga pagbabago sa habitat. Ang anyong ito ay bihira dahil kahit ang isang maliit na halaga ng [[daloy ng gene]] ay maaaring mag-alis ng mga pagkakaibang henetiko sa pagitan ng mga bahagi ng isang populasyon.<ref>{{cite journal |author = Savolainen V, Anstett M-C, Lexer C, Hutton I, Clarkson JJ, Norup MV, Powell MP, Springate D, Salamin N, Baker WJr |year = 2006 |title = Sympatric speciation in palms on an oceanic island |journal = Nature |volume = 441 |pages = 210–3 |pmid = 16467788 |doi = 10.1038/nature04566 |issue = 7090 |ref = harv |bibcode = 2006Natur.441..210S }}<br />*{{cite journal |author = Barluenga M, Stölting KN, Salzburger W, Muschick M, Meyer A |year = 2006 |title = Sympatric speciation in Nicaraguan crater lake cichlid fish |journal = Nature |volume = 439 |pages = 719–23 |pmid = 16467837 |doi = 10.1038/nature04325 |issue = 7077 |ref = harv |bibcode = 2006Natur.439..719B }}</ref> Sa pangkalahatan, ang espesiasyong sympatriko sa mga hayop ay nangangailangan ng ebolusyon ng parehong [[polimorpismo (biolohiya)|polimorpismo]] at [[nagsasaayos na pagtatalik|hindi random na pagtatalik]] upang pumayag sa reproduksiyong isolasyon na mag-ebolb. G<ref>{{cite journal |author = Gavrilets S |title = The Maynard Smith model of sympatric speciation |journal = J. Theor. Biol. |volume = 239 |issue = 2 |pages = 172–82 |year = 2006 |pmid = 16242727 |doi = 10.1016/j.jtbi.2005.08.041 |ref = harv }}</ref> Ang isang uri ng espesiasyong sympatriko ay kinasasangkutan ng pagtatalik ng magkaibang uri ng dalawang mga magkaugnay na espesye upang lumikha ng bagong espesyeng [[hybrid]]. Ito ay hindi karaniwan sa mga hayop dahil ang mga hybrid na hayop ay karamihang karaniwang baog. Ito ay dahil sa [[meiosis]], ang mga [[kromosomang homolohoso]] mula sa bawat magulang ay mula sa magkaibang espesye at hindi maaaring matagumpay na magpares. Gayunpaman, ito ay mas karaniwan sa mga halaman dahil ang mga halaman ay kadalasang nagdodoble ng kanilang ng mga [[kromosoma]] upang bumuo ng [[polyploidy|mga polyploid]].<ref>{{cite journal |author = Wood TE, Takebayashi N, Barker MS, Mayrose I, Greenspoon PB, Rieseberg LH |title = The frequency of polyploid speciation in vascular plants |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 106 |issue = 33 |pages = 13875–9 |year = 2009 |pmid = 19667210 |doi = 10.1073/pnas.0811575106 |pmc = 2728988 |ref = harv |bibcode = 2009PNAS..10613875W }}</ref> Ito ay pumapayag sa mga kromosoma mula sa bawat magulang na espesye na bumuo ng magkatugmang mga pares sa meiosis dahil ang mga kromosoma ng bawat magulang ay kinatawan na ng isang pares.<ref>{{cite journal |author = Hegarty Mf, Hiscock SJ |title = Genomic clues to the evolutionary success of polyploid plants |journal = Current Biology |volume = 18 |issue = 10 |pages = 435–44 |year = 2008 |pmid = 18492478 |doi = 10.1016/j.cub.2008.03.043 |ref = harv }}</ref> Ang isang halimbawa ng gayong pangyayaring espesiasyon ay kapag ang espesye ng halamang ''[[Arabidopsis thaliana]]'' at ''Arabidopsis arenosa'' na nagtatalik upang bumuo ng bagong espesye na ''Arabidopsis suecica''.<ref>{{cite journal |author = Jakobsson M, Hagenblad J, Tavaré S |title = A unique recent origin of the allotetraploid species Arabidopsis suecica: Evidence from nuclear DNA markers |journal = Mol. Biol. Evol. |volume = 23 |issue = 6 |pages = 1217–31 |year = 2006 |pmid = 16549398 |doi = 10.1093/molbev/msk006 |ref = harv }}</ref> Ito ay nangyari noong mga 20,000 taon ang nakalilipas <ref>{{cite journal |author = Säll T, Jakobsson M, Lind-Halldén C, Halldén C |title = Chloroplast DNA indicates a single origin of the allotetraploid Arabidopsis suecica |journal = J. Evol. Biol. |volume = 16 |issue = 5 |pages = 1019–29 |year = 2003 |pmid = 14635917 |doi = 10.1046/j.1420-9101.2003.00554.x |ref = harv }}</ref> at ang prosesong espesiasyong ito ay naulit sa laboratoryo na pumapayag sa pag-aaral ng mga mekanismong henetiko na nasasangkot sa prosesong ito.<ref>{{cite journal |author = Bomblies K, Weigel D |title = Arabidopsis-a model genus for speciation |journal = Curr Opin Genet Dev |volume = 17 |issue = 6 |pages = 500–4 |year = 2007 |pmid = 18006296 |doi = 10.1016/j.gde.2007.09.006 |ref = harv }}</ref> Ang katunayan, ang kromosomang dumodoble sa loob ng isang espesye ay maaaring isang karaniwang sanhi ng reproduktibong isolasyon dahil ang kalahati ng dumobleng mga kromosoma ay magiging hindi natugmaan kapag nagtatalik sa mga hindi nadobleng organismo.<ref name=Semon>{{cite journal |author = Sémon M, Wolfe KH |title = Consequences of genome duplication |journal = Curr Opin Genet Dev |volume = 17 |issue = 6 |pages = 505–12 |year = 2007 |pmid = 18006297 |doi = 10.1016/j.gde.2007.09.007 |ref = harv }}</ref> Ang mga pangyayaring espesiasyon ay mahalaga sa teoriya ng [[punctuated equilibrium]] na nagpapaliwanag ng pattern sa fossil rekord ng maiikling mga ebolusyon na pinasukan ng relatibong mahahabang mga yugto ng stasis kung saan ang espesye ay nananatiling relatibong hindi nabago.<ref name=pe1972>Niles Eldredge and Stephen Jay Gould, 1972. [http://www.blackwellpublishing.com/ridley/classictexts/eldredge.asp "Punctuated equilibria: an alternative to phyletic gradualism"] In T.J.M. Schopf, ed., ''Models in Paleobiology''. San Francisco: Freeman Cooper. pp. 82–115. Reprinted in N. Eldredge ''Time frames''. Princeton: Princeton Univ. Press. 1985</ref> Sa teoriyang ito, ang espesiasyon at mabilis na ebolusyon ay magkaugnay at ang [[natural na seleksiyon]] at genetic drift ay umaasal ng pinakamalakas sa mga organismong sumasailalim sa espesiasyon sa mga nobelang habitat o maliliit na mga populasyon. Bilang resulta, ang mga yugto ng stasis sa fossil rekord ay tumutugon sa populasyong pang-magulang at ang mga organismong sumasailalim sa espesiasyon at mabilis na ebolusyon ay natatagpuan sa maliliit na mga populasyon o sa limitado sa heograpikong mga habitat at kaya ay bihirang maingatan sa mga fossil.<ref>{{cite journal |author = Gould SJ |title = Tempo and mode in the macroevolutionary reconstruction of Darwinism |doi = 10.1073/pnas.91.15.6764 |journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume = 91 |issue = 15 |pages = 6764–71 |year = 1994 |pmid = 8041695 |pmc = 44281 |ref = harv |bibcode = 1994PNAS...91.6764G }}</ref> == Kasaysayang ebolusyonaryo ng mundo == {{PhylomapA|size=320px|align=right|caption=Isang [[Punong pilohenetiko|puno ng ebolusyon]] na nagpapakita ng pagsasanga ng mga modernong species mula sa isang [[karaniwang ninuno]] sa gitna.<ref name=Ciccarelli>{{cite journal |author = Ciccarelli FD, Doerks T, von Mering C, Creevey CJ, Snel B, Bork P |title = Toward automatic reconstruction of a highly resolved tree of life |journal = Science |volume = 311 |issue = 5765 |pages = 1283–87 |year = 2006 |pmid = 16513982 |doi = 10.1126/science.1123061 |ref = harv |bibcode = 2006Sci...311.1283C }}</ref> Ang tatlong [[dominyo (biyolohiya)|dominyo]] ay may kulay na asul([[bakterya]]), berde([[archaea]]) at pula([[eukaryote]]).}} Ang mga [[Prokaryote]] ay unang lumitaw sa mundo noong mga tinatayang 3–4 bilyong taong nakakaraan.<ref name=Cavalier-Smith>{{cite journal |author = Cavalier-Smith T |title = Cell evolution and Earth history: stasis and revolution |journal = Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci |volume = 361 |issue = 1470 |pages = 969–1006 |year = 2006 |pmid = 16754610 |doi = 10.1098/rstb.2006.1842 |pmc = 1578732 |ref = harv }}</ref><ref>{{cite journal |author = Schopf J |title = Fossil evidence of Archaean life |journal = Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci |volume = 361 |issue = 1470 |pages = 869–85 |year = 2006 |pmid = 16754604 |doi = 10.1098/rstb.2006.1834 |pmc = 1578735 |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Altermann W, Kazmierczak J |title = Archean microfossils: a reappraisal of early life on Earth |journal = Res Microbiol |volume = 154 |issue = 9 |pages = 611–17 |year = 2003 |pmid = 14596897 |doi = 10.1016/j.resmic.2003.08.006 |ref = harv }}</ref> Walang mga pagbabago sa [[morpolohiya]] o organisasyong pang-[[selula]] na nangyari sa mga organismong ito sa mga sumunod na bilyong taon.<ref>{{cite journal |author = Schopf J |title = Disparate rates, differing fates: tempo and mode of evolution changed from the Precambrian to the Phanerozoic |doi = 10.1073/pnas.91.15.6735 |journal = Proc Natl Acad Sci U S A |volume = 91 |issue = 15 |pages = 6735–42 |year = 1994 |pmid = 8041691 |pmc = 44277 |ref = harv |bibcode = 1994PNAS...91.6735S }}</ref> Noong mga 3.5 bilyong taong nakakaraan, ang bakterya at archea ay naghiwalay mula sa isang karaniwang ninuno. Ang bakterya ay nagpaunlad ng primitibong anyo ng photosynthesis na hindi lumilikha ng oksiheno dahil hindi sila gumagamit ng tubig bilang electron donor kundi hydrogen, suflur o iba pang mga molekulang organiko. Noong mga 3 bilyong taong nakakaraan ay lumitaw ang cyanobacteria na gumagamit ng photosynthesis na naglalabas ng itinatapong produktong [[oksiheno]] na [[pangyayaring malaking oksihenasyon|sukdulang nagpabago sa atmospero ng mundo]] noong mga 2.4 bilyong taong nakakaraan at malamang na nagsanhi ng pagunlad ng mga bagong anyo ng buhay sa mundo. Ang mga [[eukaryote]] ay unang lumitaw sa pagitan ng 1.6&nbsp;– 2.7 bilyong taong nakakaraan. Ang sumunod na malaking pagbabago sa istruktura ng selula ay nangyari nang ang [[bakterya]] ay lumamon sa mga selulang eukaryotiko sa isang ugnayang pagtutulungang tinatawag na [[endosymbiont|endosymbiosis]].<ref name = "rgruqh">{{cite journal |author = Poole A, Penny D |title = Evaluating hypotheses for the origin of eukaryotes |journal = BioEssays |volume = 29 |issue = 1 |pages = 74–84 |year = 2007 |pmid = 17187354 |doi = 10.1002/bies.20516 |ref = harv }}</ref><ref name=Dyall>{{cite journal |author = Dyall S, Brown M, Johnson P |title = Ancient invasions: from endosymbionts to organelles |journal = Science |volume = 304 |issue = 5668 |pages = 253–57 |year = 2004 |pmid = 15073369 |doi = 10.1126/science.1094884 |ref = harv |bibcode = 2004Sci...304..253D }}</ref> Pagkatapos nito, ang nilamong bakterya at ang selulang host ay sumailalim sa kapwa-ebolusyon na ang bakterya ay nagebolb tungo sa [[mitochondrion|mitochondria]] o mga [[hydrogenosome]].<ref>{{cite journal |author = Martin W |title = The missing link between hydrogenosomes and mitochondria |journal = Trends Microbiol. |volume = 13 |issue = 10 |pages = 457–59 |year = 2005 |pmid = 16109488 |doi = 10.1016/j.tim.2005.08.005 |ref = harv }}</ref> Ang isa pang paglamon ng mga tulad ng [[cyanobacteria]] na organismo ay humantong sa pagkakabuo ng mga [[chloroplast]] sa mga algae at mga halaman.<ref>{{cite journal |author = Lang B, Gray M, Burger G |title = Mitochondrial genome evolution and the origin of eukaryotes |journal = Annu Rev Genet |volume = 33 |issue = 1 |pages = 351–97 |year = 1999 |pmid = 10690412 |doi = 10.1146/annurev.genet.33.1.351 |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = McFadden G |title = Endosymbiosis and evolution of the plant cell |journal = Curr Opin Plant Biol |volume = 2 |issue = 6 |pages = 513–19 |year = 1999 |pmid = 10607659 |doi = 10.1016/S1369-5266(99)00025-4 |ref = harv }}</ref> Ang mga anyo ng buhay na umiiral hanggang noong mga 610 milyong taong nakakaraan ay mga [[uniselular]] na mga eukaryote, mga [[prokaryote]] at [[archaea]]. Pagkatapos nito, ang mga organismong [[multiselular]] ay nagsimulang lumitaw sa mga karagatan sa panahong [[Ediacara biota|Ediacaran]] .<ref name=Cavalier-Smith/><ref>{{cite journal |author = DeLong E, Pace N |title = Environmental diversity of bacteria and archaea |journal = Syst Biol |volume = 50 |issue = 4 |pages = 470–8 |year = 2001 |pmid = 12116647 |doi = 10.1080/106351501750435040 |ref = harv }}</ref> Ang ebolusyong ng pagiging [[multiselular]] ay nangyari sa maraming mga independiyenteng mga pangyayari sa mga organismo gaya ng mga [[sponge]], kayumangging lumot, [[cyanobacteria]], [[slime mold|slime mould]] at [[myxobacteria]].<ref>{{cite journal |author = Kaiser D |title = Building a multicellular organism |journal = Annu. Rev. Genet. |volume = 35 |issue = 1 |pages = 103–23 |year = 2001 |pmid = 11700279 |doi = 10.1146/annurev.genet.35.102401.090145 |ref = harv }}</ref> Pagkatapos ng paglitaw ng mga organismong multiselular, ang isang malaking halaga ng dibersidad ay lumitaw sa isang pangyayaring tinatawag na [[pagsabog na Cambrian]] kung saan ang marami sa mga [[phylum]] ay lumitaw sa fossil record na kalaunang naging [[ekstinto]].<ref name=Valentine>{{cite journal |author = Valentine JW, Jablonski D, Erwin DH |title = Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion |url = http://dev.biologists.org/cgi/reprint/126/5/851 |journal = Development |volume = 126 |issue = 5 |pages = 851–9 |date = 1 Marso 1999 |pmid = 9927587 |ref = harv }}</ref> Ang iba't ibang mga dahilan para sa pangyayaring ito ay iminungkahi gaya ng pagtitipon ng [[oksiheno]] sa atmospero mula sa [[photosynthesis]].<ref>{{cite journal |author = Ohno S |title = The reason for as well as the consequence of the Cambrian explosion in animal evolution |series = 44 |journal = J. Mol. Evol. |volume = 1 |issue = S1 |pages = S23–7 |year = 1997 |pmid = 9071008 |doi = 10.1007/PL00000055 |ref = harv }}<br />*{{cite journal |author = Valentine J, Jablonski D |title = Morphological and developmental macroevolution: a paleontological perspective |url = http://www.ijdb.ehu.es/web/paper.php?doi=14756327 |journal = Int. J. Dev. Biol. |volume = 47 |issue = 7–8 |pages = 517–22 |year = 2003 |pmid = 14756327 |ref = harv }}</ref> Noong mga 500 milyong taong nakakaraan, sinakop ng mga halaman at mga [[fungus]] ang lupain at sinundan ng mga [[arthropod]] at ibang mga hayop.<ref>{{cite journal |author = Waters ER |title = Molecular adaptation and the origin of land plants |journal = Mol. Phylogenet. Evol. |volume = 29 |issue = 3 |pages = 456–63 |year = 2003 |pmid = 14615186 |doi = 10.1016/j.ympev.2003.07.018 |ref = harv }}</ref> Ang mga halamang panglupain ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 450 milyong taong nakakaraan. Ang mga [[tetrapod]] ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 390 milyong taong nakakaraan na nagebolb mula sa mga isdang Rhipidistia. Ang mga [[Amphibian]] ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 364 milyong taong nakakalipas na nagebolb mula sa isda. Ito ay sinundan ng paglitaw ng mga [[amniota]] na nagebolb mula sa mga ampibyan. Ang mga basal amniota ay nagsanga sa mga pangkat na synapsid(mga mammal) at sauropsid(mga reptile). Ang mga therapsid ay lumitaw na nag-ebolb mula sa mga synapsid. Noong mga 310 milyong taong nakakaraan, ang mga [[reptile]] ay unang lumitaw sa fossil record na nagebolb sa mga mukhang reptile na mga [[amphibian]]. Ang mga [[dinosaur]] ay unang lumitaw sa fossil record noong mga 230 milyong taong nakakaraan na nagebolb mula sa mga archosaur. Noong mga 220 milyong taong nakakaraan, ang mga [[mamalya]] ay unang lumitaw sa fossil record na nagebolb mula sa therapsid. Noong mga 150 milyong taong nakakaran, ang mga [[ibon]] ay unang lumitaw sa fossil record na nagebolb mula sa mga dinosaur. Noong mga 130 milyong taong nakakaraan, ang mga halamang namumulaklak ay unang lumitaw sa fossil record na malamang na nakatulong sa kapwa-ebolusyon sa mga insektong nagpopollinate. Noong mga 85-65 milyong taon, ang mga primado ay humilaway mula sa ibang mga [[mamalya]]. Noong mga 65 milyong taong nakakaraan, ang mga hindi-ibong dinosaur ay naging [[ekstinto]] sa fossil record. Noong mga 40 milyong taong nakakaraan, ang primado ay nagsanga sa dalawang pangkat: Strepsirrhini at Haplorrhini (na kinabibilangan ng mga [[bakulaw]]). Noong mga 15 milyong taong nakakaraan, ang mga [[gibbon]] ay humilaway mula sa mga primadong [[bakulaw]] at noong mga 12-15 milyong taong nakakalipas, ang [[Ponginae]](mga orangutan) ay humiwalay mula sa mga [[bakulaw]]. Pagkatapos nito, ang mga gorilya ay humiwalay sa linya na tumutungo sa [[Pan (hayop)|Pan]](chimpanzee at bonobo) at tao noong mga 10 milyong taong nakakalipas at noong mga 6 hanggang 7 milyong taong nakakalipas ang linyang Pan(chimpanzee at bonobo) ay humiwalay sa linya na tumutungo sa tao. Pagkatapos nito, ang chimpanzee at bonobo ay naghiwalay noong kaunti sa 1 milyong taong nakakalipas. Pagkatapos ng paghihiwalay ng mga linyang Pan at tao, ang linyang tumutungo sa tao ay nag-ebolb tungo sa henus na [[Australopithecus]] noong mga 4 milyong taong nakakalipas na posibleng mula sa [[Ardipithecus]]. Noong mga 2 milyong taong nakakalipas, ang Australopithecus ay nag-ebolb tungo sa henus na [[Homo]] na nagpalitaw naman sa iba't ibang mga species gaya ng mga [[neanderthal]] noong mga 400,000 taong nakakaran at mga [[tao]] noong mga 200,000 taong nakakaraan. == Mga ebidensiya ng ebolusyon == === Ebidensiya mula sa paleontolohiya === ==== Mga fossil ==== {{multiple image|direction=vertical|width=250 | image1 =Horseevolution.svg | image2 = Equine evolution.jpg | footer = Ang [[ebolusyon ng kabayo]] na nagpapakita ng rekonstruksiyon ng mga espesyeng fossil na nakuha mula sa magkakasunod na mga [[strata]] ng bato. }} Ang mga [[fossil]] ang mga labi ng mga organismong nabuhay sa nakaraang panahon na naingatan .<ref name=Bowler>Bowler, Peter H. 2003. ''Evolution: the history of an idea''. 3rd ed, University of California Press, p108.</ref> Ang kabuuan ng mga fossil na natuklasan at hindi natuklasan at ang kanilang pagkakalagay sa mga bato at patong na sedimentaryo o [[strata]] ay kilala bilang fossil record. Posibleng malaman kung paanong ang mga partikular na pangkat ng organismo ay nag-ebolb sa pamamagitan ng pagsasaayos ng mga fossil record sa isang kronolohikal na pagkakasunod nito. Ang gayong pagkakasunod ay matutukoy dahil ang mga fossil ay pangunahing matatagpuan sa mga [[batong sedimentaryo]]. Ang batong sedimentaryo ay nabubuo sa pamamagitan ng mga patong ng silt o putik sa ibabaw ng bawat iba pa. Dahil dito, ang nagreresultang bato ay naglalaman ng mga magkakapatong na patong o [[strata]]. Ang mga edad ng bato at mga fossil ay tumpak na mapepetsahan ng mga heologo sa pamamagfitan ng pagsukat ng mga proporsiyon ng mga [[elementong kimikal]] na matatag at [[radyoaktibo]] sa isang ibinigay na patong na tinatawag na [[radiometric dating]]. Ang pinakailalim na strata ay naglalaman ng pinakamatandang bato gayundin ng mga pinakamaagang mga fossil ng organismo samantalang ang pinakaibabaw na strata ay naglalaman ng pinakabatang bato gayundin ng mas kamakailang lumitaw na mga fossil ng organismo.<ref name=mjs>Rudwick M.J.S. 1972. ''The meaning of fossils: episodes in the history of palaeontology''. Chicago University Press.</ref><ref>Whewell, William 1837. ''History of the inductive sciences, from the earliest to the present time''. vol III, Parker, London. Book XVII The palaeotiological sciences. Chapter 1 Descriptive geology, section 2. Early collections and descriptions of fossils, p405.</ref> Natuklasan ng mga siyentipiko na ang mga batong mas matanda ay naglalaman ng mas kaunting mga uri ng mga fossil na may mas simpleng mga istruktura samantalang ang mas batang mga bato ay naglalaman ng mas malaking pagkakaiba iba ng mga fossil na kadalasang nagpapakita ng mas komplikadong mga istruktura.<ref>{{cite book|author=Coyne, Jerry A. |title=Why Evolution is True|publisher=Viking|year=2009 |pages=26–28|isbn=978-0-670-02053-9}}</ref> Halimbawa, walang fossil ng tao na natagpuan sa bato sa panahong unang lumitaw ang mas simpleng organismo gaya ng mga insekto o [[ampibya]] at sa mga panahon bago nito <ref>The most convincing evidence for the occurrence of evolution is the discovery of extinct organisms in older geological strata... The older the [[strata]] are...the more different the fossil will be from living representatives... that is to be expected if the [[fauna]] and [[flora]] of the earlier strata had gradually evolved into their descendents.|''[[Ernst Mayr]]'', Mayr, Ernst. 2001. What evolution is. Weidenfeld & Nicolson, London. ISBN 0297807413</ref> Ayon kay [[Richard Dawkins]], "kung may isang [[hippopotamus]] o [[kuneho]] na natagpuan sa panahong [[Cambrian]], ito ay kumpletong tatalo sa ebolusyon. Walang ganito ang kailanman natagpuan sa fossil record.<ref>{{Cite web |title=Time Magazine, 15 Agosto 2005, page 32 |url=http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,1090909,00.html |access-date=23 Hunyo 2013 |archive-date=13 Hunyo 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060613211455/http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,1090909,00.html |url-status=dead }}</ref> Nakita rin sa fossil rekord ang mga ''[[:Kategorya:Mga fossil na transisyonal|fossil na transisyonal]]'' na mga labi ng fossiladong organismo na nagpapakita ng mga katangian na karaniwan sa parehong mga organismong mas naunang lumitaw sa fossil rekord(ninuno) at sa mga organismong kalaunang lumitaw sa fossil rekord(inapo).<ref name=Herron>{{cite book|last=Herron|first=Scott Freeman, Jon C.|title=Evolutionary analysis|year=2004|publisher=Pearson Education|location=Upper Saddle River, NJ|isbn=978-0-13-101859-4|page=816|edition=3rd}}</ref> Noong 1859, nang unang ilimbag ang ''[[On the Origin of Species]]'' ni [[Charles Darwin]], ang fossil rekord ay hindi mahusay na alam. Inilarawan ni Darwin ang nakita sa panahong ito na kakulangan sa fossil na transisyonal sa fossil rekord bilang "''ang pinakahalata at pinamatinding pagtutol na mahihimok laban sa teoriya ko''" ngunit kanyang ipinaliwanag ito sa pag-uugnay nito sa sukdulang imperpeksiyon sa rekord na heolohikal.<ref>{{harvnb|Darwin|1859|pp = [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F373&pageseq=297 279–280]}}</ref><ref>{{harvnb|Darwin|1859|pp = [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F373&pageseq=359 341–343]}}</ref> Ang isa sa mga fossil na ''[[Archaeopteryx]]'' ay natuklasan mga dalawang taon lamang pagkatapos ng publikasyon ng akda ni Darwin noong 1861 at kumakatawan sa isang anyong transisyonal sa pagitan ng mga [[dinosauro]] at [[ibon]]. Mula nito, mas maraming mga [[:Kategorya:Mga fossil na transisyonal|fossil na transisyonal]] ang natuklasan at mayroon na ngayong itinuturing na saganang mga ebidensiya kung paanong ang mga klase ng mga bertebrata ay magkakaugnay at ang karamihan sa mga ito ay sa anyo ng mga fossil na transisyonal.<ref name = "NS2645">{{Cite journal|publisher = [[New Scientist]]|date = 2008-02-27|issue = 2645|pages = 35–40|url = http://www.newscientist.com/article/mg19726451.700-evolution-what-missing-link.html?full=true|title = Evolution: What missing link?|first = D|last = Prothero|ref = harv}}</ref> Sa kabila ng relatibong pagiging bihira ng mga angkop na kondisyon para sa fossilisasyon, ang tinatayang mga 250,000 mga espesyeng fossil ay alam sa kasalukuyan.<ref>[http://facstaff.gpc.edu/~pgore/geology/historical_lab/2010Preservation.pdf Laboratory 11 – Fossil Preservation], by Pamela J. W. Gore, Georgia Perimeter College</ref> Ang bilang ng mga indibidwal na fossil na kinakatawan nito ay malaking iba iba mula espesye hanggang espesye ngunit maraming mga milyong fossil ang nakuha. Halimbawa, ang higit sa tatlong milyong mga fossil mula sa huling [[Panahong Yelo]] ay nakuha mula sa [[La Brea Tar Pits]] sa Los Angeles.<ref>{{cite web |url=http://www.tarpits.org/info/faq/faqfossil.html |title=Frequently Asked Questions |accessdate=2011-02-21 |publisher=The Natural History Museum of Los Angeles County Foundation |archive-date=2011-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110311233346/http://www.tarpits.org/info/faq/faqfossil.html |url-status=dead }}</ref> Marami pang mga fossil ang nasa ilalim ng lupa sa iba't iba mga [[pagkakabuo (stratigrapiya)|pagkakabuong heolohiko]] na alam na naglalaman ng isang mataas na densidad ng [[fossil]]. Ito ay pumapayag sa pagtatantiya ng kabuuang nilalamang fossil ng mga pagkakabuong ito. Ang isang halimbawa ang [[Pagkakabuong Beaufort]] sa [[Timog Aprika]] na mayaman sa mga fossil ng bertebrata kabilang ang mga [[therapsida]] na mga anyong transisyonal sa pagitan ng mga [[reptilya]] at [[mamalya]].<ref>{{cite book | title=The Karoo: Ecological Patterns and Processes| author=William Richard John Dean and Suzanne Jane Milton| year=1999| page=31| publisher=Cambridge University Press| isbn=0-521-55450-0}}</ref> Tinatayang ang pagkakabuong ito ay naglalaman ng mga 800 bilyong fossil ng bertebrata.<ref>{{cite journal | title=Six "Flood" Arguments Creationists Can't Answer| author=Robert J. Schadewald| journal=Creation Evolution Journal| year=1982| volume=3| pages=12–17| url=http://ncseprojects.org/cej/3/3/six-flood-arguments-creationists-cant-answer}}</ref> === Ebidensiya mula sa distribusyong heograpikal === [[File:Snider-Pellegrini Wegener fossil map.svg|right|thumb|upright=1.5|Mga pattern ng [[fossil]] sa buong mundo ([[Gondwana]]). ]] Ang lahat ng mga organismo ay umangkop sa kanilang kapiligiran. Ang [[pag-aangkop]] ay paraan ng organismo na makaligtas o mabuhay sa isang kapiligiran, halimbawa ang mga [[polar bear]] sa mga magiginaw na lugar at mga [[Kangaroo rat]] sa mga tuyo at maiinit na lugar. Kung ang bagong [[species]] ay lumilitaw na karaniwan ay sa pakikipaghiwalay sa mga mas matandang species, ito ay nangyayari sa isang lugar sa mundo. Pagkatapos nito, ang mga bagong species ay maaari ng kumalat sa ibang mga lugar at hindi sa ibang mga lugar. Ang [[Australasia]] ay nawalay sa ibang mga kontinente sa loob ng mga milyong taon. Sa pinakapangunahing bahagi ng kontinente na [[Australia]], 83% ng mga [[mammal]], 89% ng mga [[reptile]], 90% ng mga [[isda]] at [[insekto]] at 93% ng mga [[amphibia]]n ay tanging matatagpuan sa mga lugar na ito. Ang mga katutubong mammal nito ay mga [[marsupial]] gaya ng [[kangaroo]], [[bandicoot]] at [[quoll]]. Sa kabaligtaran nito, ang mga marsupial ay hindi matatagpuan sa kasalukuyan sa [[Aprika]] at bumubuo ng maliit na bahagi sa mammalian [[fauna]] sa [[Timog Amerika]] gaya ng [[opossum]], [[shrew opossum]] at [[monito del monte]]. Ang tanging representatibo lamang ng mga primitibong naglalabas ng itlog na [[mammal]] na tinatawag na [[monotreme]] ang [[echidna]] at [[platypus]]. Ang mga ito ay tanging matatagpuan sa Australasia kabilang ang [[Tasmania]] at [[New Guinea]] at [[Kangaroo Island]]. Ang mga monotreme na ito ay lubos na hindi makikita sa ibang panig ng munod. Sa kabaligtaran, ang Australia ay hindi kinakikitaan ng maraming mga grupo ng mga placental na mammal na karaniwang sa ibang mga kontinente (carnivora, artiodactyls, shrews, squirrels, lagomorphs) bagaman ito ay may mga indigenuous na mga paniki at rodent na kalaunang dumating dito. Ayon sa kasaysayang ebolusyonaryo, ang mga placental mammal ay nag-ebolb sa [[Eurasia]]. Ang mga [[marsupial]], [[placental mammal]] at consentitual mammal ay humiwalay mula sa [[monotreme]] noong [[Kretaseyoso|Panahong Kretaseyoso]]. Ang mga marsupial ay nakarating sa Australia sa pamamagitan ng [[Antarctica]] mga 50 milyong taon ang nakakalipas pagkatapos humiwalay ang Australia sa Antarctica. ==== Singsing na espesye==== {{main|Espesyeng singsing}} Sa biolohiya, ang isang singsing na species o ''ring species'' ay isang magkakadugtong na serye na mga magkakapitbahay na populasyon na ang bawat isa ay makapagtatalik at makapagpaparami ngunit may umiiral na hindi bababa sa dalawang mga "dulong" populasyon sa serye na labis na malayong magkaugnay para makapagparami bagaman may isang potensiyal na pagdaloy ng gene sa pagitan ng "magkakaugnay" na species. Ang gayong hindi pwedeng pagpaparami na bagaman magkaugnay ng henetiko na mga dulong populasyon ay maaaring kapwa umiral sa parehong rehiyon at kaya ay nagsasara ng singsing. Ang singsing na species ay nagbibigay ng isang mahalagang ebidensiya sa ebolusyon sa dahilang ito ay nagpapakita kung anong mangyayari sa paglipas ng panahon habang ang mga populasyon ay henetikong nagsasanga o naghihiwalay. Ito ay espesyal dahil ang mga ito ay kumakatawan sa mga nabubuhay na populasyon kung anong normal na nangyayari sa pagitan ng matagal nang namatay na mga populasyong ninuno at mga nabubuhay na populasyon kung saan ang mga pagitan ay naging ekstinto. Ayon kay Richard Dawkins , ang ring species ay "nagpapakita lamang sa atin sa dimensiyong pang-espasyo ng isang bagay na palaging mangyayari sa panahong dimensiyon. Sa pormal, ang isyu ay ang interfertile na kakayahang makapagparami sa iba ay hindi isang ugnayang transitibo. Kung ang A ay makapagpaparami sa B at ang B ay makapagpaparami sa C, hindi sumusunod na ang A ay makapagpaparami sa C at kaya ay hindi naglalarawan ng ugnayang pagkakatumbas. Ang isang singsing na species ay isang species na nagpapakita ng isang kontra-halimbawa sa transitibidad. [[Talaksan:Ring species seagull.svg|thumb|right|Ang mga ''Larus'' gull ay makapagtatalik at makapagpaparami sa isang singsing sa palibot ng arktiko. 1: [[European Herring Gull|''L. argentatus argentatus'']], 2: [[Lesser Black-backed Gull|''L. fuscus'']], 3: [[Heuglin's Gull|''L. heuglini'']], 4: [[Birula's Gull|''L. vegae birulai'']], 5: [[East Siberian Herring Gull|''L. vegae'']], 6: [[American Herring Gull|''L. smithsonianus'']], 7: [[European Herring Gull#Subspecies|''L. argentatus argenteus'']].]] [[Talaksan:PT05 ubt.jpeg|thumb|left|Herring Gull (''Larus argentatus'') (harap) at Lesser Black-backed Gull (''Larus fuscus'') (likuran) in Norway: dalawang mga [[phenotype]] na may maliwanag na mga pagkakaiba]] Ang isang klasikong halimbawa ng isang singsing na species ang sirkumpolar na singsing na species na mga ''[[Larus]]'' gull. Ang saklaw ng mga gull na ito ay bumubuo ng isang singsing sa palibot ng [[Hilagang Polo]] na hindi normal na dinadaanan ng mga gull. Ang [[European Herring Gull]] (''L. argentatus argenteus'') na pangunahing nakatira sa Gran Britanya at Ireland ay pwedeng magparami o bumuo ng supling upang lumikha ng [[hybrid]] sa [[American Herring Gull]] (''L. smithsonianus''), (na nakatira sa Hilagang Amerika) na makapagpaparami rin sa Vega o [[East Siberian Herring Gull]] (''L. vegae'') na kanluraning subspecies na ang [[Birula's Gull]] (''L. vegae birulai'') ay makapagpaparami sa [[Heuglin's gull]] (''L. heuglini'') na makapagpaparami naman sa Siberian [[Lesser Black-backed Gull]] (''L. fuscus''). Ang lahat na apat ng mga ito ay nakatira sa ibayo ng hilaga ng [[Siberia]]. Ang huli ang silanganing kinatawan ng mga T Lesser Black-backed Gull sa hilagang kanlurang Europa kabilang ang Gran Britanya. Ang mga Lesser Black-backed Gull at mga Herring Gull ay sapat na magkaiba na ang mga ito ay hindi normal na makapagpaparami o makakabuo ng supling. Kaya ang pangkat ng mga gull ay bumubuo ng isang continuum maliban kung saan ang dalanwang angkan ay nagtatagpo sa Europa. === Ebidensiya mula sa komparatibong anatomiya === Ang komparatibo o paghahambing ng [[anatomiya]] ng mga pangkat ng mga organismo ay naghahayag ng mga katangian sa istrukura na pundamental na magkatulad. ==== Mga istrukturang magkakatulad ==== [[Talaksan:Evolution pl.png|thumb|400px|Paghahambing ng mga pendactyl limb ng mga hayop na pundamental na magkakatulad.]] Ang basikong istruktura ng lahat ng mga bulaklak ay binubuo ng mga sepal, petal, stigma, style at obaryo ngunit ang mga hugis, kulay, at mga spesipikong istruktura ay iba iba sa bawat species nito. Ang mga insekto ay magkaka-ugnay. Ang mga ito ay nagsasalo ng parehong hitsura ng katawan na kinokontrol ng master regulatory gene. Ang mga ito ay may anim na hita, mga matigas na bahagi sa laban ng katawan o exoskeleton at mga matang binubuo ng maraming magkakahiwalay na lalagyan at iba pa. Ito ay maipapaliwanag ng ebolusyon. Ang lahat ng mga insekto ay inapo(descendant) ng isang grupo ng mga hayop na nabuhay na matagal na panahon na ang nakakalipas. Ang mga insekto ngayon ay meron pa rin ng mga pangunahing bahaging ito ngunit ang mga detalye ay nagbago. Ang mga insekto na nabubuhay ngayon ay iba na sa insekto noong sinaunang panahon dahil sa ebolusyon. Ang ebidensiya sa [[molekular na biolohiya]] ay sumusuporta sa pananaw na ito. Ang [[pentadactyl limb]] ay isang halimbawa ng mga istrukturang homologoso. Ito ay matatagpuan sa lahat ng mga klase ng mga [[tetrapod]] (''i.e.'' mula sa mga [[amphibian]] tungo sa mga [[mammal]]). Ito ay mababakas kahit sa mga [[palikpik]] ng ilang mga [[isdang fossil]] na ninuno ng mga unang amphibian. Ang limb ay isang butong proximal ([[humerus]]), dalawang butong ([[Radius (bone)|radius]] at [[ulna]]), at isang serye ng mga [[carpal]] (mga buto ng [[wrist]]) na sinundan ng limang serye ng mga metacarpal(mga butong [[palm]]) at mga [[phalange]](mga dailiri). Sa buong mga tetrapod, ang pundamental na istruktura ng mga pendactyl limb ay pareho na nagpapaktia ng karaniwang ninuno. Sa paglipas ng ebolusyon, ang mga pundamental na istrukturang ito ay nagbago. Ang mga ito ay nagkaroon ng iba't ibang mga silbi upang umangkop sa iba't ibang mga kapaligiran. Halimbawa, sa mga [[unggoy]], ang mga harapang limb ay mas mahaba upang bumuo ng humahawak na kamay para sa pag-akyat at pagduyan sa mga puno, sa [[baboy]], ang unang daliri ay nawala at ang ikalawa at ikalimang mga daliri ay lumiit. Ang dalawang mga natitirang daliri ay mas mahaba at mas malapad kesa sa iba pa. Ito ay may hoof para suportahan ang katawan. Sa kabayo, ang mga harapang limb ay umangkop para sa suporta at pagtakbo sa pamamagitan ng malaking paghaba ng ikatlong daliri na may hoof. Ang mga mole ay may isang pares ng maiikli na tulad ng spade na mga harapang limb para sa paglulungga, ang mga [[anteater]] ay may mahabang ikatlong daliri para sa gibain ang mga burol ng langgam at mga pugad ng mga anay, sa [[balyena]], ang mga harapang limb ay naging mga [[flipper]] para maglayag at magpanatili ng ekwilbriyum tuwing lumalangoy, sa paniki, ang mga harapang limb ay naging mga pakpak para sa paglipad sa pamamagitan ng pagpapahaba ng apat na daliri samantalang ang tulad ng kalawit na unang daliri ay nananatiling malaya para makabitin sa mga puno. ==== Mga atabismo ==== {{Main|Atavismo}} [[Talaksan:HindlegsOfHumpbackWhale.jpg|thumb|right|150px|Mga likurang hita ng [[balyena]]ng humpback na iniulat noong 1921 ng ]] Ang [[atavismo]] ang kagawian ng isang organismo na bumalik sa anyo ng ninuno nito. Ito ang pagbabalik o muling paglitaw sa organismo ng mga naglahong mga katangian nito.<ref name="talkorigins">{{cite web|url=http://www.talkorigins.org/faqs/comdesc/section2.html#atavisms|title=29+ Evidences for Macroevolution: Part 2|author=TalkOrigins Archive|authorlink=TalkOrigins Archive|accessdate=2006-11-08}}</ref> Ang mga atavismo ay nangyayari sa ilang paraan. Ang isang paraan ay kapag ang mga [[gene]] para sa nakaraang umiiral na mga katangian ay naingatan sa DNA at ang mga ito ay nahayag sa pamamagitan ng isang [[mutasyon]] na nag-alis ng nangingibabaw ng mga gene para sa bagong katangian o ang mga nakaraang katangian ay nangibabaw sa bagong katangian.<ref>Lambert, Katie. (2007-10-29) [http://animals.howstuffworks.com/animal-facts/atavism.htm HowStuffWorks "How Atavisms Work"]. Animals.howstuffworks.com. Retrieved on 2011-12-06.</ref> Ang ilang mga halimbawa nito ang mga [[ahas]] na may likurang hita,<ref name="universe-review.ca" >[http://universe-review.ca/I10-10-snake.jpg JPG image]</ref>, mga [[balyena]]ng may likurang hita<ref>[http://www.edwardtbabinski.us/whales/atavisms.html Evolutionary Atavisms]. Edwardtbabinski.us. Retrieved on 2011-12-06.</ref><ref>{{cite journal|title=A REMARKABLE CASE OF EXTERNAL HIND LIMBS IN A HUMPBACK WHALE|first=Roy Chapman|last=Andrews|date=3 Hunyo 1921|journal=American Museum Novitates|url=http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/2246/4849/1/N0009.pdf|ref=harv|access-date=20 Hunyo 2013|archive-date=13 Hunyo 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070613050024/http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/2246/4849/1/N0009.pdf|url-status=dead}}</ref>, mga ekstrang daliri ng paa ng mga [[ungulate]] na hindi sumasayad sa lupa,<ref>{{Cite journal |title=Skeletal Atavism in a Miniature Horse |journal=Veterinary Radiology & Ultrasound |volume=45 |issue=4 |date=Hulyo 2004 |pages=315–317 |last1=Tyson |first1=Reid |last2=Graham |first2=John P. |last3=Colahan |first3=Patrick T. |last4=Berry |first4=Clifford R. |postscript=<!-- Bot inserted parameter. Either remove it; or change its value to "." for the cite to end in a ".", as necessary. --> |doi=10.1111/j.1740-8261.2004.04060.x |ref=harv}}</ref> mga ngipin ng [[manok]],<ref>{{Cite journal |url=http://www.sciam.com/article.cfm?id=mutant-chicken-grows-alli |title=Mutant Chicken Grows Alligatorlike Teeth |first=David |last=Biello |date=2006-02-22 |journal=[[Scientific American]] |accessdate=2009-03-08 |postscript=<!-- Bot inserted parameter. Either remove it; or change its value to "." for the cite to end in a ".", as necessary. --> |ref=harv}}</ref> muling paglitaw ng [[reproduksiyong seksuwal]] sa ''[[Hieracium pilosella]]'' at [[Crotoniidae]];<ref>{{Cite journal |title=Reevolution of sexuality breaks Dollo's law |first1=Katja |last1=Domes |first2=Roy A. |last2=Norton |first3=Mark |last3=Maraun |first4=Stefan |last4=Scheu |journal=[[PNAS]] |url=http://www.pnas.org/content/104/17/7139 |date=2007-04-24 |volume=104 |issue=17 |pages=7139–7144 |accessdate=2009-04-08 |pmid=17438282 |doi=10.1073/pnas.0700034104 |pmc=1855408 |postscript=<!-- Bot inserted parameter. Either remove it; or change its value to "." for the cite to end in a ".", as necessary. --> |bibcode=2007PNAS..104.7139D |ref=harv |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404042127/https://www.pnas.org/content/104/17/7139 |url-status=dead }}</ref> [[buntot sa tao]],<ref name="talkorigins" /> mga ekstrang [[utong]],<ref name="universe-review.ca" /> at malalaking ngiping [[canine tooth|canine]]. .<ref name="universe-review.ca" /> ==== Embriyolohiya ==== Mula ika-18 siglo, alam na ang mga [[embryo]] ng iba't ibang espesye ay pare pareho kesa sa mga matandang organismo ng mga ito. Sa partikular, ang ilang mga bahagi ng embryo ay nagpapakita ng ebolusyonaryong nakaraan. Halimbawa, ang embryo ng [[bertebrata]]ng pang-lupain ay lumilikha ng mga [[gill slit]] tulad ng mga embryo ng isda. Ang mga proto-gill slit ay bahagi ng mas komplikadong sistema ng pagbuo kaya ang mga ito ay nagpatuloy. Ang isa pang halimbawa ang mga ngiping embryonic ng mga [[baleen whale]]. Ang mga ito ay kalaunang nawala. Ang baleen filter ay nabubuo mula sa ibang tissue na tinatawag na keratin. Ang sinaunang [[fossil]] ng baleen whale ay may ngipin gayon din ang baleen. Ang isa pang halimbawa ang [[barnacle]]. Umabot sa napakaraming mga siglo bago natuklasan ng mga historian na ang barnacle ay mga [[crustacea]]. Ang mga matandang barnacle ay sobrang iba sa iba pang mga crustacea ngunit ang larvae(bata) ay labis na katulad ng ibang mga crustacea. ==== Mga istrukturang bestihiyal ==== Ang isang malakas na ebidensiya para sa karaniwang pinagmulan ang mga istrakturang [[bestihiyal]]. Ang mga walang silbing pakpak ng mga hindi lumilipad na [[beetle]] ay nakasara sa ilalim ng pinagsamang mga takip na pakpak. Ito ay maipapaliwanag na ang mga beetle ngayon ay nagmula sa mga sinaunang beetle na may pakpak na gumagana. Ang mga rudimentaryong bahagi ng katawan o mga bahaging mas maliit at mas simple sa katulad na bahagi sa mga sinaunang species ay tinatawag na mga istrakturang [[bestihiyal]]. Ang mga istrakturang ito ay may silbi sa sinaunang espesye ngunit ang mga ito ay wala ng silbi sa kasalukuyan o may bago ng silbi. Ang mga halimbawa nito ang mga pelvic girdle ng mga [[whale]], halteres(likod na pakpak) ng mga langaw, pakpak ng mga hindi lumilipad na ibon gaya ng [[ostrich]] at mga halaman ng ilang [[xerophyte]] gaya ng [[cactus]] at parasitikong mga halaman gaya ng [[dodder]]. Gayunpaman, maaring napalitan na ang kanilang orihinal na silbi ng mga istrakturang [[bestihiyal]] sa isang bagong silbi. Halimbawa ang mga halteres sa langaw ay nakakatulong sa pagbalanse ng mga insektong habang lumilipad at ang mga pakpak ng ostrich ay ginagamit sa mga ritual ng pakikipagtalik at pagpapakitang agresibo. Sa mga tao, ang mga istrakturang [[bestihiyal]] ay kinabibilangan ng [[appendix]] at [[wisdom teeth]]. Ang wisdom teeth ay wala ng silbi sa tao kaya ito ay karaniwang binubunot upang maibsan ang sakit na dulot nito sa isang tao. Ang mga istrakturang bestihiyal na ito ay minsan may seleksiyon laban sa mga ito. Ang mga orihinal na istraktura ay gumagamit ng napalaking pinagkukunan. Kung ang mga ito ay wala ng silbi, ang pagpapaliit ng mga sukat nito ay nagpapaigi ng paggamit nito. Ang ilan sa mga direktang ebidensiya nito ang ilang mga [[crustacean]] ma may mas maliit na mga mata ay tagumpay na nakakapagparami kesa sa mga may malalaking mata. Ito ay dahil ang [[tisyus]] ng [[sistemang nerbiyos]] na hinggil sa pagtingin ay mas naging magagamit para sa ibang mga sensory input. === Henetika === {{PhylomapB|caption=Isang [[punong pilohenetiko]] ng lahat ng mga nabubuhay na bagay batay sa datos ng kanilang [[rRNA]] [[gene]]. Ito ay nagpapakita ng paghihiwalay ng mga tatlong sakop na [[bacterium|bacteria]], [[archaea]], at [[eukaryote]]. Ang mga puno na nilikha gamit ang ibang mga gene ay pangkalahatang pareho bagaman ang mga ito ay maaaring maglagay ng isang mas maagang mga pangkat na sumanga nang napakaiba na pinagpapalagay na dahil sa mabilis na ebolusyon ng [[rRNA]].}} Ang isa pinakamatibay na ebidensiya ng ebolusyon mula sa karaniwang pinagmulan o common descent ang pag-aaral ng mga gene sequences. Ang pagsasaliksik na pagkukumpara ng mga sequence sa pagitan ng [[DNA]] ng iba't ibang mga species ay nagbigay ng sobrang tibay na ebidensiya para sa karaniwang pinagmulan common descent na iminungkahi ni [[Charles Darwin]]. Ito ay makikita sa pamamagitan ng pagmamana ng DNA sa ninuno ng mga inapo(descendant) nitong organismo. Ang mas malapit na magkakaugnay na mga species ay may mas malaking praksiyon ng magkatulad na sequence ng DNA at mayroong magkasalong substitusyon kesa sa mas malayong magkakaugnay na mga species. Ang pinakasimple at pinakamakapangyarihan ay ibinibigay ng rekonstruksiyong [[pilohenetika|pilohenetiko]]. Ang rekonstruksiyong ito kung isasagawa gamit ang mabagal na nag-eebolb na sekwensiyang protina ay maaaring gamitin upang muling likhain ang kasaysayang ebolusyonaryo ng mga modernong organismo at kahit ng mga ekstinto o hindi na umiiral na organismo gaya ng [[mammoth]], [[neandertal]], [[T.rex]] at iba pa. Ipinapakita ng mga muling nilikhang phylogenies ang relasyon na napatunayan sa mga morpolohikal at biokemikal na mga pag-aaral ng mga organismo. Ang pinakadetalyadong mga rekonstruksiyon ay isinagawa sa basehan ng mga mitochondrial genome na pinagsasaluhan ng lahat ng mga organismong [[eukaryote|eukaryotiko]] na mas maikli at mas madaling i-sekwensiya. Ang pinakamalawak na rekonstruksiyon ay isinagawa gamit ang mga sekwensiya ng ilang sinaunang mga protina o gamit ang ribosomal na sekwenisyang [[RNA]]. Ang mga relasyong pilohenetiko ay lumalapat din sa sobrang lawak na uri ng mga walang silbing elementong sekwensiya kabilang ang repeats, [[transposons]], [[pseudogene]], at mutasyon sa nakokodigo ng protinang mga sekwensiya na hindi nagreresulta sa sekwensiyang [[asidong amino]]. Bagamang ang maliit na mga elementong ito ay kalaunang natagpuang nagiingat ng silbi o tungkulin, sa pinagsama, ito ay nagpapakita ng identity na produkto ng common descent(karaniwang pinagmulan) kesa sa karaniwang tungkulin. ==== Unibersal na biokemikal na organisasyon ==== Lahat ng kilalang umiiral na mga organismo ay nakasalig sa isang parehong pundamental o pangunahing mga biokemikal na organisasyon. Ang mga ito ang henetikong impormasyon na nakokodigo sa [[asidong nukleyiko]]([[DNA]], o [[RNA]] para sa mga [[virus]]), naka-transkriba sa [[RNA]], at isinalin sa mga protina(mga polimero ng [[asidong amino]]) sa pamamagitan ng labis na naingatang [[ribosoma]]. Ang kodigong henetiko(ang tablang salin) sa pagitan ng DNA at asidong amino ay pareho sa halos lahat ng mga organismo na ang ibig sabihin ay ang piraso ng DNA sa isang [[bakterya]] ay nagkokodigo para sa parehong asidong amino na nasa tao(human). Ang [[ATP]] ay ginagamit bilang kurensiya ng enerhiya ng lahat ng mga nabubuhay na organismo. Ang isang malalim na pagkaunawa ng biolohiya ng pag-unlad ay nagpapakitang ang karaniwang [[morpolohiya]] ay produkto ng pinagsaluhang elementong henetiko. Halimbawa, ang isang sekwensiya ng DNA na nagkokodigo para sa [[insulin]] sa mga tao ay nagkokodigo rin ng insulin kapag ipinasok sa ibang mga organismo gaya ng mga halaman.<ref>[http://www.businessweek.com/magazine/content/07_33/b4046083.htm From SemBiosys, A New Kind Of Insulin] INSIDE WALL STREET By Gene G. Marcial(AUGUST 13, 2007)</ref> Bagaman ang mga matang tulad ng [[camera]] ay pinaniniwalaang nag-ebolb ng independyente sa maraming mga hiwalay na okasyon, ang mga ito ay nagsasalo ng isang karaniwang hanay ng mga nakakadama ng liwanag na mga protina (opsins) na nagpapakita ng karaniwang pinagmulan ng lahat ng mga may matang organismo. Ang isa pang halimbawa ang planong katawan ng [[bertebrata]] na ang istruktura ay kinokontrol ng pamilyang homeobox (Hox) ng mga [[gene]]. ==== Pagsisekwensiya ng DNA ==== Ang komparison ng sekwensiyang [[DNA]] ay nagbibigay ng kakayahan upang ang mga organismo ay mai-grupo sa pagkakatulad ng sekensiya at ang nagreresultang mga punong pilohenetiko ay tipikal na umaayon sa tradisyonal na [[taksonomiya]] at karaniwang ginagamit upang i-tama o palakasin ang mga klasipikasyong taksonomiko. Ang paghahambing ng sekwensiya ay tinuturing na sukat na sapat na mayaman upang i-tama ang mga maling asumpsiyon sa mga punong pilohenetiko sa mga instansiyang ang ibang mga ebidensiya ay kulang. Halimbawa, ang neutral na sekwensiyang DNA ng tao(human) ay tinatayang 1.2% na [[ebolusyong diberhente|diberhente]] o iba batay sa substitusyon mula sa pinakamalapit ng kamag-anak ng tao na [[chimpanzee]], 1.6% mula sa [[gorilla]], at 6.6% mula sa [[baboon]]. Sa ibang salita, ang [[tao]] at [[chimpanzee]] ay mayroong 98.8% na magkatulad na DNA, kumpara sa tao at gorilla na may 98.4% na magkatulad na DNA at sa pagitan ng tao at baboon na mayroong 93.4 % na magkatulad na DNA.<ref>http://www.livescience.com/1411-monkey-dna-points-common-human-ancestor.html</ref> Kaya ang ebidensiya ng sekwensiyang DNA ay pumapayag sa paghinuha at relasyong henetiko sa pagitan ng tao at ibang mga [[ape]]. Ang sequence ng 16S ribosomal RNA gene na isang mahalagang [[gene]] sa pagko-code ng isang bahagi ng [[ribosoma]] ay ginamit upang hanapin ang malawak ng relasyong phylogenetic sa pagitan ng mga nabubuhay na organismo. Ang analisis na orihinal na ginawa ni Carl Woese ay nagresulta sa sistemang tatlong sakop na naghihinuha para sa dalawang pangmalakihang paghihiwalay sa sinaunang ebolusyon ng buhay. Ang unang paghihiwalay ay nagdulot ng modernong bakterya at ang kalaunang paghihiwalay ay nagdulot ng modernong [[Arkeya]] at [[Eukaryote]]. ==== Mga endogenous retrovirus ==== Ang mga [[Endogenous retrovirus]] (ERV) ang mga labing sekwensiya ng [[genome]] na naiwan mula sa mga sinaunang impeksiyong pang-virus sa isang organismo. Ang mga retrovirus o virogene ay palaging naipapasa sa sumunod na henerasyon ng organismong na nakatanggap ng impeksiyon. Ito ay nag-iiwan sa virogene na maiwan sa genome. Dahil ang pangyayaring ito ay bihira at random, ang paghahanp ng mga magkatulad na mga posisyong kromosomal ng isang virogene sa dalawang magkaibang species ay nagmumungkahi ng karaniwang ninuno.<ref>{{cite web |url=http://www.talkorigins.org/faqs/comdesc/ |title=29+ Evidences for Macroevolution: The Scientific Case for Common Descent |accessdate=2011-03-10 |publisher= Theobald, Douglas }}</ref> === Mga protina === Ang ebidensiyang [[proteome|proteomiko]] ay sumusuporta sa pangkalahatang pinagmulang ninuno ng mga anyo ng buhay. Ang mga mahahalagang protina gaya ng [[ribosome]], [[DNA polymerase]], at [[RNA polymerase]] ay matatagpuan sa lahat ng mga organismo na may parehong mga tungkulin mula sa pinakasinaunang mga bakterya hanggang sa mga pinakamasalimuot na mga hayop. Ang mga mas maunlad na mga organismo ay nag-ebolb ng mga karagdagang mga [[protein subunit]] na malaking umaapketo sa regulasyon ng [[interaksiyong protina-sa-protina]] ng mga mahahalagang protina. Ang [[DNA]], [[RNA]], amino acids, at [[lipid bilayer]] na matatagpuan sa lahat ng mga umiiral na organismo ay sumusuporta sa karaniwang pinagmulang ninuno ng mga ito. Ang pagsisiyasat na pilohenetiko ng mga sekwensiya ng protina ay lumilikha ng mga parehong puno ng mga ugnayan sa pagitan ng lahat ng mga organismo.<ref>[http://phylointelligence.org/combined.html "Converging Evidence for Evolution."] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110727173947/http://phylointelligence.org/combined.html |date=2011-07-27 }} Phylointelligence: Evolution for Everyone. Web. 26 Nov. 2010.</ref> Ang [[chirality (chemistry)|chirality]] ng DNA, RNA, at mga amino acid ay naingatan sa lahat ng mga alam na buhay. Dahil walang kapakinabangang pantungkulin sa kaliwa o kanang panig na molecular chriality, ang pinakasimpleng hipotesis ay ang pagpipili ay ginawang random ng mas maagang mga organismo at ipinasa sa lahat ng mga umiiral na buhay sa pamamagitan ng karaniwang pinagmulang ninuno. Ang karagdagang ebidensiya para sa muling pagbuo ng mga angkang pangninuo ay nagmumula sa [[junk DNA]] gaya ng mga [[pseudogene]] na mga "patay" na [[gene]] na patuloy na nagtitipon ng mga [[mutasyon]].<ref>{{cite journal |author=Petrov DA, Hartl DL |title=Pseudogene evolution and natural selection for a compact genome |journal=J Hered. |volume=91 |issue=3 |pages=221–7 |year=2000 |pmid=10833048 |doi=10.1093/jhered/91.3.221 |ref=harv}}</ref> ==== Mga pseudogene ==== {{main|Pseudogene}} Ang mga [[pseudogene]] o [[noncoding DNA|hindi nagkokodigong DNA]] ang mga karagdagang [[DNA]] sa genome na hindi nata-transkriba tungo sa [[RNA]] upang magsynthesize ng mga [[protina]]. Ang ilan sa mga hindi nagkokodigong DNA na ito ay maaaring may ilang mga silbi ngunit ang karamihan sa mga ito ay walang silbi at tinatawag na "basurang DNA". Ito ay isang halimbawa, ng isang [[vestige]] dahil ang parereplika ng mga gene na ito ay gumagamit ng enerhiya na gumagawa ritong pagsasayang sa maraming mga kaso. Ang mga basurang DNA ay bumubuo ng 98% ng [[genome]] ng tao samantalang ang may silbing DNA ay bumubuo lamang ng 2% ng genome ng tao.<ref name=junkdna>http://www.livescience.com/31939-junk-dna-mystery-solved.html</ref> Ang isang pseudogene ay malilikha kapag ang isang nagkokodigong gene ay nagtitipon ng mga [[mutasyon]] na nagpipigil ritong matranskriba na gumagawa ritong walang silbi. Ngunit dahil hindi ito natatranskriba, ito ay walang epekto sa organismo.<ref name=junkdna/> Ang mga pinagsasaluhang mga sekwensiya ng mga hindi gumaganang DNA ay isang pangunahing ebidensiya para sa karaniwang ninuno sa pagitan ng mga organismo.<ref name=TO-FAQ>[http://www.talkorigins.org/faqs/molgen/ "Plagiarized Errors and Molecular Genetics"], [[talkorigins]], by Edward E. Max, M.D., Ph.D.</ref> === Artipisyal na seleksiyon === [[Talaksan:Maize-teosinte.jpg| thumb | right |100px | kanan: isang ligaw na halamang [[teosinte]] na ninuno ng modernong mais, kanan: modernong mais na [[domestikasyon|dinomestika]] mula sa teosinte, gitna: [[hybrid]] ng mais-teosinte]] {{main|Artipisyal na seleksiyon}} Tinalakay ni Darwin ang [[artipisyal na seleksiyon]] bilang isang modelo ng [[natural na seleksiyon]] noong 1859 sa unang edisyon ng kanyang aklat na [[On the Origin of Species]]: {{cquote|Bagaman mabagal ang proseso ng seleksiyon, kung ang mahinang tao ay makakagawa ng higit sa kanyang kapangyarihan ng artipisyal na seleksiyon, wala akong nakikitang limitasyon sa halaga ng pagbabago...na maaaring likhain sa mahabang kurso ng panahon sa pamamagitan ng kapangyarihan ng kalikasan ng seleksiyon.}} Si [[Charles Darwin]] ay nabuhay sa panahon na ang [[pagsasaka ng hayop]] at mga [[domestikasyon|domestikadong pananim]] ay napakahalaga. Sa [[artipisyal na seleksiyon]], pinagtatalik o pinaparami ng mga magsasaka ang dalawang hayop o halaman na may espesyal o kanais nais na mga katangian at iniiwasang paramihin ang mga hayop o halaman na may hindi magandang katangian. Ito ay nakita sa pagsasakang agrikultural noong ika-18 hanggang ika-19 siglo at ang artipisyal na pagpipili ng magtatalik na mga hayop o halaman ay bahagi nito. Walang tunay na pagkakaiba sa prosesong [[gene|henetiko]] na pinagsasaligan ng artipisyal at natural na seleksiyon. Ang pagkakaibang praktikal ang rate o bilis ng ebolusyon sa [[artipisyal na seleksiyon]] na kahit papaano ay dalawang order ng magnitudo(o 100 beses) na mas mabilis kesa sa rate na [[natural na seleksiyon|makikita sa kalikasan]]. === Ebidensiya mula sa mga napagmasdang pagbabago sa pamamagitan ng natural na seleksiyon === ==== Bakterya ==== ===== Bakteryang hindi tinatalaban ng antibiyotiko ===== Ang mga pagbabago ay mabilis na mangyayari sa mas maliit at simpleng mga organismo. Halimbawa, ang ilan sa mga [[bakterya]] na nagsasanhi ng sakit ay hindi na mapapatay gamit ang ilang mga [[antibiyotiko]]. Ang mga medisinang ito ay ginagamit pa lamang sa loob ng 89 taon at sa simula ay sobrang epektibo laban sa mga bakteryang ito. Ang mga bakterya ay nag-ebolb upang ang mga ito ay hindi na talaban ng mga antibiyotiko. Gayunpaman, ang mga antibiyotiko ay nakakapatay pa rin ng karamihan sa mga bakterya maliban sa mga bakteryang nagkamit ng resistansiya. ===== E.coli ===== Napagmasdan ni [[Richard Lenski]] na ang ilang mga strain ng ''[[E. coli]]'' ay nag-ebolb ng masalimuot na bagong kakayahan na mag-metabolisa ng [[citrate]] pagkatapos ng mga sampung mga libong henerasyon.<ref name="newscientist">{{cite web|last=Le Page|first=Michael|title=NS:bacteria make major evolutionary shift in the lab|url=http://www.newscientist.com/channel/life/dn14094-bacteria-make-major-evolutionary-shift-in-the-lab.htm|date=16 Abril 2008|publisher=New Scientist|accessdate=9 Hulyo 2012}}</ref> Ang bagong katangiang ito ay hindi umiiral sa lahat ng iba pang mag anyo ng E. Coli kabilang sa simulang strain na ginamit rito.<ref name=Lenski>{{cite journal|last=Blount|first=Z. D.|author2=Borland, C. Z.; Lenski, R. E.|title=Inaugural Article: Historical contingency and the evolution of a key innovation in an experimental population of Escherichia coli|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|date=4|year=2008|month=June|volume=105|issue=23|pages=7899–7906|doi=10.1073/pnas.0803151105|url=http://www.pnas.org/content/105/23/7899|accessdate=9 Hulyo 2012|pmid=18524956|pmc=2430337|ref=harv}}</ref> ===== Bakteryang kumakain ng nylon ===== Ang [[bakteryang kumakain ng nylon]] ay isang strain ng ''[[Flavobacterium]]'' na makakapagdigest ng ilang mga byproduct ng manupakturang [[nylon 6]]. Ang nga substansiyang ito ay hindi alam na umiral bago ang imbensiyon ng [[nylon]] noong 1935. Ang karagdagang pag-aaral ay naghayag na ang mga tatlong [[ensima]] na ginagamit ng bakteriya upang idigest ang mga byproduct ng nylon ay malaking iba mula sa ibang mga ensima na nililikha ng ibang mga strain na ''Flavobacterium'' o iba pang mga bakterya. Ang mga ensima na ito ay hindi epektibo sa mga anumang materyal maliban sa mga byproduct ng ginawa ng tao na nylon.<ref>{{cite journal | author = Kinoshita, S. | author2 = Kageyama, S., Iba, K., Yamada, Y. and Okada, H. |title=Utilization of a cyclic dimer and linear oligomers of e-aminocaproic acid by Achromobacter guttatus |journal=Agricultural & Biological Chemistry |volume=39 |issue=6 |pages=1219−23 |year=1975 |issn=0002-1369 |doi=10.1271/bbb1961.39.1219}}</ref> Napagmasdan rin ng mga siyentipiko sa laboratoryo ang pag-eebolb ng parehong kakayahang ito na makapagdigest ng mga byproduct ng nylon sa ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'' na inilagay sa isang kapaligiran na walang mga ibang mapagkukunan ng nutriyento. Ang strain na ''P. aeruginosa'' ay hindi gumamit ng parehong mga ensima na ginagamit ng strain na ''[[Flavobacterium]]''.<ref>{{cite journal |author=Prijambada ID, Negoro S, Yomo T, Urabe I |title=Emergence of nylon oligomer degradation enzymes in Pseudomonas aeruginosa PAO through experimental evolution |journal=Appl. Environ. Microbiol. |volume=61 |issue=5 |pages=2020–2 |year=1995 |month=May |pmid=7646041 |pmc=167468 |url=http://aem.asm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=7646041 }}{{Dead link|date=Mayo 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Nagawa rin ng ibang mga siyentipiko na mailipat ang kakayahang lumikha ng mga ensima na nagdidigest ng nylon mula sa strain ''Flavobacterium'' papunta sa strain ng bakteryang ''[[E. coli]]'' sa pamamagitan ng paglilipat ng [[plasmid]].<ref>{{cite journal |author=Negoro S, Taniguchi T, Kanaoka M, Kimura H, Okada H |title=Plasmid-determined enzymatic degradation of nylon oligomers |journal=J. Bacteriol. |volume=155 |issue=1 |pages=22–31 |year=1983 |month=July |pmid=6305910 |pmc=217646 |url=http://jb.asm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=6305910}}</ref> Ayon sa mga siyentipiko, ang kakayahang ito na magsynthesize ng [[nylonase]] ay pinakamalamang na umunlad bilang isang hakbang na [[mutasyon]] na nakapagpatuloy dahil sa napabuting pag-aangkop ng bakterya na nag-angkin ng mutasyon na ito.<ref>{{cite journal |author=Thwaites WM |title=New Proteins Without God's Help |journal=Creation Evolution Journal |volume=5 |issue=2 |pages=1–3 |date=Summer 1985 |publisher=National Center for Science Education (NCSE) |url=http://ncse.com/cej/5/2/new-proteins-without-gods-help |ref=harv}}</ref><ref>[http://www.nmsr.org/nylon.htm Evolution and Information: The Nylon Bug]. Nmsr.org. Retrieved on 2011-12-06.</ref><ref>[http://www.msnbc.msn.com/id/9452500/page/2/ Why scientists dismiss 'intelligent design'], Ker Than, [[MSNBC]], Sept. 23, 2005</ref><ref>Miller, Kenneth R. [[Only a Theory|''Only a Theory: Evolution and the Battle for America's Soul'']] (2008) pp. 80–82</ref> ==== Lamok ==== Lumitaw ang pagiging hindi tinatalaban ng [[DDT]] sa iba't ibang mga uri ng mga lamok na [[Anopheles mosquitoes]].<ref>http://www.malariajournal.com/content/8/1/299</ref> ==== Kuneho ==== Lumitaw ang pagiging hindi tinatalaban ng [[myxomatosis]] sa mga populasyon ng [[kuneho]] sa Australia.<ref>http://www.publish.csiro.au/paper/ZO9900697.htm</ref> ==== Beetle ==== Ang mga [[Colorado beetle]] ay kilala sa kakayahann nitong hindi talaban ng mga pesticide. Sa loob ng 50 taon, ito ay naging hindi tinatalaban ng 52 [[kompuwestong kimikal]] na ginagamit sa mga insecticide kabilang ang [[cyanide]]. Ang natural na seleksiyon na ito ay pinabilis ng mga artipisyal na kondisyon. Gayunpaman, ang ilang populasyon ng beetle ay tinatalaban sa bawat kemikal na ito. Ang mga populasyon ay naging hindi tinatalaban lamang sa kemikal na ginagamit sa kapaligiran ng mga ito.<ref>Alyokhin, A., M. Baker, D. Mota-Sanchez, G. Dively, and E. Grafius. 2008. Colorado potato beetle resistance to insecticides. American Journal of Potato Research 85: 395–413.</ref> ==== Langaw ==== Naipakita ng mga pag-aaral sa Estados Unidos, na ang mga langaw pamprutas na namemeste ng mga orange grove ay nagiging hindi tinatalaban ng [[malathion]] na pesticide na ginagamit upang patayin sila.<ref>Doris Stanley (Enero 1996), [https://archive.is/20120710120600/findarticles.com/p/articles/mi_m3741/is_n1_v44/ai_18019289 Natural product outdoes malathion - alternative pest control strategy]. Retrieved on 15 Setyembre 2007.</ref> ==== Diamondback moth ==== Sa [[Hawaii]], [[Japan]] at [[Tennessee]], ang [[diamondback moth]] ay nagebolb ng hindi pagiging tinatalaban sa ''[[Bacillus thuringiensis]]'' na ginagamit na biolohikal na pesticide pagkatapos ng mga tatlong taon na gamitin ito.<ref>Daly H, Doyen JT, and Purcell AH III (1998), Introduction to insect biology and diversity, 2nd edition. Oxford University Press. New York, New York. Chapter 14, Pages 279-300.</ref> ==== Daga ==== Sa [[Inglatera]], ang mga daga sa ilang lugar ay nag-ebolb ng pagiging hindi tinatalaban ng [[lason para sa daga]] na nagawa nilang kainin ng kasing rami ng limang beses sa normal na daga nang hindi namamatay.<ref>http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/10/1/l_101_02.html</ref> ==== Amaranthus palmeri ==== Sa katimugang Estados Unidos, ang weed na [[Amaranthus palmeri]] na humahadlang sa produksiyon ng [[bulak]] ay nag-ebolb ng malawakang resistansiya sa herbicide na [[glyphosate]].<ref>{{Cite web |title=Andrew Leonard, "Monsanto's bane: The evil pigweed", &#91;&#91;Salon.com&#93;&#93;, Aug. 27, 2008. |url=http://www.salon.com/tech/htww/2008/08/27/monsantos_bane/index.html |access-date=2013-06-23 |archive-date=2008-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080910020017/http://www.salon.com/tech/htww/2008/08/27/monsantos_bane/index.html |url-status=dead }}</ref> ==== Tomcod ==== Pagkatapos nang pagtatapon ng [[General Electric]] ng mga [[polychlorinated biphenyls]] (PCB) sa [[Hudson River]] mula 1947 hanggang 1976, ang mga [[Microgadus tomcod|tomcod]] na nakatira sa ilog na ito ay natagpuang nag-ebolb ng hindi pagtalab sa mga epektong nakakalason ng kimikal na ito.<ref name="Welsh">{{cite web| last = Welsh| first = Jennifer | title = Fish Evolved to Survive GE Toxins in Hudson River| publisher = [[LiveScience]]| date = 17 Pebrero 2011 | url = http://www.livescience.com/12897-fish-evolved-survive-ge-toxins-hudson-110218.html | accessdate =2011-02-19 }}</ref> Sa simula, ang populasyon ng tomcod ay nawasak ngunit nakaahon. Natukoy ng mga siyentipiko ang [[mutasyon]] na nagkaloob ng kakayahang ito nang paging hindi tinatalaban. Ang anyong mutasyon ay umiiral sa 99&nbsp;ng mga nabubuhay na tomcod sa ilog na ito kumpara sa mas kaunti sa 10 porsiyento ng mga tomcod mula sa ibang mga katubigan.<ref name="Welsh"/> ==== Peppered moth ==== Ang isang klasikong halimbawa ng [[pag-aangkop]] bilang tugon sa pamamagitan ng [[natural na seleksiyon]] ang kaso ng peppered moth. Bago ang [[rebolusyong industriyal]], sa [[Inglatera]], ang mga [[peppered moth]] na makikita dito ay karamihang may kulay na maliwanag na gray na may kaunting mga itim na batik. Dahil dito, nagawa ng mga kulay maliwanag na moth na makapagtago sa mga lichen at bark ng puno na kulay maliwanag rin at makapagtago sa mga predator nitong [[ibon]]. Ang prekwensiya ng mga itim na [[allele]] ng moth sa panahong ito ay 0.01%. Noong mga maagang dekada ng rebolusyong industriyal sa Inglatera, ang countryside sa pagitan ng [[London]] at [[Manchester]] ay natakpan ng itim na [[soot]] mula sa mga pabrikang nagsusunog ng [[coal]]. Marami sa mga lichen na kulay maliwanag ay namatay mula sa mga emisyong [[sulfur dioxide|sulphur dioxide]] at ang mga puno ay natakpan ng itim na soot. Ito ay humantong sa pagtaas ng pagkain ng mga ibon sa mga moth na ''kulay maliwanag'' dahil sa hindi na nito kayang makapagtago sa mga itim na puno. Sa kabilang dako, ang mga itim na moth ay nakapagtago([[camouflage]]) sa mga itim na puno. Sa simula, bagaman ang karamihan ng mga moth na kulay maliwanag ay patuloy na nakakapagparami, ang karamihan sa kanila ay hindi nakaligtas samantalang ang mga moth na kulay itim ay patuloy na dumadami. Sa paglipas ng maraming mga henerasyon, ang prekwensiya ng [[allele]] ay unti unting lumilipat tungo sa ''kulay itim'' na nakakaligtas at nakakapagparami. Sa gitna ng ika-19 siglo, ang bilang ng mga moth na kulay itim ay tumaas at noong 1895, ang persentahe ng mga moth na kulay itim sa populasyon ng Manchester peppered moth ay iniulat na 98% na isang dramatikong pagbabago ng mga halos 1000% mula sa orihinal na prekwensiya.<ref name="miller">Miller, Ken (1999). ''[http://www.millerandlevine.com/km/evol/Moths/moths.html The Peppered Moth: An Update]''</ref> Ang nag-ebolb na pagiging kulay itim sa populasyon ng mga peppered moth noong [[industriyalisasyon]] ay nakilala bilang ''industrial [[melanism]]''. Gamit ang genetic analysis, iniulat noong 2011 na natukoy ng mga siyentipiko ang isang [[mutasyon]] sa isang ninuno na humantong paglitaw at pag-aangkop ng mga itim na moth noong mga 1840.<ref>http://www.nature.com/news/2011/110414/full/news.2011.238.html</ref><ref>http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21493823</ref> ==== Radiotrophic fungus ==== Ang [[Radiotrophic fungi]] ang [[fungi]] na gumagamit ng pigment na [[melanin]] upang ikomberte ang [[radyasyong gamma]] tungo sa enerhiyang kimikal para sa paglago.<ref name="sciencenews.org">[http://www.sciencenews.org/articles/20070526/fob5.asp Science News, Dark Power: Pigment seems to put radiation to good use], Week of 26 Mayo 2007; Vol. 171, No. 21, p. 325 by Davide Castelvecchi</ref><ref>{{cite journal |title = Ionizing Radiation Changes the Electronic Properties of Melanin and Enhances the Growth of Melanized Fungi |author = Dadachova E, Bryan RA, Huang X, Moadel T, Schweitzer AD, Aisen P, Nosanchuk JD, Casadevall A. |year = 2007 |journal = PLoS ONE |volume = 2 |pages = e457 |pmid = 17520016 |url = http://www.plosone.org/article/fetchArticle.action?articleURI=info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0000457 |doi =10.1371/journal.pone.0000457 |issue = 5 |pmc = 1866175 |editor1-last = Rutherford |editor1-first = Julian|bibcode = 2007PLoSO...2..457D |ref = harv }}</ref> Ito ay unang natuklasan noong 2007 bilang mga itim na [[mold]] na lumalago sa loob at palibot ng [[Chernobyl Nuclear Power Plant]].<ref name="sciencenews.org"/> Ang pagsasaliksik sa [[Albert Einstein College of Medicine]] ay nagpapakitang ang tatlong naglalaman ng melanin na fungi na ''[[Cladosporium sphaerospermum]]'', ''[[Wangiella dermatitidis]]'', at ''[[Cryptococcus neoformans]]'' ay tumaas sa [[biomassa]] at mas mabilis na nagtipon ng [[acetate]] sa kapiligiran na ang lebel ng [[radyasyon]] ay 500 beses na mas mataas kesa sa isang normal na kapaligiran. ==== Ibon ==== Ayon sa isang ulat noong Marso 2013, ang mga Cliff swallows (Petrochelidon pyrrhonota) ay nag-ebolb ng mas maikling mga pakpak upang makaligtas sa mga sasakyan sa lansangan.<ref>http://www.newscientist.com/article/dn23288-birds-evolve-shorter-wings-to-survive-on-roads.html#.UcEFS-cqYwQ</ref> ==== Tao ==== Ang [[natural na seleksiyon]] ay nangyayari sa mga kasalukuyang modernong populasyon ng tao.<ref>{{Cite web |url=http://www.time.com/time/health/article/0,8599,1931757,00.html |title=Darwin Lives! Modern Humans Are Still Evolving |access-date=2013-06-19 |archive-date=2013-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617124416/http://www.time.com/time/health/article/0,8599,1931757,00.html |url-status=dead }}</ref> Halimbawa, ang populasyon na nanganganib sa malalang sakit na [[kuru (disease)|kuru]] ay may malaking sobrang representasyon ng anyo ng immune na [[prion protein]] gene G127V kesa sa hindi mga immune na allele. Ang prekwensiya ng [[mutasyon]] na ito ay sanhi ng survival ng mga taong immune.<ref>{{Cite news|last=Medical Research Council (UK)|title=Brain Disease 'Resistance Gene' evolves in Papua New Guinea community; could offer insights Into CJD|newspaper=Science Daily (online)|location=Science News|date=21 Nobyembre 2009|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2009/11/091120091959.htm|accessdate=2009-11-22|archiveurl=https://www.webcitation.org/5uQpeiOxE?url=http://www.sciencedaily.com/releases/2009/11/091120091959.htm|archivedate=2010-11-22|deadurl=no|url-status=live}}</ref><ref name="MeadWhitfield2009">{{cite journal|last1=Mead|first1=Simon|last2=Whitfield|first2=Jerome|last3=Poulter|first3=Mark|last4=Shah|first4=Paresh|last5=Uphill|first5=James|last6=Campbell|first6=Tracy|last7=Al-Dujaily|first7=Huda|last8=Hummerich|first8=Holger|last9=Beck|first9=Jon|last10=Mein|first10=Charles A.|last11=Verzilli|first11=Claudio|last12=Whittaker|first12=John|last13=Alpers|first13=Michael P.|last14=Collinge|first14=John|title=A Novel Protective Prion Protein Variant that Colocalizes with Kuru Exposure|journal=New England Journal of Medicine|volume=361|issue=21|year=2009|pages=2056–2065|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa0809716}}</ref> Ang ibang mga direksiyong pang-ebolusyon sa ibang mga populasyon ng tao ay kinabibilangan ng paghaba ng panahong reproduktibo, pagbawas sa mga lebel ng cholesterol, blood glucose at blood pressure.<ref name="ByarsEwbank2009">{{cite journal|last1=Byars|first1=S. G.|last2=Ewbank|first2=D.|last3=Govindaraju|first3=D. R.|last4=Stearns|first4=S. C.|title=Natural selection in a contemporary human population|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=107|issue=suppl_1|year=2009|pages=1787–1792|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.0906199106}}</ref> Ang [[Lactose intolerance]] ang kawalang kakayahan sa isang tao na i-[[metabolismo|metabolisa]] ang [[lactose]] dahil sa kawalan ng kailangang ensima na [[lactase]] sa [[sistemang dihestibo]] nito. Ang normal na kondisyon sa mga mammal ay ang isang bata ng species nito na makaranas ng nabawasang produksiyon ng [[lactase]] sa dulo ng panahong [[weaning]]. Sa mga tao, ang produksiyon ng lactase ay bumabagsak ng mga 90% sa tuwing unang apat na taon ng buhay nito bagaman ang eksaktong pagbagsak sa paglipas ng panahon ay iba iba.<ref name=soy>[https://web.archive.org/web/20071215230655/http://www.soynutrition.com/SoyHealth/SoyLactoseIntolerance.aspx Soy and Lactose Intolerance] Wayback: Soy Nutrition</ref> Ang ilang mga populasyon ng tao ay nag-aangkin ng [[mutasyon]] sa [[kromosoma 2]] na nag-aalis ng pagtigil ng produksiyon ng lactase na gumagawa sa mga taong ito na patuloy na makainom ng hilaw na gatas at iba pang mga permentadong mga produktong gatas sa kanilang buong buhay. Ito ay isang kamakailang pag-aangkop na ebolusyonaryo sa ilang populasyon ng tao na nangyari ng independiyente sa parehong hilagang Europa at silangang Aprika sa mga populasyong may pamumuhay sa kasaysayan ng pagpapastol ng mga hayop.<ref name="autogenerated1">{{cite web |url=http://genome.wellcome.ac.uk/doc_WTX038968.html |author=Coles Harriet |title=The lactase gene in Africa: Do you take milk? |publisher=The Human Genome, Wellcome Trust |date=2007-01-20 |accessdate=2008-07-18 |archive-date=2008-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080929134018/http://genome.wellcome.ac.uk/doc_WTX038968.html |url-status=dead }}</ref> === Ebidensiya mula sa mga napagmasdang paglitaw ng bagong species === Ang [[speciation]] ang proseso ng ebolusyon ng paglitaw ng mga bagong species. Ang speciation ay maaaring mangyari na mula sa iba't ibang mga sanhi at inuuri sa mga iba't ibang anyo nito (e.g. allopatric, sympatric, polyploidization, etc.). Napagmasdan ng mga siyentipiko ang maraming mga halimbawa ng speciation sa laboratoryo at sa kalikasan. ==== Blackcap ==== Ang species ng ibon na ''[[Blackcap|Sylvia atricapilla]]'' na mas kilala bilang mga Blackcap ay nakatira sa [[Alemanya]] at lumilipad patimog-kanluran sa [[Espanya]] samantalang ang isang maliit na pangkat nito ay lumilipad pahilagang-kanluran sa [[Gran Britanya]] tuwing taglamig. Natagpuan ni Gregor Rolshausen mula sa [[University of Freiburg]] na ang paghihiwalay sa [[gene]] ng dalawang mga populasyon ng parehong species ay umuunlad na. Ang mga pagkakaiba ay natagpuang lumitaw sa loob ng mga 30 henerasyon. Sa pagsisikwensiya ng [[DNA]], ang mga indibidwal ay matutukoy sa kinabibilangang pangkat ng species na ito na may akurasyang 85%. Ayon kay Stuart Bearhop ng [[University of Exeter]], ang mga ibon na lumilipad tuwing taglamig sa Inglatera ay nakikipagtalik lamang sa mga sarili nito at sa mga lumilipad tuwing taglamig sa Mediterranean.<ref>{{cite journal | year = 2005 | title = Assortative mating as a mechanism for rapid evolution of a migratory divide | journal = Science | volume = 310 | issue = 5747| pages = 502–504 | doi = 10.1126/science.1115661 | pmid = 16239479 | last1 = Bearhop | first1 = S. | last2 = Fiedler | first2 = W | last3 = Furness | first3 = RW | last4 = Votier | first4 = SC | last5 = Waldron | first5 = S | last6 = Newton | first6 = J | last7 = Bowen | first7 = GJ | last8 = Berthold | first8 = P | last9 = Farnsworth | first9 = K |bibcode = 2005Sci...310..502B | ref = harv }} [http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/sci;310/5747/502/DC1 Supporting Online Material]</ref><ref>{{cite web |url=http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/12/british_birdfeeders_split_blackcaps_into_two_genetically_dis.php |title=British birdfeeders split blackcaps into two genetically distinct groups : Not Exactly Rocket Science |author=Ed Yong |date=3 Disyembre 2009 |publisher=[[ScienceBlogs]] |accessdate=2010-05-21 |archive-date=2010-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100608112332/http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/12/british_birdfeeders_split_blackcaps_into_two_genetically_dis.php |url-status=dead }}</ref> ==== ''Drosophila melanogaster'' ==== [[Talaksan:Drosophila speciation experiment.svg|thumb|200px|right|Eksperimentong Drosophila melanogaster]] Ang pina-dokumentadong bagong espesye ay nagmula sa mga eksperimentong laboratoryo noong mga 1980. Ipinagtalik nina William Rice at G.W. Salt ang mga langaw pamprutas na [[Drosophila melanogaster]] gamit ang [[maze]] na may tatlong iba't ibang mapagpipilian gaya ng liwanag/dilim at basa/tuyo. Ang bawat henerasyon ay inilagay sa maze at ang mga grupo ng langaw na lumabas sa dalawa sa walong labasan ay inihiwalay upang makipagtalik sa kanilang mga respektibong grupo. Pagkatapos ng tatlumput-limang henerasyon, ang dalawang mga grupo at ang mga supling nito ay inihiwalay sa pakikipagtalik dahil sa kanilang malakas na preperensiya ng habitat o kapaligiran. Ang mga ito ay nakipagtalik lamang sa mga kapaligiran na kanilang gusto at hindi nakipagtalik sa mga langaw na iba ang kapaligiran na gusto.<ref>{{cite journal | title=The Evolution of Reproductive Isolation as a Correlated Character Under Sympatric Conditions: Experimental Evidence| author=William R. Rice, George W. Salt| journal=Evolution, Society for the Study of Evolution| year=1990| volume=44 | ref=harv}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.lifesci.ucsb.edu/eemb/faculty/rice/publications/pdf/25.pdf |title=he Evolution of Reproductive Isolation as a Correlated Character Under Sympatric Conditions: Experimental Evidence |accessdate=2010-05-23 |publisher= William R. Rice, George W. Salt}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.talkorigins.org/faqs/faq-speciation.html |title= Observed Instances of Speciation, 5.3.5 Sympatric Speciation in Drosophila melanogaster |accessdate=2010-05-23 |publisher= Joseph Boxhorn }}</ref> Naipakita rin ni Diane Dodd na ang paghihilaway reproduktibo ay mabubuo mula sa preperensiya ng pakikipagtalik sa langaw na Drosophila pseudoobscura pagkatapos lamang ng walong mga henerasyon gamit ang iba't ibang uri ng pagkain, starch at maltose. ==== Langaw na Hawthorn ==== Ang langaw na hawthorn na ''[[Rhagoletis pomonella]]'' na kilala rin bilang maggot fly ay sumasailalim sa isang [[sympatric speciation]].<ref>{{cite journal |author=Feder JL, Roethele JB, Filchak K, Niedbalski J, Romero-Severson J |title=Evidence for inversion polymorphism related to sympatric host race formation in the apple maggot fly, Rhagoletis pomonella |journal=Genetics |volume=163 |issue=3 |pages=939–53 |date=1 Marso 2003|pmid=12663534 |pmc=1462491 |ref=harv }}</ref> Ang mga magkakaibang populasyon ng langaw na hawthorn ay kumakain ng mga iba't ibang prutas. Ang isang natatanging populasyon ay lumitaw sa Hilagang Amerika noong ika-19 siglo pagkatapos na ang [[mansanas]] na hindi isang katutubong species sa Hilagang Amerika ay ipinakilala rito. Ang mga populasyon ng langaw na kumakain lamang ng mga mansanas ay hindi kumakain ng kinakain sa kasaysyan ng species na ito na mga [[Crataegus|hawthorn]]. Ang kasalukuyang populasyon naman na kumakain ng hawthorn ay hindi kumakain ng mga mansanas. Ang ilang ebidensiya ng pagkakaiba sa dalawang populasyon ng species na ito ang pagkakaiba sa 6 sa 13 na [[allozyme]] loci, ang mga langaw na hawthorn ay mas huling tumatanda sa panahon, mas matagal na tumatanda kesa sa mga langaw na kumakain ng mansanas at may kaunting ebidensiya ng pagtatalik sa pagitan ng dalawang populasyong ito.<ref>{{cite journal |author=Berlocher SH, Bush GL |title=An electrophoretic analysis of Rhagoletis (Diptera: Tephritidae) phylogeny |journal=Systematic Zoology |volume=31 |issue= 2|pages=136–55 |year=1982 |doi=10.2307/2413033 |jstor=2413033 |ref=harv}}<br /> {{cite journal |author=Berlocher SH, Feder JL |title=Sympatric speciation in phytophagous insects: moving beyond controversy? |journal=Annu Rev Entomol. |volume=47 |pages=773–815 |year=2002 |pmid=11729091 |doi=10.1146/annurev.ento.47.091201.145312 |ref=harv }}<br /> {{cite journal |author=Bush GL |title=Sympatric host race formation and speciation in frugivorous flies of the genus Rhagoletis (Diptera: Tephritidae) |journal=Evolution |volume=23 |issue= 2|pages=237–51 |year=1969 |doi=10.2307/2406788 |jstor=2406788 |ref=harv}}<br /> {{cite journal |author=Prokopy RJ, Diehl SR, Cooley SS |title=Behavioral evidence for host races in Rhagoletis pomonella flies |jstor=4218647 |journal=[[Oecologia]] |volume=76 |issue=1 |pages=138–47 |year=1988 |url=http://www.springerlink.com/content/p1716r36n2164855/?p=d8018d5a59294c2984f253b7152445b7&pi=20 |doi=10.1007/BF00379612 |ref=harv |access-date=2013-06-19 |archive-date=2020-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200410162914/http://www.springerlink.com/content/p1716r36n2164855/?p=d8018d5a59294c2984f253b7152445b7&pi=20 |url-status=dead }}<br /> {{cite journal |author=Feder JL, Roethele JB, Wlazlo B, Berlocher SH |title=Selective maintenance of allozyme differences among sympatric host races of the apple maggot fly |journal=Proc Natl Acad Sci USA. |volume=94 |issue=21 |pages=11417–21 |year=1997 |pmid=11038585 |pmc=23485 |doi=10.1073/pnas.94.21.11417|bibcode = 1997PNAS...9411417F |ref=harv }}</ref> ==== Lamok na London Underground ==== Ang [[lamok na London Underground]] ay isang species ng lamok sa henus na ''[[Culex]]'' na matatagpuan sa [[London Underground]]. Ito ay nagebolb mula sa species sa overground na ''Culex pipiens''. Bagaman ang lamok na ito ay unang natuklasan sa sistemang London Underground, ito ay natagpuan sa mga sistemang underground sa buong mundo. Ito ay nagmumungkahing ito ay umangkop sa mga sistemang underground na gawa ng tao simula sa huling siglo mula sa local na above-ground na ''Culex pipiens'',<ref name="Times"/>. Gayunpaman, may mas kamakailang ebidensiya na ito ay uring katimugang lamok na nauugnay sa Culex pipiens na umangkop sa mainit na mga lugar na underground ng mga hilagaang siyudad.<ref name="Fonseca"/> Ang species na ito ay may napakaibang mga pag-aasal,<ref name="Burdick">{{cite journal |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1134/is_1_110/ai_70770157 |title=Insect From the Underground&nbsp;— London, England Underground home to different species of mosquitos |journal=[[Natural History (magazine)|Natural History]] |year=2001 |author=Alan Burdick |ref=harv}}</ref> labis na mahirap na makatalik,<ref name="Times">{{cite news |url=http://www.gene.ch/gentech/1998/Jul-Sep/msg00188.html |publisher=The Times |date=1998-08-26 |title=London underground source of new insect forms}}</ref> at may ibang prekwensiya ng allele na umaayon sagenetic drift noong [[founder event]].<ref>{{cite journal |author=Byrne K, Nichols RA |title=Culex pipiens in London Underground tunnels: differentiation between surface and subterranean populations |journal=Heredity |volume=82 |issue=1 |pages=7–15 |year=1999 |pmid=10200079 |doi=10.1038/sj.hdy.6884120 |ref=harv}}</ref> Ang lamok na ''Culex pipiens molestus'' ay nagtatalik at nagpaparami sa buong taon, hindi pwede sa malalamig na lugar at kumakagat ng mga daga, mga tao. Ito ay taliwas sa species na above ground na ''Culex pipiens'' na pwede sa malalamig na lugar, nag hihibernate sa taglamig at kumakagat lamang ng mga ibon. Kapag ang dalawang uri ay pinagtalik, ang mga itlog ay hindi makakabuo ng supling na nagmumungkahin may paghihiwalay na reproduktibo.<ref name="Times"/><ref name="Burdick"/> Ang henetikong mga datos ay nagpapakitang ang molestus na lamok na London Underground ay may isang karaniwang ninuno sa halip na ang populasyon sa bawat estasyon ay nauugnay sa pinakamalapit na populasyong above-ground population (i.e. anyong ''pipiens'' ). Ang malawakang mga magkahiwalay na populasyong ito ay natatangi ng napakaliit na mga pagkakaibang henetiko na nagmumungkahing ang anyong molestus ay nabuo: ang isang pagkakaibang [[mtDNA]] na pinagsasaluhan sa mga populasyong underground sa 10 siyudad ng Rusya<ref>{{cite journal|author=Vinogradova EB and Shaikevich EV |title=Morphometric, physiological and molecular characteristics of underground populations of the urban mosquito Culex pipiens Linnaeus f. molestus Forskål (Diptera: Culicidae) from several areas of Russia|url=http://e-m-b.org/sites/e-m-b.org/files/European_Mosquito_Bulletin_Publications811/EMB22/EMB22_04.pdf |journal=European Mosquito Bulletin|volume= 22|year=2007|pages=17–24|ref=harv}}</ref> at isang pagkakaibang [[Microsatellite (genetics)|microsatellite]] sa mga populasyon sa Europe, Japan, Australia, middle East at Atlantic islands.<ref name = "Fonseca">{{cite journal |title=Emerging vectors in the Culex pipiens complex |journal=Science |volume=303 |issue=5663 |pages=1535–8 |year=2004 |pmid=15001783 |doi=10.1126/science.1094247 |url=http://www.mosquitocatalog.org/files/pdfs/wr380.pdf |last1=Fonseca |first1=D. M. |last2=Keyghobadi |first2=N |last3=Malcolm |first3=CA |last4=Mehmet |first4=C |last5=Schaffner |first5=F |last6=Mogi |first6=M |last7=Fleischer |first7=RC |last8=Wilkerson |first8=RC |bibcode=2004Sci...303.1535F |ref=harv |access-date=2013-06-19 |archive-date=2011-07-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110723204249/http://www.mosquitocatalog.org/files/pdfs/wr380.pdf |url-status=dead }}</ref> ==== Dagang pambahay na Madeira ==== Ang mga dagang madeira ang species ng daga na nagmula sa dagang pambahay(''Mus musculus''). Ito ay sumailalim sa speciation pagkatapos ng kolonisasyon ng islang [[Madeira]] noong mga 1400. Ang mga anim na natatanging species ay umiiral na sanhi ng mga translokasyong Robertsonian na pagsasanib ng mga magkakaibang ibang bilang mga kromosoma.<ref>{{cite journal|doi=10.1038/35003116|year=2000|last1=Britton-Davidian|first1=Janice|last2=Catalan|first2=Josette|last3=Da Graça Ramalhinho|first3=Maria|last4=Ganem|first4=Guila|last5=Auffray|first5=Jean-Christophe|last6=Capela|first6=Ruben|last7=Biscoito|first7=Manuel|last8=Searle|first8=Jeremy B.|last9=Da Luz Mathias|first9=Maria|journal=Nature|volume=403|issue=6766|page=158|pmid=10646592|title=Rapid chromosomal evolution in island mice|bibcode = 2000Natur.403..158B|ref=harv }}</ref> Ang mga populasyon ng dagang Madeira ay mayroong kromosoma sa pagitan ng 22 at 30 bagaman ang kanilang ninuno na unang dumating sa isla ay may 40 kromosoma. Ang bawat pangkat ay mayroon ng sarili nitong species. Ito ay nangyari sa loob lamang ng mga 500 taon sa pagitan ng 1,500 hanggang 2,000 henerasyon. Sa karagdagan, ang malaking pagkakaiba ng mga kromosoma ay tanging nag-ebolb mula sa isolasyong heograpiko sa halip na pag-aangkop sa iba't ibang mga kapaligiran. Wala sa mga dagang ito ay mga [[hybrid]] ng anuman sa anim na pangkat ng daga.<ref>http://www.genomenewsnetwork.org/articles/04_00/island_mice.shtml</ref> ==== Mga ''Molly'' ==== Ang Shortfin Molly (''[[Poecilia|Poecilia mexicana]]'') ay isang maliit na isda na nakatira sa mga [[Lechuguilla Cave|kwebang sulfur]] ng [[Mehiko]]. Natagpuan ng maraming taon ng pag-aaral ng species na ito na ang dalawang mga natatanging populasyon ng mga molly, na may loob na madilim at maliwanag na tubig pang-ibabaw ay nagiging magkahiwalay na [[gene|henetiko]].<ref>Tobler, Micheal (2009). Does a predatory insect contribute to the divergence between cave- and surface-adapted fish populations? Biology Letters {{doi|10.1098/rsbl.2009.0272}}</ref> Ang mga populasyon ay walang hadlang sa pagitan ng dalawa ngunit natagpuan ng mga siyentipiko na ang mga molly ay hinuhuli ng isang malaking bug na pantubig na (''[[Belostomatidae|Belostoma spp]]''). Tinipon ni Tobler ang bug at parehong mga uri ng molly at inilagay ang mga ito sa malalaking mga bote at muling inilagay sa kweba. Pagkatapos ng isang araw, natagpua nna sa liwanag, ang umangkop sa kwebang isa ay dumanas ng pinakapinsala na apat kada limang mga sugat na pagtusok mula sa mga bug. Sa kadiliman, ang sitwasyon ay kabaligtaran. Ang mga pandama ng molly ay makakadetekta ng banta ng bug sa kabilang sariling habitat ngunit hindi sa iba pa. Ang paglipat mula sa isang habitat tungo sa iba pa ay malaking nagpapataas ng panganib ng kamatayan ng mga ito. Pinaplano ni Tobler ang mga karagdagang eksperimento ngunit naniniwala siyang ito ay isang magandang halimbaw ng paglitaw ng isang bagong species.<ref>{{cite web |url= http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/05/giant_insect_splits_cavefish_into_distinct_populations.php |title= Giant insect splits cavefish into distinct populations |accessdate= 2010-05-22 |publisher= Ed Yong |archive-date= 2010-02-01 |archive-url= https://web.archive.org/web/20100201061035/http://scienceblogs.com/notrocketscience/2009/05/giant_insect_splits_cavefish_into_distinct_populations.php |url-status= dead }}</ref> ==== Osong polar ==== Ang isang spesipikong halimbawa ng malakihang iskalang ebolusyon ang [[osong polar]] (''Ursus maritimus''). Ito ay nauugnay sa [[brown bear]] (''Ursus arctos''). Ang dalawang ito ay makakapagtalik at makakalikha pa rin ng supling na [[Grizzly–polar bear hybrid]].<ref>[http://www.scienceray.com/Biology/Zoology/Adaptive-Traits-of-the-Polar-Bear-Ursus-Maritimus.207777 Adaptive Traits of the Polar Bear (Ursus Maritimus)]. Scienceray.com (2008-08-13). Retrieved on 2011-12-06.</ref> Bagaman malapit na magkaugnay, ang polar bear ay nagkamit ng malalaking mga pagkakaiba mula sa brown bear. Ang mga pagkakaibang ito ay pumayag sa polar bear na makaligtas sa mga kondisyon na hindi magagawa ng mga brown bear. Kabilang dito ang kakayahang makalangoy ng 60 na milya sa mga ma-yelong katubigan, manatiling mainit sa mga kapaligirang maginaw na [[Arktiko]], mahabang leeg na gumagawang madali na panatilihin ang kanilang ulo sa ibabaw ng tubig samantalang lumalangoy, labis na malalaking mga may web na mga paa na nagsisilbing mga paddle kapag lumalanngoy, ang nag-ebolb na maliliit na papillae, ang tulad ng vauole na mga suction cup sa talampakan ng kanilang mga paa na gumagawa sa kanilang hindi madulas sa yelo, kanilang paa na natatakpan ng labis na matting upang ingatan ang mga ito sa masidhing lamig at magbigay traksiyon, ang kanilang mas maliliit na mga tenga ay nagbabawas ng pagkawala ng init, ang kanilang mga talukap ng mata na nagsisilbing mga sunglass, ang mga akomodasyon para sa kanilang diyetang karne, isang malaking tiyan upang payagan ang oportunistikong pagkain at kakayahan na [[mag-ayuno]] hanggang 9 na buwan habang nireresiklo ang kanilang urea.<ref>[http://www.polarbearsinternational.org/bear-facts/polar-bear-evolution/ Polar Bear Evolution] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110810000926/http://www.polarbearsinternational.org/polar-bears/bear-essentials-polar-style/adaptation/evolution |date=2011-08-10 }}. Polarbearsinternational.org (2011-12-01). Retrieved on 2011-12-06.</ref><ref>{{Cite web |title=Ron Rayborne Accepts Hovind's Challenge |url=http://www.kent-hovind.com/250K/ron.htm |access-date=2013-06-20 |archive-date=2011-08-20 |archive-url=https://www.webcitation.org/6158s8XO5?url=http://www.kent-hovind.com/250K/ron.htm |url-status=dead }}</ref> ==== Hibridisasyon ==== {{main|Hybrid}} Ang mga bagong species ay nalilikha sa pamamagitan ng [[domestikasyon]] ng mga hayop. Halimbawa, ang mga [[domestikasyon|domestikadong tupa]](''ovis aries'') ay nilikha sa pamamagitan ng [[hybridisasyon]] at hindi na pwede pang magkaanak sa pakikipagtalik sa isang species ng tupa na ''Ovis orientalis'' na pinagmulan nito. Ang mga [[domestikadong baka]] ay maaaring ituring na parehong espesye ng ilang mga uri wild ox, gaur, yak, etc., dahil ang mga ito ay maaaring magkaanak sa pakikipagtalik sa mga ito. Ang ''[[Raphanobrassica]]'' ay kinabibilangan ng lahat ng mga [[intergeneric hybrid]] sa pagitan ng henera na ''[[Raphanus]]'' (labanos) and ''[[Brassica]]'' (repolyo, etc.).<ref>[[Georgii Karpechenko|Karpechenko, G.D.]], Polyploid hybrids of ''Raphanus sativus'' X ''Brassica oleracea'' L., Bull. Appl. Bot. 17:305–408 (1927).</ref><ref>Terasawa, Y. Crossing between ''Brassico-raphanus'' and ''B. chinensis'' and ''Raphanus sativus''. Japanese Journal of Genetics. 8(4): 229–230 (1933).</ref> Ang ''Raphanobrassica'' ay isang [[allopolyploid]] sa pagitan ng [[labanos]] (''Raphanus sativus'') at [[repolyo]] (''Brassica oleracea''). Ang mga halaman ng angkang ito ay kilala bilang mga radiocole. Ang ibang mga anyo ng ''Raphanobrassica'' ay alam din. Ang Raparadish na isang allopolyploid hybrid sa pagitan ng ''Raphanus sativus'' at ''Brassica rapa'' ay pinapalago bilang isang pananim na fodder. Ang "Raphanofortii" ang allopolyploid hybrid sa pagitan ng ''[[Brassica tournefortii]]'' at ''[[Raphanus caudatus]]''. Ang mga [[salsify]] ay isang halimbawa ng napagmasdang [[hybrid speciation]]. Noong ika-20 siglo, ipinakilala ng mga tao ang tatlong species ng goatsbeard sa Hilagang Amerika. Ang mga species na ito na western salsify (''Tragopogon dubius''), meadow salsify (''Tragopogon pratensis''), at [[Tragopogon porrifolius|oyster plant]] (''Tragopogon porrifolius'') ay mga karaniwang weed na ngayon sa mga urban wasteland. Noong mga 1950, natagpuan ng mga botanista ang dalawang mga bagong species sa mga rehiyon ng [[Idaho]] at [[Washington (estado)|Washington]] na sabay na pinaglalaguan ng ng tatlong species. Ang isang bagong species na ''[[Tragopogon miscellus]]'' ay isang [[tetraploid]] hybrid ng ''T. dubius'' at ''T. pratensis''. Ang isa pang bagong species na ''[[Tragopogon mirus]]'' ay isa ring allopolyploid ngunit ang mga ninuno nito ang ''T. dubius'' at ''T. porrifolius''. Ang mga bagong species na ito ay karaniwang tinatawag na "mga Ownbey hybrid" na ipinangalan sa botanistang unang naglarawan nito. Ang populasyong''T. mirus'' ay pangunahing lumalago sa pamamagitan ng reproduksiyon ng sarili nitong mga kasapi ngunit ang karagdagang mga episodyo ng [[hybrid]]ization ay patuloy na nagdadagdag ng populasyong ''T. mirus''.<ref>{{cite book | title= Life, the science of biology | edition=7| author= William Kirkwood Purves, David E. Sadava, Gordon H. Orians, and H. Craig Heller| year=2006| page=487| publisher=Sinaur Associates, Inc.| isbn=0-7167-9856-5}}</ref> Ang ''T. dubius'' at ''T. pratensis'' ay nagtalik sa [[Europa]] ngunit hindi nagawang makabuo ng supling. Natagpuan ng isang pag-aaral noong Marso 2011 na nang ipakilala ang mga dalawang halamang ito sa Hilagang Amerika noong mga 1920, ang mga ito ay nagtalik at dumoble ang bilang ng mga kromosoma sa kanilang hybrid ''Tragopogon miscellus'' na pumapayag ng isang rest ng kanilang mga gene na pumayag naman sa mas malaking bariasyong henetiko. Ayon kay Propesor Doug Soltis ng [[University of Florida]], "aming nahuli ang ebolusyon sa akto...ang mga bago at iba ibang mga pattern ng ekspresyon ng gene ay pumapayag sa mga bagong species na mabilis na umangkop sa mga bagong kapaligiran".<ref>{{cite news | url=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2011-03/uof-urf031611.php| title=UF researcher: Flowering plant study 'catches evolution in the act'| author=Pam Soltis| publisher=EurekAlert, American Association for the Advancement of Science| date=2011-03-17| accessdate=2011-03-28}}</ref><ref>{{cite journal | title=Transcriptomic Shock Generates Evolutionary Novelty in a Newly Formed, Natural Allopolyploid Plant| journal=Current Biology| year=2011| volume=21| pages=551–6| doi=10.1016/j.cub.2011.02.016| pmid=21419627 | issue=7 | last1=Buggs | first1=Richard J.A. | last2=Zhang | first2=Linjing | last3=Miles | first3=Nicholas | last4=Tate | first4=Jennifer A. | last5=Gao | first5=Lu | last6=Wei | first6=Wu | last7=Schnable | first7=Patrick S. | last8=Barbazuk | first8=W. Brad | last9=Soltis | first9=Pamela S. | ref=harv}}</ref> Ang napagmasdang pangyayaring ito sa pamamagitan ng [[hybrid]]ization ay karagdagang nagpasulong ng ebidensiya ng karaniwang pinagmulan ng mga organismo. Ang mga [[hybrid]]ization na ito ay artipisyal na isinasagawa sa mga laboratoryo mula 2004 hanggang sa kasaulukuyan. == Mga maling paniniwala tungkol sa ebolusyon == * Ang ebolusyon ay hindi totoo dahil ito ay isa lamang [[teoriya]]. Sagot: Ang miskonsepsiyong ito ay nagmula sa hindi siyentipikong kahulugan ng salitang "teoriya". Para sa mga pang-araw araw na gamit ng salitang teoriya, ito ay nagpapahiwatig ng mga bagay na "walang ebidensiya". Ang isa pang nagpapakomplikado dito ang kilalang miskonsepsiyon na kung ang isang [[teoriya]] ay may sapat na ebidensiya, ito ay nagiging batas na nagpapahiwatig na ang mga teoriyang siyentipiko ay mas mababa sa mga batas siyentipiko. Dapat maunawaan na ang teoriya ay may ibang kahulugan sa agham dahil sa agham ang mga teoriya ang pinakamahalagang lebel ng pang-unawa at hindi lamang mga "paghula"(guess). Sa wastong paglalarawan, ang teoriyang siyentipiko ay tumutukoy sa mga paliwanag ng mga penomena na mahigpit na nasubok samantalang ang mga batas ay paglalarawang pangkalahatan ng mga penonomena. Kabilang sa mga siyentipikong teoriya na may matibay na mga ebidensiya at nakapasa sa mga eksperimentong siyentipiko ang [[Pangkalahatang relatibidad|Teoriyang Pangkalatang Relatibidad]] ni [[Einstein]] at [[Mekaniks na Kwantum|Teoriyang Mekaniks na Kwantum]] na dalawang pundamental na saligan ng [[pisika]]. * Ang mga tao ay hindi nag-ebolb mula sa mga [[unggoy]] dahil ang mga unggoy ay umiiral pa rin. Sagot: Isang maling paniniwala na ang tao ay nag-ebolb mula sa mga kasalukuyang nabubuhay na [[unggoy]]. Inaangkin ng mga ''hindi naniniwala'' sa ebolusyon na kung ang tao ay nag-ebolb mula sa mga unggoy, dapat ang lahat ng unggoy ay naging tao na. Ang ebolusyon ay isang proseso ng pagsasanga kung saan ang isang species ay maaaring magpalitaw sa dalawa o higit pang mga species.<ref name=abc>http://www.abc.net.au/science/articles/2011/10/04/3331957.htm</ref> Ang tao ay nagmula sa isang karaniwang ninuno na ninuno rin ng ibang mga ''[[dakilang bakulaw]]''<ref>http://www.livescience.com/7929-human-evolution-closest-living-relatives-chimps.html</ref> at ang pinakamalapit na nabubuhay na kamag-anak ng mga tao ang ''[[dakilang bakulaw]]'' na [[chimpanzee]] na nagsasalo ng ''karaniwang ninuno'' sa tao na nabuhay noong mga 5-8 milyong taong nakakaraan.<ref>http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/faq/cat02.html</ref> Ang mga organismong ''[[primado]]'' ay nag-ebolb mula sa mga ''[[mamalya]]'' noong mga 65 milyong taong nakakaraan. Ang mga sinaunang primado ay nag-ebolb at naghiwalay tungo sa mga pangkat na [[Haplorhini]] at [[Strepsirrhini]] noong mga 63 milyong taong nakakaraan. Noong mga 58 milyong taong nakakaraan, ang mga tarsier ay humiwalay mula sa mga ibang [[Haplorhini]]. Ang natitirang Haplorhini na [[Simian]] ay naghiwalay sa mga pangkat na [[Catarrhini]] at [[Platyrrhini]]. Ang linyang Platyrrihni([[Bagong Daigdig na unggoy]]) ay humiwalay mula sa linyang [[Catarrhini]]([[bakulaw]] at mga [[Lumang Daigdig na unggoy]]) noong mga 40 milyong taong nakakaraan. Pagkatapos nito, ang Catarrhini ay naghiwalay sa mga pangkat na [[bakulaw]] at [[Lumang Daigdig na unggoy]] noong mga 25-30 milyong taong nakakaraan batay sa mga [[orasang molekular]].<ref>http://www.nature.com/news/fossils-indicate-common-ancestor-for-two-primate-groups-1.12997</ref> Ang linyang [[bakulaw]] ay naghiwalay sa [[gibbon]] at [[dakilang bakulaw]] noong mga 15-20 milyong taong nakakaraan. Ang Ponginae(mga orangutan) ay humiwalay mula sa [[dakilang bakulaw]] noong mga 12 milyong taong nakakaraan. Ang mga gorilya ay humiwalay mula sa mga [[dakilang bakulaw]] na linyang tumutungo sa [[Pan (hayop)|Pan]](chimpanzee at bonobo) at tao noong mga 10 milyong taong nakakaraan. Ang tao at chimpanzee ay naghiwalay noong 5-8 milyong taong nakakaraan. Ang linyang [[Pan (hayop)|Pan]] ay naghiwalay sa [[chimpanzee]] at [[bonobo]] noong 1 milyong taong nakakaraan. Ang linyang tumutungo sa tao ay nagpalitaw sa genus na [[australopithecus]] noong mga 4 milyong taong nakakaraan na kalaunan namang nagebolb sa genus na [[Homo]] noong 2 milyong nakakaraan na kalaunan namang nag-ebolb sa species na [[homo sapiens]] o tao noong mga 200,000 taong nakakaraan. Ang pinakamatandang natuklasang mga fossil ng mga ''[[homo sapiens]]'' ang mga [[labing Omo]] na may edad na 195,000 (±5,000) taong gulang.<ref>{{cite journal|date=17 Pebrero 2005|title=Fossil Reanalysis Pushes Back Origin of Homo sapiens|journal=[[Scientific American]]|url=http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=fossil-reanalysis-pushes}}</ref><ref>{{cite journal|last=McDougall|first=Ian|author2=Brown, Francis H.; Fleagle, John G.|title=Stratigraphic placement and age of modern humans from Kibish, Ethiopia|journal=Nature|date=17 Pebrero 2005|volume=433|issue=7027|pages=733–736|doi=10.1038/nature03258|pmid=15716951}}</ref> * Ang natural na seleksiyon ay kinasasangkutan ng mga organismong nagtatangka o nagsisikap na makaangkop sa kanilang kapaligiran. Sagot: Ang [[natural na seleksiyon]] ay humahantong sa pag-aangkop ng species sa paglipas ng panahon ngunit hindi kinasasangkutan ng pagtatangka, pagsisikap o pagnanais ng organismo. Ang natural na seleksiyon ay nagreresulta mula sa bariasyon o pagkakaiba-ibang henetiko sa isang populasyon. Ang bariasyong ito ay nalilika ng random na [[mutasyon]] na isang prosesong hindi naaapektuhan sa pagsisikap ng isang oragnismo. Ang isang indibidwal ay maaaring may [[gene]] para sa katangiang sapat na mabuti upang makapagpatuloy at makapagparami o wala nito. Halimbawa, ang bakterya ay hindi nagebolb ng resistansiya o hindi pagtalab ng antibiyotiko dahil tinangka nila. Sa halip, ang resistansiya ay nag-ebolb dahil sa random na mutasyon na gumawa sa ilang mga indibidwal na bakterya na hindi talaban ng antibiyotiko at makapagparami at sa gayon makapag-iwan ng mga supling na hindi rin tinatalaban ng antibiyotiko.<ref>http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/misconceptions_faq.php#a2</ref> * Ang ebolusyon ay palaging nagsasanhi sa mga organismo na maging mas mabuti. Sagot: Ang natural na seleksiyon ay nagreresulta sa bumuting mga kakayahan ng organismo na makaangkop at makapagparami. Gayunpaman, hindi ito nangangahulugang pagsulong. Ang natural na seleksiyon ay hindi lumilikha ng mga organismo na perpektong umangkop sa kanilang kapaligiran. Ito ay kadalasang pumapayag sa pagpapatuloy ng mga indibidwal na may isang saklaw ng mga katangian na sapat na mabuti upang makapagpatuloy. Sa isang hindi nagbabagong kapaligiran, ang natural na seleksiyon ay nagpapanatili sa isang organismo na hindi nagbabago. May iba ring mga mekanismo ng ebolusyon na hindi nagsasanhi ng pagbabagong pag-aangkop ng organismo. Ang mutasyon, migrasyon, at genetic drift ay maaaring magsanhi sa mga populasyon na mag-ebolb sa mga paraang mapanganib o mas hindi angkop sa kapaligiran. Halimbawa, ang populasyong [[Afrikaner]] ay may hindi karaniwang mataas na prekwensiya ng [[gene]] na responsable sa [[sakit ni Huntington]] dahil ang bersiyon ng gene ay lumipat sa mataas na prekwensiya habang ang populasyon ay lumalago mula sa isang simulang maliit na populasyon.<ref>http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/misconceptions_faq.php#a3</ref> * Ang ebolusyon ay lumalabag sa ikalawang batas ng termodinamika. Sagot:Ang pag-aangkin na ang ebolusyon ay lumalabag sa batas ng [[termodinamika]] ay batay sa maling pagkaunawa ng [[ikalawang batas ng termodinamika]] na nagsasaad na ang anumang hiwalay na sistema ay magpapataas ng kabuuang entropiya nito sa paglipas na panahon. Ang isang hiwalay na sistema ay inilalarawan na sistemang walang anumang input ng labas na enerhiya. Ang batas na ito ay lumalapat sa [[uniberso]] dahil isa itong hiwalay na sistema. Gayunpaman, dahil sa ang daigdig ay hindi isang hiwalay na sistema, ang kaayusan sa daigdig ay maaaring mangyari at magpalitaw ng mga komplikadong organismo hangga't may input ng enerhiya gaya ng liwanag ng araw. Ang proseso ng natural na seleksiyon na responsable sa gayong lokal na pagtaas ng kaayusan ay maaaring mahango ng matematikal mula sa ekspresyon ng ekwasyon ng ikalawang batas para sa magkaugnay na hindi-ekwilibrium na mga bukas na sistema.<ref>{{Cite journal|doi=10.1098/rspa.2008.0178 |title=Natural selection for least action |author=Kaila, V. R. and Annila, A.|journal=Proceedings of the Royal Society A |date=8 Nobyembre 2008 |volume=464 |issue=2099 |pages=3055–3070|bibcode = 2008RSPSA.464.3055K }}</ref> * Ang mga komplikadong anyo ng buhay ay biglaang lumitaw sa pagsabog na Cambrian. Sagot: Ang tinatawag na pagsabog na Cambrian ang tila biglaang paglitaw ng mga maraming mga phyla ng hayop noong mga 543 milyong taon ang nakakalipas. Ang kasalukuyang ebidensiya ay nagpapakitang ang "pagsabog" ay nangyari sa loob ng mga 20 milyong taon hanggang 40 milyong taon. Ayon sa mga siyentipiko, ang pagsabog na Cambrian ay hindi pinagmulan ng komplikadong buhay sa mundo. Ang ebidensiya ng buhay [[multiselular]] ay lumitaw sa pagkakabuong Doushantuo sa Tsina noong bago ang Cambrian noong mga 590 hanggang 560 milyong taong nakakalipas. Ang mga iba ibang mga fossil ay lumitaw bago ang 555 milyong taong nakakalipas.<ref>http://talkorigins.org/indexcc/CC/CC300.html</ref> Ayon sa mga kritiko, mali na angkining ang lahat ng mga phyla ng mga hayop ay lumitaw sa Cambrian. Ang molekular na ebidensiya ay nagpapakitang ang hindi bababa sa mga anim na phyla ng hayop ay lumitaw bago ang panahong Cambrian. Ang mga plano ng katawan ng hayop na lumitaw sa Cambrian ay hindi rin kinabibilangan ng mga modernong pangkat ng mga hayop gaya ng mga [[starfish]], mga talangka, mga insekto, mga isda, mga butiki at mga [[mammal]] na kalaunang lumitaw sa fossil record. Ang mga anyo ng hayop na lumitaw sa "pagsabog na Cambrian" ay mas primitibo kesa sa mga kalaunang lumitaw na hayop na ito at ang karamihan sa mga hayop sa Cambrian ay may malalambot na katawan. Ang mga hayop na lumitaw sa Cambrian ay kinabilangan rin ng mga ilang transisyonal na fossil kabilang ang Hallucigenia at Anomalocaris. * Ang Piltdown Man at Nebraska Man ay mga pandaraya ng ebolusyon. Sagot: Noong 1912, itinanghal nina [[Charles Dawson]] at [[Arthur Smith Woodward]] ang buto ng panga at isang bungo na kanilang inangking 500,000 taong gulang. Gayunpaman, hindi lahat ng mga siyentipiko ay tumanggap sa pagiging tunay ng mga butong ito. Pagkatapos ng 40 taon, ito ay napatunayang pineke. Bagaman ang [[Nebraska man]] ay hindi isang sinadyang pandaraya, ang orihinal na pag-uuri ay napatunayang mali. Inaangkin ng mga anti-ebolusyonista na ang pagiging pandaraya ng [[Piltdown man]] ay nagpapamali sa kabuuan ng ebolusyon. Gayunpaman, ang Piltdown man ay hindi kailanmang ginamit na ebidensiya para sa ebolusyon at ang isang pandaraya ay hindi rin nagpapataob sa mga aktuwal na ebidensiya na umiiral at hindi pandaraya. Ang Piltdown man ay nagsisilbi ngayong isang mahusay na halimbawa ng mga katangiang pagtutuwid sa sarili ng agham. == Mga pananaw panrelihiyon == === Pagtanggap sa ebolusyon === {{bar box |title=Mga pagkakaiba sa mga relihiyon tungkol sa tanong ng Ebolusyon sa Estados Unidos<br />Ang persentahe ng mga relihiyoso na umaayon na ang ebolusyon ang pinakamahusay na paliwanag ng pinagmulan ng tao sa mundo |caption=Kabuuang persentahe ng populasyon ng Estados Unidos:48%<br />Sanggunian: [[Pew Forum]]<ref>[http://pewforum.org/Science-and-Bioethics/Religious-Differences-on-the-Question-of-Evolution.aspx Religious Groups: Opinions of Evolution], [[Pew Forum]] (Isinagawa noong 2007, inilabas noong 2008)</ref> |float=center |bars= {{bar pixel|[[Budismo|Budista]]|silver|405||81%}} {{bar pixel|[[Hindu]]|black|400||80%}} {{bar pixel|[[Hudaismo|Hudyo]]|silver|385||77%}} {{bar pixel|Walang kinabibilangang denominasyon|black|360||72%}} {{bar pixel|[[Simbahang Katoliko Romano|Romano Katoliko]]|silver|290||58%}} {{bar pixel|[[Silangang Ortodokso|Ortodokso]]|black|270||54%}} {{bar pixel|Nananaig na Protestantismo|silver|255||51%}} {{bar pixel|[[Islam|Muslim]]|black|225||45%}} {{bar pixel|Hist. na Itim na Protestante|silver|190||38%}} {{bar pixel|Ebanghelikal na Protestante|black|120||24%}} {{bar pixel|[[Mormon]]|silver|110||22%}} {{bar pixel|[[Mga Saksi ni Jehova]]|black|40||8%}} }} May mga [[relihiyon]] na naniniwalang ang ebolusyon ay ''hindi'' sumasalungat sa kanilang pananampalataya. Ang pananaw na ito ay karaniwang tinatawag na mga [[theistic evolution]]. Halimbawa, ang mga 12 na nagsakdal laban sa pagtuturo ng [[kreasyonismo]] sa Estados Unidos sa kaso ng korte na ''[[McLean v. Arkansas]]'' ay binubuo ng mga klero at [[mangangaral]] na kumakatawan sa mga pangkat na Methodist, Episcopal, African Methodist Episcopal, Katoliko, Southern Baptist, Reform Jewish, at Presbyterian.<ref>[http://www.encyclopediaofarkansas.net/encyclopedia/entry-detail.aspx?entryID=2243 McLean v Arkansas, Encyclopedia of Arkansas]</ref><ref>[http://ncse.com/media/voices/religion ''Defending the teaching of evolution in public education, Statements from Religious Organizations'']</ref> Ang [[Arsobispo ng Canterbury]], Dr. [[Rowan Williams]], ay naglabas ng mga pahayag na sumusuporta sa ebolusyon noong 2006.<ref>[http://www.theregister.co.uk/2006/03/21/archbishop_backs_evolution/ ''Archbishop of Canterbury backs evolution: Well, he is a Primate,'' Chris Williams, The Register, Tuesday 21 Marso 2006]</ref> Natagpuan ni Molleen Matsumura ng [[National Center for Science Education]] na sa mga Amerikano sa 12 pinakamalalaking mga denominasyong Kristiayno, ang hindi bababa sa 77% ay kabilang sa mga denominasyong sumusuporta sa pagtuturo ng ebolusyon.<ref>{{harvnb|Matsumura|1998|p=9}} notes that, "''Table 1 demonstrates that Americans in the 12 largest Christian denominations, 89.6% belong to churches that support evolution education! Indeed, many of the statements in ''Voices'' insist quite strongly that evolution must be included in science education and "creation science" must be excluded. Even if we subtract the [[Southern Baptist Convention]], which has changed its view of evolution since [[McLean v Arkansas]] and might take a different position now, the percentage those in denominations supporting evolution is still a substantial 77%. Furthermore, many other Christian and non-Christian denominations, including the [[United Church of Christ]] and the National Sikh Center, have shown some degree of support for evolution education (as defined by inclusion in 'Voices' or the "Joint Statement").''" Matsumura produced her table from a June, 1998 article titled ''Believers: Dynamic Dozen'' put out by Religion News Services which in turn cites the ''1998 Yearbook of American and Canadian Churches''. Matsurmura's calculations include the [[Southern Baptist Convention|SBC]] based on a brief they filed in [[McLean v. Arkansas]], where the SBC took a position it has since changed, according to Matsurmura. See also {{harvnb|NCSE|2002}}.</ref> Ang mga pangkat na ito ay kinabibilangan ng [[Simbahang Katoliko Romano]], Protestantism, kabilang [[United Methodist Church]], [[National Baptist Convention, USA, Inc.|National Baptist Convention, USA]], [[Evangelical Lutheran Church in America]], [[Presbyterian Church (USA)]], [[National Baptist Convention of America]], [[African Methodist Episcopal Church]], the [[Episcopal Church in the United States of America|Episcopal Church]], at iba pa.<ref>[http://www.emporia.edu/biosci/schrock/docs/Eagle-25.pdf ''Christianity, Evolution Not in Conflict'', John Richard Schrock, Wichita Eagle 17 Mayo 2005 page 17A] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110927061932/http://www.emporia.edu/biosci/schrock/docs/Eagle-25.pdf |date=2011-09-27 }}<!-- This editorial mischaracterizes the Matsurmura|1998 article--></ref><ref>{{harvnb|Matsumura|1998|p=9}}</ref> Ang isang bilang na mas malapit sa mga 71% ay itinanghal ng pagsisiyasat nina Walter B. Murfin at David F. Beck.<ref>[http://www.cesame-nm.org/index.php?name=Sections&req=viewarticle&artid=43&page=4 ''The Bible: Is it a True and Accurate Account of Creation? (Part 2): The Position of Major Christian Denominations on Creation and Inerrancy''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071015234023/http://www.cesame-nm.org/index.php?name=Sections&req=viewarticle&artid=43&page=4 |date=2007-10-15 }}, Walter B. Murfin, David F. Beck, 13 Abril 1998, hosted on [http://www.cesame-nm.org/index.php Coalition for Excellence in Science and Math Education] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071015233002/http://www.cesame-nm.org/index.php |date=2007-10-15 }} website</ref> Ang [[Simbahang Katoliko Romano]] ay tumatanggap rin sa ebolusyon.<ref name="Alberta">{{cite web|url = http://www.lastseminary.com/genesis-modern-science/Evolutionary%20Creation.pdf|title =Evolutionary Creation|quote=Evolutionary creation best describes the official position of the Roman Catholic Church, though it is often referred to in this tradition as 'theistic evolution.'|publisher = [[University of Alberta]]|accessdate = 2007-10-18}}</ref><ref> {{quote|[Theistic evolutionism] is the official position of the Catholic church. In 1996, Pope John Paul VI reiterated the Catholic TE position, according to which God created, evolution occurred, human beings may indeed have been descended from more primitive forms, and the Hand of God was required for the production of the human soul", |[[Eugenie Scott]], Director of the US [[National Center for Science Education]]}}</ref> Ang Kilusang [[Ahmadiyya]] ay tumatanggap sa ebolusyon at aktibo itong itinataguyod. Isinaad ni [[Mirza Tahir Ahmad]], ang ikaapat na [[Khalifatul Masih|kalipa]] ng kilusang [[Ahmadiyya]] na ang ebolusyon ay nangyari ngunit sa pamamagitan lamang ng diyos na nagpangyari nito. Hindi sila naniniwala na si [[Adan at Eba|Adan]] ang unang tao sa mundo ngunit isa lamang propeta na tumanggap ng pahayag ng diyos sa mundo. Ang pundamental na bahagi ng mga katuruan ni [[`Abdul-Bahá]] tungkol sa ebolusyon ang paniniwal ana ang lahat ng mga buhay ay nagmula sa parehong pinagmulan.<ref>{{harvnb|Effendi|1912|p=350}}</ref><ref>{{harvnb|`Abdu'l-Bahá|1912|pp= 51–52}}</ref> Ang mga [[Hindu]] ay naniniwala sa konsepto ng ebolusyon ng buhay sa mundo.<ref>[http://www.msu.edu/~hernan94] Dave Hernandez - Michigan State University</ref> Ang mga konsepto ng [[Dashavatara]] na mga iba ibang [[inkarnasyon]] ng diyos mula sa mga simpleng organismo at patuloy na nagiging mas komplikado gayundin ang araw at gabi ni [[Braham]] ay pangkalahatang nakikita bilang mga instansiya ng pagtanggap ng Hinduismo sa ebolusyon. Kabilang din sa mga siyentipikong relihiyoso na naniniwala sa ebolusyon si [[Francis Collins]] na dating direktor ng [[Human Genome Project]].<ref>http://discovermagazine.com/2007/feb/interview-francis-collins</ref> === Pagtutol sa ebolusyon === {{main|Kreasyonismo|Argumento mula sa palpak na disenyo|Intelihenteng disenyo|Mito ng paglikha|Unang tao}} Ayon sa ilang mga [[teista]] partikular ang mga pundamentalista o literal na naniniwala sa [[Bibliya]], ang tao ay hindi nag-ebolb dahil ayon sa kanilang interpretasyon ng [[Bibliya]], ang unang taong si [[Adan at Eba|Adan]] ay literal na nilikha ng [[diyos]] mula sa alikabok ng lupa. Para sa mga pundamentalista, ang pananaw ng agham na ang modernong tao ay nagebolb mula sa sinaunang ninuno(common ancestor) na ninuno rin ng mga [[ape]] gaya ng [[chimpanzee]], [[gorilla]] at iba pa ay pagsasalungat o pagmamali sa kanilang interpretasyon na ang tao ay espesyal na nilikha ng diyos. Ayon sa mga siyentipiko, ang paniniwalang ang tao ay nagmula sa [[unang tao|isang babae at lalake]] na tinawag na [[Adan at Eba]] ay sinasalungat ng mga ebidensiyang [[henetiko]]. Imposibleng ang tao ay nagmula sa dalawang tao lamang dahil ayon sa ebidensiyang henetiko, ang mga modernong tao ay nagmula sa isang pangkat ng hindi bababa sa 10,000 mga ninuno o indibidwal.<ref name=npr/> Imposibleng ang mga tao sa kasalukuyan ay magmula lamang sa dalawa lamang tao dahil ito ay mangangailangan ng imposibleng sobrang taas na rate ng [[mutasyon]] upang mangyari ang mga bariasyon sa mga kasalukuyang tao.<ref name="npr">{{cite news |title=Evangelicals Question The Existence Of Adam And Eve |author=Barbara Bradley Hagerty |newspaper=[[All Things Considered]] |date=9 Agosto 2011 |url=http://www.npr.org/2011/08/09/138957812/evangelicals-question-the-existence-of-adam-and-eve}} [http://www.npr.org/2011/08/09/138957812/evangelicals-question-the-existence-of-adam-and-eve Transcript]</ref> == Mga sanggunian == {{reflist|2}} == Mga kawing na panlabas == * [http://evolution.berkeley.edu/ Understanding Evolution] * [http://www.talkorigins.org/ Talk Origins] {{Biology nav}} [[Kategorya:Mga teoriyang pambiyolohiya]] [[Kategorya:Biyolohiyang ebolutiba]] f2wrf1sa0k4rbsquiecko6rg8vhfaub 0 20884 1961706 1942631 2022-08-09T10:27:23Z Túrelio 6462 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:Duplicate|Duplicate]]: [[File:Monti Trebulani.jpg]] → [[File:Monti Trebulani 2007.jpg]] Exact or scaled-down duplicate: [[c::File:Monti Trebulani 2007.jpg]] wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement|name=Lalawigan ng Caserta|population_density_km2=auto|leader_party=|leader_title=Presidente|leader_name=Giorgio Magliocca|unit_pref=Metric<!-- or US or UK -->|area_footnotes=|area_total_km2=2651.35|elevation_footnotes=|elevation_m=|population_footnotes=<ref>Population data from [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]]</ref>|population_total=924414|population_as_of=1 Enero 2016|timezone1=[[Central European Time|CET]]|p1=104|utc_offset1=+1|timezone1_DST=[[Central European Summer Time|CEST]]|utc_offset1_DST=+2|postal_code_type=Postal code|postal_code=81100 Caserta, 81010-81059 other communes|area_code_type=Telephone prefix|area_code=081, 0823|iso_code=|registration_plate=[[Italian car number plates|CE]]|blank_name_sec1=[[Istituto Nazionale di Statistica|ISTAT]]|blank_info_sec1=061|website=<!-- {{URL|example.com}} -->|government_footnotes=|parts_style=para|native_name=|map_caption=Mapang nagpapakita ng kinaroroonan ng Lalawigan ng Caserta sa Italya|native_name_lang=it<!-- ISO 639-2 code e.g. "it" for Italian -->|settlement_type=[[Provinces of Italy|Lalawigan]]|image_skyline=Monti Trebulani 2007.jpg|image_alt=|image_caption=Monti Trebulani|image_flag=|flag_alt=|image_shield=|shield_alt=|image_map=Caserta in Italy.svg|map_alt=|image_map1=Caserta_map.png|parts_type=[[Comune|Komuna]]|map_alt1=|map_caption1=Mapa ng Lalawigan ng Caserta|coordinates=|coordinates_footnotes=|subdivision_type=Country|subdivision_name={{flag|Italy}}|subdivision_type1=Region|subdivision_name1=[[Campania]]|established_title=|established_date=|seat_type=Kabesera|seat=[[Caserta]]|footnotes=}} Ang '''Lalawigan ng Caserta''' ({{Lang-it|Provincia di Caserta}}) ay isang [[Mga lalawigan ng Italya|lalawigan]] sa rehiyon ng [[Campania]] sa [[Italya|katimugang Italya]]. Ang kabesera nito ay ang lungsod ng [[Caserta]], na matatagpuan mga {{Convert|36|km}} pamamagitan ng kalsada sa hilaga ng [[Napoles]].<ref>{{Google maps|url=https://www.google.com/maps/dir/Naples,+Italy/Caserta+CE,+Italy/@40.9643442,14.1671668,11z/data=!3m1!4b1!4m19!4m18!1m10!1m1!1s0x133b0866db7afaeb:0xd23a43cc658cb87e!2m2!1d14.2681244!2d40.8517746!3m4!1m2!1d14.3263068!2d41.0658861!3s0x133a55aeae62c825:0x8d56e6a99d78467!1m5!1m1!1s0x133a5449f6ea3eeb:0xc5e4ce46383bee6d!2m2!1d14.3311337!2d41.0723484!3e0?hl=en|access-date=18 September 2014}}</ref> Ang lalawigan ay may lawak na {{Convert|2651.35|km2|mi2}}, at kabuuang populasyon na 924,414 noong 2016. Matatagpuan ang [[Maharlikang Palasyo ng Caserta|Palasyo ng Caserta]] malapit sa lungsod, isang dating maharlikang tirahan na itinayo para sa mga [[Kaharian ng Napoles|haring]] Borbon ng Napoles. Ito ang pinakamalaking [[palasyo]] at isa sa pinakamalaking gusali na itinayo sa Europa noong ika-18 siglo. Noong 1997, ang palasyo ay itinalagang [[Pandaigdigang Pamanang Pook]] ng UNESCO.<ref name="MichelinLifestyle20122">{{cite book|title=Italy Green Guide Michelin 2012-2013|url=https://books.google.com/books?id=O2JwNqNAVNcC&pg=PT264|date=1 March 2012|publisher=Michelin Travel Publications|isbn=978-2-06-718235-6|page=264}}</ref> == Heograpiya == === Mga komuna === {{Main|Talaan ng mga munisipalidad sa Lalawigan ng Caserta}}Mayroong 104 na [[komuna]] (Italyano: ''[[Komuna|comune]]'') sa lalawigan:<ref>{{cite web|url=http://www.upinet.it/indicatore.asp?id_statistiche=6|title=Comunes|publisher=Upinet.it|access-date=18 September 2014|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070807094512/http://www.upinet.it/indicatore.asp?id_statistiche=6|archive-date=7 August 2007}}</ref> {{div col|colwidth=22em}} * [[Ailano]] * [[Alife, Campania|Alife]] * [[Alvignano]] * [[Arienzo]] * [[Aversa]] * [[Baia e Latina]] * [[Bellona, Campania|Bellona]] * [[Caianello]] * [[Caiazzo]] * [[Calvi Risorta]] * [[Camigliano]] * [[Cancello e Arnone]] * [[Capodrise]] * [[Capriati a Volturno]] * [[Capua]] * [[Carinaro]] * [[Carinola]] * [[Casagiove]] * [[Casal di Principe]] * [[Casaluce]] * [[Casapesenna]] * [[Casapulla]] * [[Caserta]] * [[Castel Campagnano]] * [[Castel Morrone]] * [[Castel Volturno]] * [[Castel di Sasso]] * [[Castello del Matese]] * [[Cellole]] * [[Cervino, Campania|Cervino]] * [[Cesa]] * [[Ciorlano]] * [[Conca della Campania]] * [[Curti, Campania|Curti]] * [[Dragoni]] * [[Falciano del Massico]] * [[Fontegreca]] * [[Formicola]] * [[Francolise]] * [[Frignano]] * [[Gallo Matese]] * [[Galluccio]] * [[Giano Vetusto]] * [[Gioia Sannitica]] * [[Grazzanise]] * [[Gricignano di Aversa]] * [[Letino]] * [[Liberi]] * [[Lusciano]] * [[Macerata Campania]] * [[Maddaloni]] * [[Marcianise]] * [[Marzano Appio]] * [[Mignano Monte Lungo]] * [[Mondragone]] * [[Orta di Atella]] * [[Parete]] * [[Pastorano]] * [[Piana di Monte Verna]] * [[Piedimonte Matese]] * [[Pietramelara]] * [[Pietravairano]] * [[Pignataro Maggiore]] * [[Pontelatone]] * [[Portico di Caserta]] * [[Prata Sannita]] * [[Pratella]] * [[Presenzano]] * [[Raviscanina]] * [[Recale]] * [[Riardo]] * [[Rocca d'Evandro]] * [[Roccamonfina]] * [[Roccaromana]] * [[Rocchetta e Croce]] * [[Ruviano]] * [[San Cipriano d'Aversa]] * [[San Felice a Cancello]] * [[San Gregorio Matese]] * [[San Marcellino]] * [[San Marco Evangelista]] * [[San Nicola la Strada]] * [[San Pietro Infine]] * [[San Potito Sannitico]] * [[San Prisco]] * [[San Tammaro]] * [[Sant'Angelo d'Alife]] * [[Sant'Arpino]] * [[Santa Maria Capua Vetere]] * [[Santa Maria a Vico]] * [[Santa Maria la Fossa]] * [[Sessa Aurunca]] * [[Sparanise]] * [[Succivo]] * [[Teano]] * [[Teverola]] * [[Tora e Piccilli]] * [[Trentola-Ducenta]] * [[Vairano Patenora]] * [[Valle Agricola]] * [[Valle di Maddaloni]] * [[Villa Literno]] * [[Villa di Briano]] * [[Vitulazio]] {{div col end}} == Mga sanggunian == &nbsp;{{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.provincia.caserta.it Opisyal na website] {{In lang|it}} {{Lalawigan ng Caserta}} [[Kategorya:Pages using infobox settlement with no coordinates]] [[Kategorya:Mga lalawigan ng Italya]] [[en:Province of Caserta]] jrvis6fdgkgxzcr3jysunmgvvbqj30d 0 22503 1961569 1921835 2022-08-08T19:05:44Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox |name =Ibon |fossil_range = <br />[[Jurassic|Late Jurassic]]–'''Holocene''' {{Fossil range|160|0}} |image = Bird Diversity 2013.png |image_caption = Isang larawan na nagpapakita ng iba't-ibang mga uri ng ibon; sa larawang ito, ipinapakita ang 18 na [[Orden (biyolohiya)|orden]] (mula sa itaas, pakanan): '''Cuculiformes''', [[Ciconiiformes]], '''Phaethontiformes''', '''Accipitriformes''', [[Gruiformes]], [[Galliformes]], [[Anseriformes]], '''Trochiliformes''', '''Charadriiformes''', '''Casuariiformes''', [[Psittaciformes]], [[Phoenicopteriformes]], [[Sphenisciformes]], [[Pelecaniformes]], '''Suliformes''', '''Coraciiformes''', [[Strigiformes]], [[Piciformes]]. |taxon = Aves | parent_authority = [[Jacques Gauthier|Gauthier]], 1986 |display_parents = 3 |authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758<ref>{{Cite web| url= http://taxonomicon.taxonomy.nl/TaxonTree.aspx?id=80129&tree=0.1| title=Systema Naturae 2000 / Classification, Class Aves | accessdate=11 June 2012 | last=Brands | first=Sheila | date=14 August 2008 | work=Project: The Taxonomicon }}</ref> |subdivision_ranks = [[Class (biology)|Subclasses]] |subdivision = *'''Archaeornithes''' [[Paraphyly|*]] *'''Enantiornithes''' *'''Hesperornithes''' *'''Ichthyornithes''' *'''Neornithes''' At tignan ang teksto }} Ang mga '''ibon'''<ref name="TE">[[Leo James English|English, Leon J. James]], ''Diksyunaryong Tagalog-Ingles'', Kongregasyon ng Kabanalbanalang Tagapag-ligtas, Maynila, ipinamamahagi ng ''National Book Store'', may 1583 na mga dahon, ISBN 971-91055-0-X</ref> ay grupo ng mga hayop na tinatawag na ''vertebrates'' o mga hayop na mayroong [[buto]] sa [[likod]]. Nabibilang sila sa '''klase''' na kung tawagin ay '''''Aves''''' at karamihan sa kanila ay nakalilipad. Ang mga ibon ay mga ''warm-blooded'' o may mainit na dugo, at sila ay nanging [[itlog]]. Sila ay binabalutan ng [[balahibo]] at mayroon silang [[pakpak]]. Ang mga ibon ay may dalawang [[paa]] na pangkaraniwang bina[[balot|balutan]] ng '''kaliskis'''. Mayrooon silang matigas na '''tuka''' at wala silang mga ipin. At dahil ang mga ibon ay may mataas na [[temperatura]] at kumukunsumo ng napakaraming [[enerhiya]], sila ay nangangailangang kumain ng maraming [[pagkain]] kumpara sa kanilang [[timbang]]. Mayroong mahigit sa 9,000 ibat-ibang uri ng ibon na kilala na. Ang mga ibon ay matatagpuan sa bawat [[kontinente]] ng [[mundo]]. Ang ibat-ibang klase ng ibon ay nasanay na sa kanilang tinitirahang '''lugar''' kung kaya't may mga ibong nakatira sa malalamig na lugar o lugar na puro [[yelo]] at ang iba naman ay nakatira sa [[disyerto]]. Ang mga ibon ay maaaring nakatira sa [[gubat]], sa mga [[damo|damuhan]], sa mga ma[[bato]]-batuhing [[bangin]], sa tabing-[[ilog]], sa mga mabatong [[baybayin]] at sa mga [[bubungan]] ng mga [[bahay]]. Ang mga ibon ay nasanay na ring kumain ng ibat-ibang uri ng pagkaing depende sa kanilang [[paligid|kapaligiran]]. Karamihan sa mga ibon ay nabubuhay sa pamamagitan ng pagkain ng mga butong-[[kahoy]] at [[prutas]]. Ang iba naman ay kumakain ng mga [[luntian]]g [[halaman]] at [[dahon]]. Ang iba naman ay nabubuhay sa pagkain ng [[nektar]] o [[pulot-pukyutan]] mula sa mga [[bulaklak]]. Ang iba ay kumakain ng mga [[insekto]]. Ang iba naman ay kumakain ng [[isda]] ng mga [[patay]] na hayop. == Kaugnayan sa mga dinosaur == Batay sa mga ebidensiyang fossil at biyolohikal, ang mga ibon ay isang espesyalisadong subgrupo ng mga [[theropod]] [[dinosaurs]]. Sa mas spesipiko, sila ay mga kasapi ng '''Maniraptora''' na isang pangkat ng mga theropod na kinabibilangan ng mga '''dromaeosaur''' at mga '''oviraptorid'''. Ang kasunduan sa kontemporaryong paleontolohiya ay ang mga ibon o mga avialan ang mga pinakamalapit na kamag-anak ng mga deinonychosaur na kinabibilangan ng mga dromaeosaurid at mga troodontid. Ang mga ito ay bumubuo ng isang pangkat na tinatawag na mga Parave. Ang ilang mga pangkat basal ng pangkat na ito gaya ng Microraptor ay may mga katangiang nagbibigay sa kanila ng kakayahang dumausdos o lumipad. Ang pinakabasal na mga deinonychosaur ay napakaliit. Ang ebidensiyang ito ay nagtataas ng posibilidad na ang ninuno ng lahat ng mga paravian ay maaaring nakatira sa mga puno. Hindi tulad ng [[Archaeopteryx]] at mga may plumaheng dinosaur na pangunahing kumakain ng karne, ang mga pag-aaral ay nagmumungkahing ang mga unang ibon ay mga herbibora. Ang [[Archaeopteryx]] ang isa sa mga unang [[fossil na transisyonal]] na natagpuan at nagbigay suporta sa teoriya ng [[ebolusyon]] noong huling ika-19 na siglo. ito ang unang fossil na nagpapakita ng parehong maliwanag na mga katangiang reptilian: mga ngipin, mga kuko, at isang mahabang tulad ng butiking buntot gayundin ang mga plumahe na katulad sa mga ibon. Ito ay hindi itinuturing na isang direktang ninuno ng mga ibon ngunit posibleng malapit na nauugnay sa tunay na ninuno ng mga ibon. ==Piloheniya== {{clade|style=font-size:90%;line-height:90% |label1='''Aves''' |1={{clade |label1=[[Palaeognathae]] |1={{clade |label1=Struthionimorphae |1=[[Struthioniformes]] ([[ostrich]]es)<ref name="Boyd">{{cite web| website=John Boyd's website |last=Boyd|first=John|year=2007|title=''NEORNITHES: 46 Orders'' |url=http://jboyd.net/Taxo/Orders.pdf |access-date= 30 December 2017}}{{unreliable source|date=January 2019}}</ref> |label2=[[Notopalaeognathae]] |2={{Clade |1={{Clade |label1=Rheimorphae |1=[[Rheiformes]] ([[Rhea (bird)|rheas]]) |label2=[[Novaeratitae]] |2={{Clade |1=[[Casuariiformes]] ([[cassowaries]] & [[emu]]s) |2={{Clade |1=[[Apterygiformes]] ([[Kiwi (bird)|kiwi]]) |2=†[[Aepyornithiformes]] ([[elephant bird]]s) }} }} }} |label2=Tinamimorphae |2={{clade |1=†[[Dinornithiformes]] ([[moa]]s) |2={{clade |1=†[[Lithornithiformes]] (false tinamous) |2=[[Tinamiformes]] ([[tinamou]]s) }} }} }} }} |label2=[[Neognathae]] |2={{clade |label1=[[Galloanserae]] |1={{clade |label1=Gallomorphae |1=[[Galliformes]] (landfowl) |label2=[[Odontoanserae]] |2={{clade |1=†[[Odontopterygiformes]] |label2=[[Anserimorphae]] |2={{clade |1={{clade |1=†[[Vegaviiformes]]<ref name="worthyetal2017">{{cite journal | last1 = Worthy | first1 = T.H. | last2 = Degrange | first2 = F.J. | last3 = Handley | first3 = W.D. | last4 = Lee | first4 = M.S.Y. | year = 2017 | title = The evolution of giant flightless birds and novel phylogenetic relationships for extinct fowl (Aves, Galloanseres) | journal = Royal Society Open Science | volume = 11 | issue = 10 | doi = 10.1098/rsos.170975 | page = 170975 | pmid = 29134094 | pmc = 5666277 | bibcode = 2017RSOS....470975W | doi-access = free }}</ref> |2=†[[Gastornithiformes]] }} |2=[[Anseriformes]] (waterfowl) }} }} }} |label2=[[Neoaves]] |2={{Clade |label1=[[Columbea]] |1={{Clade |label1=[[Mirandornithes]] |1={{Clade |1=[[Phoenicopteriformes]] (flamingoes) |2=[[Podicipediformes]] (grebes) }} |label2=[[Columbimorphae]] |2={{Clade |1={{Clade |1=[[Mesitornithiformes]] (mesites) |2=[[Pterocliformes]] (sandgrouse) }} |2=[[Columbiformes]] (pigeons) }} }} |label2=[[Passerea]] |2={{Clade |label1=[[Otidae]] |1={{Clade |label1=[[Otidimorphae]] |1={{Clade |1=[[Cuculiformes]] (cuckoos) |2={{Clade |1=[[Otidiformes]] (bustards) |2=[[Musophagiformes]] (turacos) }} }} |label2=[[Cypselomorphae]] |2={{Clade |1=[[Caprimulgiformes]] (nightjars) |2={{Clade |1=[[Nyctibiiformes]] ([[oilbird]]s & [[potoo]]s) |2={{Clade |1=[[Podargiformes]] ([[frogmouth]]s) |2={{Clade |1=[[Aegotheliformes]] ([[owlet-nightjar]]s) |2=[[Apodiformes]] ([[hummingbird]]s & [[Swift (bird)|swift]]s) }} }} }} }} }} |label2= |2={{Clade |label1=[[Gruae]] |1={{Clade |1=[[Opisthocomiformes]] (hoatzin) |label2=[[Cursorimorphae]] |2={{Clade |1=[[Gruiformes]] (rails and cranes) |2=[[Charadriiformes]] (shorebirds) }} }} |label2= |2={{Clade |label1=[[Ardeae]] |1={{Clade |label1=[[Phaethontimorphae]] |1={{Clade |1=[[Eurypygiformes]] (sunbittern, kagu) |2=[[Phaethontiformes]] (tropicbirds) }} |label2=[[Aequornithes]] |2={{clade |1=[[Gaviiformes]] (loons) |2={{Clade |label1=[[Austrodyptornithes]] |1={{Clade |1=[[Procellariiformes]] (albatross and petrels) |2=[[Sphenisciformes]] (penguins) }} |2={{Clade |1=[[Ciconiiformes]] (storks) |2={{Clade |1=[[Suliformes]] (boobies, [[cormorant]]s, etc.) |2=[[Pelecaniformes]] ([[pelican]]s, [[heron]]s & [[egret]]s) }} }} }} }} }} |label2=[[Telluraves]] |2={{Clade |label1=[[Afroaves]] |1={{Clade |label1=[[Accipitrimorphae]] |1={{Clade |1=[[Cathartiformes]] (condors and New World vultures) |2=[[Accipitriformes]] (hawks, eagles, vultures, etc.) }} |label2= |2={{Clade |1=[[Strigiformes]] (owls) |label2=[[Coraciimorphae]] |2={{Clade |1=[[Coliiformes]] (mousebirds) |sublabel2={{clade label|[[Cavitaves]]}} |2={{Clade |1=[[Leptosomiformes]] (cuckoo roller) |sublabel2={{clade label|[[Eucavitaves]]}} |2={{Clade |1=[[Trogoniformes]] (trogons) |sublabel2={{clade label|[[Picocoraciae]]}} |2={{Clade |1=[[Bucerotiformes]] (hornbills, hoopoe and wood hoopoes) |sublabel2={{clade label|[[Picodynastornithes]]}} |2={{Clade |1=[[Coraciiformes]] (kingfishers etc.) |2=[[Piciformes]] (woodpeckers etc.) }} }} }} }} }} }} }} |label2=[[Australaves]] |2={{Clade |1=[[Cariamiformes]] (seriemas) |label2=[[Eufalconimorphae]] |2={{Clade |1=[[Falconiformes]] (falcons) |label2=[[Psittacopasserae]] |2={{Clade |1=[[Psittaciformes]] (parrots) |2=[[Passeriformes]] (songbirds and kin) }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} == Mga sanggunian == {{reflist}} [[Kategorya:Ibon]] [[Kategorya:Vertebrata]] pzunqzd3gwkdk2m6iqstij3e2slzj8w 0 24329 1961674 1913752 2022-08-09T06:18:55Z Naval Scene 6039 +wkf wikitext text/x-wiki Ang '''datu''' ay ang katawagan sa pinuno ng mga [[barangay]] noong kapanahunan ng pre-hispanikong [[Pilipinas]]. Sila ang nagsisilbing tagapagpatupad ng mga batas at ang nagsisilbing pinakahari. Kapag higit na mas malakas ang isang datu, sila ay tinatawag na [[raha]]. Kabilang ang datu sa pangkat panlipunan ng mga [[maharlika]]. Ang mga kilalang mga datu at rajah sa kasaysayan ng Pilipinas ay sina: *[[Rajah Humabon]] ([[Cebu]]) - kalaban ni [[Lapu-lapu]] *[[Lapulapu|Pulaka]], na kilala rin bilang Lapu-lapu ([[Mactan, Cebu]]) - ang pumaslang kay [[Magallanes]] (''Magellan'') *[[Rajah Kolambu]] ([[Butuan]]) - ang nagdala kay Magellan sa Cebu (Sugbu) *[[Datu Zula]] (Cebu) - ang kapanalig ni [[Humabon]] laban kay Lapu-lapu *[[Rajah Sulayman]] ([[Maynila]]) - isa sa mga hari ng [[Maynilad]] *[[Rajah Matanda]] (Maynila) - isa sa mga hari ng Maynilad *[[Lakan Dula]] ([[Maynila]]) - isa sa mga hari ng Maynilad *[[Rajah Siagu]] ([[Butuan]]) *[[Rajah Tupas]] (Cebu) - anak ni Humabon, tinalo siya ni [[Legazpi]] sa labanan *[[Datu Macabulos]] ([[Pampanga]]) *[[Rajah Kalantiaw]] ([[Panay]]) - gumawa ng batas [[Kaurian:Pilipinas]] [[Kaurian:Kasaysayan ng Pilipinas]] [[Kaurian:Mga maharlika]] [[Kaurian:Mga politiko]] [[Kategorya:Sinaunang Pilipinas]] {{Pilipinas-stub}} 5rq3eqxi5xumy0gikd19xaxxzps54j5 0 27892 1961524 1900913 2022-08-08T13:54:52Z 136.158.40.77 wikitext text/x-wiki {{BLP unsourced|date=Marso 2010}} {{Infobox person/Wikidata}} Si '''Robert "Buboy" Villar''' (ipinanganak 21 Marso 1998) ay isang artista sa Pilipinas. ==Television== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" || 2010|| Panday Kids || Oliver ||GMA Network|| |- | 2009 || [[Darna (2009 TV series)|Darna]] || Carding || GMA |- | 2009 || [[Zorro (Philippine TV series)|Zorro]] || Pepe / Alugbati || GMA |- | 2008-09 || [[LaLola (Philippine TV series)|LaLola]] || Boogie || GMA |- | 2008 || [[Dyesebel (TV series)|Dyesebel]] || Buboy || GMA |- | 2008 || [[Komiks Presents: Kapitan Boom]] || Younger Lance|| ABS-CBN |- | 2008 || [[Obra (TV series)|Obra]] || Guest Role || GMA |- | 2007-08|| [[Zaido: Pulis Pangkalawakan]] || Oggy Lorenzo || GMA |- | 2007 || [[Impostora]] || Raul || GMA Network |- | 2006 || [[Little Big Star]] || himself/contestant || ABS-CBN |- |} {{BD|1998|LIVING|Villar, Robert}} [[Kategorya:Mga artista mula sa Pilipinas]] {{stub|Talambuhay}} h9hj6mgirqa2p3j4nrgb4xhxrbmsc0h 0 31843 1961511 1919408 2022-08-08T13:19:59Z 103.196.139.64 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement/Wikidata}} Ang '''Viena''' o '''Vienna''' (Aleman: ''Wien'') ay ang kabesera ng Republika ng [[Austria]] at isa sa mga siyam na estado ng Austria. Ang Viena ay ang pangunahing lungsod ng Austria, na may populasyon na tinatayang 1.7 milyon<ref>"STATISTIK AUSTRIA – Bevölkerung zu Jahres-/Quartalsanfang". Statistik.at. 13 February 2009. Retrieved 6 May 2009.</ref> (2.4 milyon sa loob ng kalakhan,<ref>"VCÖ.at: VCÖ fordert Nahverkehrsoffensive gegen Verkehrskollaps in den Städten". vcoe.at. 2008. Retrieved 5 August 2009.</ref> na mahigit sa 25% ng populasyon ng Austria), at siyang pinakamataong lungsod sa Austria, maliban sa pagiging sentrong pangkultural, pang-ekonomiya at pampolitika nito. Ito ang ika-10 pinakamalaking lungsod sa [[Unyong Europeo]]. Ang Viena ay himpilan ng maraming mga mahahalagang organisasyong pandaigdig, tulad ng mga [[Nagkakaisang Bansa]] at [[OPEC]]. Ang Viena ay nasa bandang silangan ng Austria at malapit sa mga hangganan ng [[Republika Tseka]], [[Eslobakya]] at [[Unggriya]]. Ang mga rehiyong ito ay nagsasama bilang ''European Centrope border region'' ("sa loob/gitna ng tali"). Kasama ng [[Bratislava]] (kabisera ng [[Eslobakya]]), ang Viena ay bumubuo ng isang pinagsamang kalakhan na may 3 milyong naninirahan, at ang rehiyong ito ay tinatawag nga ''Twin City''. Noong 2001, ang gitnang bahagi ng lungsod ay binansagang [[UNESCO]] ''World Heritage Site''.<ref>http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&id_site=1033</ref> == Galeriya ng mga larawan == <gallery> Schloss Schoenbrunn August 2006 406.jpg|Schönbrunn Palace Belvedere Vienna June 2006 010.jpg|Belvedere Palace Albertina02.jpg|Albertina Naturhistorisches Museum Vienna June 2006 241.jpg|Naturhistorisches Museum Austria_Parlament_Athena.jpg|Austrian Parliament Secession Vienna June 2006 006.jpg|The Vienna Secession Wiener Riesenrad dsc02961.jpg|Riesenrad T-mobil center wien.jpg|Modern Vienna </gallery> == Talasanggunian == {{reflist}} [[Kategorya:Mga pamayanan sa Austria]] [[Kategorya:Kabisera sa Europa]] {{Talaan ng mga kabiserang European batay sa rehiyon|state=expanded}} d9ijiskcvlzihv5tg4jx1uequhj0wed 0 32573 1961628 1960837 2022-08-09T02:41:35Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Republika ng Kaliporniya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng Kaliporniya]] 3yu0kqiqct50saxwdnbzz9hr38ppdl3 0 50396 1961510 1539235 2022-08-08T12:58:52Z 180.190.249.167 wikitext text/x-wiki {{Infobox Saint |name=San Ignacio ng Loyola |birth_date={{birth date|1491|12|24|df=y}} |death_date={{death date and age|1556|7|31|1491|12|24|df=y}} |feast_day=[[31 Hulyo]] |venerated_in=[[Simbahang Katoliko]] |image=Ignatius Loyola.jpg |imagesize=200px |caption= |birth_place=[[Loyola]] ([[Azpeitia]]) |death_place=[[Roma]] |titles=Kumpesor/Tagapangumpisal |beatified_date=[[27 Hulyo]] [[1609]] |beatified_place=The raine of loyola |beatified_by=[[Pablo V|Paul V]] |canonized_date=[[12 Marso]] [[1622]] |canonized_place= Roma |canonized_by=[[Gregory XV]] |attributes=[[Eukaristiya]], [[chasuble|kasulya]], [[aklat]], [[krus]] |patronage=[[Basque Country (historical territory)|Bansang Basque]], Diosesis ng Donostia at Bilbao, [[Espanya]], [[Pilipinas|Militar na Ordinaryata ng Pilipinas]], [[Lipunan ni Hesus]], mga [[sundalo]], [[Biscay]] |issues= |prayer= '''Panalangin para sa Pagkabukas-palad''' Panginoon, turuan mo akong maging bukas-palad. Turuan mo akong maglingkod sa iyo ayon sa nararapat para sa iyo; Magbigay na hindi binibilang ang halaga, Luman na hindi iniinda ang mga sugat, Magbata na hindi hinahanap ang pahinga, Gumawa na hindi humihiling ng anumang gantimpala, Sagipin ang kaalaman na ginagawa ko ang iyong kagustuhan. Siya Nawa.<ref>Salin ng ''Lord, teach me to be generous. Teach me to serve you as you deserve; to give and not to count the cost, to fight and not to heed the wounds, to toil and not to seek for rest, to labor and not to ask for any reward, save that of knowing that I do your will. Amen.''</ref> |prayer_attrib=San Ignacio ng Loyola }} :''Tumuturo rito ang San Ignacio; para sa iba pang mga santo, tingnan ang [[Ignacio]].'' Si '''San Ignacio ng Loyola'''<ref name=NBK>{{cite-NBK|Saint Ignatius Loyola}}</ref>, kilala rin bilang '''''Íñigo Oñaz López de Loyola''''' (bago ang [[Oktubre 23]], [[1491]]<ref name="Idig">{{cite book | last = Idígoras Tellechea | first = José Ignacio| title = Ignatius of Loyola: The Pilgrim Saint|chapter= When was he born? His nurse's account | publisher = Loyola University Press | location = Chicago | year = 1994 | isbn = 0829407790| pages=45|url=http://books.google.com/books?id=mWO8ZeN8D5sC&printsec=frontcover#PPA45,M1 }}</ref> – [[Hulyo 31]], [[1556]]), ay ang pangunahing tagapagtatag at unang [[Superior General of the Society of Jesus|Superyor Heneral]] ng [[Society of Jesus|Lipunan ni Hesus]], isang [[relihiyosong orden]] ng mga [[Roman Catholic Church|Simbahang Katoliko]] na nagpapahayag ng tuwirang paglilingkod sa [[Papa]] ayon sa patakaran ng misyon. Tinatawag na mga [[Hesuwita]] ang mga kasapi ng samahan. Bilang tagapagtipon ng ''[[Spiritual Exercises of Ignatius of Loyola|Mga Kasanayang Pangkaluluwa ni Ignacio ng Loyola]]'', at bilang direktor na pang-espiritwal, inilarawan siya ni [[Papa Benedicto XVI]] bilang isang tao ng Diyos higit pa sa lahat, na inialay ang unang pook ng kaniyang buhay para sa Diyos at isang taong labis ang pagiging madasalin.<ref name="HF1">{{Cite web | last = Benedict XVI | first = | author-link = Benedict XVI | title = Pahayag ng kaniyang Kabanalan Benedicto XVI sa mga Pari at mga Kapatid ng Lipunan ni Hesus| date = 2006-04-22 | url = http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2006/april/documents/hf_ben-xvi_spe_20060422_gesuiti_en.html |accessdate = 2007-10-23|quote= ''(...) St Ignatius of Loyola was first and foremost a man of God who in his life put God, his greatest glory and his greatest service, first. He was a profoundly prayerful man for whom the daily celebration of the Eucharist was the heart and crowning point of his day. (...)''}}</ref> Aktibo siya sa paglaban sa [[Protestant Reformation|Repormasyong Protestante]], kung kaya't nagtaguyod ng [[Counter-Reformation|Kontra-Repormasyon]]. Dumaan siya sa [[beatipikasyon]] at [[kanonisasyon]] para tumanggap ng titulong [[Santo]] noong [[Marso 12]], [[1622]]. [[Hulyo 31]] ang [[araw ng kapistahan|araw ng kaniyang kapistahan]], na ipinagdiriwang taun-taon. Siya ang [[santong patron]] ng [[Guipúzcoa]] at ng samahang Lipunan ni Hesus. == Tingnan din == * [[Martín Ignacio de Loyola]] == Mga sanggunian == {{reflist}} {{BD|1491|1556|Loyola, Ignacio}} [[Kategorya:Mga Kastilang Kristiyano]] [[Kategorya:Mga paring Heswita]] [[Kategorya:Mga santo]] hua8wx0laqkyxqvm6z1veluydhclswj 1961521 1961510 2022-08-08T13:48:59Z Glennznl 73709 Kinansela ang pagbabagong 1961510 ni [[Special:Contributions/180.190.249.167|180.190.249.167]] ([[User talk:180.190.249.167|Usapan]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox Saint |name=San Ignacio ng Loyola |birth_date={{birth date|1491|12|24|df=y}} |death_date={{death date and age|1556|7|31|1491|12|24|df=y}} |feast_day=[[31 Hulyo]] |venerated_in=[[Simbahang Katoliko]] |image=Ignatius Loyola.jpg |imagesize=200px |caption= |birth_place=[[Loyola]] ([[Azpeitia]]) |death_place=[[Roma]] |titles=Kumpesor/Tagapangumpisal |beatified_date=[[27 Hulyo]] [[1609]] |beatified_place= |beatified_by=[[Pablo V|Paul V]] |canonized_date=[[12 Marso]] [[1622]] |canonized_place= Roma |canonized_by=[[Gregory XV]] |attributes=[[Eukaristiya]], [[chasuble|kasulya]], [[aklat]], [[krus]] |patronage=[[Basque Country (historical territory)|Bansang Basque]], Diosesis ng Donostia at Bilbao, [[Espanya]], [[Pilipinas|Militar na Ordinaryata ng Pilipinas]], [[Lipunan ni Hesus]], mga [[sundalo]], [[Biscay]] |issues= |prayer= '''Panalangin para sa Pagkabukas-palad''' Panginoon, turuan mo akong maging bukas-palad. Turuan mo akong maglingkod sa iyo ayon sa nararapat para sa iyo; Magbigay na hindi binibilang ang halaga, Luman na hindi iniinda ang mga sugat, Magbata na hindi hinahanap ang pahinga, Gumawa na hindi humihiling ng anumang gantimpala, Sagipin ang kaalaman na ginagawa ko ang iyong kagustuhan. Siya Nawa.<ref>Salin ng ''Lord, teach me to be generous. Teach me to serve you as you deserve; to give and not to count the cost, to fight and not to heed the wounds, to toil and not to seek for rest, to labor and not to ask for any reward, save that of knowing that I do your will. Amen.''</ref> |prayer_attrib=San Ignacio ng Loyola }} :''Tumuturo rito ang San Ignacio; para sa iba pang mga santo, tingnan ang [[Ignacio]].'' Si '''San Ignacio ng Loyola'''<ref name=NBK>{{cite-NBK|Saint Ignatius Loyola}}</ref>, kilala rin bilang '''''Íñigo Oñaz López de Loyola''''' (bago ang [[Oktubre 23]], [[1491]]<ref name="Idig">{{cite book | last = Idígoras Tellechea | first = José Ignacio| title = Ignatius of Loyola: The Pilgrim Saint|chapter= When was he born? His nurse's account | publisher = Loyola University Press | location = Chicago | year = 1994 | isbn = 0829407790| pages=45|url=http://books.google.com/books?id=mWO8ZeN8D5sC&printsec=frontcover#PPA45,M1 }}</ref> – [[Hulyo 31]], [[1556]]), ay ang pangunahing tagapagtatag at unang [[Superior General of the Society of Jesus|Superyor Heneral]] ng [[Society of Jesus|Lipunan ni Hesus]], isang [[relihiyosong orden]] ng mga [[Roman Catholic Church|Simbahang Katoliko]] na nagpapahayag ng tuwirang paglilingkod sa [[Papa]] ayon sa patakaran ng misyon. Tinatawag na mga [[Hesuwita]] ang mga kasapi ng samahan. Bilang tagapagtipon ng ''[[Spiritual Exercises of Ignatius of Loyola|Mga Kasanayang Pangkaluluwa ni Ignacio ng Loyola]]'', at bilang direktor na pang-espiritwal, inilarawan siya ni [[Papa Benedicto XVI]] bilang isang tao ng Diyos higit pa sa lahat, na inialay ang unang pook ng kaniyang buhay para sa Diyos at isang taong labis ang pagiging madasalin.<ref name="HF1">{{Cite web | last = Benedict XVI | first = | author-link = Benedict XVI | title = Pahayag ng kaniyang Kabanalan Benedicto XVI sa mga Pari at mga Kapatid ng Lipunan ni Hesus| date = 2006-04-22 | url = http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2006/april/documents/hf_ben-xvi_spe_20060422_gesuiti_en.html |accessdate = 2007-10-23|quote= ''(...) St Ignatius of Loyola was first and foremost a man of God who in his life put God, his greatest glory and his greatest service, first. He was a profoundly prayerful man for whom the daily celebration of the Eucharist was the heart and crowning point of his day. (...)''}}</ref> Aktibo siya sa paglaban sa [[Protestant Reformation|Repormasyong Protestante]], kung kaya't nagtaguyod ng [[Counter-Reformation|Kontra-Repormasyon]]. Dumaan siya sa [[beatipikasyon]] at [[kanonisasyon]] para tumanggap ng titulong [[Santo]] noong [[Marso 12]], [[1622]]. [[Hulyo 31]] ang [[araw ng kapistahan|araw ng kaniyang kapistahan]], na ipinagdiriwang taun-taon. Siya ang [[santong patron]] ng [[Guipúzcoa]] at ng samahang Lipunan ni Hesus. == Tingnan din == * [[Martín Ignacio de Loyola]] == Mga sanggunian == {{reflist}} {{BD|1491|1556|Loyola, Ignacio}} [[Kategorya:Mga Kastilang Kristiyano]] [[Kategorya:Mga paring Heswita]] [[Kategorya:Mga santo]] mysp9671objtz6p32mcrhp34xpj3il7 0 60060 1961667 1797316 2022-08-09T05:09:01Z wikitext text/x-wiki 1961668 2022-08-09T05:10:39Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{otheruses|San Jose}} {{Infobox Saint |name=San Jose |[[Passion (Christianity)|Passion]] (tradisyunal) |feast_day=Marso 19 - [[Dingal ni San Jose|San Jose, Asawa ni Maria]] ([[Kanluraning Kristiyano]]), Mayo 1 - San Jose ang Manggagawa ([[Simbahang Katoliko Romano]]), Linggo pagkatapos ng [[Pasko|Pasko ng Pagsilang]] ([[Silangang Kristiyano]]) |image=Saint Joseph with the Infant Jesus by Guido Reni, c 1635.jpg |imagesize=220px |caption= Si San Jose at ang Batang Hesus, Gui... wikitext text/x-wiki {{otheruses|San Jose}} {{Infobox Saint |name=San Jose |[[Passion (Christianity)|Passion]] (tradisyunal) |feast_day=Marso 19 - [[Dingal ni San Jose|San Jose, Asawa ni Maria]] ([[Kanluraning Kristiyano]]), Mayo 1 - San Jose ang Manggagawa ([[Simbahang Katoliko Romano]]), Linggo pagkatapos ng [[Pasko|Pasko ng Pagsilang]] ([[Silangang Kristiyano]]) |image=Saint Joseph with the Infant Jesus by Guido Reni, c 1635.jpg |imagesize=220px |caption= Si San Jose at ang Batang Hesus, [[Guido Reni]] (c. 1635) |birth_date= [[Bethlehem]],<ref name=newadvent>[http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm Catholic encyclopedia on Saint Joseph]</ref> c.90 BC (ayon sa di-kanonikal na pagsusuri) <ref name=newadvent/> |death_date= [[Nazareth]], Hulyo 20, 18 AD<ref name=newadvent/> (tradisyunal) |canonized_date= |canonized_place= |canonized_by= |venerated_by=[[Catholicism]], [[Anglicanism]], [[Lutheranism]], [[Eastern Orthodox Church|Eastern Orthodoxy]], [[Oriental Orthodox Church|Oriental Orthodoxy]] |attributes=mga kagamitan ng Karpintero, ang batang si Hesus, staff with lily blossoms. |patronage=Simbahang Katolika, unborn children, mga ama, immigrante, mga manggagawa, against doubt and hesitation, at sa magandang kamatayan, Vietnam, Pilipinas. Many others; see [http://www.catholic-forum.com/saints/saintj01.htm]. |major_shrine= |suppressed_date= }} Si '''Jose ''' na mula sa angkan ni [[David]](ayon sa [[Ebanghelyo ni Lucas]] 1:27) (Hebreo: יוֹסֵף, kilala rin bilang '''San Jose''', '''Jose ang Nangakong Magpakasal''' (''Joseph the Betrothed''), '''Jose ng Nazaret''', '''Jose ang Manggagawa''' at iba pang mga pamagat) ay nakilala mula sa [[Bagong Tipan]] ng [[Bibliya]] bilang ang asawang lalaki ni [[Mariang Ina ni Hesus]]<ref>{{bibleverse||Matthew|1:16|KJV}}</ref> at bagaman ayon sa tradisyong Kristiyano na hindi siya ang biyolohikal o tunay na ama ni [[Hesus]], siya ang gumanap na pangalawang ama o ama-amahan nito.<ref>Souvay, Charles. (1910) [http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm "St. Joseph"] ''Catholic Encyclopedia'' Tomo VIII. Bagong York: Robert Appleton Company. Nakuha noong [[Enero 22]], [[2008]].</ref><ref>Maier, Paul. ''In the Fullness of Time: a Historian Looks at Christmas, Easter and the Early Church''. Kregel Publications, 1998. p. 77</ref><ref>Lockyer, Herbert. ''All the Divine Names and Titles in the Bible''. Zondervan, 1988. p. 68, 254-255</ref> at ulo ng [[Banal na Mag-anak]]. Itinuturing siyang isang santo ng mga simbahang [[Romano Katoliko]], [[Silanganing Ortodoksiya]], at [[Anglikano]]. Siya ang pintakasing santo para sa Katarungang Panlipunan. Ipinagdiriwang ang kanyang kapistahan tuwing ika-1&nbsp;ng Mayo. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Santo}} {{DEFAULTSORT:Jose, San}} [[Kategorya:Mga santo]] [[Kategorya:Hesus]] [[Kategorya:Mga tauhan sa Bagong Tipan]] p1p35j0kwchzlep8chng4dewe9nva0u 1961669 1961668 2022-08-09T05:12:50Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{otheruses|San Jose}} {{Infobox Saint |name=San Jose |[[Passion (Christianity)|Passion]] (tradisyunal) |feast_day=Marso 19 - [[Dingal ni San Jose|San Jose, Asawa ni Maria]] ([[Kanluraning Kristiyano]]), Mayo 1 - San Jose ang Manggagawa ([[Simbahang Katoliko Romano]]), Linggo pagkatapos ng [[Pasko|Pasko ng Pagsilang]] ([[Silangang Kristiyano]]) |image=Saint Joseph with the Infant Jesus by Guido Reni, c 1635.jpg |imagesize=220px |caption= Si San Jose at ang Batang Hesus, [[Guido Reni]] (c. 1635) |birth_date= [[Bethlehem]],<ref name=newadvent>[http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm Catholic encyclopedia on Saint Joseph]</ref> c.90 BC (ayon sa di-kanonikal na pagsusuri) <ref name=newadvent/> |death_date= [[Nazareth]], Hulyo 20, 18 AD<ref name=newadvent/> (tradisyunal) |canonized_date= |canonized_place= |canonized_by= |venerated_by=[[Catholicism]], [[Anglicanism]], [[Lutheranism]], [[Eastern Orthodox Church|Eastern Orthodoxy]], [[Oriental Orthodox Church|Oriental Orthodoxy]] |attributes=mga kagamitan ng Karpintero, ang batang si Hesus, staff with lily blossoms. |patronage=Simbahang Katolika, unborn children, mga ama, immigrante, mga manggagawa, against doubt and hesitation, at sa magandang kamatayan, Vietnam, Pilipinas. Many others; see [http://www.catholic-forum.com/saints/saintj01.htm]. |major_shrine= |suppressed_date= }} Si '''Jose ''' na mula sa angkan ni [[David]](ayon sa [[Ebanghelyo ni Lucas]] 1:27; 2:4 at [[Ebanghelyo ni Mateo]] 1:16) (Hebreo: יוֹסֵף, kilala rin bilang '''San Jose''', '''Jose ang Nangakong Magpakasal''' (''Joseph the Betrothed''), '''Jose ng Nazaret''', '''Jose ang Manggagawa''' at iba pang mga pamagat) ay nakilala mula sa [[Bagong Tipan]] ng [[Bibliya]] bilang ang asawang lalaki ni [[Mariang Ina ni Hesus]]<ref>{{bibleverse||Matthew|1:16|KJV}}</ref> at bagaman ayon sa tradisyong Kristiyano na hindi siya ang biyolohikal o tunay na ama ni [[Hesus]], siya ang gumanap na pangalawang ama o ama-amahan nito.<ref>Souvay, Charles. (1910) [http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm "St. Joseph"] ''Catholic Encyclopedia'' Tomo VIII. Bagong York: Robert Appleton Company. Nakuha noong [[Enero 22]], [[2008]].</ref><ref>Maier, Paul. ''In the Fullness of Time: a Historian Looks at Christmas, Easter and the Early Church''. Kregel Publications, 1998. p. 77</ref><ref>Lockyer, Herbert. ''All the Divine Names and Titles in the Bible''. Zondervan, 1988. p. 68, 254-255</ref> at ulo ng [[Banal na Mag-anak]]. Itinuturing siyang isang santo ng mga simbahang [[Romano Katoliko]], [[Silanganing Ortodoksiya]], at [[Anglikano]]. Siya ang pintakasing santo para sa Katarungang Panlipunan. Ipinagdiriwang ang kanyang kapistahan tuwing ika-1&nbsp;ng Mayo. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Santo}} {{DEFAULTSORT:Jose, San}} [[Kategorya:Mga santo]] [[Kategorya:Hesus]] [[Kategorya:Mga tauhan sa Bagong Tipan]] kp6e5cq596rpf1hlfcdwsict71t0rxb 1961670 1961669 2022-08-09T05:14:24Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{otheruses|San Jose}} {{Infobox Saint |name=San Jose |[[Passion (Christianity)|Passion]] (tradisyunal) |feast_day=Marso 19 - [[Dingal ni San Jose|San Jose, Asawa ni Maria]] ([[Kanluraning Kristiyano]]), Mayo 1 - San Jose ang Manggagawa ([[Simbahang Katoliko Romano]]), Linggo pagkatapos ng [[Pasko|Pasko ng Pagsilang]] ([[Silangang Kristiyano]]) |image=Saint Joseph with the Infant Jesus by Guido Reni, c 1635.jpg |imagesize=220px |caption= Si San Jose at ang Batang Hesus, [[Guido Reni]] (c. 1635) |birth_date= [[Bethlehem]],<ref name=newadvent>[http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm Catholic encyclopedia on Saint Joseph]</ref> c.90 BC (ayon sa di-kanonikal na pagsusuri) <ref name=newadvent/> |death_date= [[Nazareth]], Hulyo 20, 18 AD<ref name=newadvent/> (tradisyunal) |canonized_date= |canonized_place= |canonized_by= |venerated_by=[[Catholicism]], [[Anglicanism]], [[Lutheranism]], [[Eastern Orthodox Church|Eastern Orthodoxy]], [[Oriental Orthodox Church|Oriental Orthodoxy]] |attributes=mga kagamitan ng Karpintero, ang batang si Hesus, staff with lily blossoms. |patronage=Simbahang Katolika, unborn children, mga ama, immigrante, mga manggagawa, against doubt and hesitation, at sa magandang kamatayan, Vietnam, Pilipinas. Many others; see [http://www.catholic-forum.com/saints/saintj01.htm]. |major_shrine= |suppressed_date= }} Si '''Jose ''' na mula sa angkan ni [[David]](ayon sa [[Ebanghelyo ni Lucas]] 1:27; 2:4; 3:23 at [[Ebanghelyo ni Mateo]] 1:16) (Hebreo: יוֹסֵף, kilala rin bilang '''San Jose''', '''Jose ang Nangakong Magpakasal''' (''Joseph the Betrothed''), '''Jose ng Nazaret''', '''Jose ang Manggagawa''' at iba pang mga pamagat) ay nakilala mula sa [[Bagong Tipan]] ng [[Bibliya]] bilang ang asawang lalaki ni [[Mariang Ina ni Hesus]]<ref>{{bibleverse||Matthew|1:16|KJV}}</ref> at bagaman ayon sa tradisyong Kristiyano na hindi siya ang biyolohikal o tunay na ama ni [[Hesus]], siya ang gumanap na pangalawang ama o ama-amahan nito.<ref>Souvay, Charles. (1910) [http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm "St. Joseph"] ''Catholic Encyclopedia'' Tomo VIII. Bagong York: Robert Appleton Company. Nakuha noong [[Enero 22]], [[2008]].</ref><ref>Maier, Paul. ''In the Fullness of Time: a Historian Looks at Christmas, Easter and the Early Church''. Kregel Publications, 1998. p. 77</ref><ref>Lockyer, Herbert. ''All the Divine Names and Titles in the Bible''. Zondervan, 1988. p. 68, 254-255</ref> at ulo ng [[Banal na Mag-anak]]. Itinuturing siyang isang santo ng mga simbahang [[Romano Katoliko]], [[Silanganing Ortodoksiya]], at [[Anglikano]]. Siya ang pintakasing santo para sa Katarungang Panlipunan. Ipinagdiriwang ang kanyang kapistahan tuwing ika-1&nbsp;ng Mayo. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Santo}} {{DEFAULTSORT:Jose, San}} [[Kategorya:Mga santo]] [[Kategorya:Hesus]] [[Kategorya:Mga tauhan sa Bagong Tipan]] cdsw2pfobbcwcbvjt0ahes5smzf70i5 1961671 1961670 2022-08-09T05:15:19Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{otheruses|San Jose}} {{Infobox Saint |name=San Jose |[[Passion (Christianity)|Passion]] (tradisyunal) |feast_day=Marso 19 - [[Dingal ni San Jose|San Jose, Asawa ni Maria]] ([[Kanluraning Kristiyano]]), Mayo 1 - San Jose ang Manggagawa ([[Simbahang Katoliko Romano]]), Linggo pagkatapos ng [[Pasko|Pasko ng Pagsilang]] ([[Silangang Kristiyano]]) |image=Saint Joseph with the Infant Jesus by Guido Reni, c 1635.jpg |imagesize=220px |caption= Si San Jose at ang Batang Hesus, [[Guido Reni]] (c. 1635) |birth_date= [[Bethlehem]],<ref name=newadvent>[http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm Catholic encyclopedia on Saint Joseph]</ref> c.90 BC (ayon sa di-kanonikal na pagsusuri) <ref name=newadvent/> |death_date= [[Nazareth]], Hulyo 20, 18 AD<ref name=newadvent/> (tradisyunal) |canonized_date= |canonized_place= |canonized_by= |venerated_by=[[Catholicism]], [[Anglicanism]], [[Lutheranism]], [[Eastern Orthodox Church|Eastern Orthodoxy]], [[Oriental Orthodox Church|Oriental Orthodoxy]] |attributes=mga kagamitan ng Karpintero, ang batang si Hesus, staff with lily blossoms. |patronage=Simbahang Katolika, unborn children, mga ama, immigrante, mga manggagawa, against doubt and hesitation, at sa magandang kamatayan, Vietnam, Pilipinas. Many others; see [http://www.catholic-forum.com/saints/saintj01.htm]. |major_shrine= |suppressed_date= }} Si '''Jose ''' na mula sa angkan ni [[David]](ayon sa [[Ebanghelyo ni Lucas]] 1:27; 2:4; 3:23 at [[Ebanghelyo ni Mateo]] 1:16) (Hebreo: יוֹסֵף, kilala rin bilang '''San Jose''', '''Jose ang Nangakong Magpakasal''' (''Joseph the Betrothed''), '''Jose ng Nazaret''', '''Jose ang Manggagawa''' at iba pang mga pamagat) ay nakilala mula sa [[Bagong Tipan]] ng [[Bibliya]] bilang ang asawang lalaki ni [[Mariang Ina ni Hesus]]<ref>{{bibleverse||Matthew|1:16|KJV}}</ref> at bagaman ayon sa tradisyong Kristiyano na hindi siya ang biyolohikal o tunay na ama ni [[Hesus]], siya ang gumanap na pangalawang ama o ama-amahan nito.<ref>Souvay, Charles. (1910) [http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm "St. Joseph"] ''Catholic Encyclopedia'' Tomo VIII. Bagong York: Robert Appleton Company. Nakuha noong [[Enero 22]], [[2008]].</ref><ref>Maier, Paul. ''In the Fullness of Time: a Historian Looks at Christmas, Easter and the Early Church''. Kregel Publications, 1998. p. 77</ref><ref>Lockyer, Herbert. ''All the Divine Names and Titles in the Bible''. Zondervan, 1988. p. 68, 254-255</ref> at ulo ng [[Banal na Mag-anak]]. Itinuturing siyang isang santo ng mga simbahang [[Romano Katoliko]], [[Silanganing Ortodoksiya]], at [[Anglikano]]. Siya ang pintakasing santo para sa Katarungang Panlipunan. Ipinagdiriwang ang kanyang kapistahan tuwing ika-1&nbsp;ng Mayo. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Santo}} {{DEFAULTSORT:Jose, San}} [[Kategorya:Mga santo]] [[Kategorya:Hesus]] [[Kategorya:Mga tauhan sa Bagong Tipan]] [[Kategorya:Pamilya ni Hesus]] 46f4cmfyghi1yu04zwiof3r1zeb3yvy 1961691 1961667 2022-08-09T08:36:24Z wikitext text/x-wiki 1961694 1961691 2022-08-09T08:37:39Z Bluemask 20 fixing copy-paste move wikitext text/x-wiki {{otheruses|San Jose}} {{Infobox Saint |name=San Jose |[[Passion (Christianity)|Passion]] (tradisyunal) |feast_day=Marso 19 - [[Dingal ni San Jose|San Jose, Asawa ni Maria]] ([[Kanluraning Kristiyano]]), Mayo 1 - San Jose ang Manggagawa ([[Simbahang Katoliko Romano]]), Linggo pagkatapos ng [[Pasko|Pasko ng Pagsilang]] ([[Silangang Kristiyano]]) |image=Saint Joseph with the Infant Jesus by Guido Reni, c 1635.jpg |imagesize=220px |caption= Si San Jose at ang Batang Hesus, [[Guido Reni]] (c. 1635) |birth_date= [[Bethlehem]],<ref name=newadvent>[http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm Catholic encyclopedia on Saint Joseph]</ref> c.90 BC (ayon sa di-kanonikal na pagsusuri) <ref name=newadvent/> |death_date= [[Nazareth]], Hulyo 20, 18 AD<ref name=newadvent/> (tradisyunal) |canonized_date= |canonized_place= |canonized_by= |venerated_by=[[Catholicism]], [[Anglicanism]], [[Lutheranism]], [[Eastern Orthodox Church|Eastern Orthodoxy]], [[Oriental Orthodox Church|Oriental Orthodoxy]] |attributes=mga kagamitan ng Karpintero, ang batang si Hesus, staff with lily blossoms. |patronage=Simbahang Katolika, unborn children, mga ama, immigrante, mga manggagawa, against doubt and hesitation, at sa magandang kamatayan, Vietnam, Pilipinas. Many others; see [http://www.catholic-forum.com/saints/saintj01.htm]. |major_shrine= |suppressed_date= }} Si '''Jose ''' na mula sa angkan ni [[David]](ayon sa [[Ebanghelyo ni Lucas]] 1:27; 2:4; 3:23 at [[Ebanghelyo ni Mateo]] 1:16) (Hebreo: יוֹסֵף, kilala rin bilang '''San Jose''', '''Jose ang Nangakong Magpakasal''' (''Joseph the Betrothed''), '''Jose ng Nazaret''', '''Jose ang Manggagawa''' at iba pang mga pamagat) ay nakilala mula sa [[Bagong Tipan]] ng [[Bibliya]] bilang ang asawang lalaki ni [[Mariang Ina ni Hesus]]<ref>{{bibleverse||Matthew|1:16|KJV}}</ref> at bagaman ayon sa tradisyong Kristiyano na hindi siya ang biyolohikal o tunay na ama ni [[Hesus]], siya ang gumanap na pangalawang ama o ama-amahan nito.<ref>Souvay, Charles. (1910) [http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm "St. Joseph"] ''Catholic Encyclopedia'' Tomo VIII. Bagong York: Robert Appleton Company. Nakuha noong [[Enero 22]], [[2008]].</ref><ref>Maier, Paul. ''In the Fullness of Time: a Historian Looks at Christmas, Easter and the Early Church''. Kregel Publications, 1998. p. 77</ref><ref>Lockyer, Herbert. ''All the Divine Names and Titles in the Bible''. Zondervan, 1988. p. 68, 254-255</ref> at ulo ng [[Banal na Mag-anak]]. Itinuturing siyang isang santo ng mga simbahang [[Romano Katoliko]], [[Silanganing Ortodoksiya]], at [[Anglikano]]. Siya ang pintakasing santo para sa Katarungang Panlipunan. Ipinagdiriwang ang kanyang kapistahan tuwing ika-1&nbsp;ng Mayo. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Santo}} {{DEFAULTSORT:Jose, San}} [[Kategorya:Mga santo]] [[Kategorya:Hesus]] [[Kategorya:Mga tauhan sa Bagong Tipan]] [[Kategorya:Pamilya ni Hesus]] 46f4cmfyghi1yu04zwiof3r1zeb3yvy 1961696 1961694 2022-08-09T08:40:42Z Bluemask 20 Inilipat ni Bluemask ang pahinang [[Jose (ama ni Hesus)]] sa [[Jose ng Nazaret]] wikitext text/x-wiki {{otheruses|San Jose}} {{Infobox Saint |name=San Jose |[[Passion (Christianity)|Passion]] (tradisyunal) |feast_day=Marso 19 - [[Dingal ni San Jose|San Jose, Asawa ni Maria]] ([[Kanluraning Kristiyano]]), Mayo 1 - San Jose ang Manggagawa ([[Simbahang Katoliko Romano]]), Linggo pagkatapos ng [[Pasko|Pasko ng Pagsilang]] ([[Silangang Kristiyano]]) |image=Saint Joseph with the Infant Jesus by Guido Reni, c 1635.jpg |imagesize=220px |caption= Si San Jose at ang Batang Hesus, [[Guido Reni]] (c. 1635) |birth_date= [[Bethlehem]],<ref name=newadvent>[http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm Catholic encyclopedia on Saint Joseph]</ref> c.90 BC (ayon sa di-kanonikal na pagsusuri) <ref name=newadvent/> |death_date= [[Nazareth]], Hulyo 20, 18 AD<ref name=newadvent/> (tradisyunal) |canonized_date= |canonized_place= |canonized_by= |venerated_by=[[Catholicism]], [[Anglicanism]], [[Lutheranism]], [[Eastern Orthodox Church|Eastern Orthodoxy]], [[Oriental Orthodox Church|Oriental Orthodoxy]] |attributes=mga kagamitan ng Karpintero, ang batang si Hesus, staff with lily blossoms. |patronage=Simbahang Katolika, unborn children, mga ama, immigrante, mga manggagawa, against doubt and hesitation, at sa magandang kamatayan, Vietnam, Pilipinas. Many others; see [http://www.catholic-forum.com/saints/saintj01.htm]. |major_shrine= |suppressed_date= }} Si '''Jose ''' na mula sa angkan ni [[David]](ayon sa [[Ebanghelyo ni Lucas]] 1:27; 2:4; 3:23 at [[Ebanghelyo ni Mateo]] 1:16) (Hebreo: יוֹסֵף, kilala rin bilang '''San Jose''', '''Jose ang Nangakong Magpakasal''' (''Joseph the Betrothed''), '''Jose ng Nazaret''', '''Jose ang Manggagawa''' at iba pang mga pamagat) ay nakilala mula sa [[Bagong Tipan]] ng [[Bibliya]] bilang ang asawang lalaki ni [[Mariang Ina ni Hesus]]<ref>{{bibleverse||Matthew|1:16|KJV}}</ref> at bagaman ayon sa tradisyong Kristiyano na hindi siya ang biyolohikal o tunay na ama ni [[Hesus]], siya ang gumanap na pangalawang ama o ama-amahan nito.<ref>Souvay, Charles. (1910) [http://www.newadvent.org/cathen/08504a.htm "St. Joseph"] ''Catholic Encyclopedia'' Tomo VIII. Bagong York: Robert Appleton Company. Nakuha noong [[Enero 22]], [[2008]].</ref><ref>Maier, Paul. ''In the Fullness of Time: a Historian Looks at Christmas, Easter and the Early Church''. Kregel Publications, 1998. p. 77</ref><ref>Lockyer, Herbert. ''All the Divine Names and Titles in the Bible''. Zondervan, 1988. p. 68, 254-255</ref> at ulo ng [[Banal na Mag-anak]]. Itinuturing siyang isang santo ng mga simbahang [[Romano Katoliko]], [[Silanganing Ortodoksiya]], at [[Anglikano]]. Siya ang pintakasing santo para sa Katarungang Panlipunan. Ipinagdiriwang ang kanyang kapistahan tuwing ika-1&nbsp;ng Mayo. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{usbong|Santo}} {{DEFAULTSORT:Jose, San}} [[Kategorya:Mga santo]] [[Kategorya:Hesus]] [[Kategorya:Mga tauhan sa Bagong Tipan]] [[Kategorya:Pamilya ni Hesus]] 46f4cmfyghi1yu04zwiof3r1zeb3yvy 0 62991 1961591 1430281 2022-08-09T01:22:36Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 62992 1961592 1430282 2022-08-09T01:22:41Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 62993 1961594 1430283 2022-08-09T01:22:51Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 62994 1961593 1430284 2022-08-09T01:22:46Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 62996 1961590 1430285 2022-08-09T01:22:31Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 68242 1961640 1960903 2022-08-09T02:45:29Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Republika ng Kaliporniya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng Kaliporniya]] 3yu0kqiqct50saxwdnbzz9hr38ppdl3 0 68243 1961641 1960904 2022-08-09T02:45:33Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Republika ng Kaliporniya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng Kaliporniya]] 3yu0kqiqct50saxwdnbzz9hr38ppdl3 0 68450 1961629 1960838 2022-08-09T02:41:40Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Republika ng Kaliporniya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng Kaliporniya]] 3yu0kqiqct50saxwdnbzz9hr38ppdl3 0 71311 1961604 1430286 2022-08-09T01:23:41Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 79248 1961601 398728 2022-08-09T01:23:26Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Cush]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Cush]] 4oqkdx0hfts2lwu31tpbvxv68m94xhw 0 79249 1961602 398729 2022-08-09T01:23:31Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Cush]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Cush]] 4oqkdx0hfts2lwu31tpbvxv68m94xhw 0 79251 1961595 398732 2022-08-09T01:22:56Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Cush]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Cush]] 4oqkdx0hfts2lwu31tpbvxv68m94xhw 0 79332 1961608 398925 2022-08-09T01:24:01Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Nineveh]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Nineveh]] m4ariofoppkjl49w0rbv6gi9badv6bt 0 79333 1961610 398926 2022-08-09T01:24:11Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Nineveh]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Nineveh]] m4ariofoppkjl49w0rbv6gi9badv6bt 0 79334 1961609 398927 2022-08-09T01:24:06Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Nineveh]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Nineveh]] m4ariofoppkjl49w0rbv6gi9badv6bt 0 105500 1961563 500954 2022-08-08T18:51:39Z Xsqwiypb 120901 Removed redirect to [[Banoglawin]] wikitext text/x-wiki Ang '''palikpik'''(Ingles:Fin) ay isang manipis na appendage na nakakakabit sa isang katawan. Ang mga palikpik ay nag-[[ebolb]] sa mga [[isda]] bilang paraan ng [[lokomosyon]]. Ang palipik ay ginagamit ng mga [[hayop]] na pantubig gaya ng mga [[isda]] at mga [[cetacean]] upang lumangoy. [[Kategorya:Isda]] 7vsts64934b2gbyij31er65t3b2cuei 1961567 1961563 2022-08-08T19:00:59Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''palikpik'''(Ingles:Fin) ay isang manipis na appendage na nakakakabit sa isang katawan. Ang mga palikpik ay nag-[[ebolb]] sa mga [[isda]] bilang paraan ng [[lokomosyon]]. Ang palipik ay ginagamit ng mga [[hayop]] na pantubig gaya ng mga [[isda]] at mga [[cetacean]] upang lumangoy. [[File:Lampanyctodes hectoris (fins).png|thumb|right|400px|{{center|1=Ray fins on a [[Teleost|teleost fish]], [[Hector's lanternfish]]<br/> (1)palikpik na pectoral (paired), (2) [[palikpik na pelvic]] (paired), (3) [[palikpik na dorsal]],<br />(4) palikpik na adipose, (5) palikpik na anal, (6) [[palikpik na caudal}}]] [[Kategorya:Isda]] 7e3uugvlmqsjvih666itqq3e0br2eq0 1961568 1961567 2022-08-08T19:01:21Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''palikpik'''(Ingles:Fin) ay isang manipis na appendage na nakakakabit sa isang katawan. Ang mga palikpik ay nag-[[ebolb]] sa mga [[isda]] bilang paraan ng [[lokomosyon]]. Ang palipik ay ginagamit ng mga [[hayop]] na pantubig gaya ng mga [[isda]] at mga [[cetacean]] upang lumangoy. [[File:Lampanyctodes hectoris (fins).png|thumb|right|400px|{{center|1=Ray fins on a [[Teleost|teleost fish]], [[Hector's lanternfish]]<br/> (1)palikpik na pectoral (paired), (2) [[palikpik na pelvic]] (paired), (3) [[palikpik na dorsal]],<br />(4) palikpik na adipose, (5) palikpik na anal, (6) [[palikpik na caudal]]]] [[Kategorya:Isda]] cuouw69qqp4h6mz6afvc0bm22un2h1p 0 111039 1961539 1940531 2022-08-08T16:46:06Z 200.8.50.145 wikitext text/x-wiki Ang '''Magnificat'''<ref name=Biblia/> (kilala rin bilang '''Awit ni Maria'''<ref name=BG/> o '''Awit ng Pagpupuri ni Maria'''<ref name=AB>[http://angbiblia.net/lucas1.aspx Ang Awit ng Pagpupuri ni Maria], Ang Magandang Balita ayon kay Lucas, Buong Bibliya sa wikang Tagalog, AngBiblia.net</ref>) ay isang [[kantikulo]]ng kalimitang pangliturhiyang inaawit (o sinasambit) sa mga banal na pagtitipon ng mga [[Kristiyano]]. Tuwirang hinango ang teksto ng kantikulo mula sa [[Ebanghelyo ni Lukas]] (Lukas 1:46-55<ref name=Biblia>{{cite-Biblia|''Magnificat'', Lukas 1:46-55}}, "''Ito ang tinatawag ng "Magnificat".''; sa talababa 46-55, pahina 1512.</ref><ref name=BG>[http://www.biblegateway.com/passage/?search=Luke%201:46-55&version=SND Ang Awit ni Maria], biblegateway.com</ref>) kung saan binanggit ito ng [[Birheng Maria]] sa panahon ng kanyang [[Bisitasyon (Kristiyanismo)|pagdalaw]] sa kanyang pinsang si [[Isabel (ng Bibliya)|Isabel]]. Sa loob ng salaysay, pagkaraan batiin ni Maria sa Isabel, na [[nagdadalangtao]] noong dala sa sinapupunan si [[Juan Bautista]], gumalaw ang sanggol sa loob ng bahay-bata ni Isabel. Nang purihin ni Isabel si Maria dahil sa kanyang pananalig, inawit ni Maria ang ''Magnificat'' bilang tugon. Ang aking kaluluwa ay niluluwalhati ang Panginoon, at ang aking espiritu ay napupuno ng kagalakan, na nagmumuni-muni sa kabutihan ng Diyos na aking Tagapagligtas. Sapagka't itinuon niya ang kaniyang paningin sa kaniyang abang lingkod, at nakita rito ang dahilan kung bakit niya ako ituturing na mapalad at masaya, sa lahat ng salinlahi. Buweno , siya na Makapangyarihan sa lahat at ang kanyang pangalan na walang hanggan Banal ay gumawa sa aking pabor, dakila at kamangha-manghang mga bagay . Kaninong awa ay umaabot sa salinlahi, sa lahat ng may takot sa kanya. Inunat niya ang bisig ng kanyang kapangyarihan, at pinawi ang pagmamataas ng mapagmataas, na ginulo ang kanilang mga disenyo. Inalis niya ang makapangyarihan; at itinaas ang mababa. Pinuno niya ng mga pag-aari ang nangangailangan, at iniwan ang mayayaman ng wala. Itinaas niya ang Israel na kanyang lingkod, na inaalala siya dahil sa kanyang dakilang awa at kabutihan. Gaya ng ipinangako ni Abraham sa ating mga ninuno, at sa lahat ng kanyang mga inapo, magpakailan man. == Tingnan din == * [[Benedictus]] == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga kawing panlabas == * [http://www.biblegateway.com/passage/?search=Luke%201:46-55&version=SND Ang Awit ni Maria], mula sa biblegateway.com * Ang [http://adb.scripturetext.com/luke/1.htm ''Magnificat''], Lukas 1:46-55, Ebanghelyo ni Lucas (''Luke''), mula sa Ang Dating Biblia (1905), adb.scripturetext.com * [http://angbiblia.net/lucas1.aspx Ang Awit ng Pagpupuri ni Maria], Ang Magandang Balita ayon kay Lucas, Buong Bibliya sa wikang Tagalog, mula sa AngBiblia.net {{usbong|Pananampalataya|Kristiyanismo}} [[Kaurian:Kristiyanismo]] [[Kaurian:Bibliya]] [[Kaurian:Bagong Tipan]] [[Kaurian:Katolisismo]] [[Kaurian:Mga awit]] 897eri3zot7983l2oibvc1973fss5n8 0 123593 1961619 1430287 2022-08-09T01:24:57Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 132599 1961675 1961476 2022-08-09T06:34:28Z 58.69.182.193 /* Tauhan Gumanap */ wikitext text/x-wiki {{italic title}} {{Série manga}} Ang {{nihongo|'''''You're Under Arrest'''''|逮捕しちゃうぞ|Taiho Shichauzo|lead=yes}} ay isang [[manga na seinen]] mula sa bansang [[Hapon]]<ref>{{cite web|url=http://comics.ign.com/articles/649/649091p1.html|title=Zatch Bell Vol. 1 & 2 Review|date=Setyembre 8, 2005|publisher=IGN|accessdate=Hulyo 21, 2009}}</ref> na sinulat at ginuhit ni Kōsuke Fujishima at inilalathala nang baha-bahagi sa magasin na ''Afternoon'' ng [[Kodansha]] mula 1986 hanggang 1992. Nakasentro ang istorya sa isang kathang-isip na himpilan ng pulis sa [[Sumida, Tokyo]] na ang mga opisyales nito ay nagsasagupa ng mga kriminal sa araw-araw habang pinapanatiling ligtas ang mga tao. Mayroon ito magkahalong drama at aksyon na may ilang komedya at patawa. Nagkaroon din ito ng mga adaptasyon sa [[anime]] at drama sa telebisyon. == Tauhan Gumanap == '''Natsumi Tsujimoto''' (辻本 夏実 ''Tsujimoto Natsumi'') bayang sinilangan Asakusa Distrito Tokyo Punong Lunsodbago mag-enroll sa Metropolitan Police Department Academy at kung saan naging kaklase niya si Miyuki Kobayakawa bago ipinadala sa ibang lugar sa Greater Tokyo Area. Sa huli ay nagkita ang dalawa nang hindi sinasadya nang ma-late si Natsumi sa trabaho noong unang araw niya sa duty sa Bokuto Station. Siya ay nakipagsosyo kay Miyuki sa loob ng ilang taon. Ngunit sa maikling panahon, si Natsumi ay na-scout ng Tokyo Metropolitan Police Department Headquarters upang maging bahagi ng isang prototype na babaeng motorbike unit bago tinanggihan ang isang imbitasyon na magsanay pa sa kanila. Kilala siya na infatuated kay Detective Tokuno at sa Kachou ng Traffic Division bago nakilala si Shoji Tokairin, na naging karibal niya at interes sa pag-ibig. Sina Natsumi at Miyuki, sa bandang huli sa serye, ay binasag ang likod ng isang sindikato ng pagpupuslit ng sasakyan na pinatatakbo sa pamamagitan ng pagnanakaw ng mga mamahaling sasakyan, na humahantong sa pagbuwag ng grupo. Dahil sa kanyang mga aksyon, inilipat siya ni Assistant Kaoruko Kinoshita sa Tokyo Metropolitan Police Department kasama si Miyuki bilang bahagi ng kanyang espesyal na programa sa pagsasanay sa pagpapahusay ng mga kasanayan ng opisyal na may kaugnayan sa trabaho ng pulisya. Sa pagtatapos ng serye, si Natsumi ay na-recruit para maglingkod sa Special Assault Team at isang operatiba na nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department. Ang pakikipagsosyo niya kay Miyuki at ang kasunod na paglipat sa Special Assault Team ay halos natapos sa masamang termino, halos sirain ang kanilang pagkakaibigan hanggang sa magkasundo sa katotohanan. Siya ay pinalitan sa Bokuto Station ni Saori Saga, isang dating estudyante na iniligtas nila ni Miyuki sa panahon ng kanyang pulis ilang araw bago ipinadala si Saori sa nasabing istasyon. Pansamantala siyang muli sa Bokuto bago inilipat upang sanayin sa ilalim ng Ranger Platoon ng JGSDF bago muling italaga sa Bokuto Station, muling nagsilbing partner ni Miyuki pagkatapos umalis ni Saori sa Bokuto upang ilipat sa ibang istasyon. boses ni Sakiko Tamagawa, Misaki Ito at Pinky Rebucas. '''Miyuki Kobayakawa''' (小早川 美幸 ''Kobayakawa Miyuki'') bayang sinilangan Okayama Prektura at nanira Koto Distriito Tokyo Punong Lusond Nang sinusubukan niyang sunduin si Natsumi, sa halip ay nakipagkita siya sa kanya sa pamamagitan ng swerte nang makita niyang nilabag niya ang ilang mga patakaran sa paglabag sa trapiko ngunit alam niya kaagad na siya si Natsumi, ang kanyang magiging partner. Sa kalaunan ay naabutan siya, gumawa ng unang impresyon si Miyuki sa kanya at pagkatapos na makumpleto ang paglipat ni Natsumi sa Bokuto Station, naging magkasosyo sina Miyuki at Natsumi sa Traffic Division ng istasyon. Ang dalawa ay sumikat sa utak ni Miyuki at sa mga kamao ni Natsumi sa paglutas ng iba't ibang kaso na kinasasangkutan ng kanilang sarili o sa kanilang mga kasamahan. Si Miyuki ang iba pang kalahati ng duo na responsable para sa ground breaking work sa pagbuwag sa isang misteryosong operasyon ng sindikato sa pagpupuslit ng sasakyan sa Tokyo, na nagresulta sa kanyang kasunod na paglipat sa Criminal Investigation Bureau ng Tokyo Metropolitan Police Department sa ilalim ng Scientific Investigations Laboratory nito. Inanyayahan siya ng Lab na permanenteng lumipat sa departamento, ngunit tinanggihan niya ang alok. Sa krisis ng Hachi-Ichi-Go (蜂一号) (Bee Number One in the dub of You're Under Arrest: The Movie), ang kadalubhasaan ni Miyuki sa mga computer at electronics ay nakakuha ng breakwork sa mga paunang pagsisiyasat sa mahiwagang kapangyarihan. outage sa Sumida Ward, ngunit hindi nakakuha ng anumang mga detalye tungkol sa kanila. Nang malapit nang matapos ang pelikula, nahuli nila ni Natsumi ang taksil na opisyal na si Tadashi Emoto matapos sugatan si Kachou bilang isang paraan ng "patunay" na siya ay kumilos nang mag-isa sa buong krisis. Si Miyuki ay ipinadala sa Los Angeles kasama si Natsumi bilang bahagi ng isang foreign police officer exchange program sa maikling panahon kasama ang Los Angeles Police Department. Malapit nang matapos ang serye, muntik nang masira ni Miyuki ang kanyang pagkakaibigan kay Natsumi matapos malaman na ang huli ay nire-recruit sa Special Assault Team. Inayos ng dalawa ang kanilang pagkakaiba nang sabihin ni Miyuki kay Natsumi na hindi siya sapat na bukas para tanggapin niya ang recruitment ni Natsumi sa SAT dahil ang dalawa ay kumilos na parang tunay na magkaibigan, kahit na parang magkapatid na babae nang ipaliwanag ni Miyuki na napakabilis ng nangyari sa SAT recruitment ni Natsumi nang wala siya. napagtatanto ito sa lahat ng panahon, na pinilit niyang protektahan ang sarili mula sa pagtingin sa katotohanan kung ano ito. Ni-renew din ni Miyuki ang kanyang "pagkakaibigan" kay Nakajima, na lalong nagbukas ng kanilang relasyon sa iba pang mga posibilidad. Ang kanyang kapareha ay si Saori Saga, na pumalit sa posisyon ni Natsumi matapos siyang permanenteng nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department bilang bahagi ng kanyang mga tungkulin bilang isang SAT operative bago inilipat sa Estados Unidos upang magsagawa ng forensic training. Binago niya ang 1985 Honda Today 700cc (bagaman mayroon pa ring dilaw na plate number para sa mga K-car) at nagdagdag ng mga twin cam, turbo-charger, at nitrous oxide boost. boses Akiko Hiramatsu, Sachie Hara at Kathyin Masilungan. '''Yoriko Nikaidō''' ((二階堂 頼子 ''Nikaidō Yoriko'') Isang dispatcher sa Bokutō Station na kalaunan ay naging Patrol Opisyal at kasosyo ni Aoi Futaba Chan, si Yoriko Nikaidō chan ay isang hindi nababagong tsismis na tumatak sa lahat ng nangyayari sa presinto. Sa kasamaang palad, madalas niyang mali ang kahulugan ng mga bagay na nakikita at naririnig niya, na nagreresulta sa kahihiyan at mga komplikasyon. Lalo niyang pinagmamasdan sina Miyuki at Ken. Nasisiyahan din si Yoriko sa panlilibak sa kanyang mga kasamahan, lalo na kapag nag-uusap siya tungkol sa anumang supernatural o paranormal. Siya ay clumsy din sa anumang ginagawa niya ngunit kahit papaano ay kayang takpan ang gulo na nalikha sa kanyang kapalaran, na naging dahilan upang siya ang nangunguna sa klase noong mga taon niya sa Metropolitan. Police Department Academy at nakakuha ng I doon ng kanyang kaklase na si Chie Sagamiōno, na naghahangad na maging valedictorian noong panahon ng kanilang akademya. Insecure din siya sa kanyang trabaho sa maikling panahon nang iligtas niya ang isang elementary student mula sa mga yakuza thugs. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2'''''. Si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō gagamitin niya ang heisei 6 years 1994 year '''SUZUKI''' '''''ALTO WORKS HA21''''' Police Patrol Car na may ''F5A'' DOHC 12 Valve turbo Engine, Muffler '''SUZUKI SPORTS''' ''Racing'', Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Voice Box Recorder at Data Recorder, Datos mensahe receiver laptop, 4 na '''ENKEI''' ''Racing S type 1'' 14 inch Racing Wheels at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE740''''' R14 inch Gulong. Habang nagpapatrolya sa gabi na surpresa at makagambala sa paghaharap kotra Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno at sa huli lokasyon sa Edobashi Juction sa Tokyo Punong Lunsod katapusan na ang buhay ko sisirain niya ang aking heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car hindi ito mga '''DUMATNG ANG SAKUNA'''! Isang iglap sa hindi mata isang mabilis Itim hesei 9 taon 1997 taon '''MITSUBISHI PAJERO V6 V20''' pumasa totoo bilang Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno nanonood mabilis na Sport Utility Vehicle at ito pala ay pang-aakit, Datos mensahe receiver laptop Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō Ipalaglag Pagpapatrolya susunod na lokasyon Honchō Ueno. Nagtago si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō sa 2 chōme - 2 - 2 Īdabashi Chiyoda City sinabi sa wakas malayo na. Chie Sagamiōno Sa isang tulad sa isang lugar at huli Chie Sagamiōno Ikaw ay masama. Sa Ikalawa surpresa at makagambala sa paghaharap kotra Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno sa Meguro Tokyo balik sa Kanana Dōri, Heiwajima dori at Metropolitan Expressway Number 1 katapusan na ang buhay ko sisirain niya ang aking heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car hindi ito mga '''DUMATNG ANG SAKUNA'''! Isang iglap sa hindi mata isang mabilis Itim hesei 9 taon 1997 taon '''MITSUBISHI PAJERO V6 V20''' pumasa totoo bilang Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno nanonood mabilis na Sport Utility Vehicle at ito pala ay pang-aakit (pangalawang makipot na paghabol), Datos mensahe receiver laptop Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō Ipalaglag Pagpapatrolya susunod na lokasyon Daikoku Junction Ang kanya heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car tumakbo 29 kilometro milya oras patungo Tsurumi Distrito Yokohama Siyudad Kanagawa Prepektura sa huli Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō at Bagong Bagito Pulis Kamisao Yamato patungo sa Ichikawa Siyudad sa Chiba Prepektura. Si Yoriko Nikaidō mayroon siyang isang New Rookie Police Offer Apong babae na si New Rookie Police Officer Kamisao Yamato para masunurin at hindi gumawa ng kontra sa hamon kay Mortal Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno. boses Etsuko Kozakura, Otoha at Sherwin Revestir. '''Aoi Futaba''' (双葉 葵 ''Futaba Aoi'') siya ay isang Transgender na babae na sumali sa Bokuto Station sa unang season. Ang Haponesa version ay nagpapaliwanag na siya ay nagmula sa Anti-Chikan Unit. Ang chikan ay tumutukoy sa mga lalaking nang-molestiya sa mga babae. "Naging native" si Aoi at ngayon ay mas pambabae sa hitsura at personalidad kaysa sa karamihan ng iba pang babaeng opisyal. Sa Second Season. Tinatrato siya ng kanyang mga kasamahan bilang isang babae, kahit na iniisip nila ang kanyang mga kagustuhan sa romantikong. Sa isang kuwento kung saan nag-propose sa kanya ang aktor na si Mr. Kitakoji, tinanggihan niya ito at nagsuot ng panlalaking damit sa isang pagkakataon sa serye. Sa isa pang episode, nasangkot siya sa isang pag-iibigan sa Internet at nabigla tungkol sa pakikipagkita sa lalaking ito at pagbubunyag ng kanyang sikreto. Bago pumasok sa puwersa, naglaro si Aoi ng golf at nakaakit ng maraming babaeng admirer. Sa anime, naglalaro ng basketball si Aoi. Sa Full Throttle episode na "Aoi-chan Becomes a Man!?", nakilala ni Aoi ang kanyang ex-superior na si Udamura Kumanosuke na namuno sa sting operation. Gumamit ng heisei 5 years 1993 year MITSUBISHI MINICA HA31 Season 1, Movie at Season 2 659 cc ''4A30'' DOHC 20 Valve turbo Engine, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 4 na ''RACING SERVICE '''Watanabe''''' 8 spoke Racing Wheels 13 inch at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Ikalawa Police Patrol Kotse Hesei 9 taon 1997 taon '''DAIHATSU''' MIRA Avanzanato TR-XX Engine: ''EF-JL'' 12-valve turbo Engine, Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 2 na '''ENKEI''' Compe 8 spoke Racing Wheel 13 inch sa harap at 2 na '''ENKEI''' compe 5 at 2 na '''YOKOHAMA ADVAN''' '''''Neova''''' R13 at 2 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Kombinasyon sa Japan Grand Touring Car Championship at Formula 1 World Championship. Ikatlo Police Patrol Kotse Heisei 18 taon 2006 taon SUZUKI kei HN12S para sa Full Throttle Third Season 658 cc ''K6A'' turbo 3 Inline strait Engine, Revolving light at siren na '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, Racing Wheels: ENKEI Compe 8 spoke 14 inch at 4 na '''YOKOHAMA ADVAN ''Neova''''' R14 gulong. boses Rica Matsumoto ng JAM Project at Sherwin Revestir. '''Ruriko Kaneko''' (金子 留理子 ''Kaneko Ruriko'')Isang kasamahan nina Natsumi at Miyuki. Sa iba pang mga pulis, namumukod-tangi ito. Madalas kong kasama si Saori. Ayon sa kanya at kay Saori, siya ay isang bumalik mula sa Italy na marunong magsalita ng Italiano. Siya rin ang namamahala sa pansamantalang kasama ni Miyuki bilang kapalit ni Natsumi na nilalamig. Sa Ikalawang Season na Fast & Furious Episode 7(帰ってきたストライク男。 ''Kaette Kita Sutoraiku Otoko''.) habang nasa regular na pagpapatrolya ang kanyang Kasosyong Pulis Opisyal Saori Saga na nagpapakilala sa 2 Babae Binata Mataas na Paaralan Estudyante na papasok sa Binabata Mataas na Paaralan. Yugto 9 (女の戦い！ライバル再び！''Onna no Tatakai''! ''Raibaru Futatabi''!) '''''Labanan ng mga Babae'''''! '''''Karibal na naman'''''! Tumutulong siya kasama si Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Pulis Opisyal Miyuki Kobayakawa, Police Opisyal Aoi Futaba chan, Police Officer Yoriko Nikaidō at Police Officer Saori Saga sa paggawa ng Kulay Guardya Parada. boses Haruka Shimazaki (Season 1 & 2nd Season Fast & Furious) at Ryōko Ono (Season 3 Full Throttle) '''Kayo Tanaka''' (田中 佳代 ''Tanaka Kayo'') minsan hindi niya kinakausap ang lahat ng babaeng Police Officer Specially Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Miyuki Kobayakawa Yoriko Nikaidō chan at Aoi Futaba Chan. Siya ay Nagpakita Sa Episode 49 (墨東署捜査 木下薫子着任 ''Bokutō sho Sōsa Sen Kinoshita Kaoruko Chakuni'') '''''Pagsisiyasat sa Krimen''''': '''''Pagdating ng Kaoruko Kinoshita'''''. Sa First Conference Room na nagsusuri pagkatapos ng isang salarin na tumakas na '''NISSAN LARGO VAN C23''' at nagtatapos sila sa Briefing at bumalik sa Trapiko Kargawaran Seksyon Opisina. sa huling Episode 51 (墨東署捜査線 ベスト・パートナ ー 最後挿話。 ''Bokutō-sho Sōsa-sen Besuto Pātonā Saigo Sōwa''.) '''''Bokutō Station Best Partner Investigation Ang huling kabanata'''''. Ang Opisyal ng Pulis na si Ruriko Kaneko at Opisyal ng Pulisya na si Kayō Tanaka ay nakapanayam ng mga asawang Babae sa Bahay. Sa You're Under Arrest the MOVIE 1999 taon. Sa panahon ng Atake sa Bokōto Station Headquarter Building Working In Reception Telepono Linya ay patay na sila nagsama ng pagsabog mula sa fused box na supply ng kuryente na binili ng ilaw at air con. Nagtago siya sa counter na iyon. Sa Second Season Fast & Furious bilang dispatcher communication. Binago Niya ang Hesei 6 taon 1994 taon '''NISSAN''' MICRA K11 Engine: CG13DE Double Over Head Camshaft 16-valve, Muffler: 162AN02 ebolusyon AP2010, Muffler: 162AN02010 AP V1 VA BC Racing, Engine Control Unit: 28591C99 '''SIEMENS''',na nilagyan ng '''OSAKA SIREN MANUFACTURE COMPANY LIMITED''' Aerodynamic AD-MS XA2 & TSK3111 Mark 11 Electronic Siren at Radyo, Mga Gulong ng Karera: ''RACING SERVICE'' '''''Watanabe''''' 8 spoke 15 inch at Mga Gulong ng Karera: '''''BF Goodrich g force winter''''' 195/65 R15, '''Kaori Takano''' (高野 香織 ''Takano Kaori'') Siya at si Sakura ang pinakabagong mga rekrut ng Bokuto Station, kung saan sina Miyuki at Natsumi ang dalawa sa isang pambungad na paglilibot sa lungsod upang maging pamilyar sila sa mga gawain sa hinaharap bilang mga opisyal ng pulisya. Inilalarawan ng mga unang impression si Kaori bilang isang medyo prangka na batang babae na hindi natatakot na malinaw na ipahayag ang kanyang mga alalahanin, kahit na siya ay hindi sigurado sa kanyang mga kakayahan bilang isang pulis na ginagawang kabaligtaran ni Sakura. boses Haruka Tomatsu. '''Sakura Fujieda''' (藤枝 櫻 ''Fujieda Sakura'') Siya at si Kaori Takano ay mga bagong rekrut ng pulis sa Bokuto Station, kung saan dinala sila nina Miyuki at Natsumi sa isang panimulang ikot ng lungsod. Ang mga unang impression ay nagpapahiwatig na si Sakura ay isang karaniwang magiliw at tahimik na babae, ngunit sapat na maaasahan sa mga sitwasyon, kahit na minamaliit niya ang kanyang sariling mga kakayahan. boses Kana Hanazawa == Pangalawa Gumanap == '''Takao Arizuka''' (''Arizuka Takao'') Isang mataas na Hepe ng pulisya Mga tauhan mula sa Tokyo Metropolitan Police Department na may ranggong Superintendent (警視 Keishisei), siya ay kinatatakutan ng mga mababang ranggo na opisyal dahil ang kanyang presensya lamang sa isang istasyon ng pulisya sa panahon ng inspeksyon ay mangangahulugan ng pagtatapos ng karera ng isang tao na palagi niyang dinadala. isang notebook na kasama niya. Gayunpaman, sa katotohanan, siya ay maluwag sa loob at handang gumawa ng mga pagsasaayos (kahit na kailangan niyang gumawa ng mga personal na sakripisyo upang maging posible ang gayong kaayusan) upang matugunan ang pangangailangan ng kanyang mga nasasakupan hangga't natapos nila ang trabaho sa huli. Sa kabilang banda, mahigpit si Arizuka at palaging nagpapaalala sa kanyang mga nasasakupan na sundin ang mga alituntuning itinakda ng kanilang mga nakatataas habang ginagawa ang kanilang makakaya ayon sa kanilang mga kakayahan. Dahil dito, tinawag ni Yoriko si Arizuka bilang hari ng Hades. Sa pelikula, napagtanto ni Arizuka na siya, bilang isang Superintendente, ay mas kaunti ang nalalaman tungkol sa pagkawala ni Tadashi Emoto pati na rin ang papel na Hachi-Ichi-Go na ginawa ni Emoto para sa Tokyo Metropolitan Police Department kaysa sa Hepe ng Bokuto Precinct Traffic Division at pansamantalang inalis ni Kachō ang kanyang ranggo at utos nang tumanggi ang huli na magbigay ng mga detalye tungkol sa kanila. hanggang sa Season 2 Fast & Furious hindi siya lumabas Sa Season Three Full Throttle Episode 21 & 22 (追撃！レッドファントム ''Tsuigeki''! ''Reddo Fantomu'') '''''Paghabol'''''! '''''pulang multo''''' part 1 at (運命のフルスロットル ''Unmei no Furu Surottoru'') part 2 '''''Ang Kapalaran ng Buong Balbula'''''. Nobyembre 15,2008 Namatay si Superintendent Takao Arizuka sa edad na 77 Namatay siya sa Subarachnoid Hemorrhage (SAH) 31 taon pagkatapos (横田惠 Y''okota Megumi'') Pagwala ni Megumi Yokota Sa Niigata Siyudad Niigata Prepektura Hilagakanluran Hapon. boses Takeshi Watabe namatay sa December 13, 2010 taon sa edad ng 74 taon gulang sanghi ng sakit lung cancer at cardiac arrest. '''Kaoruko Kinoshita''' (木下 薫子 ''Kinoshita Kaoruko'') Ang kaakit-akit na babaeng ito ay unang lumabas sa mga huling yugto ng Pana-panahon isa na may kasamang kaso ng pagnanakaw ng kotse. Isang estrikto, walang katuturang uri ng tao, sa una ay tila malamig ang loob niya, ngunit sa ilalim ng kahanga-hangang kilos na iyon ay talagang isang babae na walang pag-iimbot na nakatuon sa kanyang mga tungkulin at sa mga nasa ilalim ng kanyang utos. Siya ay handang tumulong sa mga babae ng Bokutō Station at madaling lapitan sa tuwing siya ay nasa istasyon. Siya ay tapat sa Muromachi Police Station sa tatlong sperior ay sina: Police Officer Adviser Fukumura Makano, Vice Inspector Lucy Akaidō at New Rookie Police Officer Kamisao Yamato Apong babae ng Fire Marshall Fukuisa Yamato. Hanggang sa noong 2008 Assistant Inspector Kaoruko Kinoshita hindi siya lumabas sa Pana-panahon Tatlo Full Throttle. Gagamitin niya ang Shōwa 58 taon 1983 taon Mazda 323 BD Police Patrol Car Engine: 1.6 L ''B6T'' turbo Inline Straight 4, Air intake: ''':'''M3230003BJ-CAI ''cosmo'' ''Racing'', Radio Transceiver: YAESU FT DX 9000, Global Position System: '''carrozzeria''' GPS-V7 by: '''PIONEER''' presyo etiketa 230,000.00 Haponesa Yen, Revolving Light at Siren: '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Racing Wheels: 4 na '''ENKEI''' compe 8 spoke 14 inch at Racing Tire: 4 na '''''BF Goodrich Radial T/A''''' R14. Ikalawa Police Patrol Kotse Hesei 16 taon 2004 Mazda RX-8 Police Patrol Car Engine: '''''RENESIS''''' (Wankel rotary), Air intake: , Engine Control Unit: 3H2 18 881K JDM 13B '''''DENSO''''', Air intake: D-607-4 GRMS-8M-K30 '''''MAZDASPEED''''', Radiator: SARD Racing, Global Position System: '''carrozzeria''' GPS-V7 by: '''PIONEER''' presyo etiketa 230,000.00 Haponesa Yen, Revolving light at siren na '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, Racing Wheels: 4 na '''RAYS ENGINEERING''' TE37 14 inch at Racing Tires: 3 na '''''BRIDGESTONE POTENZA Adrenaline''''' R14 4 na '''''BF Goodrich G-Force Super Sport A/S''''' R14. boses Sakakibara Yoshiko '''Fukumura Makano''' (摩訶野 福村 Makano Fukumura) Isang mataas na Hepe ng pulisya Mga tauhan mula sa Tokyo Metropolitan Police Department na may ranggong Police Officer Adviser (警察官 顧問 ''Keisatsukan Komon'') sumali sa National Police Agency sa Tokyo Metropolitan at nag Serbisyo sa Muromachi Police Station Gusali sa Nipponbashi Tokyo Punong Lunsod at tinawag na The 3 Superior Kasyoso ni Vice Inspector Lucy Akaidō at New Rookie Police Officer Kamisao Yamato. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2''''' Si Police Officer Adviser Fukumura Makano instuction kay Police Officer Yoriko Nikaidō magtago sa Ītabashi Chiyoda City Tokyo Metropolitan at basagin ang katahimikan ng radyo. At sa huli Mga kasama gawin natin Kabisado Nakaplano. At sa huli Shiba Distrito sa Minato City Daan harangan pagkakatigil mga Magasawa Sōichinirō at Michiru Fukamatsu at huli Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno sa sobra habol pagsasaya ang dahilan sobra pagkalito at pagkaantala. Gumamit ng Heisei 6 years 1994 year '''TOYOTA CELICA''' T200 Police Patrol Car Engine: 3S-GTE I4 turbo, Air Intake: 57-0502 K&N, Radiator: MIS MMRAD-T200-94 Mushimoto, Supension kit: MSS0490 ''MONOSS'', Radio Transceiver: YAESU FT DX 9000, Revolving Light at Siren: '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' RS1,AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Racing Wheels 3 '''RAYS''' TE37 14 inch at 1 '''RAYS''' Capionato SS6 17 inches at Racing Tires: 3 '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01R''''' R17 at 1 '''''BRIDGESTONE POTENZA RE001 Adrenaline''''' R17. == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/manga.php Anime News Network Encyclopedia] {{in lang|en}}&nbsp;— website ng [[Anime News Network]]. {{Anime at Manga}} [[Kategorya:Serye ng manga]] [[Kategorya:Mga dramang pantelebisyon mula sa Hapon]] [[Kategorya:Mga serye ng anime]] jm2b3mph4t29kuqxrmwr0yh7rk067ay 1961676 1961675 2022-08-09T06:36:23Z 58.69.182.193 /* Tauhan Gumanap */ wikitext text/x-wiki {{italic title}} {{Série manga}} Ang {{nihongo|'''''You're Under Arrest'''''|逮捕しちゃうぞ|Taiho Shichauzo|lead=yes}} ay isang [[manga na seinen]] mula sa bansang [[Hapon]]<ref>{{cite web|url=http://comics.ign.com/articles/649/649091p1.html|title=Zatch Bell Vol. 1 & 2 Review|date=Setyembre 8, 2005|publisher=IGN|accessdate=Hulyo 21, 2009}}</ref> na sinulat at ginuhit ni Kōsuke Fujishima at inilalathala nang baha-bahagi sa magasin na ''Afternoon'' ng [[Kodansha]] mula 1986 hanggang 1992. Nakasentro ang istorya sa isang kathang-isip na himpilan ng pulis sa [[Sumida, Tokyo]] na ang mga opisyales nito ay nagsasagupa ng mga kriminal sa araw-araw habang pinapanatiling ligtas ang mga tao. Mayroon ito magkahalong drama at aksyon na may ilang komedya at patawa. Nagkaroon din ito ng mga adaptasyon sa [[anime]] at drama sa telebisyon. == Tauhan Gumanap == '''Natsumi Tsujimoto''' (辻本 夏実 ''Tsujimoto Natsumi'') bayang sinilangan Asakusa Distrito Tokyo Punong Lunsodbago mag-enroll sa Metropolitan Police Department Academy at kung saan naging kaklase niya si Miyuki Kobayakawa bago ipinadala sa ibang lugar sa Greater Tokyo Area. Sa huli ay nagkita ang dalawa nang hindi sinasadya nang ma-late si Natsumi sa trabaho noong unang araw niya sa duty sa Bokuto Station. Siya ay nakipagsosyo kay Miyuki sa loob ng ilang taon. Ngunit sa maikling panahon, si Natsumi ay na-scout ng Tokyo Metropolitan Police Department Headquarters upang maging bahagi ng isang prototype na babaeng motorbike unit bago tinanggihan ang isang imbitasyon na magsanay pa sa kanila. Kilala siya na infatuated kay Detective Tokuno at sa Kachou ng Traffic Division bago nakilala si Shoji Tokairin, na naging karibal niya at interes sa pag-ibig. Sina Natsumi at Miyuki, sa bandang huli sa serye, ay binasag ang likod ng isang sindikato ng pagpupuslit ng sasakyan na pinatatakbo sa pamamagitan ng pagnanakaw ng mga mamahaling sasakyan, na humahantong sa pagbuwag ng grupo. Dahil sa kanyang mga aksyon, inilipat siya ni Assistant Kaoruko Kinoshita sa Tokyo Metropolitan Police Department kasama si Miyuki bilang bahagi ng kanyang espesyal na programa sa pagsasanay sa pagpapahusay ng mga kasanayan ng opisyal na may kaugnayan sa trabaho ng pulisya. Sa pagtatapos ng serye, si Natsumi ay na-recruit para maglingkod sa Special Assault Team at isang operatiba na nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department. Ang pakikipagsosyo niya kay Miyuki at ang kasunod na paglipat sa Special Assault Team ay halos natapos sa masamang termino, halos sirain ang kanilang pagkakaibigan hanggang sa magkasundo sa katotohanan. Siya ay pinalitan sa Bokuto Station ni Saori Saga, isang dating estudyante na iniligtas nila ni Miyuki sa panahon ng kanyang pulis ilang araw bago ipinadala si Saori sa nasabing istasyon. Pansamantala siyang muli sa Bokuto bago inilipat upang sanayin sa ilalim ng Ranger Platoon ng JGSDF bago muling italaga sa Bokuto Station, muling nagsilbing partner ni Miyuki pagkatapos umalis ni Saori sa Bokuto upang ilipat sa ibang istasyon. boses ni Sakiko Tamagawa, Misaki Ito at Pinky Rebucas. '''Miyuki Kobayakawa''' (小早川 美幸 ''Kobayakawa Miyuki'') bayang sinilangan Okayama Prektura at nanira Koto Distriito Tokyo Punong Lusond Nang sinusubukan niyang sunduin si Natsumi, sa halip ay nakipagkita siya sa kanya sa pamamagitan ng swerte nang makita niyang nilabag niya ang ilang mga patakaran sa paglabag sa trapiko ngunit alam niya kaagad na siya si Natsumi, ang kanyang magiging partner. Sa kalaunan ay naabutan siya, gumawa ng unang impresyon si Miyuki sa kanya at pagkatapos na makumpleto ang paglipat ni Natsumi sa Bokuto Station, naging magkasosyo sina Miyuki at Natsumi sa Traffic Division ng istasyon. Ang dalawa ay sumikat sa utak ni Miyuki at sa mga kamao ni Natsumi sa paglutas ng iba't ibang kaso na kinasasangkutan ng kanilang sarili o sa kanilang mga kasamahan. Si Miyuki ang iba pang kalahati ng duo na responsable para sa ground breaking work sa pagbuwag sa isang misteryosong operasyon ng sindikato sa pagpupuslit ng sasakyan sa Tokyo, na nagresulta sa kanyang kasunod na paglipat sa Criminal Investigation Bureau ng Tokyo Metropolitan Police Department sa ilalim ng Scientific Investigations Laboratory nito. Inanyayahan siya ng Lab na permanenteng lumipat sa departamento, ngunit tinanggihan niya ang alok. Sa krisis ng Hachi-Ichi-Go (蜂一号) (Bee Number One in the dub of You're Under Arrest: The Movie), ang kadalubhasaan ni Miyuki sa mga computer at electronics ay nakakuha ng breakwork sa mga paunang pagsisiyasat sa mahiwagang kapangyarihan. outage sa Sumida Ward, ngunit hindi nakakuha ng anumang mga detalye tungkol sa kanila. Nang malapit nang matapos ang pelikula, nahuli nila ni Natsumi ang taksil na opisyal na si Tadashi Emoto matapos sugatan si Kachou bilang isang paraan ng "patunay" na siya ay kumilos nang mag-isa sa buong krisis. Si Miyuki ay ipinadala sa Los Angeles kasama si Natsumi bilang bahagi ng isang foreign police officer exchange program sa maikling panahon kasama ang Los Angeles Police Department. Malapit nang matapos ang serye, muntik nang masira ni Miyuki ang kanyang pagkakaibigan kay Natsumi matapos malaman na ang huli ay nire-recruit sa Special Assault Team. Inayos ng dalawa ang kanilang pagkakaiba nang sabihin ni Miyuki kay Natsumi na hindi siya sapat na bukas para tanggapin niya ang recruitment ni Natsumi sa SAT dahil ang dalawa ay kumilos na parang tunay na magkaibigan, kahit na parang magkapatid na babae nang ipaliwanag ni Miyuki na napakabilis ng nangyari sa SAT recruitment ni Natsumi nang wala siya. napagtatanto ito sa lahat ng panahon, na pinilit niyang protektahan ang sarili mula sa pagtingin sa katotohanan kung ano ito. Ni-renew din ni Miyuki ang kanyang "pagkakaibigan" kay Nakajima, na lalong nagbukas ng kanilang relasyon sa iba pang mga posibilidad. Ang kanyang kapareha ay si Saori Saga, na pumalit sa posisyon ni Natsumi matapos siyang permanenteng nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department bilang bahagi ng kanyang mga tungkulin bilang isang SAT operative bago inilipat sa Estados Unidos upang magsagawa ng forensic training. Binago niya ang 1985 Honda Today 700cc (bagaman mayroon pa ring dilaw na plate number para sa mga K-car) at nagdagdag ng mga twin cam, turbo-charger, at nitrous oxide boost. boses Akiko Hiramatsu, Sachie Hara at Kathyin Masilungan. '''Yoriko Nikaidō''' ((二階堂 頼子 ''Nikaidō Yoriko'') Isang dispatcher sa Bokutō Station na kalaunan ay naging Patrol Opisyal at kasosyo ni Aoi Futaba Chan, si Yoriko Nikaidō chan ay isang hindi nababagong tsismis na tumatak sa lahat ng nangyayari sa presinto. Sa kasamaang palad, madalas niyang mali ang kahulugan ng mga bagay na nakikita at naririnig niya, na nagreresulta sa kahihiyan at mga komplikasyon. Lalo niyang pinagmamasdan sina Miyuki at Ken. Nasisiyahan din si Yoriko sa panlilibak sa kanyang mga kasamahan, lalo na kapag nag-uusap siya tungkol sa anumang supernatural o paranormal. Siya ay clumsy din sa anumang ginagawa niya ngunit kahit papaano ay kayang takpan ang gulo na nalikha sa kanyang kapalaran, na naging dahilan upang siya ang nangunguna sa klase noong mga taon niya sa Metropolitan. Police Department Academy at nakakuha ng I doon ng kanyang kaklase na si Chie Sagamiōno, na naghahangad na maging valedictorian noong panahon ng kanilang akademya. Insecure din siya sa kanyang trabaho sa maikling panahon nang iligtas niya ang isang elementary student mula sa mga yakuza thugs. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2'''''. Si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō gagamitin niya ang heisei 6 years 1994 year '''SUZUKI''' '''''ALTO WORKS HA21''''' Police Patrol Car na may ''F5A'' DOHC 12 Valve turbo Engine, Muffler '''SUZUKI SPORTS''' ''Racing'', Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Voice Box Recorder at Data Recorder, Datos mensahe receiver laptop, 4 na '''ENKEI''' ''Racing S type 1'' 14 inch Racing Wheels at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE740''''' R14 inch Gulong. Habang nagpapatrolya sa gabi na surpresa at makagambala sa paghaharap kotra Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno at sa huli lokasyon sa Edobashi Juction sa Tokyo Punong Lunsod katapusan na ang buhay ko sisirain niya ang aking heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car hindi ito mga '''DUMATNG ANG SAKUNA'''! Isang iglap sa hindi mata isang mabilis Itim hesei 9 taon 1997 taon '''MITSUBISHI PAJERO V6 V20''' pumasa totoo bilang Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno nanonood mabilis na Sport Utility Vehicle at ito pala ay pang-aakit, Datos mensahe receiver laptop Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō Ipalaglag Pagpapatrolya susunod na lokasyon Honchō Ueno. Nagtago si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō sa 2 chōme - 2 - 2 Īdabashi Chiyoda City sinabi sa wakas malayo na. Chie Sagamiōno Sa isang tulad sa isang lugar at huli Chie Sagamiōno Ikaw ay masama. Sa Ikalawa surpresa at makagambala sa paghaharap kotra Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno sa Meguro Tokyo balik sa Kanana Dōri, Heiwajima dori at Metropolitan Expressway Number 1 katapusan na ang buhay ko sisirain niya ang aking heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car hindi ito mga '''DUMATNG ANG SAKUNA'''! Isang iglap sa hindi mata isang mabilis Itim hesei 9 taon 1997 taon '''MITSUBISHI PAJERO V6 V20''' pumasa totoo bilang Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno nanonood mabilis na Sport Utility Vehicle at ito pala ay pang-aakit (pangalawang makipot na paghabol), Datos mensahe receiver laptop Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō Ipalaglag Pagpapatrolya susunod na lokasyon Daikoku Junction Ang kanya heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car tumakbo 29 kilometro milya oras patungo Tsurumi Distrito Yokohama Siyudad Kanagawa Prepektura sa huli Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō at Bagong Bagito Pulis Kamisao Yamato patungo sa Ichikawa Siyudad sa Chiba Prepektura. Si Yoriko Nikaidō mayroon siyang isang New Rookie Police Offer Apong babae na si New Rookie Police Officer Kamisao Yamato para masunurin at hindi gumawa ng laban sa hamon kay Arch Enemy Pulis Opisyal Chie Sagamiōno. boses Etsuko Kozakura, Otoha at Sherwin Revestir. '''Aoi Futaba''' (双葉 葵 ''Futaba Aoi'') siya ay isang Transgender na babae na sumali sa Bokuto Station sa unang season. Ang Haponesa version ay nagpapaliwanag na siya ay nagmula sa Anti-Chikan Unit. Ang chikan ay tumutukoy sa mga lalaking nang-molestiya sa mga babae. "Naging native" si Aoi at ngayon ay mas pambabae sa hitsura at personalidad kaysa sa karamihan ng iba pang babaeng opisyal. Sa Second Season. Tinatrato siya ng kanyang mga kasamahan bilang isang babae, kahit na iniisip nila ang kanyang mga kagustuhan sa romantikong. Sa isang kuwento kung saan nag-propose sa kanya ang aktor na si Mr. Kitakoji, tinanggihan niya ito at nagsuot ng panlalaking damit sa isang pagkakataon sa serye. Sa isa pang episode, nasangkot siya sa isang pag-iibigan sa Internet at nabigla tungkol sa pakikipagkita sa lalaking ito at pagbubunyag ng kanyang sikreto. Bago pumasok sa puwersa, naglaro si Aoi ng golf at nakaakit ng maraming babaeng admirer. Sa anime, naglalaro ng basketball si Aoi. Sa Full Throttle episode na "Aoi-chan Becomes a Man!?", nakilala ni Aoi ang kanyang ex-superior na si Udamura Kumanosuke na namuno sa sting operation. Gumamit ng heisei 5 years 1993 year MITSUBISHI MINICA HA31 Season 1, Movie at Season 2 659 cc ''4A30'' DOHC 20 Valve turbo Engine, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 4 na ''RACING SERVICE '''Watanabe''''' 8 spoke Racing Wheels 13 inch at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Ikalawa Police Patrol Kotse Hesei 9 taon 1997 taon '''DAIHATSU''' MIRA Avanzanato TR-XX Engine: ''EF-JL'' 12-valve turbo Engine, Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 2 na '''ENKEI''' Compe 8 spoke Racing Wheel 13 inch sa harap at 2 na '''ENKEI''' compe 5 at 2 na '''YOKOHAMA ADVAN''' '''''Neova''''' R13 at 2 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Kombinasyon sa Japan Grand Touring Car Championship at Formula 1 World Championship. Ikatlo Police Patrol Kotse Heisei 18 taon 2006 taon SUZUKI kei HN12S para sa Full Throttle Third Season 658 cc ''K6A'' turbo 3 Inline strait Engine, Revolving light at siren na '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, Racing Wheels: ENKEI Compe 8 spoke 14 inch at 4 na '''YOKOHAMA ADVAN ''Neova''''' R14 gulong. boses Rica Matsumoto ng JAM Project at Sherwin Revestir. '''Ruriko Kaneko''' (金子 留理子 ''Kaneko Ruriko'')Isang kasamahan nina Natsumi at Miyuki. Sa iba pang mga pulis, namumukod-tangi ito. Madalas kong kasama si Saori. Ayon sa kanya at kay Saori, siya ay isang bumalik mula sa Italy na marunong magsalita ng Italiano. Siya rin ang namamahala sa pansamantalang kasama ni Miyuki bilang kapalit ni Natsumi na nilalamig. Sa Ikalawang Season na Fast & Furious Episode 7(帰ってきたストライク男。 ''Kaette Kita Sutoraiku Otoko''.) habang nasa regular na pagpapatrolya ang kanyang Kasosyong Pulis Opisyal Saori Saga na nagpapakilala sa 2 Babae Binata Mataas na Paaralan Estudyante na papasok sa Binabata Mataas na Paaralan. Yugto 9 (女の戦い！ライバル再び！''Onna no Tatakai''! ''Raibaru Futatabi''!) '''''Labanan ng mga Babae'''''! '''''Karibal na naman'''''! Tumutulong siya kasama si Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Pulis Opisyal Miyuki Kobayakawa, Police Opisyal Aoi Futaba chan, Police Officer Yoriko Nikaidō at Police Officer Saori Saga sa paggawa ng Kulay Guardya Parada. boses Haruka Shimazaki (Season 1 & 2nd Season Fast & Furious) at Ryōko Ono (Season 3 Full Throttle) '''Kayo Tanaka''' (田中 佳代 ''Tanaka Kayo'') minsan hindi niya kinakausap ang lahat ng babaeng Police Officer Specially Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Miyuki Kobayakawa Yoriko Nikaidō chan at Aoi Futaba Chan. Siya ay Nagpakita Sa Episode 49 (墨東署捜査 木下薫子着任 ''Bokutō sho Sōsa Sen Kinoshita Kaoruko Chakuni'') '''''Pagsisiyasat sa Krimen''''': '''''Pagdating ng Kaoruko Kinoshita'''''. Sa First Conference Room na nagsusuri pagkatapos ng isang salarin na tumakas na '''NISSAN LARGO VAN C23''' at nagtatapos sila sa Briefing at bumalik sa Trapiko Kargawaran Seksyon Opisina. sa huling Episode 51 (墨東署捜査線 ベスト・パートナ ー 最後挿話。 ''Bokutō-sho Sōsa-sen Besuto Pātonā Saigo Sōwa''.) '''''Bokutō Station Best Partner Investigation Ang huling kabanata'''''. Ang Opisyal ng Pulis na si Ruriko Kaneko at Opisyal ng Pulisya na si Kayō Tanaka ay nakapanayam ng mga asawang Babae sa Bahay. Sa You're Under Arrest the MOVIE 1999 taon. Sa panahon ng Atake sa Bokōto Station Headquarter Building Working In Reception Telepono Linya ay patay na sila nagsama ng pagsabog mula sa fused box na supply ng kuryente na binili ng ilaw at air con. Nagtago siya sa counter na iyon. Sa Second Season Fast & Furious bilang dispatcher communication. Binago Niya ang Hesei 6 taon 1994 taon '''NISSAN''' MICRA K11 Engine: CG13DE Double Over Head Camshaft 16-valve, Muffler: 162AN02 ebolusyon AP2010, Muffler: 162AN02010 AP V1 VA BC Racing, Engine Control Unit: 28591C99 '''SIEMENS''',na nilagyan ng '''OSAKA SIREN MANUFACTURE COMPANY LIMITED''' Aerodynamic AD-MS XA2 & TSK3111 Mark 11 Electronic Siren at Radyo, Mga Gulong ng Karera: ''RACING SERVICE'' '''''Watanabe''''' 8 spoke 15 inch at Mga Gulong ng Karera: '''''BF Goodrich g force winter''''' 195/65 R15, '''Kaori Takano''' (高野 香織 ''Takano Kaori'') Siya at si Sakura ang pinakabagong mga rekrut ng Bokuto Station, kung saan sina Miyuki at Natsumi ang dalawa sa isang pambungad na paglilibot sa lungsod upang maging pamilyar sila sa mga gawain sa hinaharap bilang mga opisyal ng pulisya. Inilalarawan ng mga unang impression si Kaori bilang isang medyo prangka na batang babae na hindi natatakot na malinaw na ipahayag ang kanyang mga alalahanin, kahit na siya ay hindi sigurado sa kanyang mga kakayahan bilang isang pulis na ginagawang kabaligtaran ni Sakura. boses Haruka Tomatsu. '''Sakura Fujieda''' (藤枝 櫻 ''Fujieda Sakura'') Siya at si Kaori Takano ay mga bagong rekrut ng pulis sa Bokuto Station, kung saan dinala sila nina Miyuki at Natsumi sa isang panimulang ikot ng lungsod. Ang mga unang impression ay nagpapahiwatig na si Sakura ay isang karaniwang magiliw at tahimik na babae, ngunit sapat na maaasahan sa mga sitwasyon, kahit na minamaliit niya ang kanyang sariling mga kakayahan. boses Kana Hanazawa == Pangalawa Gumanap == '''Takao Arizuka''' (''Arizuka Takao'') Isang mataas na Hepe ng pulisya Mga tauhan mula sa Tokyo Metropolitan Police Department na may ranggong Superintendent (警視 Keishisei), siya ay kinatatakutan ng mga mababang ranggo na opisyal dahil ang kanyang presensya lamang sa isang istasyon ng pulisya sa panahon ng inspeksyon ay mangangahulugan ng pagtatapos ng karera ng isang tao na palagi niyang dinadala. isang notebook na kasama niya. Gayunpaman, sa katotohanan, siya ay maluwag sa loob at handang gumawa ng mga pagsasaayos (kahit na kailangan niyang gumawa ng mga personal na sakripisyo upang maging posible ang gayong kaayusan) upang matugunan ang pangangailangan ng kanyang mga nasasakupan hangga't natapos nila ang trabaho sa huli. Sa kabilang banda, mahigpit si Arizuka at palaging nagpapaalala sa kanyang mga nasasakupan na sundin ang mga alituntuning itinakda ng kanilang mga nakatataas habang ginagawa ang kanilang makakaya ayon sa kanilang mga kakayahan. Dahil dito, tinawag ni Yoriko si Arizuka bilang hari ng Hades. Sa pelikula, napagtanto ni Arizuka na siya, bilang isang Superintendente, ay mas kaunti ang nalalaman tungkol sa pagkawala ni Tadashi Emoto pati na rin ang papel na Hachi-Ichi-Go na ginawa ni Emoto para sa Tokyo Metropolitan Police Department kaysa sa Hepe ng Bokuto Precinct Traffic Division at pansamantalang inalis ni Kachō ang kanyang ranggo at utos nang tumanggi ang huli na magbigay ng mga detalye tungkol sa kanila. hanggang sa Season 2 Fast & Furious hindi siya lumabas Sa Season Three Full Throttle Episode 21 & 22 (追撃！レッドファントム ''Tsuigeki''! ''Reddo Fantomu'') '''''Paghabol'''''! '''''pulang multo''''' part 1 at (運命のフルスロットル ''Unmei no Furu Surottoru'') part 2 '''''Ang Kapalaran ng Buong Balbula'''''. Nobyembre 15,2008 Namatay si Superintendent Takao Arizuka sa edad na 77 Namatay siya sa Subarachnoid Hemorrhage (SAH) 31 taon pagkatapos (横田惠 Y''okota Megumi'') Pagwala ni Megumi Yokota Sa Niigata Siyudad Niigata Prepektura Hilagakanluran Hapon. boses Takeshi Watabe namatay sa December 13, 2010 taon sa edad ng 74 taon gulang sanghi ng sakit lung cancer at cardiac arrest. '''Kaoruko Kinoshita''' (木下 薫子 ''Kinoshita Kaoruko'') Ang kaakit-akit na babaeng ito ay unang lumabas sa mga huling yugto ng Pana-panahon isa na may kasamang kaso ng pagnanakaw ng kotse. Isang estrikto, walang katuturang uri ng tao, sa una ay tila malamig ang loob niya, ngunit sa ilalim ng kahanga-hangang kilos na iyon ay talagang isang babae na walang pag-iimbot na nakatuon sa kanyang mga tungkulin at sa mga nasa ilalim ng kanyang utos. Siya ay handang tumulong sa mga babae ng Bokutō Station at madaling lapitan sa tuwing siya ay nasa istasyon. Siya ay tapat sa Muromachi Police Station sa tatlong sperior ay sina: Police Officer Adviser Fukumura Makano, Vice Inspector Lucy Akaidō at New Rookie Police Officer Kamisao Yamato Apong babae ng Fire Marshall Fukuisa Yamato. Hanggang sa noong 2008 Assistant Inspector Kaoruko Kinoshita hindi siya lumabas sa Pana-panahon Tatlo Full Throttle. Gagamitin niya ang Shōwa 58 taon 1983 taon Mazda 323 BD Police Patrol Car Engine: 1.6 L ''B6T'' turbo Inline Straight 4, Air intake: ''':'''M3230003BJ-CAI ''cosmo'' ''Racing'', Radio Transceiver: YAESU FT DX 9000, Global Position System: '''carrozzeria''' GPS-V7 by: '''PIONEER''' presyo etiketa 230,000.00 Haponesa Yen, Revolving Light at Siren: '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Racing Wheels: 4 na '''ENKEI''' compe 8 spoke 14 inch at Racing Tire: 4 na '''''BF Goodrich Radial T/A''''' R14. Ikalawa Police Patrol Kotse Hesei 16 taon 2004 Mazda RX-8 Police Patrol Car Engine: '''''RENESIS''''' (Wankel rotary), Air intake: , Engine Control Unit: 3H2 18 881K JDM 13B '''''DENSO''''', Air intake: D-607-4 GRMS-8M-K30 '''''MAZDASPEED''''', Radiator: SARD Racing, Global Position System: '''carrozzeria''' GPS-V7 by: '''PIONEER''' presyo etiketa 230,000.00 Haponesa Yen, Revolving light at siren na '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, Racing Wheels: 4 na '''RAYS ENGINEERING''' TE37 14 inch at Racing Tires: 3 na '''''BRIDGESTONE POTENZA Adrenaline''''' R14 4 na '''''BF Goodrich G-Force Super Sport A/S''''' R14. boses Sakakibara Yoshiko '''Fukumura Makano''' (摩訶野 福村 Makano Fukumura) Isang mataas na Hepe ng pulisya Mga tauhan mula sa Tokyo Metropolitan Police Department na may ranggong Police Officer Adviser (警察官 顧問 ''Keisatsukan Komon'') sumali sa National Police Agency sa Tokyo Metropolitan at nag Serbisyo sa Muromachi Police Station Gusali sa Nipponbashi Tokyo Punong Lunsod at tinawag na The 3 Superior Kasyoso ni Vice Inspector Lucy Akaidō at New Rookie Police Officer Kamisao Yamato. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2''''' Si Police Officer Adviser Fukumura Makano instuction kay Police Officer Yoriko Nikaidō magtago sa Ītabashi Chiyoda City Tokyo Metropolitan at basagin ang katahimikan ng radyo. At sa huli Mga kasama gawin natin Kabisado Nakaplano. At sa huli Shiba Distrito sa Minato City Daan harangan pagkakatigil mga Magasawa Sōichinirō at Michiru Fukamatsu at huli Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno sa sobra habol pagsasaya ang dahilan sobra pagkalito at pagkaantala. Gumamit ng Heisei 6 years 1994 year '''TOYOTA CELICA''' T200 Police Patrol Car Engine: 3S-GTE I4 turbo, Air Intake: 57-0502 K&N, Radiator: MIS MMRAD-T200-94 Mushimoto, Supension kit: MSS0490 ''MONOSS'', Radio Transceiver: YAESU FT DX 9000, Revolving Light at Siren: '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' RS1,AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Racing Wheels 3 '''RAYS''' TE37 14 inch at 1 '''RAYS''' Capionato SS6 17 inches at Racing Tires: 3 '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01R''''' R17 at 1 '''''BRIDGESTONE POTENZA RE001 Adrenaline''''' R17. == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/manga.php Anime News Network Encyclopedia] {{in lang|en}}&nbsp;— website ng [[Anime News Network]]. {{Anime at Manga}} [[Kategorya:Serye ng manga]] [[Kategorya:Mga dramang pantelebisyon mula sa Hapon]] [[Kategorya:Mga serye ng anime]] 72gvw2adynlupencygrm8p13j8tpvqe 1961681 1961676 2022-08-09T06:53:12Z 58.69.182.193 /* Tauhan Gumanap */ wikitext text/x-wiki {{italic title}} {{Série manga}} Ang {{nihongo|'''''You're Under Arrest'''''|逮捕しちゃうぞ|Taiho Shichauzo|lead=yes}} ay isang [[manga na seinen]] mula sa bansang [[Hapon]]<ref>{{cite web|url=http://comics.ign.com/articles/649/649091p1.html|title=Zatch Bell Vol. 1 & 2 Review|date=Setyembre 8, 2005|publisher=IGN|accessdate=Hulyo 21, 2009}}</ref> na sinulat at ginuhit ni Kōsuke Fujishima at inilalathala nang baha-bahagi sa magasin na ''Afternoon'' ng [[Kodansha]] mula 1986 hanggang 1992. Nakasentro ang istorya sa isang kathang-isip na himpilan ng pulis sa [[Sumida, Tokyo]] na ang mga opisyales nito ay nagsasagupa ng mga kriminal sa araw-araw habang pinapanatiling ligtas ang mga tao. Mayroon ito magkahalong drama at aksyon na may ilang komedya at patawa. Nagkaroon din ito ng mga adaptasyon sa [[anime]] at drama sa telebisyon. == Tauhan Gumanap == '''Natsumi Tsujimoto''' (辻本 夏実 ''Tsujimoto Natsumi'') bayang sinilangan Asakusa Distrito Tokyo Punong Lunsodbago mag-enroll sa Metropolitan Police Department Academy at kung saan naging kaklase niya si Miyuki Kobayakawa bago ipinadala sa ibang lugar sa Greater Tokyo Area. Sa huli ay nagkita ang dalawa nang hindi sinasadya nang ma-late si Natsumi sa trabaho noong unang araw niya sa duty sa Bokuto Station. Siya ay nakipagsosyo kay Miyuki sa loob ng ilang taon. Ngunit sa maikling panahon, si Natsumi ay na-scout ng Tokyo Metropolitan Police Department Headquarters upang maging bahagi ng isang prototype na babaeng motorbike unit bago tinanggihan ang isang imbitasyon na magsanay pa sa kanila. Kilala siya na infatuated kay Detective Tokuno at sa Kachou ng Traffic Division bago nakilala si Shoji Tokairin, na naging karibal niya at interes sa pag-ibig. Sina Natsumi at Miyuki, sa bandang huli sa serye, ay binasag ang likod ng isang sindikato ng pagpupuslit ng sasakyan na pinatatakbo sa pamamagitan ng pagnanakaw ng mga mamahaling sasakyan, na humahantong sa pagbuwag ng grupo. Dahil sa kanyang mga aksyon, inilipat siya ni Assistant Kaoruko Kinoshita sa Tokyo Metropolitan Police Department kasama si Miyuki bilang bahagi ng kanyang espesyal na programa sa pagsasanay sa pagpapahusay ng mga kasanayan ng opisyal na may kaugnayan sa trabaho ng pulisya. Sa pagtatapos ng serye, si Natsumi ay na-recruit para maglingkod sa Special Assault Team at isang operatiba na nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department. Ang pakikipagsosyo niya kay Miyuki at ang kasunod na paglipat sa Special Assault Team ay halos natapos sa masamang termino, halos sirain ang kanilang pagkakaibigan hanggang sa magkasundo sa katotohanan. Siya ay pinalitan sa Bokuto Station ni Saori Saga, isang dating estudyante na iniligtas nila ni Miyuki sa panahon ng kanyang pulis ilang araw bago ipinadala si Saori sa nasabing istasyon. Pansamantala siyang muli sa Bokuto bago inilipat upang sanayin sa ilalim ng Ranger Platoon ng JGSDF bago muling italaga sa Bokuto Station, muling nagsilbing partner ni Miyuki pagkatapos umalis ni Saori sa Bokuto upang ilipat sa ibang istasyon. boses ni Sakiko Tamagawa, Misaki Ito at Pinky Rebucas. '''Miyuki Kobayakawa''' (小早川 美幸 ''Kobayakawa Miyuki'') bayang sinilangan Okayama Prektura at nanira Koto Distriito Tokyo Punong Lusond Nang sinusubukan niyang sunduin si Natsumi, sa halip ay nakipagkita siya sa kanya sa pamamagitan ng swerte nang makita niyang nilabag niya ang ilang mga patakaran sa paglabag sa trapiko ngunit alam niya kaagad na siya si Natsumi, ang kanyang magiging partner. Sa kalaunan ay naabutan siya, gumawa ng unang impresyon si Miyuki sa kanya at pagkatapos na makumpleto ang paglipat ni Natsumi sa Bokuto Station, naging magkasosyo sina Miyuki at Natsumi sa Traffic Division ng istasyon. Ang dalawa ay sumikat sa utak ni Miyuki at sa mga kamao ni Natsumi sa paglutas ng iba't ibang kaso na kinasasangkutan ng kanilang sarili o sa kanilang mga kasamahan. Si Miyuki ang iba pang kalahati ng duo na responsable para sa ground breaking work sa pagbuwag sa isang misteryosong operasyon ng sindikato sa pagpupuslit ng sasakyan sa Tokyo, na nagresulta sa kanyang kasunod na paglipat sa Criminal Investigation Bureau ng Tokyo Metropolitan Police Department sa ilalim ng Scientific Investigations Laboratory nito. Inanyayahan siya ng Lab na permanenteng lumipat sa departamento, ngunit tinanggihan niya ang alok. Sa krisis ng Hachi-Ichi-Go (蜂一号) (Bee Number One in the dub of You're Under Arrest: The Movie), ang kadalubhasaan ni Miyuki sa mga computer at electronics ay nakakuha ng breakwork sa mga paunang pagsisiyasat sa mahiwagang kapangyarihan. outage sa Sumida Ward, ngunit hindi nakakuha ng anumang mga detalye tungkol sa kanila. Nang malapit nang matapos ang pelikula, nahuli nila ni Natsumi ang taksil na opisyal na si Tadashi Emoto matapos sugatan si Kachou bilang isang paraan ng "patunay" na siya ay kumilos nang mag-isa sa buong krisis. Si Miyuki ay ipinadala sa Los Angeles kasama si Natsumi bilang bahagi ng isang foreign police officer exchange program sa maikling panahon kasama ang Los Angeles Police Department. Malapit nang matapos ang serye, muntik nang masira ni Miyuki ang kanyang pagkakaibigan kay Natsumi matapos malaman na ang huli ay nire-recruit sa Special Assault Team. Inayos ng dalawa ang kanilang pagkakaiba nang sabihin ni Miyuki kay Natsumi na hindi siya sapat na bukas para tanggapin niya ang recruitment ni Natsumi sa SAT dahil ang dalawa ay kumilos na parang tunay na magkaibigan, kahit na parang magkapatid na babae nang ipaliwanag ni Miyuki na napakabilis ng nangyari sa SAT recruitment ni Natsumi nang wala siya. napagtatanto ito sa lahat ng panahon, na pinilit niyang protektahan ang sarili mula sa pagtingin sa katotohanan kung ano ito. Ni-renew din ni Miyuki ang kanyang "pagkakaibigan" kay Nakajima, na lalong nagbukas ng kanilang relasyon sa iba pang mga posibilidad. Ang kanyang kapareha ay si Saori Saga, na pumalit sa posisyon ni Natsumi matapos siyang permanenteng nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department bilang bahagi ng kanyang mga tungkulin bilang isang SAT operative bago inilipat sa Estados Unidos upang magsagawa ng forensic training. Binago niya ang 1985 Honda Today 700cc (bagaman mayroon pa ring dilaw na plate number para sa mga K-car) at nagdagdag ng mga twin cam, turbo-charger, at nitrous oxide boost. boses Akiko Hiramatsu, Sachie Hara at Kathyin Masilungan. '''Yoriko Nikaidō''' ((二階堂 頼子 ''Nikaidō Yoriko'') Isang dispatcher sa Bokutō Station na kalaunan ay naging Patrol Opisyal at kasosyo ni Aoi Futaba Chan, si Yoriko Nikaidō chan ay isang hindi nababagong tsismis na tumatak sa lahat ng nangyayari sa presinto. Sa kasamaang palad, madalas niyang mali ang kahulugan ng mga bagay na nakikita at naririnig niya, na nagreresulta sa kahihiyan at mga komplikasyon. Lalo niyang pinagmamasdan sina Miyuki at Ken. Nasisiyahan din si Yoriko sa panlilibak sa kanyang mga kasamahan, lalo na kapag nag-uusap siya tungkol sa anumang supernatural o paranormal. Siya ay clumsy din sa anumang ginagawa niya ngunit kahit papaano ay kayang takpan ang gulo na nalikha sa kanyang kapalaran, na naging dahilan upang siya ang nangunguna sa klase noong mga taon niya sa Metropolitan. Police Department Academy at nakakuha ng I doon ng kanyang kaklase na si Chie Sagamiōno, na naghahangad na maging valedictorian noong panahon ng kanilang akademya. Insecure din siya sa kanyang trabaho sa maikling panahon nang iligtas niya ang isang elementary student mula sa mga yakuza thugs. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2'''''. Si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō gagamitin niya ang heisei 6 years 1994 year '''SUZUKI''' '''''ALTO WORKS HA21''''' Police Patrol Car na may ''F5A'' DOHC 12 Valve turbo Engine, Muffler '''SUZUKI SPORTS''' ''Racing'', Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Voice Box Recorder at Data Recorder, Datos mensahe receiver laptop, 4 na '''ENKEI''' ''Racing S type 1'' 14 inch Racing Wheels at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE740''''' R14 inch Gulong. Habang nagpapatrolya sa gabi na surpresa at makagambala sa paghaharap kotra Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno at sa huli lokasyon sa Edobashi Juction sa Tokyo Punong Lunsod katapusan na ang buhay ko sisirain niya ang aking heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car hindi ito mga '''DUMATNG ANG SAKUNA'''! Isang iglap sa hindi mata isang mabilis Itim hesei 9 taon 1997 taon '''MITSUBISHI PAJERO V6 V20''' pumasa totoo bilang Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno nanonood mabilis na Sport Utility Vehicle at ito pala ay pang-aakit, Datos mensahe receiver laptop Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō Ipalaglag Pagpapatrolya susunod na lokasyon Honchō Ueno. Nagtago si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō sa 2 chōme - 2 - 2 Īdabashi Chiyoda City sinabi sa wakas malayo na. Chie Sagamiōno Sa isang tulad sa isang lugar at huli Chie Sagamiōno Ikaw ay masama. Sa Ikalawa surpresa at makagambala sa paghaharap kotra Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno sa Meguro Tokyo balik sa Kanana Dōri, Heiwajima dori at Metropolitan Expressway Number 1 katapusan na ang buhay ko sisirain niya ang aking heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car hindi ito mga '''DUMATNG ANG SAKUNA'''! Isang iglap sa hindi mata isang mabilis Itim hesei 9 taon 1997 taon '''MITSUBISHI PAJERO V6 V20''' pumasa totoo bilang Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno nanonood mabilis na Sport Utility Vehicle at ito pala ay pang-aakit (pangalawang makipot na paghabol), Datos mensahe receiver laptop Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō Ipalaglag Pagpapatrolya susunod na lokasyon Daikoku Junction Ang kanya heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car tumakbo 29 kilometro milya oras patungo Tsurumi Distrito Yokohama Siyudad Kanagawa Prepektura sa huli Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō at Bagong Bagito Pulis Kamisao Yamato patungo sa Ichikawa Siyudad sa Chiba Prepektura. Si Yoriko Nikaidō mayroon siyang isang New Rookie Police Offer Apong babae na si New Rookie Police Officer Kamisao Yamato para masunurin at hindi gumawa ng laban sa hamon kay Arch Enemy Pulis Opisyal Chie Sagamiōno. boses Etsuko Kozakura, Otoha at Sherwin Revestir. '''Aoi Futaba''' (双葉 葵 ''Futaba Aoi'') siya ay isang Transgender na babae na sumali sa Bokuto Station sa unang season. Ang Haponesa version ay nagpapaliwanag na siya ay nagmula sa Anti-Chikan Unit. Ang chikan ay tumutukoy sa mga lalaking nang-molestiya sa mga babae. "Naging native" si Aoi at ngayon ay mas pambabae sa hitsura at personalidad kaysa sa karamihan ng iba pang babaeng opisyal. Sa Second Season. Tinatrato siya ng kanyang mga kasamahan bilang isang babae, kahit na iniisip nila ang kanyang mga kagustuhan sa romantikong. Sa isang kuwento kung saan nag-propose sa kanya ang aktor na si Mr. Kitakoji, tinanggihan niya ito at nagsuot ng panlalaking damit sa isang pagkakataon sa serye. Sa isa pang episode, nasangkot siya sa isang pag-iibigan sa Internet at nabigla tungkol sa pakikipagkita sa lalaking ito at pagbubunyag ng kanyang sikreto. Bago pumasok sa puwersa, naglaro si Aoi ng golf at nakaakit ng maraming babaeng admirer. Sa anime, naglalaro ng basketball si Aoi. Sa Full Throttle episode na "Aoi-chan Becomes a Man!?", nakilala ni Aoi ang kanyang ex-superior na si Udamura Kumanosuke na namuno sa sting operation. Gumamit ng heisei 5 years 1993 year MITSUBISHI MINICA HA31 Season 1, Movie at Season 2 659 cc ''4A30'' DOHC 20 Valve turbo Engine, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 4 na ''RACING SERVICE '''Watanabe''''' 8 spoke Racing Wheels 13 inch at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Ikalawa Police Patrol Kotse Hesei 9 taon 1997 taon '''DAIHATSU''' MIRA Avanzanato TR-XX Engine: ''EF-JL'' 12-valve turbo Engine, Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 2 na '''ENKEI''' Compe 8 spoke Racing Wheel 13 inch sa harap at 2 na '''ENKEI''' compe 5 at 2 na '''YOKOHAMA ADVAN''' '''''Neova''''' R13 at 2 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Kombinasyon sa Japan Grand Touring Car Championship at Formula 1 World Championship. Ikatlo Police Patrol Kotse Heisei 18 taon 2006 taon SUZUKI kei HN12S para sa Full Throttle Third Season 658 cc ''K6A'' turbo 3 Inline strait Engine, Revolving light at siren na '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, Racing Wheels: ENKEI Compe 8 spoke 14 inch at 4 na '''YOKOHAMA ADVAN ''Neova''''' R14 gulong. boses Rica Matsumoto ng JAM Project at Sherwin Revestir. '''Ruriko Kaneko''' (金子 留理子 ''Kaneko Ruriko'')Isang kasamahan nina Natsumi at Miyuki. Sa iba pang mga pulis, namumukod-tangi ito. Madalas kong kasama si Saori. Ayon sa kanya at kay Saori, siya ay isang bumalik mula sa Italy na marunong magsalita ng Italiano. Siya rin ang namamahala sa pansamantalang kasama ni Miyuki bilang kapalit ni Natsumi na nilalamig. Sa Ikalawang Season na Fast & Furious Episode 7(帰ってきたストライク男。 ''Kaette Kita Sutoraiku Otoko''.) habang nasa regular na pagpapatrolya ang kanyang Kasosyong Pulis Opisyal Saori Saga na nagpapakilala sa 2 Babae Binata Mataas na Paaralan Estudyante na papasok sa Binabata Mataas na Paaralan. Yugto 9 (女の戦い！ライバル再び！''Onna no Tatakai''! ''Raibaru Futatabi''!) '''''Labanan ng mga Babae'''''! '''''Karibal na naman'''''! Tumutulong siya kasama si Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Pulis Opisyal Miyuki Kobayakawa, Police Opisyal Aoi Futaba chan, Police Officer Yoriko Nikaidō at Police Officer Saori Saga sa paggawa ng Kulay Guardya Parada. boses Haruka Shimazaki (Season 1 & 2nd Season Fast & Furious) at Ryōko Ono (Season 3 Full Throttle) '''Kayo Tanaka''' (田中 佳代 ''Tanaka Kayo'') minsan hindi niya kinakausap ang lahat ng babaeng Police Officer Specially Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Miyuki Kobayakawa Yoriko Nikaidō chan at Aoi Futaba Chan. Siya ay Nagpakita Sa Episode 49 (墨東署捜査 木下薫子着任 ''Bokutō sho Sōsa Sen Kinoshita Kaoruko Chakuni'') '''''Pagsisiyasat sa Krimen''''': '''''Pagdating ng Kaoruko Kinoshita'''''. Sa First Conference Room na nagsusuri pagkatapos ng isang salarin na tumakas na '''NISSAN LARGO VAN C23''' at nagtatapos sila sa Briefing at bumalik sa Trapiko Kargawaran Seksyon Opisina. sa huling Episode 51 (墨東署捜査線 ベスト・パートナ ー 最後挿話。 ''Bokutō-sho Sōsa-sen Besuto Pātonā Saigo Sōwa''.) '''''Bokutō Station Best Partner Investigation Ang huling kabanata'''''. Ang Opisyal ng Pulis na si Ruriko Kaneko at Opisyal ng Pulisya na si Kayō Tanaka ay nakapanayam ng mga asawang Babae sa Bahay. Sa You're Under Arrest the MOVIE 1999 taon. Sa panahon ng Atake sa Bokōto Station Headquarter Building Working In Reception Telepono Linya ay patay na sila nagsama ng pagsabog mula sa fused box na supply ng kuryente na binili ng ilaw at air con. Nagtago siya sa counter na iyon. Sa Second Season Fast & Furious bilang dispatcher communication. Binago Niya ang Hesei 6 taon 1994 taon '''NISSAN''' MICRA K11 Engine: CG13DE Double Over Head Camshaft 16-valve, Muffler: 162AN02 ebolusyon AP2010, Muffler: 162AN02010 AP V1 VA BC Racing, Engine Control Unit: 28591C99 '''SIEMENS''',na nilagyan ng '''OSAKA SIREN MANUFACTURE COMPANY LIMITED''' Aerodynamic AD-MS XA2 & TSK3111 Mark 11 Electronic Siren at Radyo, Mga Gulong ng Karera: ''RACING SERVICE'' '''''Watanabe''''' 8 spoke 15 inch at Mga Gulong ng Karera: '''''BF Goodrich g force winter''''' 195/65 R15, '''Kaori Takano''' (高野 香織 ''Takano Kaori'') Siya at si Sakura ang pinakabagong mga rekrut ng Bokuto Station, kung saan sina Miyuki at Natsumi ang dalawa sa isang pambungad na paglilibot sa lungsod upang maging pamilyar sila sa mga gawain sa hinaharap bilang mga opisyal ng pulisya. Inilalarawan ng mga unang impression si Kaori bilang isang medyo prangka na batang babae na hindi natatakot na malinaw na ipahayag ang kanyang mga alalahanin, kahit na siya ay hindi sigurado sa kanyang mga kakayahan bilang isang pulis na ginagawang kabaligtaran ni Sakura. boses Haruka Tomatsu. '''Sakura Fujieda''' (藤枝 櫻 ''Fujieda Sakura'') Siya at si Kaori Takano ay mga bagong rekrut ng pulis sa Bokuto Station, kung saan dinala sila nina Miyuki at Natsumi sa isang panimulang ikot ng lungsod. Ang mga unang impression ay nagpapahiwatig na si Sakura ay isang karaniwang magiliw at tahimik na babae, ngunit sapat na maaasahan sa mga sitwasyon, kahit na minamaliit niya ang kanyang sariling mga kakayahan. boses Kana Hanazawa == Pangalawa Gumanap == '''Takao Arizuka''' (''Arizuka Takao'') Isang mataas na Hepe ng pulisya Mga tauhan mula sa Tokyo Metropolitan Police Department na may ranggong Superintendent (警視 Keishisei), siya ay kinatatakutan ng mga mababang ranggo na opisyal dahil ang kanyang presensya lamang sa isang istasyon ng pulisya sa panahon ng inspeksyon ay mangangahulugan ng pagtatapos ng karera ng isang tao na palagi niyang dinadala. isang notebook na kasama niya. Gayunpaman, sa katotohanan, siya ay maluwag sa loob at handang gumawa ng mga pagsasaayos (kahit na kailangan niyang gumawa ng mga personal na sakripisyo upang maging posible ang gayong kaayusan) upang matugunan ang pangangailangan ng kanyang mga nasasakupan hangga't natapos nila ang trabaho sa huli. Sa kabilang banda, mahigpit si Arizuka at palaging nagpapaalala sa kanyang mga nasasakupan na sundin ang mga alituntuning itinakda ng kanilang mga nakatataas habang ginagawa ang kanilang makakaya ayon sa kanilang mga kakayahan. Dahil dito, tinawag ni Yoriko si Arizuka bilang hari ng Hades. Sa pelikula, napagtanto ni Arizuka na siya, bilang isang Superintendente, ay mas kaunti ang nalalaman tungkol sa pagkawala ni Tadashi Emoto pati na rin ang papel na Hachi-Ichi-Go na ginawa ni Emoto para sa Tokyo Metropolitan Police Department kaysa sa Hepe ng Bokuto Precinct Traffic Division at pansamantalang inalis ni Kachō ang kanyang ranggo at utos nang tumanggi ang huli na magbigay ng mga detalye tungkol sa kanila. hanggang sa Season 2 Fast & Furious hindi siya lumabas Sa Season Three Full Throttle Episode 21 & 22 (追撃！レッドファントム ''Tsuigeki''! ''Reddo Fantomu'') '''''Paghabol'''''! '''''pulang multo''''' part 1 at (運命のフルスロットル ''Unmei no Furu Surottoru'') part 2 '''''Ang Kapalaran ng Buong Balbula'''''. Nobyembre 15,2008 Namatay si Superintendent Takao Arizuka sa edad na 77 Namatay siya sa Subarachnoid Hemorrhage (SAH) 31 taon pagkatapos (横田惠 Y''okota Megumi'') Pagwala ni Megumi Yokota Sa Niigata Siyudad Niigata Prepektura Hilagakanluran Hapon. boses Takeshi Watabe namatay sa December 13, 2010 taon sa edad ng 74 taon gulang sanghi ng sakit lung cancer at cardiac arrest. '''Kaoruko Kinoshita''' (木下 薫子 ''Kinoshita Kaoruko'') Ang kaakit-akit na babaeng ito ay unang lumabas sa mga huling yugto ng Pana-panahon isa na may kasamang kaso ng pagnanakaw ng kotse. Isang estrikto, walang katuturang uri ng tao, sa una ay tila malamig ang loob niya, ngunit sa ilalim ng kahanga-hangang kilos na iyon ay talagang isang babae na walang pag-iimbot na nakatuon sa kanyang mga tungkulin at sa mga nasa ilalim ng kanyang utos. Siya ay handang tumulong sa mga babae ng Bokutō Station at madaling lapitan sa tuwing siya ay nasa istasyon. Siya ay tapat sa Muromachi Police Station sa tatlong sperior ay sina: Police Officer Adviser Fukumura Makano, Vice Inspector Lucy Akaidō at New Rookie Police Officer Kamisao Yamato Apong babae ng Fire Marshall Fukuisa Yamato. Hanggang sa noong 2008 Assistant Inspector Kaoruko Kinoshita hindi siya lumabas sa Pana-panahon Tatlo Full Throttle. Gagamitin niya ang Shōwa 58 taon 1983 taon Mazda 323 BD Police Patrol Car Engine: 1.6 L ''B6T'' turbo Inline Straight 4, Air intake: ''':'''M3230003BJ-CAI ''cosmo'' ''Racing'', Radio Transceiver: YAESU FT DX 9000, Global Position System: '''carrozzeria''' GPS-V7 by: '''PIONEER''' presyo etiketa 230,000.00 Haponesa Yen, Revolving Light at Siren: '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Racing Wheels: 4 na '''ENKEI''' compe 8 spoke 14 inch at Racing Tire: 4 na '''''BF Goodrich Radial T/A''''' R14. Ikalawa Police Patrol Kotse Hesei 16 taon 2004 Mazda RX-8 Police Patrol Car Engine: '''''RENESIS''''' (Wankel rotary), Air intake: , Engine Control Unit: 3H2 18 881K JDM 13B '''''DENSO''''', Air intake: D-607-4 GRMS-8M-K30 '''''MAZDASPEED''''', Radiator: SARD Racing, Global Position System: '''carrozzeria''' GPS-V7 by: '''PIONEER''' presyo etiketa 230,000.00 Haponesa Yen, Revolving light at siren na '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, Racing Wheels: 4 na '''RAYS ENGINEERING''' TE37 14 inch at Racing Tires: 3 na '''''BRIDGESTONE POTENZA Adrenaline''''' R14 4 na '''''BF Goodrich G-Force Super Sport A/S''''' R14. boses Sakakibara Yoshiko '''Fukumura Makano''' (摩訶野 福村 Makano Fukumura) Isang mataas na Hepe ng pulisya Mga tauhan mula sa Tokyo Metropolitan Police Department na may ranggong Police Officer Adviser (警察官 顧問 ''Keisatsukan Komon'') sumali sa National Police Agency sa Tokyo Metropolitan at nag Serbisyo sa Muromachi Police Station Gusali sa Nipponbashi Tokyo Punong Lunsod at tinawag na The 3 Superior Kasyoso ni Vice Inspector Lucy Akaidō at New Rookie Police Officer Kamisao Yamato. At tapat sa Super Intendant Takao Arizuka at Assistant Inspector Kaoruko Kinoshita. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno Chie''. ''zenpen ichi to kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2''''' Si Police Officer Adviser Fukumura Makano instuction kay Police Officer Yoriko Nikaidō magtago sa Ītabashi Chiyoda City Tokyo Metropolitan at basagin ang katahimikan ng radyo. At sa huli Mga kasama gawin natin Kabisado Nakaplano. At sa huli Shiba Distrito sa Minato City Daan harangan pagkakatigil mga Magasawa Sōichinirō at Michiru Fukamatsu at huli Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno sa sobra habol pagsasaya ang dahilan sobra pagkalito at pagkaantala. Gumamit ng Heisei 6 years 1994 year '''TOYOTA CELICA''' T200 Police Patrol Car Engine: 3S-GTE I4 turbo, Air Intake: 57-0502 K&N, Radiator: MIS MMRAD-T200-94 Mushimoto, Supension kit: MSS0490 ''MONOSS'', Radio Transceiver: YAESU FT DX 9000, Revolving Light at Siren: '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' RS1,AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Racing Wheels 3 '''RAYS''' TE37 14 inch at 1 '''RAYS''' Capionato SS6 17 inches at Racing Tires: 3 '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01R''''' R17 at 1 '''''BRIDGESTONE POTENZA RE001 Adrenaline''''' R17. '''Lucy Akaidō''' (赤井堂 露西 ''Akaidō Ronishi'') Isang mataas na Hepe ng pulisya Mga tauhan mula sa Los Angeles Police Department at ngayon Tokyo Metropolitan Police na may ranggong Vice inspector (副 警部補 Fuku Keibuho) sumali sa National Police Agency sa Tokyo Metropolitan at nag Serbisyo sa Muromachi Police Station Gusali sa Nipponbashi Tokyo Punong Lunsod at tinawag na The 3 Superior Kasyoso ni Police Officer Adviser Fukumura Makano at New Rookie Police Officer Kamisao Yamato. At tapat sa Super Intendant Takao Arizuka at Assistant Inspector Kaoruko Kinoshita. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno Chie''. ''kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 2''''' Si Vice Inspector Lucy Akaidō habang katabi ang kanyang katabi ni New Rookie Police Officer Kamisao Yamato. Gumamit ng == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/manga.php Anime News Network Encyclopedia] {{in lang|en}}&nbsp;— website ng [[Anime News Network]]. {{Anime at Manga}} [[Kategorya:Serye ng manga]] [[Kategorya:Mga dramang pantelebisyon mula sa Hapon]] [[Kategorya:Mga serye ng anime]] ja8qhav5ybv5s761ru088tdemymwn79 0 138397 1961532 1856280 2022-08-08T15:31:25Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1045825534|Pollenza]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Pollenza|official_name=Comune di Pollenza|native_name=|image_skyline=|imagesize=|image_alt=|image_caption=Pollenza|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|16|N|13|21|E|type:city(6,086)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|area_footnotes=|area_total_km2=39.5|population_footnotes=|population_total=6086|population_as_of=Dis. 2004|population_demonym=Pollentini|elevation_footnotes=|elevation_m=|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.pollenza.sinp.net/}}|footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] [[Talaksan:Pollenza_at_night.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/Pollenza_at_night.jpg/220px-Pollenza_at_night.jpg|thumb| Pollenza plaza sa gabi, Marso 2008]] Ang '''Pollenza''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|40|km|mi}} timog-kanluran ng [[Ancona]] at mga {{Convert|9|km|mi|0}} timog-kanluran ng [[Macerata]] . Noong Disyembre 31, 2004, mayroon itong populasyon na 6,086 at may lawak na {{Convert|39.5|km2|mi2}}.<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref> Kabilang sa mga relihiyosong gusali sa bayan ay: * [[San Giuseppe, Pollenza|San Giuseppe]]: Simbahang estilong Batoko. * Sant'Andrea Apostolo * [[Abbazia di Rambona]]: mga labi ng isang Benedictinong abadia, pangunahin ang Simbahan ng Santa Maria Assunta, ay matatagpuan ilang kilometro sa kanluran ng bayan. * [[San Biagio, Pollenza]] Ang Pollenza ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Macerata]], [[San Severino Marche]], [[Tolentino]], at [[Treia]]. == Kultura == Ang Pollenza ay may kaakit-akit na Teatro na itinayo noong 1883, na pinangalanan sa Italyanong kompositor na si [[Giuseppe Verdi]]. == Ebolusyong demograpiko == <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.8) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:455 height:303 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:6000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from: 0 till:5470 bar:1871 from: 0 till:5566 bar:1881 from: 0 till:5400 bar:1901 from: 0 till:5482 bar:1911 from: 0 till:5160 bar:1921 from: 0 till:5428 bar:1931 from: 0 till:5214 bar:1936 from: 0 till:5525 bar:1951 from: 0 till:5686 bar:1961 from: 0 till:5073 bar:1971 from: 0 till:5181 bar:1981 from: 0 till:5467 bar:1991 from: 0 till:5550 bar:2001 from: 0 till:5823 PlotData= bar:1861 at:5470 fontsize:XS text: 5470 shift:(-8,5) bar:1871 at:5566 fontsize:XS text: 5566 shift:(-8,5) bar:1881 at:5400 fontsize:XS text: 5400 shift:(-8,5) bar:1901 at:5482 fontsize:XS text: 5482 shift:(-8,5) bar:1911 at:5160 fontsize:XS text: 5160 shift:(-8,5) bar:1921 at:5428 fontsize:XS text: 5428 shift:(-8,5) bar:1931 at:5214 fontsize:XS text: 5214 shift:(-8,5) bar:1936 at:5525 fontsize:XS text: 5525 shift:(-8,5) bar:1951 at:5686 fontsize:XS text: 5686 shift:(-8,5) bar:1961 at:5073 fontsize:XS text: 5073 shift:(-8,5) bar:1971 at:5181 fontsize:XS text: 5181 shift:(-8,5) bar:1981 at:5467 fontsize:XS text: 5467 shift:(-8,5) bar:1991 at:5550 fontsize:XS text: 5550 shift:(-8,5) bar:2001 at:5823 fontsize:XS text: 5823 shift:(-8,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Datos mula sa ISTAT </timeline> == Mga sanggunian == <references /> == Mga panlabas na link == * [https://web.archive.org/web/20060814163338/http://www.pollenza.sinp.net/ www.pollenza.sinp.net/] {{Clear}}{{Province of Macerata}}{{Authority control}} [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] 6v5zqbsxcmaf8sfw4iu87s3lfejhs6g 0 138398 1961531 1856279 2022-08-08T15:29:16Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/943315240|Poggio San Vicino]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=San Giovanni|official_name=Comune di Fabriano|native_name=|image_skyline=|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|23|N|13|5|E|type:city(299)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=|mayor_party=|mayor=|area_footnotes=|area_total_km2=12.9|population_footnotes=|population_demonym=|elevation_footnotes=|elevation_m=|saint=|day=|postal_code=62020|area_code=0733|website=|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Poggio San Vicino''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|45|km|mi}} timog-kanluran ng [[Ancona]] at mga {{Convert|30|km|mi}} hilagang-kanluran ng [[Macerata]]. Noong Disyembre 31, 2004, mayroon itong populasyon na 299 at may lawak na {{Convert|12.9|km2|mi2}}.<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref> Ang Poggio San Vicino ay nasa hangganan ng mga sumusunod na munisipalidad: [[Apiro]], [[Cerreto d'Esi]], [[Fabriano]], [[Matelica]], at [[Serra San Quirico]]. Kabilang sa mga simbahan ay ang [[Santa Maria Assunta, Poggio San Vicino|Santa Maria Assunta]]. == Ebolusyong demograpiko == <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.8) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:455 height:303 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from: 0 till:639 bar:1871 from: 0 till:714 bar:1881 from: 0 till:635 bar:1901 from: 0 till:690 bar:1911 from: 0 till:713 bar:1921 from: 0 till:599 bar:1931 from: 0 till:1036 bar:1936 from: 0 till:702 bar:1951 from: 0 till:679 bar:1961 from: 0 till:505 bar:1971 from: 0 till:402 bar:1981 from: 0 till:342 bar:1991 from: 0 till:308 bar:2001 from: 0 till:303 PlotData= bar:1861 at:639 fontsize:XS text: 639 shift:(-8,5) bar:1871 at:714 fontsize:XS text: 714 shift:(-8,5) bar:1881 at:635 fontsize:XS text: 635 shift:(-8,5) bar:1901 at:690 fontsize:XS text: 690 shift:(-8,5) bar:1911 at:713 fontsize:XS text: 713 shift:(-8,5) bar:1921 at:599 fontsize:XS text: 599 shift:(-8,5) bar:1931 at:1036 fontsize:XS text: 1036 shift:(-8,5) bar:1936 at:702 fontsize:XS text: 702 shift:(-8,5) bar:1951 at:679 fontsize:XS text: 679 shift:(-8,5) bar:1961 at:505 fontsize:XS text: 505 shift:(-8,5) bar:1971 at:402 fontsize:XS text: 402 shift:(-8,5) bar:1981 at:342 fontsize:XS text: 342 shift:(-8,5) bar:1991 at:308 fontsize:XS text: 308 shift:(-8,5) bar:2001 at:303 fontsize:XS text: 303 shift:(-8,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Datos mula sa ISTAT </timeline> == Mga sanggunian == <references /> {{Lalawigan ng Ancona}} [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] nu4s9754ihd7keli3gpazekgsq0k2c4 1961536 1961531 2022-08-08T15:47:28Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=San Giovanni|official_name=Comune di Fabriano|native_name=|image_skyline=|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|23|N|13|5|E|type:city(299)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=|mayor_party=|mayor=|area_footnotes=|area_total_km2=12.9|population_footnotes=|population_demonym=|elevation_footnotes=|elevation_m=|saint=|day=|postal_code=62020|area_code=0733|website=|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Poggio San Vicino''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|45|km|mi}} timog-kanluran ng [[Ancona]] at mga {{Convert|30|km|mi}} hilagang-kanluran ng [[Macerata]]. Noong Disyembre 31, 2004, mayroon itong populasyon na 299 at may lawak na {{Convert|12.9|km2|mi2}}.<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref> Ang Poggio San Vicino ay nasa hangganan ng mga sumusunod na munisipalidad: [[Apiro]], [[Cerreto d'Esi]], [[Fabriano]], [[Matelica]], at [[Serra San Quirico]]. Kabilang sa mga simbahan ay ang [[Santa Maria Assunta, Poggio San Vicino|Santa Maria Assunta]]. == Pisikal na heograpiya == === Teritoryo === Ang Poggio San Vicino ay tumataas sa kahabaan ng isang tagaytay sa ibaba ng Monte San Vicino. Nilagyan ng mga magagandang tanawin, nag-aalok ito ng maraming posibilidad para sa mga paglalakad at mga panlabas na aktibidad. Mga kawili-wiling daanan ng kalikasan tulad ng Daanan ng mga Tuhod ni San Romualdo at ng Lambak ng Gilingan ng Tubig.<ref name="mama">Destinazione MaMa Guida ufficiale della marca Maceratese 2019.</ref> == Kasaysayan == Ang bayan ay malamang na nagmula sa isang Romanong pamayanan na tinatawag na Podium Tufficanum, na kilala noong Gitnang Kapanahunan bilang Ficano. Siya ay may papel na nagbabantay laban sa mga pagsalakay sa Apiro. Noong 1927 binago nito ang pangalan nito sa Poggio San Vicino at pagkatapos na pagsama-samahin sa Munisipalidad ng Apiro, noong 1949 ipinagpatuloy nito ang awtonomiya.<ref name="mama" /> == Ebolusyong demograpiko == <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.8) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:455 height:303 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from: 0 till:639 bar:1871 from: 0 till:714 bar:1881 from: 0 till:635 bar:1901 from: 0 till:690 bar:1911 from: 0 till:713 bar:1921 from: 0 till:599 bar:1931 from: 0 till:1036 bar:1936 from: 0 till:702 bar:1951 from: 0 till:679 bar:1961 from: 0 till:505 bar:1971 from: 0 till:402 bar:1981 from: 0 till:342 bar:1991 from: 0 till:308 bar:2001 from: 0 till:303 PlotData= bar:1861 at:639 fontsize:XS text: 639 shift:(-8,5) bar:1871 at:714 fontsize:XS text: 714 shift:(-8,5) bar:1881 at:635 fontsize:XS text: 635 shift:(-8,5) bar:1901 at:690 fontsize:XS text: 690 shift:(-8,5) bar:1911 at:713 fontsize:XS text: 713 shift:(-8,5) bar:1921 at:599 fontsize:XS text: 599 shift:(-8,5) bar:1931 at:1036 fontsize:XS text: 1036 shift:(-8,5) bar:1936 at:702 fontsize:XS text: 702 shift:(-8,5) bar:1951 at:679 fontsize:XS text: 679 shift:(-8,5) bar:1961 at:505 fontsize:XS text: 505 shift:(-8,5) bar:1971 at:402 fontsize:XS text: 402 shift:(-8,5) bar:1981 at:342 fontsize:XS text: 342 shift:(-8,5) bar:1991 at:308 fontsize:XS text: 308 shift:(-8,5) bar:2001 at:303 fontsize:XS text: 303 shift:(-8,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Datos mula sa ISTAT </timeline> == Mga sanggunian == <references /> {{Lalawigan ng Ancona}} [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] d4gr8u47j6fy4o6327phkj8ib088efr 0 138399 1961533 1856281 2022-08-08T15:32:54Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1000907728|Porto Recanati]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Porto Recanati|official_name=Città di Porto Recanati|native_name=|image_skyline=PanoramaTorre.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=Tanawin mula sa tore ng kastilyo|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|25|56|N|13|39|53|E|display=inline}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Santa Maria in Potenza, Montarice, Scossicci|mayor_party=|mayor=Roberto Mozzicafreddo|area_footnotes=|area_total_km2=17|population_footnotes=|population_demonym=Portorecanatesi|elevation_footnotes=|elevation_m=5|saint=[[San Juan Bautista]]|day=Agosto 29|postal_code=62017|area_code=071|website={{official website|1=http://www.comune.porto-recanati.mc.it/default.asp?cod_org=C42}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Porto Recanati''' ({{IPA-it|ˈpɔrto rekaˈnaːti|pron}}) ay isang [[komuna]] (munisipalidad) na may 12,500 naninirahan sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng gitnang [[Italya]]. Ito ang hilagang-silangan na baybaying bayan ng lalawigan. Ginawa itong malayang bayan noong 15 Enero 1893, nang, dahil sa isang Dekretong nilagdaan ni Haring [[Umberto I ng Italya]], ang mga nayon sa baybayin ng Porto Recanati ay nahiwalay sa [[Recanati]]. Ang komunal na teritoryo ay ganap na patag, at ito ay matatagpuan malapit sa Mount Conero. Ang baybayin ng bayan, na tinukoy sa hilaga ng bukana ng ilog Musone, ay umaabot ng halos dalawang km sa timog, lampas sa bukana ng ilog Potenza. Ang gitnang bahagi ng Porto Recanati ay karaniwang binubuo ng mga graba na dalampasigan at matarik na dagat na may malalim na ilalim na ilang hakbang din mula sa dalampasigan, hindi tulad ng mga kalapit na bayan na [[Potenza Picena]] at [[Civitanova Marche]]. == Kasaysayan == Ang lugar ay tila pinaninirahan mula noong Panahon ng bronse, dahil ang mga natuklasan sa tuktok ng burol ng Montarice, na nagmula sa panahon na tinatawag na Apeninong Medium Bronse at mula sa ika-15-14 na siglo BK ay nakumpirma. Sa parehong mga lugar, ang mga labi ng ika-6 na siglo BC [[Attic]] na paso ay nakuhang muli, na naging saksi sa maagang komersiyal na kalakalan sa lugar. == Mga kakambal na bayan == * {{Flagicon|DEU}} [[Kronberg im Taunus]], Alemanya * {{Flagicon|ARG}} [[Mar del Plata]], Arhentina == Mga sanggunian == {{Reflist}}{{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] g94fwupu2lxlzg3gztwvdfoty8me383 0 138400 1961534 1856282 2022-08-08T15:40:54Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1100379990|Potenza Picena]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Potenza Picena|official_name=Comune di Potenza Picena|native_name=|image_skyline=Potenza Picena paese neve.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=Potenza_Picena-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|22|N|13|37|E|type:city(15,217)_region:IT|display=inline}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Montecanepino, [[Porto Potenza Picena]], San Girio|mayor_party=Partito Democratico|mayor=Sergio Paolucci|area_footnotes=|area_total_km2=47.6|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Potentini, Santesi|elevation_footnotes=|elevation_m=237|saint=San Esteban, San Girio (Gerardo), Santa Anna (Porto)|day=Mayo 25 (San Girio) Disyembre 26 (San Esteban) (Hulyo 26 para sa Porto)|postal_code=62018|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.potenza-picena.mc.it/}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Potenza Picena''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], mga {{Convert|30|km|mi}} timog-silangan ng [[Ancona]] at mga {{Convert|15|km|mi|0}} hilagang-silangan ng [[Macerata]]. Ang '''''Potentia''''' ay ang bayanng Romano na matatagpuan sa ibabang lambak ng Potenza, sa kontemporaneong rehiyon ng Marche ng Italya. == Heograpiya == Ang mga karatig na munisipalidad nito ay ang [[Civitanova Marche]], [[Montecosaro]], [[Montelupone]], [[Porto Recanati]]. at [[Recanati]]. Ang ngayon ay inabandunang Romanong bayan na '''[[Potentia (sinaunang lungsod)|Potentia]]''' matatagpuan sa kahabaan ng gitnang Adriaticong baybayin ng Italya, malapit sa modernong bayan ng Porto Recanati, sa lalawigan ng Macerata. Ang orihinal na posisyon nito ay nasa hilaga lamang ng pangunahing Romanong lugar ng [[Potenza (ilog)|Ilog Potenza]] (ang sinaunang Flosis), na sa kasalukuyan ay umaagos ng higit sa 1&nbsp;km sa hilaga. == Heograpiya == Ang modernong Potenza ay nagbibilang ng tatlong ''[[frazione]]'': Montecanepino, [[Porto Potenza Picena]], at San Girio. == Mga gusali == * [[San Francesco, Potenza Picena|San Francesco]] * [[Sant'Agostino, Potenza Picena|Sant'Agostino]] * [[Satuwaryo ng San Girio, Potenza Picena|Santuario di San Girio]] * [[Chiesa degli Zoccolanti, Potenza Picena|Chiesa degli Zoccolanti]] * [[Chiesa dei Cappuccini, Potenza Picena|Chiesa dei Cappuccini]] == Mga taong nauugnay sa Potenza Picena == * [[:it:Renzo Tortelli|Renzo Tortelli]], potograpo. * [[Giordano Macellari]], pintor. * [[Ludovico Scarfiotti]], Formula One at tsuper ng sports car. * [[Ferdinando Scarfiotti]], direktor ng sining. == Kontemporaneong kakambal na bayan == * {{Flagicon|Republic of Ireland}} [[Templemore]] (Irlanda) * {{Flagicon|UK}} [[Burford]] (Nagkakaisang Kaharian) == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == {{commons category-inline|Potenza Picena}} * [http://www.comune.potenza-picena.mc.it/ Opisyal na website ng Comune Potenza-Picena] * [http://www.regione.marche.it/ Pangkalahatang Departamento para sa mga Marso] {{In lang|it}} {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Pages using infobox settlement with possible demonym list]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] 6oi8s5o6elo38selw56r51yjz3y2glh 0 138401 1961535 1856283 2022-08-08T15:44:54Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1097935255|Recanati]]" wikitext text/x-wiki [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Recanati''' ({{IPA-it|rekaˈnaːti}}) ay isang bayan at [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]]. Ang Recanati ay itinatag sa paligid ng 1150 AD mula sa tatlong naunan nang umiral na mga kastilyo. Noong 1290, ipinahayag nito ang sarili bilang isang nagsasariling republika at, noong ika-15 siglo, ay sikat sa pandaigdigang pista nito. Noong Marso 1798 ito ay nasakop ni [[Napoleon I ng Pransiya|Napoleon Bonaparte]]. Ang pinahabang sentrong pangkasaysayan ay umaabot mula sa isang dulo hanggang sa kabilang dulo nang higit sa 200 metro at sumasakop sa isang lugar na humigit-kumulang 35 ektarya. Ang guhit na estuktura nito ay nakikilala ito mula sa karamihan ng mga kalapit na sentro na may isang konsentrikong plano, kung saan ang pinaninirahan na lugar ay pinalawak mula sa isang gitnang parisukat. Sa gilid ng gitnang kalsada, na nag-uugnay sa mga sinaunang kumpol ng pabahay, mayroong maraming mga maharlikang gusali, sa karamihan sa tatlong palapag, na itinayo ng mga mangangalakal o may-ari ng lupa.<ref name=":02">{{Cite book|last=Rovati|first=Paolo|title=Recanati e i luoghi Leopardiani|isbn=9788890768408}}</ref> [[Talaksan:CasaLeopardi.JPG|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/CasaLeopardi.JPG/220px-CasaLeopardi.JPG|right|thumb| Palasyo ni Leopardi]] Ito ang bayan ng tenor na [[Benjamino Gigli|Beniamino Gigli]] at ang makata na si [[Giacomo Leopardi]], kaya naman ang bayan ay kilala sa ilan bilang "ang lungsod ng tula". Ang sikat na medyebal na [[Asquenazi|Asquenaz]] na [[Kabbalah|Kabbalista]] na [[Rabino|rabbi]] na si [[Menahem Recanati]] ay umunlad dito noong ika-13 siglo. Ang [[Teatro Persiani]] na pinangalanan kay [[Giuseppe Persiani]] isang kompositor ng opera, na ipinanganak noong 1799, ay matatagpuan sa bayan. == Mga tala at sanggunian == <references group="" responsive="1"></references> == Mga panlabas na link == * {{Official website|http://www.comune.recanati.mc.it}} * [http://www.recanatiturismo.it Tourist Information Center] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] rkf9f3inqboz4w8ujt6xeav3ig4llyp 1961537 1961535 2022-08-08T15:52:57Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] {{Infobox Italian comune|name=Recanati|official_name=Città di Recanati|native_name=|image_skyline=Macerata recanati.jpg|imagesize=|image_alt=|image_flag=Bandiera Recanati.gif|image_caption=Toreng Sibiko|image_shield=recanati-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|24|N|13|33|E|display=inline}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Bagnolo, Castelnuovo, Chiarino, Le Grazie, Montefiore, Santa Lucia|mayor_party=Democratic Party|mayor=Antonio Bravi|area_footnotes=|area_total_km2=103.46|population_footnotes=|population_total=21229|population_as_of=Hulyo 31, 2016|pop_density_footnotes=|population_demonym=Recanatesi|elevation_footnotes=|elevation_m=296|twin1=|twin1_country=|istat=|saint=[[Vito|San Vito]]|day=Hunyo 15|postal_code=62019|area_code=071|website={{official website|http://www.comune.recanati.mc.it/}}|footnotes=}}Ang '''Recanati''' ({{IPA-it|rekaˈnaːti}}) ay isang bayan at [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]]. Ang Recanati ay itinatag sa paligid ng 1150 AD mula sa tatlong naunan nang umiral na mga kastilyo. Noong 1290, ipinahayag nito ang sarili bilang isang nagsasariling republika at, noong ika-15 siglo, ay sikat sa pandaigdigang pista nito. Noong Marso 1798 ito ay nasakop ni [[Napoleon I ng Pransiya|Napoleon Bonaparte]]. Ang pinahabang sentrong pangkasaysayan ay umaabot mula sa isang dulo hanggang sa kabilang dulo nang higit sa 200 metro at sumasakop sa isang lugar na humigit-kumulang 35 ektarya. Ang guhit na estuktura nito ay nakikilala ito mula sa karamihan ng mga kalapit na sentro na may isang konsentrikong plano, kung saan ang pinaninirahan na lugar ay pinalawak mula sa isang gitnang parisukat. Sa gilid ng gitnang kalsada, na nag-uugnay sa mga sinaunang kumpol ng pabahay, mayroong maraming mga maharlikang gusali, sa karamihan sa tatlong palapag, na itinayo ng mga mangangalakal o may-ari ng lupa.<ref name=":02">{{Cite book|last=Rovati|first=Paolo|title=Recanati e i luoghi Leopardiani|isbn=9788890768408}}</ref> [[Talaksan:CasaLeopardi.JPG|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/CasaLeopardi.JPG/220px-CasaLeopardi.JPG|right|thumb| Palasyo ni Leopardi]] Ito ang bayan ng tenor na [[Benjamino Gigli|Beniamino Gigli]] at ang makata na si [[Giacomo Leopardi]], kaya naman ang bayan ay kilala sa ilan bilang "ang lungsod ng tula". Ang sikat na medyebal na [[Asquenazi|Asquenaz]] na [[Kabbalah|Kabbalista]] na [[Rabino|rabbi]] na si [[Menahem Recanati]] ay umunlad dito noong ika-13 siglo. Ang [[Teatro Persiani]] na pinangalanan kay [[Giuseppe Persiani]] isang kompositor ng opera, na ipinanganak noong 1799, ay matatagpuan sa bayan. == Mga tala at sanggunian == <references group="" responsive="1"></references> == Mga panlabas na link == * {{Official website|http://www.comune.recanati.mc.it}} * [http://www.recanatiturismo.it Tourist Information Center] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] bcuwc34u09buk2fmxqbt4bsoympgcsk 0 153357 1961570 1795544 2022-08-08T20:35:17Z CommonsDelinker 1732 Removing "CNN.svg", it has been deleted from Commons by [[commons:User:Rubin16|Rubin16]] because: [[:c:COM:L|Copyright violation]]; can usually be uploaded to your local Wikipedia as fair use if an article exists ([[:c:COM:CSD#F1|F1]]). wikitext text/x-wiki {{pp-semi-protected|small=yes}} {{pp-move-indef}} {{Other uses}} {{Infobox television channel | name = CNN | logo = | logosize = 150px | launch = {{start date and age|1980|6|1}} | owner = [[Turner Broadcasting System]] | picture_format = {{Plainlist| * [[1080i]] ([[High-definition television|HDTV]]) * {{small|([[480i]] [[Letterboxing (filming)|letterboxed]] for [[Standard-definition television|SDTV]] feed)}} }} | slogan = {{Plainlist| * ''Go There'' * ''This is CNN'' * ''The Most Trusted Name in News'' }} | country = United States | language = English | broadcast_area = {{Plainlist| * United States * Canada * Online (for US cable TV subscribers, via [[CNNGo]]) * Radio (news reports on the half-hour) }} | headquarters = {{Plainlist| * [[CNN Center]] * [[Atlanta]], [[Georgia (U.S. state)|Georgia]] }} | sister_channels = {{Plainlist| * [[HBO]] * [[Cinemax]] * [[HLN (TV channel)|HLN]] * [[TNT (TV channel)|TNT]] * [[Turner Classic Movies]] * [[Cartoon Network]] * [[Adult Swim]] * [[Boomerang (TV channel)|Boomerang]] * [[NBA TV]] * [[The CW]] * [[TruTV]] * [[TBS (U.S. TV channel)|TBS]] }} | Timeshift_service ={{Plainlist| * [[CNN International]] * [[CNN Philippines]] * [[CNN Indonesia]] * [[CNN-News18]] * [[CNN Airport Network]] * [[CNN Türk]] * [[CNN en Español]] * [[HLN (TV channel)|HLN]] * [[CNN Chile]] }} | web = {{Plainlist| * {{URL|http://www.cnn.com}} * {{URL|http://us.cnn.com/tv/schedule/cnn|TV schedule (North America)}} }} | sat_serv_1 = [[DirecTV]] {{small|(U.S.)}} | sat_chan_1 = {{Plainlist| * 202 * 1202 ([[Video on demand|VOD]]) }} | cable_serv_1 = [[Verizon FiOS]] {{small|(U.S.)}} | cable_chan_1 = {{Plainlist| * 600 (HD) * 100 (SD) }} | sat_radio_serv_1 = [[Sirius Satellite Radio|Sirius]] {{small|(U.S.)}} | sat_radio_chan_1 = 115 | iptv_serv_1 = [[AT&T U-verse]] {{small|(U.S.)}} | iptv_chan_1 = {{Plainlist| * 1202 (HD) * 202 (SD) }} | sat_serv_2 = [[Dish Network]] | sat_chan_2 = {{Plainlist| * 200 * 9436 }} | sat_serv_3 = [[Bell TV]] {{small|(Canada)}} | sat_chan_3 = {{Plainlist| * 500 (CNN SD) * 511 (CNN Internatinal) * 1500 (CNN HD) }} | sat_serv_4 = [[Shaw Direct]] {{small|(Canada)}} | sat_chan_4 = {{Plainlist| * 140/500 (SD) * 257/331 (HD) }} | sat_serv_5 = [[Claro República Dominicana|Claro]] {{small|(Dominican Republic)}} | sat_chan_5 = 156 | cable serv 2 = Available on most other U.S. cable systems | cable_chan_2 = Consult your local cable provider for channel availability | sat_radio_serv_2 = [[XM Satellite Radio|XM]] {{small|(U.S.)}} | sat_radio_chan_2 = 115 | sat_radio_serv_3 = [[Sirius XM Holdings|Sirius XM]] {{small|(U.S.)}} | sat_radio_chan_3 = 115 | iptv_serv_2 = [[Bell Fibe TV]] {{small|(Canada)}} | iptv_chan_2 = {{Plainlist| * 500 (HD) * 1500 (SD) }} | iptv_serv_3 = [[Google Fiber]] {{small|(U.S.)}} | iptv_chan_3 = 101 | iptv_serv_4 = [[VMedia]] {{small|(Canada)}} | iptv_chan_4 = 33 (HD) | online_serv_1 = CNN.com/live | online_chan_1 = [http://go.cnn.com/?stream=CNN&sr=watchLiveHPbutton Watch live]<br />{{small|(U.S. cable subscribers only; requires login from participating television providers to access stream)}} | online_serv_2 = [[Apple TV]] | online_chan_2 = [[CNNGo|CNNgo]] Application | online_serv_3 = [[Sling TV]] | online_chan_3 = [[IPTV|Internet Protocol television]] |online_serv_4 = [[PlayStation Vue]] |online_chan_4 = [[IPTV|Internet Protocol television]] |online_serv_5 = [[TuneIn Radio|TuneIn]] |online_chan_5 = [http://tunein.com/cnn CNN] }} Ang '''Cable News Network''' ('''CNN''') ay isang tsanel na pantelebisyon sa [[Estados Unidos]] ng Amerika. Sinimulan ito ni [[Ted Turner]] at ang punong-himpilan nito ay nasa [[Atlanta, Georgia|Atlanta]], [[Georgia (estado ng Estados Unidos)|Georgia]]. Isa ito sa pinakapinapanood na mga network sa Estados Unidos at sa buong mundo. Ito ang dati ang pangkasalukuyan pa ring unang network na nagsasahimpapawid ng kabatirang panlibang sa loob ng 24 mga oras bawat isang araw. == Mga kawing panlabas == * [http://www.cnn.com CNN.com] {{International news channels}} [[Kategorya:CNN| ]] [[Kategorya:Estados Unidos]] {{stub|Telebisyon}} ihu4c3qren9b3k20a1r7b9rx09l1pb8 0 158829 1961599 1430288 2022-08-09T01:23:16Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 158830 1961596 1430289 2022-08-09T01:23:01Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 164488 1961600 1961420 2022-08-09T01:23:21Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Hiroshima]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Hiroshima]] kzelk5p12klgfh8nussw6anb1njtbg6 0 164957 1961588 881772 2022-08-09T01:22:21Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Aomori]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Aomori]] l50pwboa5x69pd68f9cbxglvqr497ua 0 166511 1961606 911345 2022-08-09T01:23:51Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Saitama]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Saitama]] 6x60r814uucduw7ce2evygl0bej8e5p 0 166533 1961605 911002 2022-08-09T01:23:46Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Saitama]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Saitama]] 6x60r814uucduw7ce2evygl0bej8e5p 0 170337 1961612 962392 2022-08-09T01:24:21Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Pagkilala ng padron]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Pagkilala ng padron]] 21kl09w8cif4mr8nsbvnwyyfp7mgi7f 0 170338 1961611 962393 2022-08-09T01:24:16Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Pagkilala ng padron]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Pagkilala ng padron]] 21kl09w8cif4mr8nsbvnwyyfp7mgi7f 0 185909 1961615 1097277 2022-08-09T01:24:37Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Wakayama]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Wakayama]] tuim538641gkyy8qtf888ggswjc3oxy 0 185913 1961607 1097286 2022-08-09T01:23:56Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Wakayama]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Wakayama]] tuim538641gkyy8qtf888ggswjc3oxy 0 185916 1961603 1097295 2022-08-09T01:23:36Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Wakayama]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Wakayama]] tuim538641gkyy8qtf888ggswjc3oxy 0 186057 1961617 1097492 2022-08-09T01:24:47Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Okinawa]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Okinawa]] i3nclxlr06twjlsa5erjsaxghl1jwyx 0 188455 1961540 1872042 2022-08-08T17:46:36Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | name = Coelacanth | fossil_range = <br />Maagang [[Deboniyano]]– Kamakailan,<ref name="ref4" /> {{fossil range|409|0}} | image = Latimeria Chalumnae - Coelacanth - NHMW.jpg | image_caption = {{small|Preserved specimen of [[West Indian Ocean coelacanth]] caught in 1974 off [[Salimani]], [[Grand Comoro]], Comoro Islands}} | image_upright = 1.15 | image2 = Coelacanth off Pumula on the KwaZulu-Natal South Coast, South Africa, on 22 November 2019.png | image2_caption = {{small|Live coelacanth seen off [[Umzumbe|Pumula]] on the [[KwaZulu-Natal South Coast]], South Africa, 2019}} | taxon = Actinistia | display_parents = 2 | authority = Cope, 1871 | type_species = †''[[Coelacanthus granulatus]]'' | type_species_authority = [[Louis Agassiz|Agassiz]], 1839 | subdivision_ranks = Families and genera | subdivision = * Latimeriidae * †[[Mawsoniidae]] Others, see text }} Ang mga '''Coelacanth''' ({{IPAc-en|icon|ˈ|s|iː|l|ə|k|æ|n|θ}}, pag-aangkop ng Modernong Latin na ''Cœlacanthus'' "lubog na espina", mula sa Griyegong κοῖλ-ος ''koilos'' "hollow" + ἄκανθ-α ''akantha'' "espina", ay tumutukoy sa lubog na likurang mga sinag palikpik ng unang specimen na [[fossil]] na inilarawan at pinangalanan ni [[Louis Agassiz]] noong 1839) <ref name=ref1 />) ang mga pangkat ng [[order (biolohiya)|order]] ng [[isda]] na kinabibilangan ng pinakamatandang alam na nabubuhay na [[lipi (ebolusyon)|lipi]] ng [[Sarcopterygii]] (isdang may lobong palikpik at mga [[tetrapoda]]). Ang mga coelacanth ay nabibilang sa subklaseng [[Actinistia]] na isang pangkat ng isdang may lobong palikpik na nauugnay sa [[isdangbaga]](lungfish) at ilang mga [[ekstinsiyon|ekstinto]] na mga isda ng panahong [[Deboniyano]] gaya ng mga [[osteolepiform]], [[porolepiform]], [[rhizodontidae|rhizodont]] at ''[[Panderichthys]]''.<ref name="ref1">Forey, Peter L.. (1998); ''History of the Coelacanth Fishes.'' London: Chapman & Hall. Print</ref> Ang mga coelacanth ay inakalang naging [[ekstinto]] noong [[Kretaseyoso|Huling Kretaseyoso]] ngunit muling natuklasan noong 1938 sa baybaying ng [[Timog Aprika]].<ref name="ref2">Latimeria, the Living Coelacanth, Is Ovoviviparous, C. Lavett Smith, Charles S. Rand, Bobb Schaeffer, James W. Atz Science New Series, Vol. 190, No. 4219 (Dec. 12, 1975), pp. 1105–1106 Published by: American Association for the Advancement of Science</ref> Ang mga espesye na ''[[Latimeria chalumnae]]'' at ''[[Latimeria menadoensis]]'' ang tanging mga nabubuhay na espesye ng coelacanth na matatagpuan sa kahabaan ng mga baybayin ng [[Karagatang Indiyano]] at [[Indonesia]].<ref name="ref3">Holder, Mark T., Mark V. Erdmann, Thomas P. Wilcox, Roy L. Caldwell, and David M. Hillis. "Two Living Species of Coelacanths?" 22nd ser. 96 (1999): 12616-2620. Print.</ref><ref name="ref10"/>. Ang coelacanth ay pinalayawang [[nabubuhay na fossil]] dahil ang isdang ito ay orihinal na alam lang sa mga [[fossil]] rekord bago ang unang pagkakatuklas ng isang buhay na specimen nito.<ref name="ref1"/> Gayunpaman, ang mga modernong coelacanth ng pamilyang ''[[Latimeriidae]]'' ay walang fossil rekord. Ang mga fossil coelacanth ay nasa ibang mga pamilya na karamihan ay sa [[Coelacanthidae]] at malaking iba sa mga modernong coelacanth dahil ang mga ito ay mas maliit at walang mga panloob na istraktura. Dahil sa walang fossil rekord ang latimeria kaya ito ay hindi isang "nabubuhay na fossil".<ref>http://www.talkorigins.org/indexcc/CB/CB930_1.html</ref> Ang coelacanth ay inakalang nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa tinatayang kasalukuyang anyo nito mga 400 miyong taon ang nakalilipas.<ref name="ref4">Johanson, Zerina, John A. Long, John A. Talent, Philippe Janvier, and James W. Warren. "Oldest Coelacanth, from the Early Devonian of Australia." ''Biology Letters'' 2.3 (2006): 443–46. Print.</ref> [[Talaksan:Latimeria menadoensis.jpg|thumb|right|Ang [[Latimeria menadoensis]] na natagpuan sa Indonesia.]] ==Fossil rekord== [[Image:Undina penicillata.jpg|thumb|''[[Undina (fish)|Undina penicillata]]'']] Ayon sa [[henetika|analisis na henetiko]] ng kasalukuyang espesye, ang [[diberhenteng ebolusyon|diberhensiya]] ng mga coelacanth, [[isdangbaga]](lungfish) at mga [[tetrapoda]] ay inakalang nangyari mga 390 milyong taon ang nakalilipas.<ref name="ref4"/> Ang mga coelacanth ay inakalang sumailalim na sa [[enkstinksiyon]] noong 65 milyong taon ang nakalilipas noong [[pangyayaring ekstinksiyong Kretaseyoso-Paleohene]]. Ang unang naitalang fossil ng coelacanth ay natagpuan sa Australia at isang panga ng coelacanth na may petsang bumabalik noong 360 milyong taon nakalilipas na pinangalanang ''Eoachtinistia foreyi''. Ang pinaka-kamakailang espesye ng coelacanth sa fossil rekord ang ''Macropoma''. Ang ''Macropoma'' na isang kapatid na espesye ng ''Latimeria chalumnae'' ay naghiwalay noong 80 milyong taon ang nakalilipas. Ang fossil rekord ng coelacanth ay walang katulad dahil ang mga fossil ng coealacanth ay natagpuan 100 taon bago natukoy ang unang buhay na specimen. Noong 1938, muling natuklasan ni Courtenay-Latimer ang unang buhay na specimen na ''L. chalumnae'' na nahuli sa baybaying ng Timog London, Timog Aprika, Noong 1997, ang isang biologong marino ay nasa isang honeymoon at nakatuklas ng ikalawang buhay na espesyeng ''Latimeria menadoensis'' sa isang pamilihan sa Indonesia. Noong Hulyo 1998, ang unang buhay na specimen ng ''Latimeria menadoensis'' ay nahuli sa Indonesia. Ang tinatayang mga 80 espesye ng coelacanth ay nailarawan. Bago ang pagkakatuklas ng buhay na specimen ng coelacanth, ang saklaw ng panahon ng coelacanth ay inakalang sumasakop mula sa [[Deboniyano|Gitnang Deboniyano]] hanggang sa [[Kretaseyoso|Itaas na Kretaseyoso]]. Maliban sa isa o dalawang mga specimen, ang lahat ng mga fossil na natuklasan sa mga panahong ito ay nagpapakita ng isang magkatulad na [[morpolohiya]]. <ref name="ref1"/><ref name="ref10">Butler, Carolyn. "Living Fossil Fish." ''National Geographic'' Mar. 2011: 86–93. Print.</ref> Ang sumusunod na [[kladograma]] ay batay sa maraming mga sanggunian.<ref name=Rebellatrix>{{cite journal|last1=Wendruff|first1=Andrew J.|last2=Wilson|first2=Mark V. H.|title=A fork-tailed coelacanth,Rebellatrix divaricerca, gen. et sp. nov. (Actinistia, Rebellatricidae, fam. nov.), from the Lower Triassic of Western Canada|journal=Journal of Vertebrate Paleontology|volume=32|issue=3|year=2012|pages=499–511|issn=0272-4634|doi=10.1080/02724634.2012.657317}}</ref><ref name=Mawsonia>{{cite journal|work=Boletim do Museu Paraense Emílio Goeldi|volume=5|issue=2|page=195-205|year=2010|author=Gallo, V., M.S.S. de Carvalho, & H.R.S. Santos|title=New occurrence of †''Mawsoniidae'' (Sarcopterygii, Actinistia) in the Morro do Chaves Formation, Lower Cretaceous of the Sergipe-Alagoas Basin, Northeastern Brazil}}</ref><ref name=Long>{{cite book|author=Long, J. A.|year=1995|title=The rise of fishes: 500 million years of evolution|publisher=Johns Hopkins University Press|place=Baltimore}}</ref><ref name=Cloutier>{{cite book|author=Cloutier, R. & Ahlberg, P. E.|year=1996|title=Morphology, characters, and the interrelationships of basal sarcopterygians|page=445-479}}</ref> {{clade |label1='''[[Coelacanthiformes]]''' |{{clade |label1='''[[Whiteiidae]]''' |{{clade |''[[Piveteauia]]'' |''[[Whiteia]]'' }} |{{clade |label1='''[[Rebellatricidae]]''' |''[[Rebellatrix]]'' |label2='''[[Latimerioidei]]''' |{{clade |''[[Garnbergia]]'' |label2='''[[Mawsoniidae]]''' |{{clade |''[[Chinlea]]'' |{{clade |''[[Parnaibaia]]'' |{{clade |''[[Mawsonia (fish)|Mawsonia]]'' |''[[Axelrodichthys]]'' }} }} }} |{{clade |{{clade |''[[Diplurus]]'' |''[[Libys]]'' }} |label2='''[[Latimeriidae]]''' |{{clade |{{clade |''[[Holophagus]]'' |''[[Undina (fish)|Undina]]'' }} |{{clade |''[[Macropoma]]'' |{{clade |''[[Swenzia]]'' |''[[Latimeria]]'' }} }} }} }} }} }} }} }} ===Linya ng panahon ng paglitaw ng mga henera=== <timeline> ImageSize = width:1500px height:auto barincrement:15px PlotArea = left:10px bottom:50px top:10px right:10px Period = from:-550 till:25 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:25 start:-550 ScaleMinor = unit:year increment:5 start:-550 TimeAxis = orientation:hor AlignBars = justify Colors = #legends id:CAR value:claret id:ANK value:rgb(0.4,0.3,0.196) id:HER value:teal id:HAD value:green id:OMN value:blue id:black value:black id:white value:white id:paleozoic value:rgb(0.6,0.75,0.55) id:cambrian value:rgb(0.49,0.63,0.33) id:ordovician value:rgb(0,0.57,0.44) id:silurian value:rgb(0.70,0.88,0.71) id:devonian value:rgb(0.8,0.55,0.22) id:carboniferous value:rgb(0.4,0.65,0.6) id:permian value:rgb(0.94,0.25,0.24) id:mesozoic value:rgb(0.38,0.77,0.79) id:triassic value:rgb(0.51,0.17,0.57) id:jurassic value:rgb(0.2,0.7,0.79) id:cretaceous value:rgb(0.5,0.78,0.31) id:cenozoic value:rgb(0.95,0.98,0.11) id:paleogene value:rgb(0.99,0.6,0.32) id:neogene value:rgb(0.999999,0.9,0.1) id:quaternary value:rgb(0.98,0.98,0.50) BarData= bar:eratop bar:space bar:periodtop bar:space bar:NAM1 bar:NAM2 bar:NAM3 bar:NAM4 bar:NAM5 bar:NAM6 bar:NAM7 bar:NAM8 bar:NAM9 bar:NAM10 bar:NAM11 bar:NAM12 bar:NAM13 bar:NAM14 bar:NAM15 bar:NAM16 bar:NAM17 bar:NAM18 bar:NAM19 bar:NAM20 bar:NAM21 bar:NAM22 bar:NAM23 bar:NAM24 bar:NAM25 bar:NAM26 bar:NAM27 bar:NAM28 bar:NAM29 bar:NAM30 bar:NAM31 bar:NAM32 bar:NAM33 bar:NAM34 bar:NAM35 bar:NAM36 bar:NAM37 bar:NAM38 bar:NAM39 bar:NAM40 bar:NAM41 bar:NAM42 bar:NAM43 bar:NAM44 bar:NAM45 bar:NAM46 bar:NAM47 bar:NAM48 bar:NAM49 bar:NAM50 bar:NAM51 bar:NAM52 bar:NAM53 bar:NAM54 bar:NAM55 bar:NAM56 bar:NAM57 bar:NAM58 bar:NAM59 bar:NAM60 bar:NAM61 bar:NAM62 bar:NAM63 bar:space bar:period bar:space bar:era PlotData= align:center textcolor:black fontsize:M mark:(line,black) width:25 shift:(7,-4) bar:periodtop from: -542 till: -488.3 color:cambrian text:[[Kambriyano]] from: -488.3 till: -443.7 color:ordovician text:[[Ordobisiyano]] from: -443.7 till: -416 color:silurian text:[[Siluriyano]] from: -416 till: -359.2 color:devonian text:[[Deboniyano]] from: -359.2 till: -299 color:carboniferous text:[[Karboniperoso]] from: -299 till: -251 color:permian text:[[Permiyano]] from: -251 till: -199.6 color:triassic text:[[Triasiko]] from: -199.6 till: -145.5 color:jurassic text:[[Hurassiko]] from: -145.5 till: -65.5 color:cretaceous text:[[Kretaseyoso]] from: -65.5 till: -23.03 color:paleogene text:[[Paleohene]] from: -23.03 till: -2.588 color:neogene text:[[Neohe|Neog.]] from: -2.588 till: 0 color:quaternary text:[[Kwaternaryo|Q.]] bar:eratop from: -542 till: -251 color:paleozoic text:[[Paleosoiko|Era na Paleosoiko]] from: -251 till: -65.5 color:mesozoic text:[[Mesosoiko|Era na Mesosoiko]] from: -65.5 till: 0 color:cenozoic text:[[Cenosoiko]] PlotData= align:left fontsize:M mark:(line,white) width:5 anchor:till align:left color:devonian bar:NAM1 from:-416 till:-359.2 text:[[Litoptychius]] color:devonian bar:NAM2 from:-416 till:-359.2 text:[[Megistolepis]] color:devonian bar:NAM3 from:-412.8 till:-411.2 text:[[Powichthys]] color:devonian bar:NAM4 from:-408.4 till:-407 text:[[Youngolepis]] color:devonian bar:NAM5 from:-408.4 till:-385.3 text:[[Porolepis]] color:devonian bar:NAM6 from:-407 till:-359.2 text:[[Onychodus]] color:devonian bar:NAM7 from:-397.5 till:-389.6 text:[[Thursius]] color:devonian bar:NAM8 from:-397.5 till:-385.3 text:[[Gyroptychius]] color:devonian bar:NAM9 from:-397.5 till:-385.3 text:[[Canningius]] color:devonian bar:NAM10 from:-397.5 till:-385.3 text:[[Hamodus]] color:devonian bar:NAM11 from:-397.5 till:-378.1 text:[[Glyptolepis]] color:devonian bar:NAM12 from:-397.5 till:-359.2 text:[[Devonosteus]] color:devonian bar:NAM13 from:-397.5 till:-359.2 text:[[Strunius]] color:devonian bar:NAM14 from:-393.7 till:-378.1 text:[[Osteolepis]] color:devonian bar:NAM15 from:-391.8 till:-374.5 text:[[Euporosteus]] color:devonian bar:NAM16 from:-391.8 till:-359.2 text:[[Panderichthys]] color:devonian bar:NAM17 from:-387.5 till:-374.5 text:[[Eusthenopteron]] color:devonian bar:NAM18 from:-387.5 till:-359.2 text:[[Holoptychus]] color:devonian bar:NAM19 from:-385.3 till:-381.7 text:[[Latvius]] color:devonian bar:NAM20 from:-385.3 till:-381.7 text:[[Miguashaia]] color:devonian bar:NAM21 from:-385.3 till:-374.5 text:[[Nesides]] color:devonian bar:NAM22 from:-381.7 till:-328.3 text:[[Diplocercides]] color:devonian bar:NAM23 from:-374.5 till:-369.2 text:[[Megapomus]] color:devonian bar:NAM24 from:-374.5 till:-359.2 text:[[Chrysolepis]] color:devonian bar:NAM25 from:-374.5 till:-359.2 text:[[Glyptopomus]] color:devonian bar:NAM26 from:-364.3 till:-359.2 text:[[Chagrinia]] color:devonian bar:NAM27 from:-364.3 till:-359.2 text:[[Cryptolepis]] color:carboniferous bar:NAM28 from:-345.3 till:-318.1 text:[[Rhizodus]] color:carboniferous bar:NAM29 from:-345.3 till:-299 text:[[Rhabdoderma]] color:carboniferous bar:NAM30 from:-333.97 till:-328.3 text:[[Coelacanthopsis]] color:carboniferous bar:NAM31 from:-328.3 till:-324.9 text:[[Allenypterus]] color:carboniferous bar:NAM32 from:-328.3 till:-324.9 text:[[Caridosuctor]] color:carboniferous bar:NAM33 from:-328.3 till:-324.9 text:[[Hadronector]] color:carboniferous bar:NAM34 from:-328.3 till:-324.9 text:[[Lochmocereus]] color:carboniferous bar:NAM35 from:-328.3 till:-324.9 text:[[Polyosteorhynchus]] color:carboniferous bar:NAM36 from:-306.5 till:-301.37 text:[[Synaptotylus]] color:permian bar:NAM37 from: -299 till:-294.6 text:[[Ectosteorhachis]] color:permian bar:NAM38 from:-270.6 till:-267.2 text:[[Coelocanthus]] color:permian bar:NAM39 from:-260 till:-251 text:[[Changxingia]] color:permian bar:NAM40 from:-255 till:-251 text:[[Yonngichthys]] color:triassic bar:NAM41 from:-251 till:-250.57 text:[[Laugia]] color:triassic bar:NAM42 from:-251 till:-248.13 text:[[Sassenia]] color:triassic bar:NAM43 from:-251 till:-245 text:[[Sinocoelacanthus]] color:triassic bar:NAM44 from:-250.13 till:-249.7 text:[[Piveteauia]] color:triassic bar:NAM45 from:-250.13 till:-249.7 text:[[Whiteia]] color:triassic bar:NAM46 from:-249.7 till:-248.13 text:[[Axelia]] color:triassic bar:NAM47 from:-249.7 till:-248.13 text:[[Mylacanthus]] color:triassic bar:NAM48 from:-249.7 till:-248.13 text:[[Scleracanthus]] color:triassic bar:NAM49 from:-249.7 till:-248.13 text:[[Wimania]] color:triassic bar:NAM50 from:-245 till:-237 text:[[Garnbergia]] color:triassic bar:NAM51 from:-237 till:-234 text:[[Alcoveria]] color:triassic bar:NAM52 from:-237 till:-234 text:[[Ticinepomis]] color:triassic bar:NAM53 from:-237 till:-228 text:[[Hainbergia]] color:triassic bar:NAM54 from:-237 till:-149.03 text:[[Heptanema]] color:triassic bar:NAM55 from:-220.3 till:-216.5 text:[[Graphiuricthys]] color:triassic bar:NAM56 from:-216.5 till:-140.2 text:[[Undina]] color:jurassic bar:NAM57 from:-199.6 till:-140.2 text:[[Holophagus]] color:jurassic bar:NAM58 from:-161.2 till:-145.5 text:[[Cualabaea]] color:jurassic bar:NAM59 from:-150.8 till:-149.03 text:[[Coccoderma]] color:jurassic bar:NAM60 from:-150.8 till:-149.03 text:[[Libys]] color:cretaceous bar:NAM61 from:-112 till:-79.2 text:[[Macropoma]] color:cretaceous bar:NAM62 from:-99.6 till:-93.5 text:[[Macropomoides]] color:cretaceous bar:NAM63 from:-1 till:0 text:[[Latimeria]] PlotData= align:center textcolor:black fontsize:M mark:(line,black) width:25 bar:period from: -542 till: -488.3 color:cambrian text:[[Kambriyano]] from: -488.3 till: -443.7 color:ordovician text:[[Ordobisiyano]] from: -443.7 till: -416 color:silurian text:[[Siluriyano]] from: -416 till: -359.2 color:devonian text:[[Deboniyano]] from: -359.2 till: -299 color:carboniferous text:[[Karboniperoso]] from: -299 till: -251 color:permian text:[[Permiyano]] from: -251 till: -199.6 color:triassic text:[[Triasiko]] from: -199.6 till: -145.5 color:jurassic text:[[Hurassiko]] from: -145.5 till: -65.5 color:cretaceous text:[[Kretaseyoso]] from: -65.5 till: -23.03 color:paleogene text:[[Paleohene]] from: -23.03 till: -2.588 color:neogene text:[[Neohe|Neog.]] from: -2.588 till: 0 color:quaternary text:[[Kwaternaryo|Q.]] bar:era from: -542 till: -251 color:paleozoic text:[[Paleosoiko|Era na Paleosoiko]] from: -251 till: -65.5 color:mesozoic text:[[Mesosoiko|Era na Mesosoiko]] from: -65.5 till: 0 color:cenozoic text:[[Cenosoiko]] </timeline> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Sarcopterygii]] fdyet4chqo8lse2byucldugmt46znjy 0 189347 1961562 1961322 2022-08-08T18:45:59Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | taxon = Actinopterygii | name = Isang may palikpik na Ray | fossil_range = <br>Huling [[Siluriyano]]-Kasalukuyan, {{fossil range|earliest=Late Silurian|425|0|ref=<ref name="Zhao2021">{{Cite journal |last1=Zhao |first1=W. |last2=Zhang |first2=X. |last3=Jia |first3=G. |last4=Shen |first4=Y. |last5=Zhu |first5=M. |year=2021 |title=The Silurian-Devonian boundary in East Yunnan (South China) and the minimum constraint for the lungfish-tetrapod split |url=https://www.researchgate.net/publication/353479392 |journal=Science China Earth Sciences |volume=64 |issue=10 |pages=1784–1797 |doi=10.1007/s11430-020-9794-8 |bibcode=2021ScChD..64.1784Z |s2cid=236438229}}</ref>}} | image = Actinopterygii-0001.jpg | image_caption = | image_upright = 1.2 | subdivision_ranks = Subclasses | subdivision = *[[Cladistia]] (bichirs) *[[Actinopteri]] **[[Chondrostei]] (sturgeon and paddlefish) **[[Neopterygii]] ***[[Holostei]] (bowfin and gars) ***[[Teleostei]] | authority = [[Adolf von Klein|Klein]]<!--1805–1892-->, 1885 }} Ang '''Actinopterygii''' ( maglaro / ˌ æ k t ɨ sa n ɒ p t ə r ɪ dʒ i. aɪ / ), o '''[[isda]]ng may [[palikpik]] na ray''', may isang [[Klase (biyolohiya)|klase]] o sub-class ng [[Osteichthyes|payat na payat isda]]. Ang mga ray-may palikpik [[isda]] ay kaya tinatawag na dahil sila ay nagtataglay [[lepidotrichia]] o "palikpik ray", ang kanilang mga palikpik pagiging webs ng balat na suportado ng matinik o masungay spines ("ray"), bilang laban sa mataba, lobed palikpik na magpakilala sa klase [[Sarcopterygii]] na rin, gayunpaman, nagtataglay lepidotrichia. Maglakip ng direkta ang mga actinopterygian palikpik ray sa proximal o saligan ng kalansay elemento, ang mga radials, na kumakatawan sa link o koneksiyon sa pagitan ng mga palikpik at ang panloob na balangkas (halimbawa, pelvic at pektoral girdles). Sa mga tuntunin ng mga numero, mga actinopterygians ang nangingibabaw na klase ng mga [[Bertebrado|vertebrates]], na binubuo ng halos 96% ng 25,000 species ng mga isda (Davis, Brian 2010). Sila ay nasa lahat ng pook sa buong [[Tubig-tabang|sariwang tubig]] at kapaligiran ng [[Karagatan|marine]] mula sa deep sea sa pinakamataas na bundok stream. Maaaring saklaw ng mga nabubuhay pa na species sa laki mula sa ''[[Paedocypris]]'', sa 8 millimeters (0.31&nbsp;in), ang napakalaking [[Ocean Sunfish]], sa 2300 kilo (£ 5100), at ang pang-bodied [[Oarfish]], sa hindi bababa sa 11 metro (36 piye). ==Piloheniya== {{clade |label1=[[Vertebrates]] |1={{clade |2=[[Cyclostomata|Jaw-less fishes]] ([[hagfish]], [[lampreys]]) [[File:Nejonöga, Iduns kokbok.jpg|80px]] |label1=[[Gnathostomata|Jawed vertebrates]] |1={{clade |2=[[Chondrichthyes|Cartilaginous fishes]] ([[shark]]s, [[ray (fish)|rays]], [[ratfish]]) <span style="{{MirrorH}}">[[File:White shark (Duane Raver).png|80px]]</span> |1={{clade |label1=[[Euteleostomi]] |sublabel1=('bony fish') |1={{clade |label1=[[Sarcopterygii]] |sublabel1=(lobe-fins) |1={{clade |label2=[[Actinistia]] |2=[[Coelacanths]] [[File:Coelacanth flipped.png|70px]] |label1=[[Rhipidistia]] |1={{clade |2=[[Dipnoi|Lungfish]] [[File:Barramunda coloured.jpg|70px]] |label1=[[Tetrapod]]s |1={{clade |2=[[Amphibian]]s [[File:Salamandra salamandra (white background).jpg|70px]] |label1=[[Amniote|Amniota]] |1={{clade |2=[[Mammal]]s [[File:Phylogenetic tree of marsupials derived from retroposon data (Paucituberculata).png|60px]] |1=[[Sauropsida|Sauropsids]] ([[reptile]]s, [[bird]]s) [[File:British reptiles, amphibians, and fresh-water fishes (1920) (Lacerta agilis).jpg|70px]] }} }} }} }} |label2='''Actinopterygii''' |sublabel2={{small|400 mya}} |2={{clade |label1=[[Cladistia]] |1=[[Polypteriformes]] ([[bichir]]s, [[reedfish]]es) [[File:Cuvier-105-Polyptère.jpg|80px]] |label2=[[Actinopteri]] |2={{clade |label1=[[Chondrostei]] |1=[[Acipenseriformes]] ([[sturgeon]]s, [[paddlefish]]es) [[File:Atlantic sturgeon flipped.jpg|80px]] |label2=[[Neopterygii]] |sublabel2={{small|360 mya}} |2={{clade |label1=[[Holostei]] |sublabel1={{small|275 mya}} |1={{clade |1=[[Lepisosteiformes]] ([[gar]]s) [[File:Alligator gar fish (white background).jpg|80px]] |2=[[Amiiformes]] ([[bowfin]]s) [[File:Amia calva (white background).jpg|70px]] }} |2=[[Teleostei]] [[File:Common carp (white background).jpg|70px]] |sublabel2={{small|310 mya}} }} }} }} }} }} }} }} }} [[Kategorya:Chordata]] 13rqybhm9kb39mi7nn9m5tegek1xsxi 0 195960 1961661 1948653 2022-08-09T04:59:12Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox Military Conflict |conflict=First Jewish-Roman War |partof=the [[Jewish-Roman wars]] |image=[[Talaksan:Galilee to Judea.gif|280px]] |caption=Judaea and Galilee in the first century |date=66–73 CE |place=[[Judaea (Roman province)]] |result=Roman victory, destruction of the Temple |combatant1=[[Talaksan:Vexilloid of the Roman Empire.svg|20px]] [[Roman Empire]] |combatant2=[[Talaksan:Menora Titus.jpg|20px]] [[Judea]]n rebels: * [[Sadducees]] * Volunteers from [[Adiabene]] |combatant3=Radical factions: * [[Zealotry in Jewish history|Zealots]] * [[Sicarii]] |commander1=[[Vespasian]]<br />[[Titus]]<br />[[Lucilius Bassus]] |commander2=Eliezar ben Hanania<br />[[Simon Bar Giora|Simon Bar-Giora]]<br />[[Josephus|Yosef ben Matityahu]] |commander3=[[John of Gischala|Yohanan of Gush Halav]]<br />[[Eleazar ben Simon]]<br />[[Sicarii|Eleazer ben Ya'ir]] |strength1=1 Legion & reinforements (30,000) in Beth Horon;<br />5 Legions (60,000–80,000) at Jerusalem siege |strength2=25,000+ Jewish militiamen<br />20,000 Edomeans<br />Few hundred [[Adiabene]] warriors |casualties1=20,000 soldiers killed |casualties2=tens of thousands |casualties3=thousands |notes=Kabuong napatay: 250,000<ref name=Lissak>Rivka Shpak Lissak, ''The Roman Policy: Elimination of the Jewish National-Cultural Entity and the Jewish Majority in the Land of Israel''. Retrieved 15 Jan 2011.</ref>&nbsp;– 1.1 milyong mga militanteng Hudyo at sibilyan;97,000 na inalipin }} [[Talaksan:The Arch of Titus, Upper Via Sacra, Rome (31862188061).jpg|thumb|left|300px|[[Arko ni Tito]] na pagbibigay pugay sa pagwawagi ng mga Romano laban sa mga Hudyo at pagkawasak ng Herusalem at Templo sa Herusalem noong 70 CE. Makikita ang mga bagay na kinuha ng mga Romano mula sa templo kabilang ang [[Menorah]].]] Ang '''Unang Digmaang Hudyo-Romano''' (66–73 CE) na minsang tinatawag na '''Ang Dakilang Paghihimagsik''' ({{lang-he|המרד הגדול}}, ''ha-Mered Ha-Gadol'', {{lang-la|Primum Iudæorum Romani Bellum}}.), ang una sa tatlong mga [[digmaang Hudyo-Romano]] ng mga Hudyo sa [[Probinsiyang Judea]] laban sa [[Imperyo Romano]]. Ang ikalawa ang [[Digmaang Kitos]] noong 115–117 CE at ang ikatlong ang [[Himagsikang Bar Kokhba]] noong 132–135 CE. Ang Dakilang Himagsikan ay nagsimula sa taong 66 CE na nagsimula sa mga alitang pang-[[relihiyon]] na Griyego at Hudyo at kalaunan ay lumala sahi sa [[pagsalungat sa buwis|mga protestang laban sa pagbubuwis]] at mga pag-atake sa mga mamamayang Romano.<ref>Josephus, ''War of the Jews'' II.8.11, II.13.7, II.14.4, II.14.5</ref> Ang militar na garison na Romano ng Judaea ay mabilis na sinakop ng mga rebelde at ang haring pro-ROmano na si [[Agrippa II]] ay lumikas sa Herusalem kasama ng mga opisyal Romano sa Galila. Dinala ng legatong Syrian na si [[Cestius Gallus]] ang hukbong Syrian na nakabase sa [[Legio XII Fulminata|XII Fulminata]]. Kanyang pinalakas ang mga hukbong tumutulong upang ibalik at supilin ang himagsikan. Gayunpaman, ang lehiyon ay sinalakay at natalo ng mga rebeldeng Hudyo sa [[Labanan ng Beth Horon (66)|Labanan ng Beth Horon]] na resultang gumulat sa mga pinunong Romano. Ang karanasan na si heneral [[Vespasian]] tinakdaang supilin ang paghihimagsik. Ang kanyang ikalawa-sa-kautusan ang kanyang anak na si [[Titus]]. Si Vespasian ay binigyan ng apat na mga lehiyon at noong 67 CE ay sinakop ang Galilea tungo sa Herusalem at lumipol sa mga pwersang rebelde. Pagkatapos ng isang paghinto sa mga operasyong militar na dahil sa digmaang sibil at kaguluhang pampolitika sa Roman, sinalakay at winasak ni [[Titus]] ang sentro ng paghihimagsik na Hudyo sa Herusalem noong 70 CE at kalaunang tinalo ang mga natitirang muog ng mga Hudyo. Ang digmaang ito ay humantong sa pagkawasak ng [[Herusalem]] at [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] noong 70 CE. == Mga sanggunian == {{reflist}} {{authority control}} [[Kategorya:Mga digmaang Hudyo-Romano]] [[Kategorya:Mga paghihimagsik na Hudyo]] hlz9ui3qu8uxczl37n2n8rbczyt2yfp 0 219198 1961616 1342816 2022-08-09T01:24:42Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Kagawa]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Kagawa]] fvg2uuoe9ahn2mapplmvsx0n5sjebgh 0 220974 1961597 1430290 2022-08-09T01:23:06Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 228928 1961702 1402288 2022-08-09T09:02:45Z Senior Forte 115868 Paglipat ng pahina. Mas angkop na pangalan ang "Ukranya", batay sa Kastilang 'Ucrania'. wikitext text/x-wiki {{Infobox country | conventional_long_name = Ukranya | common_name = Ukranya | native_name = {{native name|uk|Україна}}<br/>{{small|{{transl|uk|Ukraïna}}}} | image_flag = Flag of Ukraine.svg | image_coat = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg | anthem = {{lang|uk|Державний Гімн України}}<br />''[[Derzhavnyi Himn Ukrainy]]''<br />"Awiting Pang-estado ng Ukranya"<br/>{{center|[[File:National anthem of Ukraine, instrumental.oga]]}} | image_map = {{Switcher|[[File:Ukraine - disputed (orthographic projection).svg|frameless]]|Show globe|[[File:Europe-Ukraine (и не контролируемые).png|frameless]]|Show map of Europe|default=1}} | map_caption = {{vunblist|{{map caption |location_color=green}}| [[Occupied territories of Ukraine|Occupied/annexed territories]] prior to the [[2022 Russian invasion of Ukraine|2022 Russian invasion]] (light green)}} | capital = [[Kyiv]]<!--See [[Talk:Kyiv/naming]] re Kiev/Kyiv. --> | coordinates = {{coord|49|N|32|E|scale:10000000_source:GNS|display=inline,title}} | largest_city = capital | languages_type = Official language<br />{{nobold|and national language}} | languages = [[Ukrainian language|Ukrainian]]<ref>{{Cite web|url=https://ukrainian-studies.ca/2020/10/20/the-official-act-on-the-state-language-entered-into-force-on-16-july-2019-the-status-of-ukrainian-and-minority-languages/|title=Law of Ukraine "On ensuring the functioning of Ukrainian as the state language": The status of Ukrainian and minority languages|date=20 October 2020}}</ref> | ethnic_groups = {{unbulleted list | 77.8% [[Ukrainians]] | 17.3% [[Russians in Ukraine|Russians]] | 4.9% [[Demographics of Ukraine|Others]] }} | ethnic_groups_year = 2001 | ethnic_groups_ref = <ref name="Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census"/> | demonym = [[Ukrainians|Ukrainian]] | government_type = [[Unitary state|Unitary]] [[semi-presidential]] [[republic]] | leader_title1 = [[President of Ukraine|President]] | leader_name1 = [[Volodymyr Zelenskyy]] | leader_title2 = [[Prime Minister of Ukraine|Prime Minister]] | leader_name2 = [[Denys Shmyhal]] | leader_title3 = [[Chairman of the Verkhovna Rada|Chairman of the<br />Verkhovna Rada]] | leader_name3 = [[Ruslan Stefanchuk]] | legislature = [[Verkhovna Rada]] | sovereignty_type = [[History of Ukraine|Formation]] | established_event1 = [[Kievan Rus']] | established_date1 = 879 | established_event3 = [[Kingdom of Galicia–Volhynia|Kingdom of Ruthenia]] | established_date3 = 1199 | established_event4 = [[Grand Duchy of Lithuania|Grand Duchy of Lithuania and Ruthenia]] | established_date4 = 1362 | established_event5 = [[Cossack Hetmanate]] | established_date5 = 18 August 1649 | established_event6 = [[Ukrainian People's Republic]] | established_date6 = 10 June 1917 | established_event7 = [[Fourth Universal of the Ukrainian Central Council|Declaration of independence of the Ukrainian People's Republic]] | established_date7 = 22 January 1918 | established_event8 = [[West Ukrainian People's Republic]] | established_date8 = 1 November 1918 | established_event9 = [[Unification Act|Act of Unity]] | established_date9 = 22 January 1919 | established_event10 = [[Declaration of Independence of Ukraine|Declaration of independence from Soviet Union]] | established_date10 = 24 August 1991 | established_event11 = [[1991 Ukrainian independence referendum|Independence referendum]] | established_date11 = 1 December 1991 | established_event12 = [[Constitution of Ukraine|Current constitution]] | established_date12 = 28 June 1996 | area_km2 = 603,628<ref>{{cite web |title=Ukraine |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ukraine/#geography |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |language=en |date=23 March 2022}}</ref> | area_rank = 45th <!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]] --> | area_sq_mi = or 233,013/ 223,013<!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = 3.8<ref name="Jhariya Meena Banerjee 2021 p. 40">{{cite book | last1=Jhariya | first1=M.K. | last2=Meena | first2=R.S. | last3=Banerjee | first3=A. | title=Ecological Intensification of Natural Resources for Sustainable Agriculture | publisher=Springer Singapore | year=2021 | isbn=978-981-334-203-3 | url=https://books.google.com/books?id=Bf4hEAAAQBAJ&pg=PA40 | access-date=31 March 2022 | page=40}}</ref> | population_estimate = {{DecreaseNeutral}} 41,167,336<ref name="auto">{{cite web|url=https://ukrstat.org/en/operativ/operativ2020/ds/kn/xls/kn1220_ue.xls|title=Population (by estimate) as of 1 January 2022.|website=ukrcensus.gov.ua|access-date=20 February 2022|archive-date=6 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210306154326/https://ukrstat.org/en/operativ/operativ2020/ds/kn/xls/kn1220_ue.xls|url-status=dead}}</ref><br />(excluding [[Crimea]]) | population_census = 48,457,102<ref name="Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census"/> | population_estimate_year = January 2022 | population_estimate_rank = 36th | population_census_year = 2001 | population_density_km2 = 73.8 | population_density_sq_mi = 191 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = 115th | GDP_PPP = {{increase}} $588 billion<ref name="IMFWEOUA">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/datamapper/profile/UKR|title=WORLD ECONOMIC OUTLOOK (APRIL 2022) |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org}}</ref> | GDP_PPP_year = 2021 | GDP_PPP_rank = | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $14,330<ref name="IMFWEOUA"/> | GDP_PPP_per_capita_rank = | GDP_nominal = {{increase}} $198 billion<ref name="IMFWEOUA"/> | GDP_nominal_year = 2021 | GDP_nominal_rank = | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $4,830<ref name="IMFWEOUA"/> | GDP_nominal_per_capita_rank = | Gini = 25.6 <!--number only--> | Gini_year = 2020 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI |title=GINI index (World Bank estimate) - Ukraine |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=12 August 2021}}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.779 <!--number only--> | HDI_year = 2019 <!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> | HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite book|title=Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene|date=15 December 2020|publisher=United Nations Development Programme|isbn=978-92-1-126442-5|pages=343–346|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf|access-date=16 December 2020}}</ref> | HDI_rank = 74th | currency = [[Ukrainian hryvnia|Hryvnia]] (₴) | currency_code = UAH | time_zone = [[Eastern European Time|EET]] | utc_offset = +2<ref name="timechange">{{cite news |url=http://ua.korrespondent.net/ukraine/events/1273613-rishennya-radi-ukrayina-30-zhovtnya-perejde-na-zimovij-chas|script-title=uk:Рішення Ради: Україна 30 жовтня перейде на зимовий час|trans-title=Rada Decision: Ukraine will change to winter time on 30 October |language=uk |publisher=korrespondent.net |date=18 October 2011 |access-date=31 October 2011|last1=Net |first1=Korrespondent }}</ref> | utc_offset_DST = +3 | time_zone_DST = [[Eastern European Summer Time|EEST]] | drives_on = right | calling_code = [[Telephone numbers in Ukraine|+380]] | cctld = {{unbulleted list |[[.ua]] |[[.укр]]}} | religion = {{ublist |item_style=white-space:nowrap; |87.3% [[Christianity in Ukraine|Christianity]]|11.0% [[Irreligion|No religion]]|0.8% [[Religion in Ukraine|Others]]|0.9% Unanswered}} | religion_year = 2018 | religion_ref = <ref>{{citation|url=http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|script-title=uk:Особливості Релігійного І Церковно-Релігійного Самовизначення Українських Громадян: Тенденції 2010-2018|trans-title=Features of Religious and Church - Religious Self-Determination of Ukrainian Citizens: Trends 2010-2018|date=22 April 2018|publisher=[[Razumkov Center]] in collaboration with the All-Ukrainian Council of Churches|pages=12, 13, 16, 31|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426194313/http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|archive-date=26 April 2018 <!-- Archive date guessed from URL -->|url-status = live|language=uk|place=Kyiv}}<br />Sample of 2,018 respondents aged 18 years and over, interviewed 23–28 March 2018 in all regions of Ukraine except Crimea and the occupied territories of the Donetsk and Lugansk regions.</ref> | official_website = [https://ukraine.ua/ ukraine.ua] }} Ang '''Ukranya''' ([[Wikang Ukranyo|Ukranyo]]: {{lang|uk|Україна}}, <small>tr.</small> ''Ukraïna'') ay isang bansa sa [[Silangang Europa]]. Hinahangganan ito ng [[Biyelorusya]] sa hilaga, [[Rusya]] sa silangan at hilagang-silangan, [[Polonya]], [[Eslobakya]], at [[Unggriya]] sa kanluran, at [[Rumanya]] at [[Moldabya]] sa timog-kanluran; mayroon itong baybayin sa kahabaan ng [[Dagat Itim]] sa timog at [[Dagat ng Azov]] sa timog-silangan. Sumasaklaw ng humigit-kumulang 600,000 kilometrong kuwadrado (230,000 milyang kuwadrado) at may populasyon na tinatayang 40 milyong tao, ito ang ikalawang pinakamalaking bansa at ikawalong pinakamataong bansa sa [[Europa]]. Ang kabisera at pinakamalaking lungsod nito'y [[Kiyeb]]. ==Sanggunian == {{reflist}} {{Europa}} [[Kategorya:Mga bansa sa Europa]] [[Kategorya:Ukraine|*]] {{stub|Bansa|Ukraine}} brnkicelbzkiuwpwwcdx1zo446w6att 0 234660 1961520 1776686 2022-08-08T13:46:59Z Glennznl 73709 wikitext text/x-wiki {{delete|Unsourced stub since 2014}} {{Orphan|date=Oktubre 2014}} Ang sumusunod ay isang listahan ng mga internasyonal na mga exclave sa [[Estados Unidos]]. Ang mga ito ay matatagpuan lahat sa mainland Estados Unidos. Ang isang exclave ay isang bahagi ng isang estado sa heograpiya na nakahiwalay mula sa pangunahing bahagi ng nakapalibot na dayuhan teritoryo. Ito ang ilan sa lahat: *[[Northwest Angle]], [[Minnesota]] *Elm's Point, [[Minnesota]] *[[Alaska]] *Point Roberts, [[Washington (estado)|Washington]] *Alburgh Tongue sa [[Vermont]] *Provincial Point sa [[Vermont]] *Dalawang di-kilalang lugar sa [[North Dakota]] [[Kategorya:Estados Unidos]] p76kceaoubywv5b5ja95cffxw5eyjxi 0 234709 1961618 1445898 2022-08-09T01:24:52Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Gifu]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Gifu]] ob4crri6e923dxvkh6mqxypyc5jty1v 0 244137 1961584 1959934 2022-08-09T01:07:23Z Ricky Luague 66183 wikitext text/x-wiki {{refimprove|date=Enero 2015}} {{Infobox television | image = | image_upright = | image_size = | image_alt = | caption = | alt_name = | native_name = | genre = [[Drama]] | creator = [[ABS-CBN|ABS-CBN Creative Department]]<br>Star Creatives | based_on = | inspired_by = | developer = | writer = Dado C. Lumibao <br> Wali Ching <br> Reggie Amigo | screenplay = | story = | director = Jerry Lopez Sineneng<br>Rory B. Quintos<br>Don Miguel Cuaresma<br>[[Gina Alajar]]<br>[[Ricky Davao]]<br>[[Michael de Mesa]] | creative_director = Don Miguel Cuaresma | presenter = | starring = [[Judy Ann Santos]]<br>[[Wowie de Guzman]]<br>[[Piolo Pascual]]<br>[[Angelika dela Cruz]]<br>[[Marvin Agustin]] | judges = | voices = | narrated = | theme_music_composer = Vehnee Saturno (Arranged by Dennis R. Quila) | open_theme = | end_theme = ''Esperanza'' ni [[April Boy Regino]] | composer = | country = [[Philippines]] | language = Filipino | num_seasons = | num_episodes = 634 | list_episodes = | executive_producer = Marinella Bandelaria-Bravo | producer = | news_editor = | location = | cinematography = | animator = | editor = Ben Panaligan, Mel Fernandez | camera = | runtime = 15-30 minutes | company = | distributor = | budget = | network = [[ABS-CBN Broadcasting Corporation|ABS-CBN]] | picture_format = [[480i]] [[SDTV]] | audio_format = | first_run = | released = | first_aired = {{start date|1997|2|17}} | last_aired = {{end date|1999|7|23}} | related = | website = http://web.archive.org/web/19970616215046/http://www.abs-cbn.com/tvshows/esperanza/index.html | website_title = | production_website = | production_website_title = }} Ang '''''Esperanza''''' ay isang [[Philippine drama|pilipinong]] primetime drama sa [[telebisyon]] na ipinatakbo ng [[ABS-CBN]] mula 17 Pebrero 1997 hanggang 23 Hulyo 1999 na ipinagpalit ng apat na taong pagtakbo ng ''[[Mara Clara]]''. Ito ay muling ipinatakbo sa [[Studio 23]] at [[Kapamilya Channel]],<ref>{{Cite web |title='Esperanza' on TFCnow |url=http://tfcnow.abs-cbn.com/shows.aspx?showid=57 |access-date=2016-01-11 |archive-date=2010-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100821224332/http://tfcnow.abs-cbn.com/shows.aspx?showid=57 |url-status=dead }}</ref> na parehong sangay ng ABS-CBN. Ito ay may pinakamataas na rating sa bansa ng isang kabanata sa isang TV serye na 67%. Ang huling kabanata nito ay 59.8% ay ang pangalawang pinakamataas na rating ng huling kabanata na nasa likod ng 2002 huling kabanata ng [[Pangako Sa 'Yo]] (ipinatakbo rin ng ABS-CBN). May isang pelikula na ginawa ukol sa ''Esperanza'' na ginawa ng [[Star Cinema]] na may parehong paksa at naipalabas noong [[Araw ng Pasko]] 1999. Ang serye ay naantala sa 1997 internasyonal na channel na TFC dahil sa huling pag-broadcast. Ito ay ipinatakbo noong 2 Hunyo 1997 hanggang 12 Nobyembre 1999 sa kasalukuyang broadcast ng ''[[Mula Sa Puso]]''. Na-stream na ito sa pamamagitan ng [[YouTube]] channel na [[Jeepney TV]].<ref>{{cite web | title= Esperanza Full Episodes | url= https://youtube.com/playlist?list=PLIRt9dUIzdxXtLGGoMJuGiYGoQC2Bh8fD |website=youtube.com}}</ref> ==Balangkas== Ang serye na ito ay sinisundan ang paghanap ni Esperanza ng kanyang tunay na pamilya. Mukhang ang nanay ni Esperanza, Isabel, at ang kanyang tatay na si Juan Salgado, ay nagpakasal na walang aproba ng nanay ni Isabel. Para maging sila tumanggi si Isabel na pakasalan ang lalaki na pinangako ng nanay niyang si Jamie Elustre, at si Juan ay iniwan ang nililigawan niya noon na si Sandra. Ilang taon na ang lumipas si Isabel ay ipinanganak ng tatlong bata, dalawang anak na babae at isang anak na lalaki. Isang araw ang nanay ni Esperanza ay kinuha siya, pati ang kanyang ate, at kuya sa isang bus trip upang bisitahin ang isang tao. Dahil sa aksidente sa bus, sila ay nahiwalay at akala ni Juan na sila'y namatay na. Ang tatlong magkakapatid ay nakaligtas, ngunit dahil sa kanilang napakabata na edad na walang pagkakakilanlan sa kanila, ay inampon ng mga pamilya sa parehong lugar. Ang panganay na si Socorro, pinalitan ng pangalan na Esperanza ng isang mahirap na pamilya na kumukuha sa kanya ngunit hindi sinabi sa kanya na siya ay ampon. Tinatrato nila siya na parang alilang bata. Siya ay lumaki sa malungkot na kapaligiran kung saan siya ay minamaltrato o hindi pinapansin ng isang mag-asawang sa tingin niya ay kanyang mga magulang, at gayon pa man ay nakikita niya ang kanilang labis na atensyon sa kanilang sariling mga anak na sina Junjun at Andrea. Ang tanging maliliwanag na sandali ni Esperanza habang lumalaki ay ang paggugol ng oras kasama ang kanyang kaibigan noong bata pa at kalaunan ang kanyang syota na si Anton. Mas mapalad si Raphael, ang nakababatang kapatid ni Esperanza. Iniligtas siya ng isa pang mahirap na pamilya: sina Ester at Luis na may anak na lalaki na nagngangalang Noel, at tinatrato nila ito na parang sariling anak nila. Siya ay umunlad sa masaya at mapagmahal na kapaligiran at pinalitan ng pangalan na Danilo. Si Regina, ang bunso sa tatlong magkakapatid, ay inampon ng mayamang mag-asawang Belinda at Mayor Joaquin Montejo na walang anak. Pinalitan nila ang kanyang pangalang Cecille. Lumaki siya sa mayaman ngunit palihim siyang binubugbog ng kanyang ama. Sa kalaunan ay nalaman ni Esperanza ang tungkol sa kanyang pagiging magulang, at nagsimulang malaman ang katotohanan tungkol sa kanyang tunay na pamilya. Sa palagay niya ay namatay ang kanyang ina at kapatid sa aksidente, at iniligtas siya ng kanyang adoptive father at ang bunsong kapatid na babae, si Regina ngunit hindi niya kayang suportahan silang dalawa kaya ibinigay niya si Regina sa Majors. Natisod sina Danilo at Esperanza sa artikulo sa pahayagan na nagtatampok sa kuwento ni Juan tungkol sa paghahanap niya sa kanyang nawawalang pamilya. Ang pagsasama-sama ng impormasyong nakasaad sa artikulo ay akma sa kanilang kuwento at kapwa napagtanto na sila ay magkapatid. Habang alam na ni Danilo ang katotohanan sa una ay tumanggi siyang sumama sa paghahanap ni Esperanza sa kanilang ama dahil nasa puso niya ang pamilyang nagmamahal sa kanya at ang tanging pamilya na gusto niya. Naiintindihan ni Esperanza at nagpatuloy siya sa pagsasabi ng totoo kay Cecille, at kung sino ang nagmakaawa kay Esperanza na ilayo siya. Tumakas sina Esperanza at Cecille sa Maynila, at sa huling sandali ay sinamahan sila ni Danilo. Nahanap nila ang kanilang ama ngunit nalaman na ang kanilang ama ay nagpakasal muli sa kanyang dating kasintahang si Sandra. Sa lahat ng mga taong ito, alam ni Sandra na buhay ang kanyang mga anak at inilihim sa kanya ang lihim na ito. Kinuha muli ng adoptive father ni Cecille na si Mayor Montejo si Cecille at nalaman niyang anak niya si Anton, isang produkto ng panggagahasa. Gumawa siya ng deal para ipagpalit si Cecille kay Anton. Dahil sa pagmamahal niya kay Esperanza, pumayag si Anton, at ipinadala siya sa Amerika para mag-aral, at bilang inaasahan ng Major, na kalimutan si Esperanza. Sa Maynila, nakilala ni Esperanza si Brian, isang bagong manliligaw at nakahanap ng trabaho bilang nurse maid o kasama ni Isabel Elustre, ang asawa ni Jaime. Si Isabel ay nagkaroon ng nervous breakdown matapos niyang maniwala na ang kanyang mga anak ay namatay sa aksidente sa bus ilang dekada na ang nakararaan. Sa isang manic depressed state pumayag siyang pakasalan ang kanyang orihinal na nobyo, si Jaime. Hindi kinikilala nina Isabel at Jaime si Esperanza bilang anak ni Isabel, ngunit ang nursemaid ay nakipag-ugnayan kay Isabel at tinulungan itong gumaling. Lumipas ang mga taon at walang narinig si Esperanza mula kay Anton, maliban sa pagpapakasal niya kay Donna, ang pamangkin ni Jaime na buntis sa kanyang sanggol. Nang muli silang magkita, sinubukan ni Anton na lutasin ang kanilang mga isyu ngunit tumanggi si Esperanza dahil ayaw niyang masaktan si Donna. Nagbago ang isip niya pero huli na ang lahat. Nalaman ni Donna na hindi mahal ng kanyang Tiya Isabel ang kanyang Tiyo Jaime na nagnakaw sa kanya palayo sa kanyang pamilya. Sinusubukan niyang tulungan ang kanyang tiyahin na makatakas mula sa mga kamay ng kanyang tiyuhin at tinulungan sila ni Anton. Sinubukan ni Jaime na barilin si Anton ngunit sa halip ay tinamaan si Donna, na ikinamatay nito. Samantala, dinukot ni Sandra sina Cecille at Danilo palayo kay Esperanza at dinala sila sa kanyang lugar upang gawin silang mga alipin kasama ang kanilang lola na si Isabel at natuklasan na sina Isabel at Sandra ay kapatid sa ama. Humingi ng tulong si Esperanza mula sa isang abogado na nagngangalang Cynthia Salazar upang maibalik ang kanyang kapatid mula kay Sandra, na sa kalaunan ay ginawa rin niya. Si Cynthia ay may sariling masamang balak laban kay Sandra, Esperanza at sa kanyang buong pamilya. Siya si Rosella Salgado, ang illegitimate daughter ni Juan Salgado na tinanggihan ng lahat. Ilang taon na niyang pinaplano ang paghihiganti sa pamilya ng kanyang ama, kahit na ipinadala niya ang kanyang manliligaw na si Brian bilang kanyang espiya na hindi sinasadyang umibig kay Esperanza. Binihag din niya si Isabel pagkatapos ng pagtakas at pinatay si Sandra sa pamamagitan ng pagsunog sa kanya ng buhay. Namatay si Cecille sa isang aksidente sa sasakyan nang mabangga niya si Cynthia na nakaligtas. Pinagsama-sama ni Cynthia ang buong pamilya Salgado, kasama na si Juan. Nawalan ng interes si Brian kay Esperanza, sumaklolo si Anton at ang mga pulis at para hulihin si Cynthia. Namatay siya bago niya mabaril si Esperanza. Matapos ang lahat ng sakit at pagdurusa, sa kanyang pagsisikap na makumpleto ang kanyang pamilya, sa wakas ay nakasama sila ni Esperanza, kahit wala na si Cecille. ==Pangunahing Tauhan== *[[Judy Ann Santos]] bilang Esperanza Estrera / Socorro Bermudez Salgado *[[Wowie de Guzman]] bilang Anton Montejo *[[Piolo Pascual]] bilang Brian Espiritu *[[Angelika dela Cruz]] bilang Cecille Montejo / Regina Salgado *[[Marvin Agustin]] bilang Danilo / Raphael Salgado *[[Jolina Magdangal]] bilang Karen Carvajal de Montejo *[[Jericho Rosales]] bilang Buboy *[[Carmina Villaroel]] bilang Atty. Cynthia Salazar / Rosella Salgado ==Alalay na Tauhan== *[[Charo Santos-Concio]] bilang Isabel Illustre de Salgado *[[Dante Rivero]] bilang Juan Salgado *Sylvia Sanchez bilang Celia Estrera *[[Rosa Rosal]] bilang Doña Consuelo *[[Bembol Roco]] bilang Luis *[[Chat Silayan|Chat Silayan-Baylon]] bilang Ester *Spencer Reyes bilang Noel *[[Joel Torre]] bilang Raul Estrera *[[Tanya Garcia]] bilang Andrea Estrera *[[Rochelle Pangilinan]] bilang Eliza/pekeng Regina Salgado *Emman Abeleda bilang Junjun Estrera *Beth Tamayo bilang Donna Villareal-Montejo *[[Elizabeth Oropesa]] bilang Sandra Salgado *Teresa Loyzaga bilang Belinda Montejo *[[Romnick Sarmienta]] bilang Emil *[[Lito Legaspi]] bilang Joaquin Montejo *[[Tommy Abuel]] bilang Jaime Illustre *Sharmaine Suarez bilang Vanessa *Rez Cortez bilang Delfin *[[Melissa Mendez]] bilang Elena *[[Dianne dela Fuente]] bilang Marivic *Connie Chua bilang Kuala *Jeffrey Hidalgo bilang JayJay *Augusto Victa bilang Ponso *Steven Alonzo bilang Francis *[[Gio Alvarez]] bilang Edmund *Richard Arellano bilang Aldo *Monina Bagatsing bilang Theresa Peralta *Leandro Baldemor bilang Rick *Allan Bautista bilang Alex *[[Jackie Lou Blanco]] bilang Monica *[[Ana Capri]] bilang Rita *[[Diego Castro]] bilang Bayani *Shamaine Centenera bilang Sonya *Gandong Cervantes bilang Ompong *[[Amado Cortez]] bilang Lolo Cirilo *Renato del Prado *[[Marianne dela Riva]] bilang Lorena *Miguel dela Rosa bilang Jason *[[Andrea del Rosario]] bilang Ditas *Fredmoore delos Santos bilang George *Luz Fernandez bilang Mameng *[[Bella Flores]] bilang Mrs. Sanidad *[[Eric Fructuoso]] bilang Tonio *[[Cheska Garcia]] bilang Joanna *JR Herrera bilang Ruel *Mel Kimura bilang Ramona *[[Hilda Koronel]] bilang Stella Guevarra *[[Ronnie Lazaro]] bilang Duarte *John Mari Locsin *Anna Marin *Aya Medel bilang Alice *Corrine Mendez bilang Maria Cristina Mariano *Rad Dominguez *Felindo Obach bilang Vice Mayor Robles *[[Dominic Ochoa]] bilang Robbie *[[Suzette Ranillo]] bilang Minerva *CJ Ramos bilang Carlo *[[Dimples Romana]] bilang Paula *[[Stella Ruiz White|Stella Ruiz]] bilang Karla *[[Jennifer Sevilla]] bilang Elaine/ pekeng Socorro Salgado *Nante Montreal bilang Pedring *Mark Vernal bilang Erwin *Via Veloso bilang Marita *[[Baron Geisler]] bilang Loyloy *[[Allan Paule]] bilang Oca ==Espesyal na Panauhin== *[[Rico Yan]] as Gabriel (crossover ng [[Mula Sa Puso]]) ==Pelikula== Ang dalawang serye ay dumating sa pagwawakas na ang ''[[Mula Sa Puso]]'' at ''Esperanza'' nagtapos na mayroong matagumpay na huling kabanata at kanilang pelikula. Noong 1999 ang pelikula ay nagtapos kung saan nagtapos ang serye sa TV, chronicles na may isa pang ending na nagpapalitaw, at nagbukas ng umpisa ng mga tauhan. Ito ay inilabas sa 10 Pebrero 1999 at sa parehong araw ang Mula Sa Puso ay naging entry sa [[25th Metro Manila Film Festival]]. Ang pelikula ay ipinamamahagi sa home video sa Disyembre 2000. ==Internasyonal na Release== Gayon din naman ang palabas ay pagpapahangin sa ABS-CBN, nakumpirma ng pamamahala na may mga dayuhang mamimili ng soap opera at upang maisalin sa bagong lengguwahe. Ito ay nakatakda upang isahimpapawid sa mga banyagang TV channels, pagkakaroon ng international title na ''Esperanza''. Matapos ang orihinal na tumakbo sa kanyang orihinal na network na TFC, inilabas ito at naantala sa orihinal na araw sa pagtakbo sa 7pm EST at 4pm PST. ==Ponograma== Ang theme song ay inawit ni [[April Boy Regino]] para sa TV at para pelikulang bersyon ay kinanta ni [[Andre Ibara]]. Ang kanta ay inalabas muli noong 2010 sa pamamagitan ng ''60 Years of Music of Philippine Soap Opera'' (''Pilipino: Animnapung Taon ng Kanta ng Pilipinong Soap Opera''). ==Tingnan Din== *[[List of shows previously aired by ABS-CBN]] *[[List of dramas of ABS-CBN]] ==Sanggunian== {{reflist|2}} {{ABS-CBN telenovelas}} {{DEFAULTSORT:Esperanza (Tv Series)}} [[Kategorya:Philippine drama]] [[Kategorya:1997 Philippine television series debuts]] [[Kategorya:1999 Philippine television series endings]] [[Kategorya:Philippine television series]] [[Kategorya:ABS-CBN Corporation]] [[Kategorya:ABS-CBN shows]] [[Kategorya:Star Cinema films]] 28ho1pmjk7vuvcqdjgq3t5kc9nye80r 1961585 1961584 2022-08-09T01:08:22Z Ricky Luague 66183 wikitext text/x-wiki {{refimprove|date=Enero 2015}} {{Infobox television | image = | image_upright = | image_size = | image_alt = | caption = | alt_name = | native_name = | genre = [[Drama]] | creator = [[ABS-CBN|ABS-CBN Creative Department]]<br>Star Creatives | based_on = | inspired_by = | developer = | writer = Dado C. Lumibao <br> Wali Ching <br> Reggie Amigo | screenplay = | story = | director = Jerry Lopez Sineneng<br>Rory B. Quintos<br>Don Miguel Cuaresma<br>[[Gina Alajar]]<br>[[Ricky Davao]]<br>[[Michael de Mesa]] | creative_director = Don Miguel Cuaresma | presenter = | starring = [[Judy Ann Santos]]<br>[[Wowie de Guzman]]<br>[[Piolo Pascual]]<br>[[Angelika dela Cruz]]<br>[[Marvin Agustin]] | judges = | voices = | narrated = | theme_music_composer = Vehnee Saturno (Arranged by Dennis R. Quila) | open_theme = | end_theme = ''Esperanza'' ni [[April Boy Regino]] | composer = | country = [[Philippines]] | language = Filipino | num_seasons = | num_episodes = 634 (TV version); 628 (YouTube) | list_episodes = | executive_producer = Marinella Bandelaria-Bravo | producer = | news_editor = | location = | cinematography = | animator = | editor = Ben Panaligan, Mel Fernandez | camera = | runtime = 15-30 minutes | company = | distributor = | budget = | network = [[ABS-CBN Broadcasting Corporation|ABS-CBN]] | picture_format = [[480i]] [[SDTV]] | audio_format = | first_run = | released = | first_aired = {{start date|1997|2|17}} | last_aired = {{end date|1999|7|23}} | related = | website = http://web.archive.org/web/19970616215046/http://www.abs-cbn.com/tvshows/esperanza/index.html | website_title = | production_website = | production_website_title = }} Ang '''''Esperanza''''' ay isang [[Philippine drama|pilipinong]] primetime drama sa [[telebisyon]] na ipinatakbo ng [[ABS-CBN]] mula 17 Pebrero 1997 hanggang 23 Hulyo 1999 na ipinagpalit ng apat na taong pagtakbo ng ''[[Mara Clara]]''. Ito ay muling ipinatakbo sa [[Studio 23]] at [[Kapamilya Channel]],<ref>{{Cite web |title='Esperanza' on TFCnow |url=http://tfcnow.abs-cbn.com/shows.aspx?showid=57 |access-date=2016-01-11 |archive-date=2010-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100821224332/http://tfcnow.abs-cbn.com/shows.aspx?showid=57 |url-status=dead }}</ref> na parehong sangay ng ABS-CBN. Ito ay may pinakamataas na rating sa bansa ng isang kabanata sa isang TV serye na 67%. Ang huling kabanata nito ay 59.8% ay ang pangalawang pinakamataas na rating ng huling kabanata na nasa likod ng 2002 huling kabanata ng [[Pangako Sa 'Yo]] (ipinatakbo rin ng ABS-CBN). May isang pelikula na ginawa ukol sa ''Esperanza'' na ginawa ng [[Star Cinema]] na may parehong paksa at naipalabas noong [[Araw ng Pasko]] 1999. Ang serye ay naantala sa 1997 internasyonal na channel na TFC dahil sa huling pag-broadcast. Ito ay ipinatakbo noong 2 Hunyo 1997 hanggang 12 Nobyembre 1999 sa kasalukuyang broadcast ng ''[[Mula Sa Puso]]''. Na-stream na ito sa pamamagitan ng [[YouTube]] channel na [[Jeepney TV]].<ref>{{cite web | title= Esperanza Full Episodes | url= https://youtube.com/playlist?list=PLIRt9dUIzdxXtLGGoMJuGiYGoQC2Bh8fD |website=youtube.com}}</ref> ==Balangkas== Ang serye na ito ay sinisundan ang paghanap ni Esperanza ng kanyang tunay na pamilya. Mukhang ang nanay ni Esperanza, Isabel, at ang kanyang tatay na si Juan Salgado, ay nagpakasal na walang aproba ng nanay ni Isabel. Para maging sila tumanggi si Isabel na pakasalan ang lalaki na pinangako ng nanay niyang si Jamie Elustre, at si Juan ay iniwan ang nililigawan niya noon na si Sandra. Ilang taon na ang lumipas si Isabel ay ipinanganak ng tatlong bata, dalawang anak na babae at isang anak na lalaki. Isang araw ang nanay ni Esperanza ay kinuha siya, pati ang kanyang ate, at kuya sa isang bus trip upang bisitahin ang isang tao. Dahil sa aksidente sa bus, sila ay nahiwalay at akala ni Juan na sila'y namatay na. Ang tatlong magkakapatid ay nakaligtas, ngunit dahil sa kanilang napakabata na edad na walang pagkakakilanlan sa kanila, ay inampon ng mga pamilya sa parehong lugar. Ang panganay na si Socorro, pinalitan ng pangalan na Esperanza ng isang mahirap na pamilya na kumukuha sa kanya ngunit hindi sinabi sa kanya na siya ay ampon. Tinatrato nila siya na parang alilang bata. Siya ay lumaki sa malungkot na kapaligiran kung saan siya ay minamaltrato o hindi pinapansin ng isang mag-asawang sa tingin niya ay kanyang mga magulang, at gayon pa man ay nakikita niya ang kanilang labis na atensyon sa kanilang sariling mga anak na sina Junjun at Andrea. Ang tanging maliliwanag na sandali ni Esperanza habang lumalaki ay ang paggugol ng oras kasama ang kanyang kaibigan noong bata pa at kalaunan ang kanyang syota na si Anton. Mas mapalad si Raphael, ang nakababatang kapatid ni Esperanza. Iniligtas siya ng isa pang mahirap na pamilya: sina Ester at Luis na may anak na lalaki na nagngangalang Noel, at tinatrato nila ito na parang sariling anak nila. Siya ay umunlad sa masaya at mapagmahal na kapaligiran at pinalitan ng pangalan na Danilo. Si Regina, ang bunso sa tatlong magkakapatid, ay inampon ng mayamang mag-asawang Belinda at Mayor Joaquin Montejo na walang anak. Pinalitan nila ang kanyang pangalang Cecille. Lumaki siya sa mayaman ngunit palihim siyang binubugbog ng kanyang ama. Sa kalaunan ay nalaman ni Esperanza ang tungkol sa kanyang pagiging magulang, at nagsimulang malaman ang katotohanan tungkol sa kanyang tunay na pamilya. Sa palagay niya ay namatay ang kanyang ina at kapatid sa aksidente, at iniligtas siya ng kanyang adoptive father at ang bunsong kapatid na babae, si Regina ngunit hindi niya kayang suportahan silang dalawa kaya ibinigay niya si Regina sa Majors. Natisod sina Danilo at Esperanza sa artikulo sa pahayagan na nagtatampok sa kuwento ni Juan tungkol sa paghahanap niya sa kanyang nawawalang pamilya. Ang pagsasama-sama ng impormasyong nakasaad sa artikulo ay akma sa kanilang kuwento at kapwa napagtanto na sila ay magkapatid. Habang alam na ni Danilo ang katotohanan sa una ay tumanggi siyang sumama sa paghahanap ni Esperanza sa kanilang ama dahil nasa puso niya ang pamilyang nagmamahal sa kanya at ang tanging pamilya na gusto niya. Naiintindihan ni Esperanza at nagpatuloy siya sa pagsasabi ng totoo kay Cecille, at kung sino ang nagmakaawa kay Esperanza na ilayo siya. Tumakas sina Esperanza at Cecille sa Maynila, at sa huling sandali ay sinamahan sila ni Danilo. Nahanap nila ang kanilang ama ngunit nalaman na ang kanilang ama ay nagpakasal muli sa kanyang dating kasintahang si Sandra. Sa lahat ng mga taong ito, alam ni Sandra na buhay ang kanyang mga anak at inilihim sa kanya ang lihim na ito. Kinuha muli ng adoptive father ni Cecille na si Mayor Montejo si Cecille at nalaman niyang anak niya si Anton, isang produkto ng panggagahasa. Gumawa siya ng deal para ipagpalit si Cecille kay Anton. Dahil sa pagmamahal niya kay Esperanza, pumayag si Anton, at ipinadala siya sa Amerika para mag-aral, at bilang inaasahan ng Major, na kalimutan si Esperanza. Sa Maynila, nakilala ni Esperanza si Brian, isang bagong manliligaw at nakahanap ng trabaho bilang nurse maid o kasama ni Isabel Elustre, ang asawa ni Jaime. Si Isabel ay nagkaroon ng nervous breakdown matapos niyang maniwala na ang kanyang mga anak ay namatay sa aksidente sa bus ilang dekada na ang nakararaan. Sa isang manic depressed state pumayag siyang pakasalan ang kanyang orihinal na nobyo, si Jaime. Hindi kinikilala nina Isabel at Jaime si Esperanza bilang anak ni Isabel, ngunit ang nursemaid ay nakipag-ugnayan kay Isabel at tinulungan itong gumaling. Lumipas ang mga taon at walang narinig si Esperanza mula kay Anton, maliban sa pagpapakasal niya kay Donna, ang pamangkin ni Jaime na buntis sa kanyang sanggol. Nang muli silang magkita, sinubukan ni Anton na lutasin ang kanilang mga isyu ngunit tumanggi si Esperanza dahil ayaw niyang masaktan si Donna. Nagbago ang isip niya pero huli na ang lahat. Nalaman ni Donna na hindi mahal ng kanyang Tiya Isabel ang kanyang Tiyo Jaime na nagnakaw sa kanya palayo sa kanyang pamilya. Sinusubukan niyang tulungan ang kanyang tiyahin na makatakas mula sa mga kamay ng kanyang tiyuhin at tinulungan sila ni Anton. Sinubukan ni Jaime na barilin si Anton ngunit sa halip ay tinamaan si Donna, na ikinamatay nito. Samantala, dinukot ni Sandra sina Cecille at Danilo palayo kay Esperanza at dinala sila sa kanyang lugar upang gawin silang mga alipin kasama ang kanilang lola na si Isabel at natuklasan na sina Isabel at Sandra ay kapatid sa ama. Humingi ng tulong si Esperanza mula sa isang abogado na nagngangalang Cynthia Salazar upang maibalik ang kanyang kapatid mula kay Sandra, na sa kalaunan ay ginawa rin niya. Si Cynthia ay may sariling masamang balak laban kay Sandra, Esperanza at sa kanyang buong pamilya. Siya si Rosella Salgado, ang illegitimate daughter ni Juan Salgado na tinanggihan ng lahat. Ilang taon na niyang pinaplano ang paghihiganti sa pamilya ng kanyang ama, kahit na ipinadala niya ang kanyang manliligaw na si Brian bilang kanyang espiya na hindi sinasadyang umibig kay Esperanza. Binihag din niya si Isabel pagkatapos ng pagtakas at pinatay si Sandra sa pamamagitan ng pagsunog sa kanya ng buhay. Namatay si Cecille sa isang aksidente sa sasakyan nang mabangga niya si Cynthia na nakaligtas. Pinagsama-sama ni Cynthia ang buong pamilya Salgado, kasama na si Juan. Nawalan ng interes si Brian kay Esperanza, sumaklolo si Anton at ang mga pulis at para hulihin si Cynthia. Namatay siya bago niya mabaril si Esperanza. Matapos ang lahat ng sakit at pagdurusa, sa kanyang pagsisikap na makumpleto ang kanyang pamilya, sa wakas ay nakasama sila ni Esperanza, kahit wala na si Cecille. ==Pangunahing Tauhan== *[[Judy Ann Santos]] bilang Esperanza Estrera / Socorro Bermudez Salgado *[[Wowie de Guzman]] bilang Anton Montejo *[[Piolo Pascual]] bilang Brian Espiritu *[[Angelika dela Cruz]] bilang Cecille Montejo / Regina Salgado *[[Marvin Agustin]] bilang Danilo / Raphael Salgado *[[Jolina Magdangal]] bilang Karen Carvajal de Montejo *[[Jericho Rosales]] bilang Buboy *[[Carmina Villaroel]] bilang Atty. Cynthia Salazar / Rosella Salgado ==Alalay na Tauhan== *[[Charo Santos-Concio]] bilang Isabel Illustre de Salgado *[[Dante Rivero]] bilang Juan Salgado *Sylvia Sanchez bilang Celia Estrera *[[Rosa Rosal]] bilang Doña Consuelo *[[Bembol Roco]] bilang Luis *[[Chat Silayan|Chat Silayan-Baylon]] bilang Ester *Spencer Reyes bilang Noel *[[Joel Torre]] bilang Raul Estrera *[[Tanya Garcia]] bilang Andrea Estrera *[[Rochelle Pangilinan]] bilang Eliza/pekeng Regina Salgado *Emman Abeleda bilang Junjun Estrera *Beth Tamayo bilang Donna Villareal-Montejo *[[Elizabeth Oropesa]] bilang Sandra Salgado *Teresa Loyzaga bilang Belinda Montejo *[[Romnick Sarmienta]] bilang Emil *[[Lito Legaspi]] bilang Joaquin Montejo *[[Tommy Abuel]] bilang Jaime Illustre *Sharmaine Suarez bilang Vanessa *Rez Cortez bilang Delfin *[[Melissa Mendez]] bilang Elena *[[Dianne dela Fuente]] bilang Marivic *Connie Chua bilang Kuala *Jeffrey Hidalgo bilang JayJay *Augusto Victa bilang Ponso *Steven Alonzo bilang Francis *[[Gio Alvarez]] bilang Edmund *Richard Arellano bilang Aldo *Monina Bagatsing bilang Theresa Peralta *Leandro Baldemor bilang Rick *Allan Bautista bilang Alex *[[Jackie Lou Blanco]] bilang Monica *[[Ana Capri]] bilang Rita *[[Diego Castro]] bilang Bayani *Shamaine Centenera bilang Sonya *Gandong Cervantes bilang Ompong *[[Amado Cortez]] bilang Lolo Cirilo *Renato del Prado *[[Marianne dela Riva]] bilang Lorena *Miguel dela Rosa bilang Jason *[[Andrea del Rosario]] bilang Ditas *Fredmoore delos Santos bilang George *Luz Fernandez bilang Mameng *[[Bella Flores]] bilang Mrs. Sanidad *[[Eric Fructuoso]] bilang Tonio *[[Cheska Garcia]] bilang Joanna *JR Herrera bilang Ruel *Mel Kimura bilang Ramona *[[Hilda Koronel]] bilang Stella Guevarra *[[Ronnie Lazaro]] bilang Duarte *John Mari Locsin *Anna Marin *Aya Medel bilang Alice *Corrine Mendez bilang Maria Cristina Mariano *Rad Dominguez *Felindo Obach bilang Vice Mayor Robles *[[Dominic Ochoa]] bilang Robbie *[[Suzette Ranillo]] bilang Minerva *CJ Ramos bilang Carlo *[[Dimples Romana]] bilang Paula *[[Stella Ruiz White|Stella Ruiz]] bilang Karla *[[Jennifer Sevilla]] bilang Elaine/ pekeng Socorro Salgado *Nante Montreal bilang Pedring *Mark Vernal bilang Erwin *Via Veloso bilang Marita *[[Baron Geisler]] bilang Loyloy *[[Allan Paule]] bilang Oca ==Espesyal na Panauhin== *[[Rico Yan]] as Gabriel (crossover ng [[Mula Sa Puso]]) ==Pelikula== Ang dalawang serye ay dumating sa pagwawakas na ang ''[[Mula Sa Puso]]'' at ''Esperanza'' nagtapos na mayroong matagumpay na huling kabanata at kanilang pelikula. Noong 1999 ang pelikula ay nagtapos kung saan nagtapos ang serye sa TV, chronicles na may isa pang ending na nagpapalitaw, at nagbukas ng umpisa ng mga tauhan. Ito ay inilabas sa 10 Pebrero 1999 at sa parehong araw ang Mula Sa Puso ay naging entry sa [[25th Metro Manila Film Festival]]. Ang pelikula ay ipinamamahagi sa home video sa Disyembre 2000. ==Internasyonal na Release== Gayon din naman ang palabas ay pagpapahangin sa ABS-CBN, nakumpirma ng pamamahala na may mga dayuhang mamimili ng soap opera at upang maisalin sa bagong lengguwahe. Ito ay nakatakda upang isahimpapawid sa mga banyagang TV channels, pagkakaroon ng international title na ''Esperanza''. Matapos ang orihinal na tumakbo sa kanyang orihinal na network na TFC, inilabas ito at naantala sa orihinal na araw sa pagtakbo sa 7pm EST at 4pm PST. ==Ponograma== Ang theme song ay inawit ni [[April Boy Regino]] para sa TV at para pelikulang bersyon ay kinanta ni [[Andre Ibara]]. Ang kanta ay inalabas muli noong 2010 sa pamamagitan ng ''60 Years of Music of Philippine Soap Opera'' (''Pilipino: Animnapung Taon ng Kanta ng Pilipinong Soap Opera''). ==Tingnan Din== *[[List of shows previously aired by ABS-CBN]] *[[List of dramas of ABS-CBN]] ==Sanggunian== {{reflist|2}} {{ABS-CBN telenovelas}} {{DEFAULTSORT:Esperanza (Tv Series)}} [[Kategorya:Philippine drama]] [[Kategorya:1997 Philippine television series debuts]] [[Kategorya:1999 Philippine television series endings]] [[Kategorya:Philippine television series]] [[Kategorya:ABS-CBN Corporation]] [[Kategorya:ABS-CBN shows]] [[Kategorya:Star Cinema films]] 845pg15b9j51sbxk2713lpy45mqjfi9 1961586 1961585 2022-08-09T01:11:34Z Ricky Luague 66183 /* Balangkas */ wikitext text/x-wiki {{refimprove|date=Enero 2015}} {{Infobox television | image = | image_upright = | image_size = | image_alt = | caption = | alt_name = | native_name = | genre = [[Drama]] | creator = [[ABS-CBN|ABS-CBN Creative Department]]<br>Star Creatives | based_on = | inspired_by = | developer = | writer = Dado C. Lumibao <br> Wali Ching <br> Reggie Amigo | screenplay = | story = | director = Jerry Lopez Sineneng<br>Rory B. Quintos<br>Don Miguel Cuaresma<br>[[Gina Alajar]]<br>[[Ricky Davao]]<br>[[Michael de Mesa]] | creative_director = Don Miguel Cuaresma | presenter = | starring = [[Judy Ann Santos]]<br>[[Wowie de Guzman]]<br>[[Piolo Pascual]]<br>[[Angelika dela Cruz]]<br>[[Marvin Agustin]] | judges = | voices = | narrated = | theme_music_composer = Vehnee Saturno (Arranged by Dennis R. Quila) | open_theme = | end_theme = ''Esperanza'' ni [[April Boy Regino]] | composer = | country = [[Philippines]] | language = Filipino | num_seasons = | num_episodes = 634 (TV version); 628 (YouTube) | list_episodes = | executive_producer = Marinella Bandelaria-Bravo | producer = | news_editor = | location = | cinematography = | animator = | editor = Ben Panaligan, Mel Fernandez | camera = | runtime = 15-30 minutes | company = | distributor = | budget = | network = [[ABS-CBN Broadcasting Corporation|ABS-CBN]] | picture_format = [[480i]] [[SDTV]] | audio_format = | first_run = | released = | first_aired = {{start date|1997|2|17}} | last_aired = {{end date|1999|7|23}} | related = | website = http://web.archive.org/web/19970616215046/http://www.abs-cbn.com/tvshows/esperanza/index.html | website_title = | production_website = | production_website_title = }} Ang '''''Esperanza''''' ay isang [[Philippine drama|pilipinong]] primetime drama sa [[telebisyon]] na ipinatakbo ng [[ABS-CBN]] mula 17 Pebrero 1997 hanggang 23 Hulyo 1999 na ipinagpalit ng apat na taong pagtakbo ng ''[[Mara Clara]]''. Ito ay muling ipinatakbo sa [[Studio 23]] at [[Kapamilya Channel]],<ref>{{Cite web |title='Esperanza' on TFCnow |url=http://tfcnow.abs-cbn.com/shows.aspx?showid=57 |access-date=2016-01-11 |archive-date=2010-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100821224332/http://tfcnow.abs-cbn.com/shows.aspx?showid=57 |url-status=dead }}</ref> na parehong sangay ng ABS-CBN. Ito ay may pinakamataas na rating sa bansa ng isang kabanata sa isang TV serye na 67%. Ang huling kabanata nito ay 59.8% ay ang pangalawang pinakamataas na rating ng huling kabanata na nasa likod ng 2002 huling kabanata ng [[Pangako Sa 'Yo]] (ipinatakbo rin ng ABS-CBN). May isang pelikula na ginawa ukol sa ''Esperanza'' na ginawa ng [[Star Cinema]] na may parehong paksa at naipalabas noong [[Araw ng Pasko]] 1999. Ang serye ay naantala sa 1997 internasyonal na channel na TFC dahil sa huling pag-broadcast. Ito ay ipinatakbo noong 2 Hunyo 1997 hanggang 12 Nobyembre 1999 sa kasalukuyang broadcast ng ''[[Mula Sa Puso]]''. Na-stream na ito sa pamamagitan ng [[YouTube]] channel na [[Jeepney TV]].<ref>{{cite web | title= Esperanza Full Episodes | url= https://youtube.com/playlist?list=PLIRt9dUIzdxXtLGGoMJuGiYGoQC2Bh8fD |website=youtube.com}}</ref> ==Balangkas== Ang serye na ito ay sinisundan ang paghanap ni Esperanza ng kanyang tunay na pamilya. Mukhang ang nanay ni Esperanza, Isabel, at ang kanyang tatay na si Juan Salgado, ay nagpakasal na walang aproba ng nanay ni Isabel. Para maging sila tumanggi si Isabel na pakasalan ang lalaki na pinangako ng nanay niyang si Jamie Elustre, at si Juan ay iniwan ang nililigawan niya noon na si Sandra. Ilang taon na ang lumipas si Isabel ay ipinanganak ng tatlong bata, dalawang anak na babae at isang anak na lalaki. Isang araw ang nanay ni Esperanza ay kinuha siya, pati ang kanyang ate, at kuya sa isang bus trip upang bisitahin ang isang tao. Dahil sa aksidente sa bus, sila ay nahiwalay at akala ni Juan na sila'y namatay na. Ang tatlong magkakapatid ay nakaligtas, ngunit dahil sa kanilang napakabata na edad na walang pagkakakilanlan sa kanila, ay inampon ng mga pamilya sa parehong lugar. Ang panganay na si Socorro, pinalitan ng pangalan na Esperanza ng isang mahirap na pamilya na kumukuha sa kanya ngunit hindi sinabi sa kanya na siya ay ampon. Tinatrato nila siya na parang alilang bata. Siya ay lumaki sa malungkot na kapaligiran kung saan siya ay minamaltrato o hindi pinapansin ng isang mag-asawang sa tingin niya ay kanyang mga magulang, at gayon pa man ay nakikita niya ang kanilang labis na atensyon sa kanilang sariling mga anak na sina Junjun at Andrea. Ang tanging maliliwanag na sandali ni Esperanza habang lumalaki ay ang paggugol ng oras kasama ang kanyang kaibigan noong bata pa at kalaunan ang kanyang syota na si Anton. Mas mapalad si Raphael, ang nakababatang kapatid ni Esperanza. Iniligtas siya ng isa pang mahirap na pamilya: sina Ester at Luis na may anak na lalaki na nagngangalang Noel, at tinatrato nila ito na parang sariling anak nila. Siya ay umunlad sa masaya at mapagmahal na kapaligiran at pinalitan ng pangalan na Danilo. Si Regina, ang bunso sa tatlong magkakapatid, ay inampon ng mayamang mag-asawang Belinda at Mayor Joaquin Montejo na walang anak. Pinalitan nila ang kanyang pangalang Cecille. Lumaki siya sa mayaman ngunit palihim siyang binubugbog ng kanyang ama. Sa kalaunan ay nalaman ni Esperanza ang tungkol sa kanyang pagiging magulang, at nagsimulang malaman ang katotohanan tungkol sa kanyang tunay na pamilya. Sa palagay niya ay namatay ang kanyang ina at kapatid sa aksidente, at iniligtas siya ng kanyang adoptive father at ang bunsong kapatid na babae, si Regina ngunit hindi niya kayang suportahan silang dalawa kaya ibinigay niya si Regina sa Majors. Natisod sina Danilo at Esperanza sa artikulo sa pahayagan na nagtatampok sa kuwento ni Juan tungkol sa paghahanap niya sa kanyang nawawalang pamilya. Ang pagsasama-sama ng impormasyong nakasaad sa artikulo ay akma sa kanilang kuwento at kapwa napagtanto na sila ay magkapatid. Habang alam na ni Danilo ang katotohanan sa una ay tumanggi siyang sumama sa paghahanap ni Esperanza sa kanilang ama dahil nasa puso niya ang pamilyang nagmamahal sa kanya at ang tanging pamilya na gusto niya. Naiintindihan ni Esperanza at nagpatuloy siya sa pagsasabi ng totoo kay Cecille, at kung sino ang nagmakaawa kay Esperanza na ilayo siya. Tumakas sina Esperanza at Cecille sa Maynila, at sa huling sandali ay sinamahan sila ni Danilo. Nahanap nila ang kanilang ama ngunit nalaman na ang kanilang ama ay nagpakasal muli sa kanyang dating kasintahang si Sandra. Sa lahat ng mga taong ito, alam ni Sandra na buhay ang kanyang mga anak at inilihim sa kanya ang lihim na ito. Kinuha muli ng adoptive father ni Cecille na si Mayor Montejo si Cecille at nalaman niyang anak niya si Anton, isang produkto ng panggagahasa. Gumawa siya ng deal para ipagpalit si Cecille kay Anton. Dahil sa pagmamahal niya kay Esperanza, pumayag si Anton, at ipinadala siya sa Amerika para mag-aral, at bilang inaasahan ng Major, na kalimutan si Esperanza. Sa Maynila, nakilala ni Esperanza si Brian, isang bagong manliligaw at nakahanap ng trabaho bilang nurse maid o kasama ni Isabel Elustre, ang asawa ni Jaime. Si Isabel ay nagkaroon ng nervous breakdown matapos niyang maniwala na ang kanyang mga anak ay namatay sa aksidente sa bus ilang dekada na ang nakararaan. Sa isang manic depressed state pumayag siyang pakasalan ang kanyang orihinal na nobyo, si Jaime. Hindi kinikilala nina Isabel at Jaime si Esperanza bilang anak ni Isabel, ngunit ang nursemaid ay nakipag-ugnayan kay Isabel at tinulungan itong gumaling. Lumipas ang mga taon at walang narinig si Esperanza mula kay Anton, maliban sa pagpapakasal niya kay Donna, ang pamangkin ni Jaime na buntis sa kanyang sanggol. Nang muli silang magkita, sinubukan ni Anton na lutasin ang kanilang mga isyu ngunit tumanggi si Esperanza dahil ayaw niyang masaktan si Donna. Nagbago ang isip niya pero huli na ang lahat. Nalaman ni Donna na hindi mahal ng kanyang Tiya Isabel ang kanyang Tiyo Jaime na nagnakaw sa kanya palayo sa kanyang pamilya. Sinusubukan niyang tulungan ang kanyang tiyahin na makatakas mula sa mga kamay ng kanyang tiyuhin at tinulungan sila ni Anton. Sinubukan ni Jaime na barilin si Anton ngunit sa halip ay tinamaan si Donna, na ikinamatay nito. Samantala, dinukot ni Sandra sina Cecille at Danilo palayo kay Esperanza at dinala sila sa kanyang lugar upang gawin silang mga alipin kasama ang kanilang lola na si Isabel at natuklasan na sina Isabel at Sandra ay kapatid sa ama. Humingi ng tulong si Esperanza mula sa isang abogado na nagngangalang Cynthia Salazar upang maibalik ang kanyang kapatid mula kay Sandra, na sa kalaunan ay ginawa rin niya. Si Cynthia ay may sariling masamang balak laban kay Sandra, Esperanza at sa kanyang buong pamilya. Siya si Rosella Salgado, ang illegitimate daughter ni Juan Salgado na tinanggihan ng lahat. Ilang taon na niyang pinaplano ang paghihiganti sa pamilya ng kanyang ama, kahit na ipinadala niya ang kanyang manliligaw na si Brian bilang kanyang espiya na hindi sinasadyang umibig kay Esperanza. Binihag din niya si Isabel pagkatapos ng pagtakas at pinatay si Sandra sa pamamagitan ng pagsunog sa kanya ng buhay. Namatay si Cecille sa isang aksidente sa sasakyan nang mabangga niya si Cynthia na nakaligtas. Pinagsama-sama ni Cynthia ang buong pamilya Salgado, kasama na si Juan. Nawalan ng interes si Brian kay Esperanza, sumaklolo si Anton at ang mga pulis at para hulihin si Cynthia. Namatay siya bago niya mabaril si Esperanza. Matapos ang lahat ng sakit at pagdurusa, sa kanyang pagsisikap na makumpleto ang kanyang pamilya, sa wakas ay nakasama sila ni Esperanza, kahit wala na si Cecille. Bumisita sina Danilo at Esperanza sa kanilang adoptive family sa huling pagkakataon. Inamin nina Anton at Esperanza ang kanilang pagmamahal sa isa't isa at nangako ang una na hihintayin niya ang pagbabalik sa huli. ==Pangunahing Tauhan== *[[Judy Ann Santos]] bilang Esperanza Estrera / Socorro Bermudez Salgado *[[Wowie de Guzman]] bilang Anton Montejo *[[Piolo Pascual]] bilang Brian Espiritu *[[Angelika dela Cruz]] bilang Cecille Montejo / Regina Salgado *[[Marvin Agustin]] bilang Danilo / Raphael Salgado *[[Jolina Magdangal]] bilang Karen Carvajal de Montejo *[[Jericho Rosales]] bilang Buboy *[[Carmina Villaroel]] bilang Atty. Cynthia Salazar / Rosella Salgado ==Alalay na Tauhan== *[[Charo Santos-Concio]] bilang Isabel Illustre de Salgado *[[Dante Rivero]] bilang Juan Salgado *Sylvia Sanchez bilang Celia Estrera *[[Rosa Rosal]] bilang Doña Consuelo *[[Bembol Roco]] bilang Luis *[[Chat Silayan|Chat Silayan-Baylon]] bilang Ester *Spencer Reyes bilang Noel *[[Joel Torre]] bilang Raul Estrera *[[Tanya Garcia]] bilang Andrea Estrera *[[Rochelle Pangilinan]] bilang Eliza/pekeng Regina Salgado *Emman Abeleda bilang Junjun Estrera *Beth Tamayo bilang Donna Villareal-Montejo *[[Elizabeth Oropesa]] bilang Sandra Salgado *Teresa Loyzaga bilang Belinda Montejo *[[Romnick Sarmienta]] bilang Emil *[[Lito Legaspi]] bilang Joaquin Montejo *[[Tommy Abuel]] bilang Jaime Illustre *Sharmaine Suarez bilang Vanessa *Rez Cortez bilang Delfin *[[Melissa Mendez]] bilang Elena *[[Dianne dela Fuente]] bilang Marivic *Connie Chua bilang Kuala *Jeffrey Hidalgo bilang JayJay *Augusto Victa bilang Ponso *Steven Alonzo bilang Francis *[[Gio Alvarez]] bilang Edmund *Richard Arellano bilang Aldo *Monina Bagatsing bilang Theresa Peralta *Leandro Baldemor bilang Rick *Allan Bautista bilang Alex *[[Jackie Lou Blanco]] bilang Monica *[[Ana Capri]] bilang Rita *[[Diego Castro]] bilang Bayani *Shamaine Centenera bilang Sonya *Gandong Cervantes bilang Ompong *[[Amado Cortez]] bilang Lolo Cirilo *Renato del Prado *[[Marianne dela Riva]] bilang Lorena *Miguel dela Rosa bilang Jason *[[Andrea del Rosario]] bilang Ditas *Fredmoore delos Santos bilang George *Luz Fernandez bilang Mameng *[[Bella Flores]] bilang Mrs. Sanidad *[[Eric Fructuoso]] bilang Tonio *[[Cheska Garcia]] bilang Joanna *JR Herrera bilang Ruel *Mel Kimura bilang Ramona *[[Hilda Koronel]] bilang Stella Guevarra *[[Ronnie Lazaro]] bilang Duarte *John Mari Locsin *Anna Marin *Aya Medel bilang Alice *Corrine Mendez bilang Maria Cristina Mariano *Rad Dominguez *Felindo Obach bilang Vice Mayor Robles *[[Dominic Ochoa]] bilang Robbie *[[Suzette Ranillo]] bilang Minerva *CJ Ramos bilang Carlo *[[Dimples Romana]] bilang Paula *[[Stella Ruiz White|Stella Ruiz]] bilang Karla *[[Jennifer Sevilla]] bilang Elaine/ pekeng Socorro Salgado *Nante Montreal bilang Pedring *Mark Vernal bilang Erwin *Via Veloso bilang Marita *[[Baron Geisler]] bilang Loyloy *[[Allan Paule]] bilang Oca ==Espesyal na Panauhin== *[[Rico Yan]] as Gabriel (crossover ng [[Mula Sa Puso]]) ==Pelikula== Ang dalawang serye ay dumating sa pagwawakas na ang ''[[Mula Sa Puso]]'' at ''Esperanza'' nagtapos na mayroong matagumpay na huling kabanata at kanilang pelikula. Noong 1999 ang pelikula ay nagtapos kung saan nagtapos ang serye sa TV, chronicles na may isa pang ending na nagpapalitaw, at nagbukas ng umpisa ng mga tauhan. Ito ay inilabas sa 10 Pebrero 1999 at sa parehong araw ang Mula Sa Puso ay naging entry sa [[25th Metro Manila Film Festival]]. Ang pelikula ay ipinamamahagi sa home video sa Disyembre 2000. ==Internasyonal na Release== Gayon din naman ang palabas ay pagpapahangin sa ABS-CBN, nakumpirma ng pamamahala na may mga dayuhang mamimili ng soap opera at upang maisalin sa bagong lengguwahe. Ito ay nakatakda upang isahimpapawid sa mga banyagang TV channels, pagkakaroon ng international title na ''Esperanza''. Matapos ang orihinal na tumakbo sa kanyang orihinal na network na TFC, inilabas ito at naantala sa orihinal na araw sa pagtakbo sa 7pm EST at 4pm PST. ==Ponograma== Ang theme song ay inawit ni [[April Boy Regino]] para sa TV at para pelikulang bersyon ay kinanta ni [[Andre Ibara]]. Ang kanta ay inalabas muli noong 2010 sa pamamagitan ng ''60 Years of Music of Philippine Soap Opera'' (''Pilipino: Animnapung Taon ng Kanta ng Pilipinong Soap Opera''). ==Tingnan Din== *[[List of shows previously aired by ABS-CBN]] *[[List of dramas of ABS-CBN]] ==Sanggunian== {{reflist|2}} {{ABS-CBN telenovelas}} {{DEFAULTSORT:Esperanza (Tv Series)}} [[Kategorya:Philippine drama]] [[Kategorya:1997 Philippine television series debuts]] [[Kategorya:1999 Philippine television series endings]] [[Kategorya:Philippine television series]] [[Kategorya:ABS-CBN Corporation]] [[Kategorya:ABS-CBN shows]] [[Kategorya:Star Cinema films]] 0w21jp2a1yq0wqxv533ionyanm5feok 1961587 1961586 2022-08-09T01:13:59Z Ricky Luague 66183 /* Balangkas */ wikitext text/x-wiki {{refimprove|date=Enero 2015}} {{Infobox television | image = | image_upright = | image_size = | image_alt = | caption = | alt_name = | native_name = | genre = [[Drama]] | creator = [[ABS-CBN|ABS-CBN Creative Department]]<br>Star Creatives | based_on = | inspired_by = | developer = | writer = Dado C. Lumibao <br> Wali Ching <br> Reggie Amigo | screenplay = | story = | director = Jerry Lopez Sineneng<br>Rory B. Quintos<br>Don Miguel Cuaresma<br>[[Gina Alajar]]<br>[[Ricky Davao]]<br>[[Michael de Mesa]] | creative_director = Don Miguel Cuaresma | presenter = | starring = [[Judy Ann Santos]]<br>[[Wowie de Guzman]]<br>[[Piolo Pascual]]<br>[[Angelika dela Cruz]]<br>[[Marvin Agustin]] | judges = | voices = | narrated = | theme_music_composer = Vehnee Saturno (Arranged by Dennis R. Quila) | open_theme = | end_theme = ''Esperanza'' ni [[April Boy Regino]] | composer = | country = [[Philippines]] | language = Filipino | num_seasons = | num_episodes = 634 (TV version); 628 (YouTube) | list_episodes = | executive_producer = Marinella Bandelaria-Bravo | producer = | news_editor = | location = | cinematography = | animator = | editor = Ben Panaligan, Mel Fernandez | camera = | runtime = 15-30 minutes | company = | distributor = | budget = | network = [[ABS-CBN Broadcasting Corporation|ABS-CBN]] | picture_format = [[480i]] [[SDTV]] | audio_format = | first_run = | released = | first_aired = {{start date|1997|2|17}} | last_aired = {{end date|1999|7|23}} | related = | website = http://web.archive.org/web/19970616215046/http://www.abs-cbn.com/tvshows/esperanza/index.html | website_title = | production_website = | production_website_title = }} Ang '''''Esperanza''''' ay isang [[Philippine drama|pilipinong]] primetime drama sa [[telebisyon]] na ipinatakbo ng [[ABS-CBN]] mula 17 Pebrero 1997 hanggang 23 Hulyo 1999 na ipinagpalit ng apat na taong pagtakbo ng ''[[Mara Clara]]''. Ito ay muling ipinatakbo sa [[Studio 23]] at [[Kapamilya Channel]],<ref>{{Cite web |title='Esperanza' on TFCnow |url=http://tfcnow.abs-cbn.com/shows.aspx?showid=57 |access-date=2016-01-11 |archive-date=2010-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100821224332/http://tfcnow.abs-cbn.com/shows.aspx?showid=57 |url-status=dead }}</ref> na parehong sangay ng ABS-CBN. Ito ay may pinakamataas na rating sa bansa ng isang kabanata sa isang TV serye na 67%. Ang huling kabanata nito ay 59.8% ay ang pangalawang pinakamataas na rating ng huling kabanata na nasa likod ng 2002 huling kabanata ng [[Pangako Sa 'Yo]] (ipinatakbo rin ng ABS-CBN). May isang pelikula na ginawa ukol sa ''Esperanza'' na ginawa ng [[Star Cinema]] na may parehong paksa at naipalabas noong [[Araw ng Pasko]] 1999. Ang serye ay naantala sa 1997 internasyonal na channel na TFC dahil sa huling pag-broadcast. Ito ay ipinatakbo noong 2 Hunyo 1997 hanggang 12 Nobyembre 1999 sa kasalukuyang broadcast ng ''[[Mula Sa Puso]]''. Na-stream na ito sa pamamagitan ng [[YouTube]] channel na [[Jeepney TV]].<ref>{{cite web | title= Esperanza Full Episodes | url= https://youtube.com/playlist?list=PLIRt9dUIzdxXtLGGoMJuGiYGoQC2Bh8fD |website=youtube.com}}</ref> ==Balangkas== Ang serye na ito ay sinisundan ang paghanap ni Esperanza ng kanyang tunay na pamilya. Mukhang ang nanay ni Esperanza, Isabel, at ang kanyang tatay na si Juan Salgado, ay nagpakasal na walang aproba ng nanay ni Isabel. Para maging sila tumanggi si Isabel na pakasalan ang lalaki na pinangako ng nanay niyang si Jamie Elustre, at si Juan ay iniwan ang nililigawan niya noon na si Sandra. Ilang taon na ang lumipas si Isabel ay ipinanganak ng tatlong bata, dalawang anak na babae at isang anak na lalaki. Isang araw ang nanay ni Esperanza ay kinuha siya, pati ang kanyang ate, at kuya sa isang bus trip upang bisitahin ang isang tao. Dahil sa aksidente sa bus, sila ay nahiwalay at akala ni Juan na sila'y namatay na. Ang tatlong magkakapatid ay nakaligtas, ngunit dahil sa kanilang napakabata na edad na walang pagkakakilanlan sa kanila, ay inampon ng mga pamilya sa parehong lugar. Ang panganay na si Socorro, pinalitan ng pangalan na Esperanza ng isang mahirap na pamilya na kumukuha sa kanya ngunit hindi sinabi sa kanya na siya ay ampon. Tinatrato nila siya na parang alilang bata. Siya ay lumaki sa malungkot na kapaligiran kung saan siya ay minamaltrato o hindi pinapansin ng isang mag-asawang sa tingin niya ay kanyang mga magulang, at gayon pa man ay nakikita niya ang kanilang labis na atensyon sa kanilang sariling mga anak na sina Junjun at Andrea. Ang tanging maliliwanag na sandali ni Esperanza habang lumalaki ay ang paggugol ng oras kasama ang kanyang kaibigan noong bata pa at kalaunan ang kanyang syota na si Anton. Mas mapalad si Raphael, ang nakababatang kapatid ni Esperanza. Iniligtas siya ng isa pang mahirap na pamilya: sina Ester at Luis na may anak na lalaki na nagngangalang Noel, at tinatrato nila ito na parang sariling anak nila. Siya ay umunlad sa masaya at mapagmahal na kapaligiran at pinalitan ng pangalan na Danilo. Si Regina, ang bunso sa tatlong magkakapatid, ay inampon ng mayamang mag-asawang Belinda at Mayor Joaquin Montejo na walang anak. Pinalitan nila ang kanyang pangalang Cecille. Lumaki siya sa mayaman ngunit palihim siyang binubugbog ng kanyang ama. Sa kalaunan ay nalaman ni Esperanza ang tungkol sa kanyang pagiging magulang, at nagsimulang malaman ang katotohanan tungkol sa kanyang tunay na pamilya. Sa palagay niya ay namatay ang kanyang ina at kapatid sa aksidente, at iniligtas siya ng kanyang adoptive father at ang bunsong kapatid na babae, si Regina ngunit hindi niya kayang suportahan silang dalawa kaya ibinigay niya si Regina sa Majors. Natisod sina Danilo at Esperanza sa artikulo sa pahayagan na nagtatampok sa kuwento ni Juan tungkol sa paghahanap niya sa kanyang nawawalang pamilya. Ang pagsasama-sama ng impormasyong nakasaad sa artikulo ay akma sa kanilang kuwento at kapwa napagtanto na sila ay magkapatid. Habang alam na ni Danilo ang katotohanan sa una ay tumanggi siyang sumama sa paghahanap ni Esperanza sa kanilang ama dahil nasa puso niya ang pamilyang nagmamahal sa kanya at ang tanging pamilya na gusto niya. Naiintindihan ni Esperanza at nagpatuloy siya sa pagsasabi ng totoo kay Cecille, at kung sino ang nagmakaawa kay Esperanza na ilayo siya. Tumakas sina Esperanza at Cecille sa Maynila, at sa huling sandali ay sinamahan sila ni Danilo. Nahanap nila ang kanilang ama ngunit nalaman na ang kanilang ama ay nagpakasal muli sa kanyang dating kasintahang si Sandra. Sa lahat ng mga taong ito, alam ni Sandra na buhay ang kanyang mga anak at inilihim sa kanya ang lihim na ito. Kinuha muli ng adoptive father ni Cecille na si Mayor Montejo si Cecille at nalaman niyang anak niya si Anton, isang produkto ng panggagahasa. Gumawa siya ng deal para ipagpalit si Cecille kay Anton. Dahil sa pagmamahal niya kay Esperanza, pumayag si Anton, at ipinadala siya sa Amerika para mag-aral, at bilang inaasahan ng Major, na kalimutan si Esperanza. Sa Maynila, nakilala ni Esperanza si Brian, isang bagong manliligaw at nakahanap ng trabaho bilang nurse maid o kasama ni Isabel Elustre, ang asawa ni Jaime. Si Isabel ay nagkaroon ng nervous breakdown matapos niyang maniwala na ang kanyang mga anak ay namatay sa aksidente sa bus ilang dekada na ang nakararaan. Sa isang manic depressed state pumayag siyang pakasalan ang kanyang orihinal na nobyo, si Jaime. Hindi kinikilala nina Isabel at Jaime si Esperanza bilang anak ni Isabel, ngunit ang nursemaid ay nakipag-ugnayan kay Isabel at tinulungan itong gumaling. Lumipas ang mga taon at walang narinig si Esperanza mula kay Anton, maliban sa pagpapakasal niya kay Donna, ang pamangkin ni Jaime na buntis sa kanyang sanggol. Nang muli silang magkita, sinubukan ni Anton na lutasin ang kanilang mga isyu ngunit tumanggi si Esperanza dahil ayaw niyang masaktan si Donna. Nagbago ang isip niya pero huli na ang lahat. Nalaman ni Donna na hindi mahal ng kanyang Tiya Isabel ang kanyang Tiyo Jaime na nagnakaw sa kanya palayo sa kanyang pamilya. Sinusubukan niyang tulungan ang kanyang tiyahin na makatakas mula sa mga kamay ng kanyang tiyuhin at tinulungan sila ni Anton. Sinubukan ni Jaime na barilin si Anton ngunit sa halip ay tinamaan si Donna, na ikinamatay nito. Samantala, dinukot ni Sandra sina Cecille at Danilo palayo kay Esperanza at dinala sila sa kanyang lugar upang gawin silang mga alipin kasama ang kanilang lola na si Isabel at natuklasan na sina Isabel at Sandra ay kapatid sa ama. Humingi ng tulong si Esperanza mula sa isang abogado na nagngangalang Cynthia Salazar upang maibalik ang kanyang kapatid mula kay Sandra, na sa kalaunan ay ginawa rin niya. Si Cynthia ay may sariling masamang balak laban kay Sandra, Esperanza at sa kanyang buong pamilya. Siya si Rosella Salgado, ang illegitimate daughter ni Juan Salgado na tinanggihan ng lahat. Ilang taon na niyang pinaplano ang paghihiganti sa pamilya ng kanyang ama, kahit na ipinadala niya ang kanyang manliligaw na si Brian bilang kanyang espiya na hindi sinasadyang umibig kay Esperanza. Binihag din niya si Isabel pagkatapos ng pagtakas at pinatay si Sandra sa pamamagitan ng pagsunog sa kanya ng buhay. Namatay si Cecille sa isang aksidente sa sasakyan nang mabangga niya si Cynthia na nakaligtas. Pinagsama-sama ni Cynthia ang buong pamilya Salgado, kasama na si Juan. Nawalan ng interes si Brian kay Esperanza, sumaklolo si Anton at ang mga pulis at para hulihin si Cynthia. Namatay siya bago niya mabaril si Esperanza. Matapos ang ilang taong paghihirap at pagsubok, muling nagsama-sama ang pamilya Salgado at nagpasya silang lumipat sa [[United States]] kahit wala na si Cecille. Bumisita sina Danilo at Esperanza sa kanilang adoptive family sa huling pagkakataon. Inamin nina Anton at Esperanza ang kanilang pagmamahal sa isa't isa at nangako ang una na hihintayin niya ang pagbabalik sa huli. ==Pangunahing Tauhan== *[[Judy Ann Santos]] bilang Esperanza Estrera / Socorro Bermudez Salgado *[[Wowie de Guzman]] bilang Anton Montejo *[[Piolo Pascual]] bilang Brian Espiritu *[[Angelika dela Cruz]] bilang Cecille Montejo / Regina Salgado *[[Marvin Agustin]] bilang Danilo / Raphael Salgado *[[Jolina Magdangal]] bilang Karen Carvajal de Montejo *[[Jericho Rosales]] bilang Buboy *[[Carmina Villaroel]] bilang Atty. Cynthia Salazar / Rosella Salgado ==Alalay na Tauhan== *[[Charo Santos-Concio]] bilang Isabel Illustre de Salgado *[[Dante Rivero]] bilang Juan Salgado *Sylvia Sanchez bilang Celia Estrera *[[Rosa Rosal]] bilang Doña Consuelo *[[Bembol Roco]] bilang Luis *[[Chat Silayan|Chat Silayan-Baylon]] bilang Ester *Spencer Reyes bilang Noel *[[Joel Torre]] bilang Raul Estrera *[[Tanya Garcia]] bilang Andrea Estrera *[[Rochelle Pangilinan]] bilang Eliza/pekeng Regina Salgado *Emman Abeleda bilang Junjun Estrera *Beth Tamayo bilang Donna Villareal-Montejo *[[Elizabeth Oropesa]] bilang Sandra Salgado *Teresa Loyzaga bilang Belinda Montejo *[[Romnick Sarmienta]] bilang Emil *[[Lito Legaspi]] bilang Joaquin Montejo *[[Tommy Abuel]] bilang Jaime Illustre *Sharmaine Suarez bilang Vanessa *Rez Cortez bilang Delfin *[[Melissa Mendez]] bilang Elena *[[Dianne dela Fuente]] bilang Marivic *Connie Chua bilang Kuala *Jeffrey Hidalgo bilang JayJay *Augusto Victa bilang Ponso *Steven Alonzo bilang Francis *[[Gio Alvarez]] bilang Edmund *Richard Arellano bilang Aldo *Monina Bagatsing bilang Theresa Peralta *Leandro Baldemor bilang Rick *Allan Bautista bilang Alex *[[Jackie Lou Blanco]] bilang Monica *[[Ana Capri]] bilang Rita *[[Diego Castro]] bilang Bayani *Shamaine Centenera bilang Sonya *Gandong Cervantes bilang Ompong *[[Amado Cortez]] bilang Lolo Cirilo *Renato del Prado *[[Marianne dela Riva]] bilang Lorena *Miguel dela Rosa bilang Jason *[[Andrea del Rosario]] bilang Ditas *Fredmoore delos Santos bilang George *Luz Fernandez bilang Mameng *[[Bella Flores]] bilang Mrs. Sanidad *[[Eric Fructuoso]] bilang Tonio *[[Cheska Garcia]] bilang Joanna *JR Herrera bilang Ruel *Mel Kimura bilang Ramona *[[Hilda Koronel]] bilang Stella Guevarra *[[Ronnie Lazaro]] bilang Duarte *John Mari Locsin *Anna Marin *Aya Medel bilang Alice *Corrine Mendez bilang Maria Cristina Mariano *Rad Dominguez *Felindo Obach bilang Vice Mayor Robles *[[Dominic Ochoa]] bilang Robbie *[[Suzette Ranillo]] bilang Minerva *CJ Ramos bilang Carlo *[[Dimples Romana]] bilang Paula *[[Stella Ruiz White|Stella Ruiz]] bilang Karla *[[Jennifer Sevilla]] bilang Elaine/ pekeng Socorro Salgado *Nante Montreal bilang Pedring *Mark Vernal bilang Erwin *Via Veloso bilang Marita *[[Baron Geisler]] bilang Loyloy *[[Allan Paule]] bilang Oca ==Espesyal na Panauhin== *[[Rico Yan]] as Gabriel (crossover ng [[Mula Sa Puso]]) ==Pelikula== Ang dalawang serye ay dumating sa pagwawakas na ang ''[[Mula Sa Puso]]'' at ''Esperanza'' nagtapos na mayroong matagumpay na huling kabanata at kanilang pelikula. Noong 1999 ang pelikula ay nagtapos kung saan nagtapos ang serye sa TV, chronicles na may isa pang ending na nagpapalitaw, at nagbukas ng umpisa ng mga tauhan. Ito ay inilabas sa 10 Pebrero 1999 at sa parehong araw ang Mula Sa Puso ay naging entry sa [[25th Metro Manila Film Festival]]. Ang pelikula ay ipinamamahagi sa home video sa Disyembre 2000. ==Internasyonal na Release== Gayon din naman ang palabas ay pagpapahangin sa ABS-CBN, nakumpirma ng pamamahala na may mga dayuhang mamimili ng soap opera at upang maisalin sa bagong lengguwahe. Ito ay nakatakda upang isahimpapawid sa mga banyagang TV channels, pagkakaroon ng international title na ''Esperanza''. Matapos ang orihinal na tumakbo sa kanyang orihinal na network na TFC, inilabas ito at naantala sa orihinal na araw sa pagtakbo sa 7pm EST at 4pm PST. ==Ponograma== Ang theme song ay inawit ni [[April Boy Regino]] para sa TV at para pelikulang bersyon ay kinanta ni [[Andre Ibara]]. Ang kanta ay inalabas muli noong 2010 sa pamamagitan ng ''60 Years of Music of Philippine Soap Opera'' (''Pilipino: Animnapung Taon ng Kanta ng Pilipinong Soap Opera''). ==Tingnan Din== *[[List of shows previously aired by ABS-CBN]] *[[List of dramas of ABS-CBN]] ==Sanggunian== {{reflist|2}} {{ABS-CBN telenovelas}} {{DEFAULTSORT:Esperanza (Tv Series)}} [[Kategorya:Philippine drama]] [[Kategorya:1997 Philippine television series debuts]] [[Kategorya:1999 Philippine television series endings]] [[Kategorya:Philippine television series]] [[Kategorya:ABS-CBN Corporation]] [[Kategorya:ABS-CBN shows]] [[Kategorya:Star Cinema films]] nktggq3ap80kujq23e3npxpn5vv2z0q 1961620 1961587 2022-08-09T01:38:06Z Ricky Luague 66183 /* Balangkas */ wikitext text/x-wiki {{refimprove|date=Enero 2015}} {{Infobox television | image = | image_upright = | image_size = | image_alt = | caption = | alt_name = | native_name = | genre = [[Drama]] | creator = [[ABS-CBN|ABS-CBN Creative Department]]<br>Star Creatives | based_on = | inspired_by = | developer = | writer = Dado C. Lumibao <br> Wali Ching <br> Reggie Amigo | screenplay = | story = | director = Jerry Lopez Sineneng<br>Rory B. Quintos<br>Don Miguel Cuaresma<br>[[Gina Alajar]]<br>[[Ricky Davao]]<br>[[Michael de Mesa]] | creative_director = Don Miguel Cuaresma | presenter = | starring = [[Judy Ann Santos]]<br>[[Wowie de Guzman]]<br>[[Piolo Pascual]]<br>[[Angelika dela Cruz]]<br>[[Marvin Agustin]] | judges = | voices = | narrated = | theme_music_composer = Vehnee Saturno (Arranged by Dennis R. Quila) | open_theme = | end_theme = ''Esperanza'' ni [[April Boy Regino]] | composer = | country = [[Philippines]] | language = Filipino | num_seasons = | num_episodes = 634 (TV version); 628 (YouTube) | list_episodes = | executive_producer = Marinella Bandelaria-Bravo | producer = | news_editor = | location = | cinematography = | animator = | editor = Ben Panaligan, Mel Fernandez | camera = | runtime = 15-30 minutes | company = | distributor = | budget = | network = [[ABS-CBN Broadcasting Corporation|ABS-CBN]] | picture_format = [[480i]] [[SDTV]] | audio_format = | first_run = | released = | first_aired = {{start date|1997|2|17}} | last_aired = {{end date|1999|7|23}} | related = | website = http://web.archive.org/web/19970616215046/http://www.abs-cbn.com/tvshows/esperanza/index.html | website_title = | production_website = | production_website_title = }} Ang '''''Esperanza''''' ay isang [[Philippine drama|pilipinong]] primetime drama sa [[telebisyon]] na ipinatakbo ng [[ABS-CBN]] mula 17 Pebrero 1997 hanggang 23 Hulyo 1999 na ipinagpalit ng apat na taong pagtakbo ng ''[[Mara Clara]]''. Ito ay muling ipinatakbo sa [[Studio 23]] at [[Kapamilya Channel]],<ref>{{Cite web |title='Esperanza' on TFCnow |url=http://tfcnow.abs-cbn.com/shows.aspx?showid=57 |access-date=2016-01-11 |archive-date=2010-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100821224332/http://tfcnow.abs-cbn.com/shows.aspx?showid=57 |url-status=dead }}</ref> na parehong sangay ng ABS-CBN. Ito ay may pinakamataas na rating sa bansa ng isang kabanata sa isang TV serye na 67%. Ang huling kabanata nito ay 59.8% ay ang pangalawang pinakamataas na rating ng huling kabanata na nasa likod ng 2002 huling kabanata ng [[Pangako Sa 'Yo]] (ipinatakbo rin ng ABS-CBN). May isang pelikula na ginawa ukol sa ''Esperanza'' na ginawa ng [[Star Cinema]] na may parehong paksa at naipalabas noong [[Araw ng Pasko]] 1999. Ang serye ay naantala sa 1997 internasyonal na channel na TFC dahil sa huling pag-broadcast. Ito ay ipinatakbo noong 2 Hunyo 1997 hanggang 12 Nobyembre 1999 sa kasalukuyang broadcast ng ''[[Mula Sa Puso]]''. Na-stream na ito sa pamamagitan ng [[YouTube]] channel na [[Jeepney TV]].<ref>{{cite web | title= Esperanza Full Episodes | url= https://youtube.com/playlist?list=PLIRt9dUIzdxXtLGGoMJuGiYGoQC2Bh8fD |website=youtube.com}}</ref> ==Simula ng kwento== Ang serye ay kasunod ng paghahanap ni Esperanza sa kanyang tunay na pamilya. Ang mga magulang ni Esperanza na sina Isabel at Juan Salgado, ay nagtakbuhan at nagpakasal nang walang pag-apruba ng kanilang pamilya, sinira ang kasal ni Isabel kay Jaime Elustre, at ang planong pakikipag-ugnayan ni Juan sa kanyang long time girlfriend na si Sandra. Tutol ang ina ni Isabel na si Donya Consuelo sa kanilang kasal dahil mahirap si Juan. Sina Isabel at Juan ay may tatlong anak: dalawang babae at isang lalaki. Isang araw isinakay sila ni Isabel sa isang bus pero kahit papaano ay nagkahiwalay sila pagkatapos ng isang aksidente. Parehong naniniwala sina Isabel at Juan na ang tatlo ay namatay. Ang tatlong magkakapatid ay nakaligtas, ngunit dahil sa kanilang napakabata na edad na walang pagkakakilanlan sa kanila, ay inampon ng mga pamilya sa parehong lugar. Ang panganay na si Socorro, pinalitan ng pangalan na Esperanza ng isang mahirap na mag-asawa, sina Celia at Raul, na kumuha sa kanya ngunit hindi sinabi sa kanya na siya ay ampon. Lumaki siya sa malungkot na kapaligirang ito kung saan siya ay minamaltrato o hindi pinapansin ng kanyang adoptive mother, si Celia, ngunit nakikita pa rin niya ang kanyang labis na atensyon sa kanyang sariling mga anak na sina Jun-jun at Andrea. Ang tanging maliwanag na sandali ni Esperanza habang lumalaki ay ang paggugol ng oras kasama ang kanyang childhood friend at kalaunan ang kanyang syota na si Anton. Mas mapalad si Raphael (Marvin Agustin), ang nakababatang kapatid ni Esperanza. Iniligtas siya ng isa pang mahirap na pamilyang Miguel: sina Ester at Luis na may anak na lalaki na nagngangalang Noel, at tinatrato nila siya na parang sariling anak nila. Siya ay umunlad sa masaya at mapagmahal na kapaligiran at pinalitan ng pangalan na Danilo. Si Regina, ang bunso sa tatlong magkakapatid, ay inampon ng mayamang mag-asawang sina Belinda at Mayor Joaquin Montejo na walang anak. Pinangalanan nila siyang Cecille. Lumaki siya sa mayaman ngunit palihim siyang binubugbog ng kanyang ama. Sa kalaunan ay nalaman ni Esperanza ang tungkol sa kanyang pagiging magulang, at nagsimulang malaman ang katotohanan tungkol sa kanyang tunay na pamilya. Sa palagay niya ay namatay sa aksidente ang kanyang ina at kapatid, at iniligtas siya ng kanyang ama at ang bunsong kapatid na babae, si Regina ngunit hindi niya kayang suportahan silang dalawa kaya ibinigay niya si Regina sa mga Montejo. Si Mayor Joaquin Montejo ang naging pinakamaimpluwensyang tao sa buhay ni Esperanza, sa umampon ni Danilo, at kay Anton dahil sa mga sumusunod na dahilan: 1. Siya ang may pananagutan sa pagpapakulong kay Raul dahil sa pagpatay kay Ricardo na talagang binalak ng Alkalde, 2. Ang kanang kamay niya na si Delfin, ang adoptive father ni Anton, ang pumatay kay Ricardo, 3. Nasaksihan ni Danilo ang krimen na nagbigay ng death threat sa pamilya ni Luis. Miguel, 4. Sa huling bahagi ng kuwento, pinatay niya si Delfin dahil sa pagtataksil sa kanya, at 5. Sinira niya ang maraming buhay ng mga tao hanggang sa makontrol niya ang mga taong walang lupa sa squatters area sa Maynila. Natisod si Esperanza sa artikulo sa pahayagan na nagtatampok sa kuwento ni Juan tungkol sa paghahanap niya sa nawawalang pamilya. Ang pagsasama-sama ng impormasyong nakasaad sa artikulo ay akma sa kanilang kuwento at kapwa napagtanto na sila ay magkapatid. Nalaman din ni Esperanza ang katotohanan sa kanyang adoptive father na si Raul na kapatid niya si Cecille. Habang alam na ni Danilo ang katotohanan sa una ay tumanggi siyang sumama sa paghahanap ni Esperanza sa kanilang ama dahil nasa puso niya ang pamilyang nagmamahal sa kanya at ang tanging pamilya na gusto niya. Naiintindihan ni Esperanza at nagpatuloy siya sa pagsasabi ng totoo kay Cecille, at kung sino ang nagmakaawa kay Esperanza na ilayo siya. ==Buhay sa Metro Manila== Nakatakas sina Esperanza, Anton, at Cecille mula sa kamay ni Mayor Joaquin Montejo at nakapunta sa Maynila kung saan sila naulila ni Lola Pacita kasama ang kanyang apo na si Carlo sa slum area. Ito rin ang panahon kung saan nakilala ni Cecille si Buboy. Nabuo ang pagmamahalan at pagkakaibigan sa pagitan nina Cecille at Buboy na naging dahilan ng pagiging malapit nila. Desidido pa rin sina Esperanza at Cecille na hanapin ang kanilang ama ngunit nagkaroon ng premonitions si Lola Pacita na kapag nahanap na nila ang kanilang ama na matagal nang nawala, makararanas sila ng napakaraming pagdurusa na hindi nila naranasan noon. Hindi naging madali ang buhay sa kanilang pananatili sa Maynila na naging dahilan upang maranasan nila ang realidad ng buhay sa pagitan ng mayaman at mahirap. Gayunpaman, masuwerte pa rin ang magkapatid na kasama sina Lola Pacita, Bayani, Buboy, at Lolo Cirilo sa oras ng kasiyahan at kagipitan. Sa lungsod, naranasan pa nila ang pambu-bully mula sa mga kamay ni Oca, ang mga alipores ni Sgt. Mulong Garido, ang tiwaling pulis na nakatalaga sa kalapit na komunidad na kanilang tinitirhan. Mabuti na lang at nandiyan si Aling Rita, ang maybahay ni Mulong para ipagtanggol sila. Maraming pakikibaka sa lungsod ang hinarap ng mga Esperanza, Anton, Buboy, at Cecille kasama si Lola Pacita na naging daan upang makatakas sila at lumipat sa ibang lugar sa Maynila kung saan natagpuan nila si Danilo at ang kanyang adoptive family na naninirahan din sa Maynila noong mga panahong iyon. Sa puntong ito, nalaman nila ang tungkol sa kanilang tunay na ama na si Juan Salgado at nahanap nila ang kanilang ama ngunit nalaman na ang kanilang ama ay muling nagpakasal sa dati nitong kasintahang si Sandra. Nagkasama silang muli ng kanilang ama ngunit napakaraming paghihirap mula sa mga kamay ni Sandra, mga alipores ni Sandra na sina Yaya Ramona (Mel Kimura), at Paula (Dimples Romana), ang anak ni Sandra bilang produkto ng nakaraang relasyon. Hindi man lang ipinagtanggol ni Juan Salgado ang kanyang mga anak na babae laban kina Sandra at Paula na nagdulot ng matinding panghihinayang at kalungkutan sa panig ng magkapatid na Salgado. Sa lahat ng mga taon na ito, alam ni Sandra na buhay ang kanyang mga anak at inilihim sa kanya ang lihim na ito. Nagsimula ang paghahanap sa nawawalang kapatid nina Esperanza at Cecille nang bumiyahe pa si Juan Salgado sa San Isidro para mag-imbestiga. Habang isiniwalat ni Esther ang lahat, alam na ngayon ni Danilo ang katotohanan na siya ang matagal nang nawala na kapatid nina Cecille at Esperanza. Tumanggi muna si Danilo na sumama sa paghahanap ni Esperanza sa kanilang ama dahil nasa puso niya ang pamilyang nagmamahal sa kanya at ang tanging pamilyang gusto niya. Naiintindihan ni Esperanza at nagpatuloy siya sa pagsasabi ng totoo kay Cecille, at kung sino ang nagmakaawa kay Esperanza na ilayo siya. ==Bumalik sa probinsya ng Quezon== Samantala, nakilala ng magkapatid na Salgado sina Emil Peralta (Romnick Sarmienta) at ang kanyang kapatid na si Issa na nagbukas ng panibagong pagkakataon sa buhay sa probinsiya at dinala sila sa San Miguel kung saan sila muling nanirahan. Hindi niya alam, si Emil ang kanang kamay ni Monica De Dios, ang matagal nang nawawalang kaibigan ng kanilang inang si Isabel at mayamang administrador ng asyenda na pag-aari ni Donya Consuelo Bermudez. Si Emil ay palihim na inatasan ni Monica na imbestigahan ang kinaroroonan ng magkapatid na Salgado at dalhin sila sa probinsya para magsimula ng bagong buhay. Ang mga pagkakataong manirahan sa lalawigan ng Quezon ay nagbigay-daan sa magkapatid na Salgado na si Anton at ang kanyang ina na si Elena, kasama ang pamilya Miguel na makaalis ng Maynila. Isang malungkot na sandali ng kanilang buhay na iniwan nina Esperanza at Danilo ang kanilang ama, kanilang mga kaibigan, at adoptive na lola na si Lola Pacita sa lungsod. Si Cecille ay muling nasa kustodiya ng kanyang adoptive father na si Mayor Joaquin Montejo. Sa tulong ni Emil, nagkaroon ng trabaho sa bukid pati na rin sa asyenda ang kumpanya nina Buboy, Anton, Danilo, at Noel. Hindi alam ng magkapatid na ang tunay na tumulong sa kanila na magkaroon ng trabaho at manirahan sa asyenda ay walang iba kundi ang kanilang lola na si Donya Consuelo. Mga bagong problema sa kanilang paglalakbay ang naranasan ng magkapatid habang naninirahan sa lalawigan ng San Miguel tulad ng love triangle nina Danilo, Noel, at Issa, ang pagtataksil ni Emil kay Esperanza at Miguel Family habang nakikipagsabwatan siya kay Mayor Montejo, ang pagmamaltrato at pang-aabuso sa karapatang pantao ni Duarte sa pamilya ni Celia, ang extra-marital na relasyon nina Raul at Karla, ang pagbubunyag ni Karla sa nangyari kay Esther sa kanyang trabaho sa ibang bansa, ang mga pakikibaka sa pulitika at mga pagpatay noong eleksyon, at ang pag-ampon kay Cecil ni Mayor Joaquin Montejo dahil lang sa iniwan ni Belinda ang lahat ng kanyang kayamanan kay Cecille ayon sa last will and testament. Sa puntong ito ng kuwento, nagkaroon si Raul ng mga pakikibaka sa pulitika laban kay Montejo at sa kabutihang palad ay nanalo sa isang lokal na halalan. Bilang bahagi ng politikal na plano ni Mayor Montejo noong panahon ng kampanya, si Raul Estrera ay unang nakalaya mula sa pagkakakulong ngunit ito ay naging pagkakataon para kay Estrera na labanan si Mayor Montejo sa isang kampanyang pampulitika pagkatapos ng pagkamatay ni Konsehal Martin. Si Raul Estrera, ang adoptive father ni Esperanza ay naging bagong Mayor ng San Isidro. ==Rebelasyon sa asyenda at buhay pulitika== Pagkatapos ng [[halalan]], naging turning point din kung saan sa wakas ay ipinakilala sila kay Monica De Dios sa hacienda at ibinunyag ang kanyang tunay na pagkatao sa kadahilanang tinutulungan sila hanggang sa probinsya. Ang layunin talaga ni Monica ay muling pagsama-samahin ang magkapatid na Salgado ayon sa lihim na bilin ng kanilang lehitimong lola na si Donya Consuelo. Naging magkaribal sina Sandra at Monica dahil pareho nilang gustong pagsama-samahin ang magkapatid at kunin sila bilang sariling pamilya. May malabong dahilan si Sandra sa likod ng planong ito at sinabi sa magkapatid na patay na ang kanilang ama na si Juan. Sa kabilang banda, genuine naman ang plano ni Monica ngunit hindi siya naging matagumpay sa muling pagsasama-sama ng magkapatid sa asyenda dahil sa maraming paghihirap at dahil ayaw iwan nina Esperanza at Danilo ang kanilang adoptive family na naging mahalagang bahagi ng kanilang buhay. Nabatid din na may plano si Monica na maghiganti kay Sandra dahil sa nangyari sa kanyang kapatid na si Ramon, ang biological father ni Paula. Nagpakamatay si Ramon matapos siyang iwan ni Sandra para kay Juan Salgado. Isa sa mga naging highlight ng kwentong ito ay noong nainlove si Monica kay Buboy, ang boyfriend ni Cecille. Sa tagal ng panahon sa asyenda, nangyari ang sunud-sunod na pag-unlad ng buhay nina Esperanza, Danilo, Cecille, Anton, Buboy, at Noel. Mag-nobyo na sana sina Esperanza at Anton ngunit lahat ng nasa plano ng magkasintahan ay sinira ni Cristy, apo ni Lola Belen, na lihim ding umiibig kay Anton. Talagang nalungkot at nasaktan si Esperanza na naging dahilan upang maging malapit ang relasyon nila ni Robbie, ang kapatid ni Sandra Salgado. Nagkaroon ng relasyon sina Robbie at Esperanza ngunit hindi ito nagtagal dahil namatay si Robbie dahil sa leukemia. Naniniwala rin si Sandra na si Esperanza ang dapat sisihin sa hindi pagsasabi ng totoo sa likod ng sakit ni Robbie. Kaya naman mas naging hiwalay sina Anton at Esperanza sa isa't isa dahil sa maraming problemang nangyari. Bukod dito, ito rin ang panahon ng ginintuang panahon ng political career para kay Mayor Raul Estrera habang si Celia ay nagpakita ng karakter na gutom sa kapangyarihan at katanyagan. Ipinakita ni Mayor Estrera ang isang ehemplo ng service-oriented public servant sa kabila ng kanyang asawa. Serye ng political destabilizations ang nangyari dulot ng pagsanib-puwersa ni dating Mayor Montejo ni dating Vice Mayor Robles at bagong hinirang na Vice Mayor Aguirre. Sinamantala ng adoptive father ni Cecille na si Mayor Montejo ang pagkakataon na hulihin muli si Cecille dahil sa kondisyon nitong nasa state of amnesia ito. Ang kondisyon ng kalusugan ni Cecille at pagkawala ng memorya ay resulta ng isang aksidente sa kanyang paghaharap kay Buboy at sa kanyang ina na si Stella. Natuklasan ni Mayor Joaquin na anak niya si Anton, produkto ng panggagahasa. Gumawa siya ng deal para ipagpalit si Cecille kay Anton. Dahil dito, ibinalik ni Mayor Joaquin si Cecille sa kanyang mga kapatid sa hacienda. Nagdulot ito ng hidwaan sa pagitan nina Sandra at Joaquin. Dahil dito, nadama ni Sandra ang pagtataksil at pinatay si Joaquin sa isang putok ng baril. Dahil sa pagmamahal niya kay Esperanza, nakipagkasundo si Anton kay Esperanza sa kanilang emosyonal na pag-uusap at nagtungo sa Amerika para mag-aral at hanapin sina Karen, ang kapatid niyang mula kay Joaquin Montejo at Lorena Alonzo. Doon din sa America kung saan nakilala ni Anton si Donna, ang kanyang magiging asawa. Nalaman ni Donya Consuelo ang nangyari sa kanyang asyenda mula sa mayordomo na nagngangalang Lola Belen at ito ang ikinadismaya niya sa pagganap ng trabaho ni Monica sa pamamahala sa asyenda at pag-aalaga sa kanyang mga apo. Dahil dito ang mayamang matriarch ay bumalik mula sa [[Estados Unidos |USA]] upang muling makasama ang kanyang mga apo. Gayunpaman, ginawa ni Sandra ang lahat para sirain ang pamilya ni Esperanza. Una, nagkaroon ng connivance sina Sandra at Celia na ipakilala ang isang pekeng heiress na si Socorro na nagngangalang Elaine na sa kasamaang palad ay nakumbinsi si Donya Consuelo. Dahil dito ay umalis si Esperanza sa asyenda at hinanap ang kanyang ina sa Maynila. Nilinlang ni Sandra si Donya Consuelo para magkaroon ng kapangyarihan sa asyenda at pamahalaan ang lahat ng ari-arian. Itinuring ni Sandra ang pamilya Bermudez kasama sina Luis, Esther, at Noel bilang mga alipin habang hinahanap ni Esperanza ang kanyang tunay na ina sa Maynila. ==Bumalik sa Maynila para hanapin ang sarili== Sa wakas ay nakilala ni Esperanza si Ligaya, ang patutot na nagpanggap na tunay niyang ina kung saan sa katunayan siya ay tunay na ina ni Elaine, ang pekeng Socorro. Sa paghahanap ng trabaho dahil sa hirap, nakilala ni Esperanza si Louie Villareal, ang may-ari ng flowershop at convenience store kung saan siya nagtrabaho. Siya ang ama ni Donna at ang matalik na kaibigan ni Dr. Jaime Illustre, na magbibigay daan para magkakilala ng personal sina Isabel at Esperanza. Habang nagtatrabaho bilang katulong sa flowershop ni Louie, nakilala ni Esperanza si Brian, isang bagong manliligaw na isang detective at kalaunan ay naging boyfriend niya sa loob ng maikling panahon. Siya ay isang karibal ni Anton sa huling bahagi ng kuwento. Inirekomenda ni Louie si Esperanza sa isang trabaho bilang nurse aid o kasama ni Isabel Ilustre, ang asawa ni Jaime. Si Isabel ay nagkaroon ng nervous breakdown matapos niyang maniwala na ang kanyang mga anak ay namatay sa aksidente sa bus ilang dekada na ang nakararaan. Sa isang manic depressed state pumayag siyang pakasalan ang kanyang orihinal na nobyo, si Jaime. Nalaman ni Jaime ang katotohanan sa pagitan ng dalawa ngunit hindi niya kinikilala si Esperanza bilang anak ni Isabel. Gayunpaman, ang tulong ng nars ay nakipag-ugnayan kay Isabel at tinulungan siyang gumaling at pisikal na gumaling. Samantala, ipinagpatuloy ni Sandra na gawing impiyerno ang buhay nina Cecille, Danilo, at pamilya Miguel at nagawang nakawin ang yaman ni Donya Consuelo. Dinala niya sila sa kanyang lugar upang gawin silang kanyang mga alipin at natuklasan na sina Sandra at Isabel ay magkapatid sa ama. Sa kabutihang palad, ang magkapatid na Salgado na si Donya Consuelo, kasama ang Pamilya Miguel ay nailigtas ni Esperanza mula sa kamay ni Sandra matapos niyang malaman na siya ang tunay na Socorro at bumalik sa probinsiya sa tulong nina Brian at Mayor Estrera. Lumipas ang mga taon at wala nang narinig si Esperanza mula kay Anton, maliban na lang sa pagpapakasal niya kay Donna (Beth Tamayo), anak ni Louie na nagdadalantao sa kanyang anak. Nang muli silang magkita, sinubukan ni Anton na lutasin ang kanilang mga isyu ngunit tumanggi si Esperanza dahil ayaw niyang masaktan si Donna. Nagbago ang isip niya pero huli na ang lahat. Naging magkaaway sina Louie at Jaime nang malaman ng una kay Donna na kinuha ng huli si Isabel sa kanyang tunay na anak na si Esperanza. Kaya naman, nalaman ni Louie ang katotohanan sa likod ng pagkakakilanlan ni Esperanza. Nalaman ni Donna na hindi mahal ng kanyang tita Isabel ang kanyang tito Jaime na nagnakaw sa kanya palayo sa kanyang pamilya. Sinusubukan niyang tulungan ang kanyang tiyahin na makatakas mula sa mga kamay ng kanyang tiyuhin at tinulungan sila ni Anton. Sinubukan ni Jaime na barilin si Anton ngunit sa halip ay tinamaan si Donna, na ikinamatay nito. Tumakas si Isabel at nakatanggap siya ng tulong mula sa isang babaeng nagngangalang Rosella Salgado. ==Ang sukdulang kapighatian ng pamilya Salgado== Sa pamamagitan ni Brian, humingi sila ng tulong sa isang abogadong nagngangalang Cynthia Salazar para magsampa ng kaso laban kay Sandra. Agad na nakakuha ng parol si Sandra at nakipagsanib-puwersa si Celia sa kanya para patayin si Esperanza. Sa pagtatangkang patayin siya, si Andrea ay binaril ni Sandra hanggang sa mamatay. Dahil dito, inaresto muli si Sandra at nawalan ng katinuan si Celia at nabaliw. Siya ay inilagay sa isang mental na institusyon matapos lumala ang kanyang kalagayan habang nagdadalamhati sa pagkawala ni Andrea. Samantala, inaresto si Jaime ng mga pulis. Habang naging magkasintahan sina Brian at Esperanza, bumalik si Anton at ginawa niya ang lahat ng kanyang makakaya para sabihin ang totoo kay Esperanza na si Isabel ang kanyang ina. Napag-alaman na may planong paghihiganti si Cynthia laban kay Sandra at Salgado family. Siya si Rosella Salgado, ang illegitimate na anak ni Juan Salgado sa isang patutot na babae na nagngangalang Rose. Ang katotohanan tungkol sa kanyang pagkakakilanlan ay unang natuklasan ni Sandra pagkatapos niyang kumuha ng mga imbestigador. Siya ay tinanggihan ni Juan at hindi tinulungan ni Sandra ang kanyang mag-ina sa kanilang mahirap na panahon. Ilang taon na niyang pinaplano ang paghihiganti sa pamilya ng kanyang ama, kahit na ipinadala niya ang kanyang manliligaw na si Brian bilang kanyang espiya na hindi sinasadyang umibig kay Esperanza. Binalak niyang magpapakasal sina Brian at Esperanza para pahirapan si Esperanza. Napag-alaman din na ikinulong niya si Isabel sa kanyang bahay. Si Cecille ay kinidnap ni Cynthia matapos subukang tumakas mula sa kanya nang malaman niya ang tunay na pagkakakilanlan ng huli. Samantala, bumalik si Juan mula sa Estados Unidos upang ihatid sa kanyang bahay sina Esperanza, Danilo at Donya Consuelo. Dahil sa pagbabalik ni Juan, sinimulan ni Cynthia na abusuhin si Isabel sa tulong ng kanyang kasambahay na si Mameng. Nang maglaon, tinulungan niya si Sandra na makatakas sa kulungan at magtago mula sa mga pulis. Pagkalipas ng ilang araw, pinatay niya si Ramona sa pamamagitan ng baril at si Sandra sa pamamagitan ng pagsunog sa kanya hanggang mamatay bilang bahagi ng kanyang huling paghihiganti sa kanya. Humingi ng tulong si Juan sa mga pulis para imbestigahan ang pagkawala nina Isabel at Cecille. Ang paglipat na ito mula kay Juan ay naging dahilan upang tangkaing ilipat ni Cynthia si Cecille sa ibang lugar ngunit nasangkot sila sa isang aksidente sa sasakyan. Nakaligtas si Cynthia habang si Cecille ay nasa matinding panganib. Sa ospital, kinumbinsi ni Brian si Cynthia na humanap ng paraan para wakasan ang buhay ni Cecille at ginawa ito ng huli sa pamamagitan ng pagkuha ng doktor na mag-iiniksyon ng lethal injection kay Cecille. Makalipas ang ilang oras, nagkamalay si Cecille ngunit pagkatapos niyang makita si Cynthia, nagsimula siyang sumpong na humantong sa kanyang kamatayan. Sa pagkamatay ni Cecille, lihim na lumalabas si Jaime sa kulungan tuwing hatinggabi at nakipagsanib-puwersa siya kay Cynthia/Rosella para sirain ang pamilya Salgado. Samantala, nalaman ni Esperanza ang tungkol sa pagkakakilanlan ni Cynthia. Dahil dito, dinukot din ni Cynthia si Esperanza upang isama si Isabel sa kanyang mga bihag at sinubukang gawin ang kanyang planong paghihiganti sa pamilya Salgado. Gayunpaman, sinaksak ni Brian pabalik si Cynthia sa pamamagitan ng pagtulong upang makatakas kay Esperanza habang si Isabel ay maiiwan dahil ang kanyang mga binti ay masyadong mahina para tumakbo. Dahil sa ginawa niya, inilipat ni Cynthia si Isabel sa isang abandonadong construction site at hinayaan niyang makita siya ni Juan. Nang puntahan nina Juan, Esperanza at Danilo si Isabel, binalak ni Cynthia na unti-unti siyang patayin at siya ay binaril ni Jaime sa kanyang mga paa. Maya-maya, ginulo ni Anton sina Cynthia, Jaime, at ang mga goons nila. Nailigtas si Isabel sa kanilang mga kamay at nakatakas ang pamilya Salgado maliban kay Esperanza. Dahil sa kanyang presensya, sila ni Anton ay nakulong ng mga kaaway. Biglang napatay ni Brian si Jaime na akmang babarilin sina Anton at Esperanza. Matagumpay na naaresto ng mga pulis si Cynthia at hinatulan siya ng parusang kamatayan. ==Pagtatapos== Matapos ang ilang taong paghihirap at pagsubok, muling nagsama-sama ang pamilya Salgado at nagpasya silang lumipat sa [[United States]] kahit wala na si Cecille. Bumisita sina Danilo at Esperanza sa kanilang adoptive family sa huling pagkakataon. Inamin nina Anton at Esperanza ang kanilang pagmamahal sa isa't isa at nangako ang una na hihintayin niya ang pagbabalik sa huli. ==Pangunahing Tauhan== *[[Judy Ann Santos]] bilang Esperanza Estrera / Socorro Bermudez Salgado *[[Wowie de Guzman]] bilang Anton Montejo *[[Piolo Pascual]] bilang Brian Espiritu *[[Angelika dela Cruz]] bilang Cecille Montejo / Regina Salgado *[[Marvin Agustin]] bilang Danilo / Raphael Salgado *[[Jolina Magdangal]] bilang Karen Carvajal de Montejo *[[Jericho Rosales]] bilang Buboy *[[Carmina Villaroel]] bilang Atty. Cynthia Salazar / Rosella Salgado ==Alalay na Tauhan== *[[Charo Santos-Concio]] bilang Isabel Illustre de Salgado *[[Dante Rivero]] bilang Juan Salgado *Sylvia Sanchez bilang Celia Estrera *[[Rosa Rosal]] bilang Doña Consuelo *[[Bembol Roco]] bilang Luis *[[Chat Silayan|Chat Silayan-Baylon]] bilang Ester *Spencer Reyes bilang Noel *[[Joel Torre]] bilang Raul Estrera *[[Tanya Garcia]] bilang Andrea Estrera *[[Rochelle Pangilinan]] bilang Eliza/pekeng Regina Salgado *Emman Abeleda bilang Junjun Estrera *Beth Tamayo bilang Donna Villareal-Montejo *[[Elizabeth Oropesa]] bilang Sandra Salgado *Teresa Loyzaga bilang Belinda Montejo *[[Romnick Sarmienta]] bilang Emil *[[Lito Legaspi]] bilang Joaquin Montejo *[[Tommy Abuel]] bilang Jaime Illustre *Sharmaine Suarez bilang Vanessa *Rez Cortez bilang Delfin *[[Melissa Mendez]] bilang Elena *[[Dianne dela Fuente]] bilang Marivic *Connie Chua bilang Kuala *Jeffrey Hidalgo bilang JayJay *Augusto Victa bilang Ponso *Steven Alonzo bilang Francis *[[Gio Alvarez]] bilang Edmund *Richard Arellano bilang Aldo *Monina Bagatsing bilang Theresa Peralta *Leandro Baldemor bilang Rick *Allan Bautista bilang Alex *[[Jackie Lou Blanco]] bilang Monica *[[Ana Capri]] bilang Rita *[[Diego Castro]] bilang Bayani *Shamaine Centenera bilang Sonya *Gandong Cervantes bilang Ompong *[[Amado Cortez]] bilang Lolo Cirilo *Renato del Prado *[[Marianne dela Riva]] bilang Lorena *Miguel dela Rosa bilang Jason *[[Andrea del Rosario]] bilang Ditas *Fredmoore delos Santos bilang George *Luz Fernandez bilang Mameng *[[Bella Flores]] bilang Mrs. Sanidad *[[Eric Fructuoso]] bilang Tonio *[[Cheska Garcia]] bilang Joanna *JR Herrera bilang Ruel *Mel Kimura bilang Ramona *[[Hilda Koronel]] bilang Stella Guevarra *[[Ronnie Lazaro]] bilang Duarte *John Mari Locsin *Anna Marin *Aya Medel bilang Alice *Corrine Mendez bilang Maria Cristina Mariano *Rad Dominguez *Felindo Obach bilang Vice Mayor Robles *[[Dominic Ochoa]] bilang Robbie *[[Suzette Ranillo]] bilang Minerva *CJ Ramos bilang Carlo *[[Dimples Romana]] bilang Paula *[[Stella Ruiz White|Stella Ruiz]] bilang Karla *[[Jennifer Sevilla]] bilang Elaine/ pekeng Socorro Salgado *Nante Montreal bilang Pedring *Mark Vernal bilang Erwin *Via Veloso bilang Marita *[[Baron Geisler]] bilang Loyloy *[[Allan Paule]] bilang Oca ==Espesyal na Panauhin== *[[Rico Yan]] as Gabriel (crossover ng [[Mula Sa Puso]]) ==Pelikula== Ang dalawang serye ay dumating sa pagwawakas na ang ''[[Mula Sa Puso]]'' at ''Esperanza'' nagtapos na mayroong matagumpay na huling kabanata at kanilang pelikula. Noong 1999 ang pelikula ay nagtapos kung saan nagtapos ang serye sa TV, chronicles na may isa pang ending na nagpapalitaw, at nagbukas ng umpisa ng mga tauhan. Ito ay inilabas sa 10 Pebrero 1999 at sa parehong araw ang Mula Sa Puso ay naging entry sa [[25th Metro Manila Film Festival]]. Ang pelikula ay ipinamamahagi sa home video sa Disyembre 2000. ==Internasyonal na Release== Gayon din naman ang palabas ay pagpapahangin sa ABS-CBN, nakumpirma ng pamamahala na may mga dayuhang mamimili ng soap opera at upang maisalin sa bagong lengguwahe. Ito ay nakatakda upang isahimpapawid sa mga banyagang TV channels, pagkakaroon ng international title na ''Esperanza''. Matapos ang orihinal na tumakbo sa kanyang orihinal na network na TFC, inilabas ito at naantala sa orihinal na araw sa pagtakbo sa 7pm EST at 4pm PST. ==Ponograma== Ang theme song ay inawit ni [[April Boy Regino]] para sa TV at para pelikulang bersyon ay kinanta ni [[Andre Ibara]]. Ang kanta ay inalabas muli noong 2010 sa pamamagitan ng ''60 Years of Music of Philippine Soap Opera'' (''Pilipino: Animnapung Taon ng Kanta ng Pilipinong Soap Opera''). ==Tingnan Din== *[[List of shows previously aired by ABS-CBN]] *[[List of dramas of ABS-CBN]] ==Sanggunian== {{reflist|2}} {{ABS-CBN telenovelas}} {{DEFAULTSORT:Esperanza (Tv Series)}} [[Kategorya:Philippine drama]] [[Kategorya:1997 Philippine television series debuts]] [[Kategorya:1999 Philippine television series endings]] [[Kategorya:Philippine television series]] [[Kategorya:ABS-CBN Corporation]] [[Kategorya:ABS-CBN shows]] [[Kategorya:Star Cinema films]] 682lp8fnsoj932q6v5bpu2bshjllsno 0 245244 1961680 1894193 2022-08-09T06:51:40Z FMSky 114420 wikitext text/x-wiki {{Infobox football biography | name = Andrés Iniesta | image = Andrés Iniesta (cropped).jpg | image_size = 230 | caption = Si Iniesta noong Nobyembre 2017 | fullname = Andrés Iniesta Luján<ref>{{cite web|title=FIFA World Cup South Africa 2010: List of Players|url=https://www.fifa.com/mm/document/tournament/competition/01/22/85/78/fwc_2010_squadlists.pdf|publisher=Fédération Internationale de Football Association (FIFA)|accessdate=13 September 2013|page=29|format=PDF|date=4 June 2010|archive-date=16 Hunyo 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100616010702/http://www.fifa.com/mm/document/tournament/competition/01/22/85/78/fwc_2010_squadlists.pdf|url-status=dead}}</ref> | birth_date = {{birth date and age|1984|5|11|df=y}} | birth_place = [[Fuentealbilla]], [[Espanya]] | height = {{height|m=1.71}}<ref>{{cite web|url=http://www.fcbarcelona.com/football/first-team/staff/players/a-iniesta |title=Barcelona profile |publisher=Fcbarcelona.com |date= |accessdate=23 June 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130913004129/http://www.fcbarcelona.com/football/first-team/staff/players/a-iniesta |archivedate=13 September 2013}}</ref> | position = [[Midfielder#Central midfielder|Midfielder]] | currentclub = [[FC Barcelona|Barcelona]] | clubnumber = 8 | youthyears1 = 1994–1996 | youthclubs1 = [[Albacete Balompié|Albacete]] | youthyears2 = 1996–2001 | youthclubs2 = [[FC Barcelona|Barcelona]] | years1 = 2001–2003 | clubs1 = [[FC Barcelona B|Barcelona B]] | caps1 = 54 | goals1 = 5 | years2 = 2002– | clubs2 = [[FC Barcelona|Barcelona]] | caps2 = 427 | goals2 = 35 | nationalyears1 = 2000 | nationalteam1 = [[Spain national under-15 football team|Espanya U15]] | nationalcaps1 = 2 | nationalgoals1 = 0 | nationalyears2 = 2000–2001 | nationalteam2 = [[Spain national under-16 football team|Espanya U16]] | nationalcaps2 = 7 | nationalgoals2 = 1 | nationalyears3 = 2001 | nationalteam3 = [[Spain national under-17 football team|Espanya U17]] | nationalcaps3 = 4 | nationalgoals3 = 0 | nationalyears4 = 2001–2002 | nationalteam4 = [[Spain national under-19 football team|Espanya U19]] | nationalcaps4 = 7 | nationalgoals4 = 1 | nationalyears5 = 2003 | nationalteam5 = [[Spain national under-20 football team|Espanya U20]] | nationalcaps5 = 7 | nationalgoals5 = 3 | nationalyears6 = 2003–2006 | nationalteam6 = [[Spain national under-21 football team|Espanya U21]] | nationalcaps6 = 18 | nationalgoals6 = 6 | nationalyears7 = 2006– | nationalteam7 = [[Spain national football team|Espanya]] | nationalcaps7 = 123 | nationalgoals7 = 13 | nationalyears8 = 2004 | nationalteam8 = [[Catalonia national football team|Katalunya]] | nationalcaps8 = 1 | nationalgoals8 = 0 | medaltemplates = {{Medal|Team|{{fb|Spain}}}} {{Medal|W|[[UEFA European Under-17 Football Championship|UEFA U-17 Championship]]|[[2001 UEFA European Under-16 Football Championship|2001]]}} {{Medal|W|[[UEFA European Under-19 Football Championship|UEFA U-19 Championship]]|[[2002 UEFA European Under-19 Football Championship|2002]]}} {{Medal|RU|[[FIFA U-20 World Cup]]|[[2003 FIFA World Youth Championship|2003]]}} {{Medal|W|[[UEFA European Football Championship|UEFA Euro]]|[[UEFA Euro 2008|2008]]}} {{Medal|W|[[FIFA World Cup]]|[[2010 FIFA World Cup|2010]]}} {{Medal|W|[[UEFA European Football Championship|UEFA Euro]]|[[UEFA Euro 2012|2012]]}} {{Medal|RU|[[FIFA Confederations Cup]]|[[FIFA Confederations Cup 2013|2013]]}} | club-update = 11:46, 7 January 2018 (UTC) | nationalteam-update = 14 November 2017 }} Si '''Andrés Iniesta Luján''' (pagbigkas sa Kastila: [anˈdɾes iˈnjesta luˈxan]: ipinanganak noong ika-11 ng Mayo 1984) ay isang Kastilang putbolistang propesyunal na naglalaro para sa [[FC Barcelona]] at sa Pambansang Koponan ng Espanya. Nagsisilbi siya bilang kapitan para sa FC Barcelona. Nanggaling si Iniesta sa ''La Masia,'' ang akademiyang pangkabataan ng Barcelona matapos ang maagang paglipat mula sa kaniyang kapanganakan at humanga mula sa murang edad. Nagsimula siyang maglaro sa Barcelona noong 2002, sa edad na 18. Nagsimula din siyang maglaro ng regular tuwing panahong 2004-05 at nanatili sa koponan mula noon. [[Kategorya:Mga putbolista mula sa Espanya]] [[Kategorya:Ipinanganak noong 1984]] == Mga Sanggunian == {{Reflist}} 8lm7x067fgip4yxhky9h94jxt48xmen 0 245576 1961573 1961494 2022-08-09T00:45:34Z 180.190.48.74 /* Kalakhang Maynila */ wikitext text/x-wiki {{pp-protected|small=yes}} {{refimprove|date=June 2018}} {{Expand list|date=May 2011}} Ito ay talaan ng mga Himpilan ng Radyo sa [[Pilipinas]].<ref>[https://psa.gov.ph/sites/default/files/2011PY_Communications.pdf 2011 PSA Philippine Yearbook Communication]</ref><ref>http://www.cdacnetwork.org/contentAsset/raw-data/60addae5-fb74-43bc-8a80-01d9ce828675/attachedFile {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190907025159/http://www.cdacnetwork.org/contentAsset/raw-data/60addae5-fb74-43bc-8a80-01d9ce828675/attachedFile |date=2019-09-07 }} Infoasaid P51</ref> == Mga merkado ng radyo sa Pilipinas == {| class="wikitable" |+Talaan ng mga merkado ng radyo sa bansang Pilipinas !Grupo ng mga isla !Rehiyon !Mga saklaw |- | rowspan="8" |[[Luzon]] |[[Pambansang Punong Rehiyon]] (NCR) |Metro Manila |- |[[Rehiyon ng Ilocos]] (Rehiyon I) |Dagupan, Laoag, San Fernando-Agoo (La Union), Vigan-Bangued (kasama ang Abra) |- |[[Lambak ng Cagayan]] (Rehiyon II) |Bayombong, Cauayan-Santiago, Tuguegarao |- |[[Gitnang Luzon]] (Rehiyon III) |Cabanatuan, Olongapo-Subic, San Fernando-Angeles (Pampanga), Tarlac |- |[[Calabarzon|Lupaing Timog Katagalugan]] (CALABARZON; Rehiyon IV) |Batangas-Lipa, Lucena-San Pablo, Western Laguna |- |[[MIMAROPA|Rehiyon ng Timog-kanlurang Katagalugan]] (MIMAROPA) |Calapan, Puerto Princesa, San Jose (Occidental Mindoro) |- |[[Rehiyon ng Bicol]] (Rehiyon V) |Daet, Legazpi, Masbate, Naga-Iriga, Sorsogon |- |[[Rehiyong Pampangasiwaan ng Cordillera]] (CAR) |Baguio, Vigan-Bangued (kasama ang Ilocos Sur) |- | rowspan="3" |[[Visayas]] |[[Kanlurang Visayas]] (Rehiyon VI) |Bacolod, Iloilo Kalibo, Roxas, San Jose (Antique) |- |[[Gitnang Visayas]] (Rehiyon VII) |Bohol, Cebu, Dumaguete, North Cebu |- |[[Silangang Visayas]] (Rehiyon VIII) |Borongan, Calbayog-Catarman, Catbalogan, Maasin-Sogod, Tacloban-Ormoc |- | rowspan="6" |[[Mindanao]] |[[Tangway ng Zamboanga]] (Rehiyon IX) |Dipolog, Pagadian, Zamboanga |- |[[Hilagang Mindanao]] (Rehiyon X) |Cagayan de Oro, Iligan, Malaybalay-Valencia, Ozamiz-Oroquieta |- |[[Rehiyon ng Davao]] (Rehiyon XI) |Davao, Mati |- |[[SOCCSKSARGEN]] (Rehiyon XII) |Cotabato City-Midsayap (kasama ang Lungsod Cotabato), General Santos, Kidapawan, Koronadal-Surallah, Tacurong-Isulan |- |[[Caraga|Rehiyon ng Caraga]] (Rehiyon XIII) |Bislig-Trento, Butuan, San Francisco, Surigao City, Tandag |- |[[Rehiyong Awtonomo ng Bangsamoro sa Muslim Mindanao]] (BARMM) |Cotabato City-Midsayap (kasama ang Hilagang Cotabato), Sulu and Tawi-Tawi |} == Luzon == === Kalakhang Maynila === '''Himpilang AM''' {| class="wikitable" !Frequency !Call Sign !Pangalan !Kumpanya !Sinasaklaw na Lugar |- |558 AM |[[DZXL]] |DZXL Radyo Mo Nationwide! 558 |[[Radio Mindanao Network]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |594 AM |[[DZBB-AM|DZBB]] |Super Radyo DZBB 594 |[[GMA Network]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |630 AM |[[DZMM-AM|DZMM]] |DZMM Radyo Patrol 630 |[[ABS-CBN Corporation]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |666 AM |[[DZRH]] |DZRH Nationwide 666 |[[Manila Broadcasting Company]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |702 AM |[[DZAS]] |702 DZAS (''Agapay ng Sambayanan'') |[[Far East Broadcasting Company]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |738 AM |[[DZRB-AM|DZRB]] |DZRB Radyo ng Bayan 738 |[[Philippine Broadcasting Service]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |774 AM |[[DWWW-AM|DWWW]] |DWWW 774 (''The Music of Your Life'') |Interactive Broadcast Media, Inc. |[[Kalakhang Maynila]] |- |810 AM |[[DZRJ-AM|DZRJ]] |DZRJ 810 (''The Voice of The Philippines'') |[[Rajah Broadcasting Network, Inc.]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |846 AM |[[DZRV]] |Veritas 846 (''Radyo Totoo'') |[[Catholic Media Network]]: Global Broadcasting System |[[Kalakhang Maynila]] |- |882 AM |[[DWIZ-AM|DWIZ]] |DWIZ 882 (''Todong Lakas!'') |[[Aliw Broadcasting Corporation]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |918 AM |[[DZSR]] |DZSR Sports Radio 918 |[[Philippine Broadcasting Service]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |954 AM |[[DZEM]] |INC Radio DZEM 954 |[[Christian Era Broadcasting Service International]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |990 AM |[[DZIQ]] |DZIQ Radyo Inquirer 990 |Trans-Radio Broadcasting Corporation |[[Kalakhang Maynila]] |- |1026 AM |[[DZAR]] |DZAR Sonshine Radio 1026 |[[Sonshine Media Network International]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |1062 AM |[[DZEC]] |DZEC Radyo Agila 1062 |[[Eagle Broadcasting Corporation]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |1098 AM |[[DWAD]] |DWAD Radyo Ngayon |Audiovisual Communicators, Inc.: Crusaders Broadcasting Systems |[[Kalakhang Maynila]] |- |1134 AM |[[DWDD-AM|DWDD]] |DWDD 1134 Ka-Tropa Radio/AFP Radio |[[Sandatahang Lakas ng Pilipinas]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |1242 AM |[[DWBL]] |DWBL 1242 Serbisyo Publiko |[[FBS Radio Network, Inc.]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |1278 AM |[[DZRM]] |DZRM 1278 Radyo Magasin |[[Philippine Broadcasting Service]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |1314 AM |[[DWXI-AM|DWXI]] |DWXI 1314 (''Himpilang Pinagpala'') |[[Delta Broadcasting System, Inc.]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |1350 AM |[[DWUN]] |UNTV Radyo La Verdad DWUN 1350 |[[Progressive Broadcasting Corporation]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |1458 AM^'''1''' |[[DZJV]] |DZJV 1458 |[[ZOE Broadcasting Network]] |[[Calamba, Laguna|Calamba]] |- |1494 AM |[[DWSS-AM|DWSS]] |DWSS 1494 Entertainment Radio |Supreme Broadcasting Systems |[[Kalakhang Maynila]] |- |1530 AM |[[DZME]] |DZME 1530 Radyo Uno |Capitol Broadcasting Center |[[Kalakhang Maynila]] |- |1602 AM |[[DZUP]] |DZUP 1602 |[[Unibersidad ng Pilipinas, Diliman]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |1674 AM |[[DZBF]] |DZBF Radyo Marikina 1674 |Pamahalaan ng [[Lungsod Marikina]] |[[Kalakhang Maynila]] |} ^'''1'''Sumasahimpapawid malapit sa Kalakhang Maynila. '''Himpilang FM''' {| class="wikitable" !Frequency !Call Sign !Pangalan !Kumpanya !Sinasaklaw na Lugar |- |88.3 FM |[[DWJM]] |Jam 88.3 |Tiger 22 Media Corporation |[[Kalakhang Maynila]] |- |89.1 FM |[[DWAV]] |Wave 89.1 |Tiger 22 Media Corporation |[[Kalakhang Maynila]] |- |89.9 FM |[[DWTM]] |Magic 89.9 |[[Quest Broadcasting, Inc.]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |90.7 FM |[[DZMB]] |90.7 Love Radio |[[Manila Broadcasting Company]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |91.5 FM |[[DWKY]] |91.5 Win Radio |Mabuhay Broadcasting system, Inc. |[[Kalakhang Maynila]] |- |92.3 FM |[[DWFM]] |Radyo5 92.3 News FM |[[Nation Broadcasting Corporation]]; [[MediaQuest Holdings, Inc.]]: [[TV5 Network, Inc.]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |93.1 FM |[[DWRX]] |Monster Radio RX 93.1 |[[Audiovisual Communicators, Inc.]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |93.9 FM |[[DWKC-FM|DWKC]] |93.9 iFM |[[Radio Mindanao Network]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |94.7 FM |[[DWLL]] |Mellow 947 |[[FBS Radio Network, Inc.]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |95.5 FM |[[DWDM-FM|DWDM]] |Pinas FM 95.5 |[[Eagle Broadcasting Corporation]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |96.3 FM |[[DWRK]] |96.3 Easy Rock |[[Manila Broadcasting Company]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |97.1 FM |[[DWLS]] |Barangay LS 97.1 |[[GMA Network]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |97.9 FM |[[DWQZ]] |97.9 Home Radio |[[Aliw Broadcasting Corporation]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |98.7 FM |[[DZFE]] |98.7 The Master's Touch |[[Far East Broadcasting Company]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |99.5 FM |[[DWRT-FM|DWRT]] |99.5 Play FM |[[Real Radio Network Inc.]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |100.3 FM |[[DZRJ-FM|DZRJ]] |RJ 100 |[[Rajah Broadcasting Network, Inc.]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |101.1 FM |[[DWYS]] |101.1 Yes The Best |[[Manila Broadcasting Company]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |101.9 FM |[[DWRR-FM|DWRR]] |MOR 101.9 For Life! |[[ABS-CBN Corporation]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |102.7 FM |[[DWSM]] |102.7 Star FM |[[Bombo Radyo Philippines]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |103.5 FM |[[DWKX]] |103.5 K-Lite FM |Advanced Media Broadcasting System, Inc. |[[Kalakhang Maynila]] |- |104.3 FM |[[DWBR-FM|DWBR]] |104.3 Business Radio |[[Philippine Broadcasting Service]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |104.7 FM^'''1''' |[[DWEY]] |104.7 Brigada News FM Mega Manila |[[Brigada Mass Media Corporation]] |[[Kalakhang Maynila]]; [[Batangas city|Batangas]] |- |105.1 FM |[[DWBM-FM|DWBM]] |105.1 Crossover |[[Mareco Broadcasting Network]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |105.9 FM |[[DWLA]] |Retro 105.9 DCG FM |Bright Star Broadcasting Network |[[Kalakhang Maynila]] |- |106.7 FM |[[DWET-FM|DWET]] |106.7 Energy FM |[[Ultrasonic Broadcasting System]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |107.5 FM |[[DWNU]] |107.5 Wish FM |[[Progressive Broadcasting Corporation]] |[[Kalakhang Maynila]] |- |107.9 FM |DZUR |107.9 U Radio |Brainstone Broadcasting Inc.; Reliance Broadcasting Unlimated |[[Tagaytay]] |} ^'''1'''Sumasahimpapawid malapit sa Kalakhang Maynila. === Rehiyon ng Ilocos (Rehiyon 1) === === Lambak Cagayan (Rehiyon 2) === '''Himpilang AM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- |Batanes |1134 AM |DWPT |DWPT Radyo ng Bayan 1134 | |5 kW |[[Basco, Batanes]] |- | rowspan="6" |Cagayan |621 AM |DZTG |DZTG Radyo Ronda 621 | | |[[Tuguegarao City]] |- |684 AM |DZCV |DZCV Radyo Sanggunian 684 | | |[[Tuguegarao City]] |- |729 AM |DWPE |DWPE Radyo ng Bayan 729 | | |[[Tuguegarao City]] |- |765 AM |DZYT |DZYT Sonshine Radio 765 | | |[[Tuguegarao City]] |- |891 AM |DZGR |Bombo Radyo Tuguegarao | | |[[Tuguegarao City]] |- |963 AM |DZHR |[[DZRH|DZRH Nationwide]] | | |[[Tuguegarao City]] |- | rowspan="6" |Isabela |711 AM |DZYI |DZYI Sonshine Radio 711 | | |[[Ilagan, Isabela|Ilagan City]] |- |801 AM |DZNC |Bombo Radyo Isabela | | |[[Cauayan City]] |- |828 AM |DWRH |[[DZRH|DZRH Nationwide]] | | |[[Santiago (Philippine city)|Santiago City]] |- |864 AM |DWSI |DWSI Sonshine Radio 864 | | |[[Santiago (Philippine city)|Santiago City]] |- |981 AM |DWRS |DWRS Radyo Pilipino 981 | | |[[Santiago (Philippine city)|Santiago City]] |- |1107 AM |DWDY |DWDY 1107 | | |[[Cauayan City]] |- | rowspan="2" |Nueva Vizcaya |819 AM |DWMG |AM 819 DWMG | | |[[Bayombong, Nueva Vizcaya]] |- |1233 AM |DWRV |DWRV 1233 Radyo Veritas |Global Broadcasting System (affiliate: Century Broadcasting Network & Catholic Media Network) | |[[Bayombong, Nueva Vizcaya]] |- |Quirino | colspan="6" |''Walang Himpilang AM sa Quirino'' |} '''Himpilang FM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="2" |Batanes |95.7 FM |DZYV |Radyo Yvatan |Yvatan Media System - Countryside Radio Network | |[[Basco, Batanes]] |- |103.7 FM |DWBT |Radyo Natin 103.7 - Basco | | |[[Basco, Batanes]] |- | rowspan="14" |Cagayan |89.3 FM |[[DWWQ]] |Barangay 89.3 Tuguegarao | | |[[Tuguegarao City]] |- |90.1 FM |DWRC |DWRC Radyo Cagayano 90.1 | | |[[Baggao, Cagayan]] |- |91.7 FM |DWCK |91.7 Magik FM | | |[[Tuguegarao City]] |- |92.5 FM |DWYA |Bay Radio 92.5 | | |[[Tuguegarao City]] |- |93.3 FM |DWIC |93.3 Star FM | | |[[Tuguegarao City]] |- |94.1 FM |DWMN |94.1 Love Radio | | |[[Tuguegarao City]] |- |96.5 FM |DWRJ |RJ 100 Tuguegarao | | |[[Tuguegarao City]] |- |98.1 FM |DWVY-FM |Valley 98 Tuguegarao |Valley Broadcast Service | |[[Tuguegarao City]] |- |98.9 FM |DZVY-FM |Valley 98 Aparri |Valley Broadcast Service | |[[Aparri, Cagayan]] |- |100.5 FM |DWXY |100.5 Big Sound FM | | |[[Tuguegarao City]] |- |101.1 FM |DWCY |Radyo Natin 101.1 Claveria | | |[[Claveria, Cagayan]] |- |101.5 FM |DWGN |Radyo Maria 101.5 Tuguegarao | | |[[Tuguegarao City]] |- |102.1 FM |DWWW |Radyo Natin 102.1 - Aparri | | |[[Aparri, Cagayan]] |- |103.3 FM |DWGN |Radyo Natin 103.3 - Gattaran | | |[[Gattaran, Cagayan]] |- | rowspan="12" |Isabela |88.5 FM |DWND |88dot5 DWND | | |[[Cauayan City]] |- |89.7 FM |DWHI |89.7 Yes! FM - Cauayan | | |[[Ilagan, Isabela|Ilagan City]] |- |92.5 FM |DWHT |Hot 92.5 FM | | |[[Santiago (Philippine city)|Santiago City]] |- |92.9 FM |DWYI |Bay Radio 92.9 | | |[[Cauayan City]] |- |93.7 FM |DWTR |93.7 Hot FM | | |[[Santiago (Philippine city)|Santiago City]] |- |94.5 FM |DWIP |94.5 Love Radio | | |[[Santiago (Philippine city)|Santiago City]] |- |95.3 FM |DWWC |95.3 Big Sound FM | | |[[Cauayan City]] |- |96.1 FM |DWIT |96.1 Star FM | | |[[Cauayan City]] |- |97.7 FM |DWMX |97.7 Mix-FM | | |[[Santiago (Philippine city)|Santiago City]] |- |99.3 FM |DWKB |99.3 Light FM | | |[[Santiago (Philippine city)|Santiago City]] |- |101.7 FM |DWYE |101.7 Hot FM - Cauayan | | |[[Cauayan City]] |- |102.1 FM |DWGN |Radyo Maria 102.1 Isabela | | |[[Santiago (Philippine city)|Santiago City]] |- | rowspan="3" |Nueva Vizcaya |90.1 FM |DZRV |90.1 Spirit FM | | |[[Bayombong, Nueva Vizcaya]] |- |104.5 FM |DWGL |104.5 Radyo Natin FM - Bayombong | | |[[Bayombong, Nueva Vizcaya]] |- |101.3 FM |DWDC |101.3 Big Sound FM | | |[[Solano, Nueva Vizcaya]] |- | rowspan="2" |Quirino |101.7 FM |DZVJ |Radyo Natin 101.7 - Maddela | | |[[Maddela, Quirino]] |- |103.3 FM |DZQY |Radyo Quirino |Quirino Community Media Service - Countryside Radio Network | |[[Maddela, Quirino]] |} === Rehiyong Pampangasiwaan ng Cordillera === ===Gitnang Luzon=== ===Rehiyong Southern Tagalog=== ===Rehiyong Bikol=== == Visayas == === Kanlurang Visayas (Rehiyon 6) === '''Himpilang AM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="4" |Aklan |693 AM |[[DZRH|DYKX]] |[[DZRH|DZRH Kalibo]] |Manila Broadcasting Company |1 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- |1107 AM |DYIN |Bombo Radyo Kalibo |Bombo Radyo Philippines |5 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- |1161 AM |DYKR |RMN Kalibo |Radio Mindanao Network |5 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- |1251 AM |DYRG-AM |Radyo Budyong Kalibo |Intercontinental Broadcasting Corporation |1 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- |Antique |801 AM |DYKA |DYKA 801 Antique |Radio Veritas-Global Broadcasting Corporation & Catholic Media Network |2 KW |[[San Jose, Antique]] |- | rowspan="3" |Capiz |657 AM |DYVR-AM |DYVR RMN News Roxas 657 |[[Radio Mindanao Network]] |5 KW |[[Roxas, Capiz]] |- |900 AM |DYOW-AM |Bombo Radyo Roxas |Bombo Radyo Philippines |5 KW |[[Roxas, Capiz]] |- |1296 AM |DYJJ-AM |Radyo Budyong Roxas |Intercontinental Broadcasting Corporation |5 KW |[[Roxas, Capiz]] |- |Iloilo (maliban sa Lungsod ng Iloilo) |873 AM |DYUP-AM |DYUP-AM |University of the Philippines Visayas |1&nbsp;KW |[[Miagao, Iloilo]] |- | rowspan="9" |Lungsod ng Iloilo |585 AM |DYLL |Radyo ng Bayan Iloilo |[[Philippine Broadcasting Service]] |1&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |720 AM |[[DYOK]] |Aksyon Radyo Iloilo |[[Pacific Broadcasting Systems]] |10&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |774 AM |DYRI |RMN News Iloilo 774 |[[Radio Mindanao Network]] |10&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |837 AM |DYFM |Bombo Radyo Iloilo |Bombo Radyo Philippines |10&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |981 AM |DYBQ |Radyo Budyong Iloilo |[[Intercontinental Broadcasting Corporation]] |10&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |1053 AM |DYSA |DYSA-AM 1053 ADG radio |Catholic Media Network |10&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |1152 AM |DYRJ |DYRJ 1152 |Rajah Broadcasting Network |10&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |1323 AM |DYSI |Super Radyo DYSI Iloilo |GMA Network Inc. |10&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |1485 AM |DYDH-AM |DZRH Iloilo |Manila Broadcasting Company |1&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |} '''Himpilang FM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="11" |Aklan |90.7 FM |DYQM |DYQM | |1 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- |91.1 FM |DYYS |Yes FM Boracay |[[Pacific Broadcasting Systems]] |5 KW |[[Boracay|Boracay Island]], [[Aklan]] |- |92.9 FM |DYRU |Barangay 92.9 | |5 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- |93.5 FM |DYRK |93.5 Easy Rock Boracay |Cebu Broadcasting Company |5 KW |[[Boracay|Boracay Island]], [[Aklan]] |- |97.3 FM |DYKP |97.3 Boracay Beach Radio |Dream FM Network |5 KW |[[Boracay|Boracay Island]], [[Aklan]] |- |98.5 FM |DYSM |Hot FM 98.5 Kalibo | |5 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- |99.3 FM |DYYK |Brigada News FM Kalibo | |5 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- |100.1 FM |DYKL |Love Radio 100.1 Kalibo | |5 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- |104.1 FM |DYDJ |Mix FM Kalibo | |1 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- |106.1 FM |DYJV |Radio Boracay 106.1/RB106 |One Media Boracay Inc. |2 KW |[[Boracay|Boracay Island]], [[Aklan]] |- |107.7 FM |DYYK |Energy FM 107.7 Kalibo | |5 KW |[[Kalibo, Aklan]] |- | rowspan="6" |Antique |90.1 FM | |True Radio 90.1 Antique |Tagbilaran Broadcasting Corp. |2 KW |[[San Jose, Antique]] |- |91.7 FM |DYRS |Radyo Natin San Jose |Radyo Natin Network |5 KW |[[San Jose, Antique]] |- |94.1 FM |DYKA |Spirit FM 94.1 Antique |Radio Veritas-Global Broadcasting Corporation & Catholic Media Network |2 KW |[[San Jose, Antique]] |- |101.1 FM |DYRA |Radyo Natin Culasi |Radyo Natin Network |5 KW |[[Culasi, Antique]] |- |105.7 FM | |Boss Radio Antique |RMC Broadcasting Corporation |10 KW |[[San Jose, Antique]] |- |106.9 FM |DYJJ |106.9 Hot FM Hamtic |Manila Broadcasting Company |5 KW |[[Hamtic, Antique]] |- | rowspan="4" |Capiz |88.9 FM | |True Radio 889FM |Tagbilaran Broadcasting Corporation |5 KW |[[Roxas, Capiz]] |- |97.7 FM | |Radyo Natin Roxas |Radyo Natin Network |5 KW |[[Roxas, Capiz]] |- |103.7 FM | |103.7 Star FM |Bombo Radyo Philippines |5 KW |[[Roxas, Capiz]] |- |105.7 FM |DYML |Love Radio |Manila Broadcasting Company |5 KW |[[Roxas, Capiz]] |- | rowspan="3" |Iloilo (maliban sa Lungsod ng Iloilo) |94.7 FM |DYMI |Shine Radio Calinog |Radio Veritas-Global Broadcasting Corporation & Catholic Media Network |2&nbsp;KW |[[Calinog, Iloilo]] |- |102.7 FM |DYUP |102.7 UPV Radio |University of the Philippines Visayas |1&nbsp;KW |[[Miagao, Iloilo]] |- |106.7 FM |DYIS |DYIS 106.7 Radyo Ugyon |[[Philippine Broadcasting Service]] |1&nbsp;KW |[[Santa Barbara, Iloilo]] |- | rowspan="14" |Lungsod ng Iloilo |88.7 FM |DYKU |Mellow 887 |FBS Radio Network, Inc. |1&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |89.5 FM |DYQN |89.5 Home Radio Iloilo |Aliw Broadcasting Corporation |10&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |91.1 FM |DYMC |MOR 91.1 For Life! |[[ABS-CBN Corporation]] |2&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |92.3 FM |DYST |92.3 Easy RocK |RVV Broadcast Ventures & [[Pacific Broadcasting Systems]] |5&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |92.7 FM |DYWT |Wild-FM 92.7 |UM Broadcasting Network |5&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |93.5 FM |DYMK |Barangay 93.5 |Asian-Pacific Broadcasting Company |30&nbsp;KW |[[Iloilo]], [[Capiz]], [[Aklan]], [[Antique]], [[Rehiyon ng Pulo ng Negros|Negros]], [[Guimaras]] |- |95.1 FM |DYIC |95.1 iFM Iloilo |[[Radio Mindanao Network]] |10&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |97.5 FM |[[Love Radio Iloilo|DYMB]] |[[Love Radio Iloilo]] |RVV Broadcast Ventures & Manila Broadcasting Company |8&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |98.3 FM |DYNJ |RJ 100 Nationwide |Rajah Broadcasting Network |2&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |99.5 FM |DYRF |Star FM Iloilo |Bombo Radyo Philippines; Consolidated Broadcasting System |5&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |100.7 FM |DYOZ |Z100 University |San Agustin Broadcasting Corp. & Catholic Media Network |6&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |101.9 FM |''Pending Application (P.A.)'' |Hope 101.9 |Adventist Radio Network |8&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |104.7 FM |''Pending Unit (P.U.)'' |Power Radio 104.7 |Multipoint Broadcasting Network |10&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |- |107.9 FM |DYNY |107.9 Win Radio Iloilo |[[Progressive Broadcasting Corporation]] |15&nbsp;KW |[[Iloilo City]] |} ==== Negros Occidental ==== ===== Himpilang AM ===== {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="9" |Lungsod ng Bacolod |630 AM |DYWB |Bombo Radyo Bacolod |Bombo Radyo Philippines |10 KW |[[Bacolod]] |- |684 AM |DYEZ |Aksyon Radyo Bacolod |[[Pacific Broadcasting Systems]] |10 KW |[[Bacolod]] |- |747 AM |DYHB |DYHB 747 RMN Bacolod |[[Radio Mindanao Network]] |10 KW |[[Bacolod]] |- |1035 AM |DYRL |Abyan Radyo |Radio Corporation of the Philippines |10 KW |[[Bacolod]] |- |1080 AM |DYBH |DZRH Bacolod |Manila Broadcasting Company |5 KW |[[Bacolod]] |- |1143 AM |DYAF |Veritas 1143 Radyo Totoo Bacolod |Catholic Media Network |10 KW |[[Bacolod]] |- |1179 AM |DYSB-AM |Super Radyo DYSB Bacolod |GMA Network Inc. |1 KW |[[Bacolod]] |- |1233 AM |DYVS |1233 DYVS Sweet Voice of Salvation |Far East Broadcasting Company |10 KW |[[Bacolod]] |- |1404 AM |DYKB |Radyo Ronda DYKB |[[Radio Philippines Network]] /Nine Media Corporation |1 KW |[[Bacolod]] |} ===== Himpilang FM ===== {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="13" |Lungsod ng Bacolod |90.3 FM |DYCP |Mom's Radio |[[Southern Broadcasting Network]] |5 KW |[[Bacolod]] |- |91.9 FM |DYKS |Love Radio Bacolod |Manila Broadcasting Company |10 KW |[[Bacolod]] |- |94.3 FM |DYHT |94.3 iFM Bacolod |[[Radio Mindanao Network]] |10 KW |[[Bacolod]] |- |95.9 FM |DYIF |95.9 Star FM |Bombo Radyo Philippines |10 KW |[[Bacolod]] |- |96.7 FM |DYKR |W Rock 96.7 |Exodus Broadcasting Company |5 KW |[[Bacolod]] |- |99.1 FM |DYBM |Crossover 99.1 |Mareco Broadcasting Network |5 KW |[[Bacolod]] |- |99.9 FM |DYJR |RJ 100 Nationwide |Rajah Broadcasting Network |5 KW |[[Bacolod]] |- |101.5 FM |DYOO |MOR 101.5 For Life! |[[ABS-CBN Corporation]] |5 KW |[[Bacolod]] |- |102.3 FM |DYBC |Radyo5 102.3 News FM Bacolod |[[Nation Broadcasting Corporation]] & [[Associated Broadcasting Company|TV5]] |5 KW |[[Bacolod]] |- |103.1 FM |DYMG |Radyo Kumando Bacolod |Westwind Broadcasting Corporation |10 KW |[[Bacolod]] |- |105.5 FM |DYMY |Easy Rock Bacolod |Cebu Broadcasting Company |5 KW |[[Bacolod]] |- |106.3 FM |DYBE |Magic 106.3 Bacolod |Quest Broadcasting Inc. |5 KW |[[Bacolod]] |- |107.1 FM |DYEN |Barangay 107.1 Bacolod |GMA Network Inc. |10 KW |[[Bacolod]] |} === Gitnang Visayas (Rehiyon 7) === ==== Bohol ==== ===== Himpilang AM ===== {| class="wikitable" !Frequency (kHz) ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |''Tatak'' ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas (kW) !Lokasyon ng Himpilan !Lokasyon ng Transmiter ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- |1071 AM |''DYXT'' |DYXT-AM |Universal Broadcasting System |1 | | |[[Tagbilaran]] |- |1116 AM |DYTR |Tagbilaran Radio 1116 - DYTR |Community Media Network, Inc. (Tagbilaran Broadcasting Corp.) |10 (''5'') | |[[Lungsod Tagbilaran]], Bohol |[[Tagbilaran]] |- |1161 AM |DYTR |DYRD-AM |Bohol Chronicle Radio |5 |[[Lungsod Tagbilaran]], Bohol |[[Lungsod Tagbilaran]], Bohol |[[Tagbilaran]] |- |1422 AM |DYZD | |Bohol Chronicle Radio Corp. |5 |[[Ubay, Bohol]] |[[Ubay, Bohol]] | |} ===== Himpilang FM ===== {| class="wikitable" !Frequency (MHz) ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas (kW) !Lokasyon ng Himpilan !Lokasyon ng Transmiter ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- |91.1 FM |DYTR |True Radio 911FM |Community Media Network, Inc. (Tagbilaran Broadcasting Corp.) |3 |[[Lungsod Tagbilaran]], Bohol |[[Lungsod Tagbilaran]], Bohol |[[Tagbilaran]] |- |98.1 FM |DYAL |Hot FM Jagna |Manila Broadcasting Company |0.5 (''5'') |[[Jagna, Bohol]] |[[Jagna, Bohol]] |[[Jagna, Bohol]] |- |102.3 FM |DYRD |Kiss FM Bohol RD102 |Bohol Chronicle Radio |1 (''3'') |[[Lungsod Tagbilaran]], Bohol |[[Lungsod Tagbilaran]], Bohol |[[Tagbilaran]] |- |102.3 FM |DYZT | |Manila Broadcasting Company |0.5 |[[Ubay, Bohol]] |[[Ubay, Bohol]] | |- |103.9 FM |DYDL | |PEC Broadcasting Corporation |1 |[[Carmen, Bohol]] |[[Carmen, Bohol]] | |} ==== Cebu ==== ===== Himpilang AM ===== {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="16" |Lungsod ng Cebu |540 AM |DYRB |DYRB 540 Radyo Asenso |Radio Corporation of the Philippines |10 KW |[[Cebu City]] |- |576 AM |DYMR |DYMR 576 Radyo ng Bayan |[[Philippine Broadcasting Service]] |10 KW |[[Cebu City]] |- |612 AM |DYHP |DYHP 612 RMN Cebu |[[Radio Mindanao Network]] |10 KW |[[Cebu City]] |- |648 AM |DYRC |DYRC 648 Radyo Cebu |Manila Broadcasting Company |10 KW |[[Cebu City]] |- |675 AM |DYKC |DYKC 675 Kusog Cebu |[[Radio Philippines Network]] |10 KW |[[Cebu City]] |- |765 AM |DYAR |DYAR 765 Sonshine Radio |[[Sonshine Media Network International]] |5 KW |[[Cebu City]] |- |909 AM |DYLA |DYLA-AM 909 kHz |[[Intercontinental Broadcasting Corporation|Vimcontu Broadcasting Corporation]] |10 KW |[[Cebu City]] |- |963 AM |DYMF |DYMF 963 Bombo Radyo |Bombo Radyo Philippines & People's Broadcasting Service, Inc. |10 KW |[[Cebu City]] |- |999 AM |DYSS |DYSS 999 Super Radyo |[[GMA Network]] |10 KW |[[Cebu City]] |- |1152 AM |DYCM |Bag-ong Adlaw DYCM 1152 |Makati Broadcasting Company |10 KW |[[Cebu City]] |- |1215 AM |DYRF |DYRF 1215 Radio Fuerza |Word Broadcasting Corporation &Catholic Media Network |12 KW |[[Cebu City]] |- |1260 AM |DYDD |DYDD 1260 El-Nuevo Bantay Radyo |SIAM Broadcasting Network & Bantay Radyo |10 KW |[[Cebu City]] |- |1332 AM |DYFX |DYFX Radyo Agila 1332 Cebu |[[Eagle Broadcasting Corporation]] |10 KW |[[Cebu City]] |- |1395 AM |DYXR |DZRH Cebu |Manila Broadcasting Company & RH Broadcasting, Inc. |10 KW |[[Cebu City]] |- |1512 AM |[[DYAB]] |DYAB 1512 Radyo Patrol |[[ABS-CBN Corporation]] |10 KW |[[Cebu City]] |- |1584 AM |DYAY |DYAY 1584 kHz |Hiligaynon Broadcast Group |10 KW |[[Cebu City]] |} ===== Himpilang FM ===== {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="24" |Lungsod ng Cebu |88.3 FM |DYAP-FM |DYAP 88.3 |[[Southern Broadcasting Network]] |10 KW |[[Cebu City]] |- |89.1 FM |DYDW-FM |Power 89.1 |Word Broadcasting Corporation &Catholic Media Network |10 KW |[[Cebu City]] |- |89.9 FM |DYKI |Smooth FM 89.9 |Primax Broadcasting Network |20 KW |[[Metro Cebu]] |- |90.7 FM |DYAC |90.7 Crossover Cebu |Mareco Broadcasting Network, Inc. |5 KW |[[Cebu City]] |- |91.5 FM |DYHR |91.5 Yes! FM Cebu |[[Pacific Broadcasting Systems]] & Manila Broadcasting Company |25 kW |[[Cebu City]] |- |92.3 FM |DYBN |Magic 92.3 Cebu |Quest Broadcasting Inc. |20 kW |[[Cebu City]] |- |93.1 FM |DYWF |93.1 Brigada News FM |[[Brigada Mass Media Corporation]] |25 kW |[[Cebu City]] |- |93.9 FM |DYXL |93.9 iFM Cebu |[[Radio Mindanao Network]] |25 kW |[[Cebu City]] |- |94.7 FM |DYKT |94.7 Energy FM Cebu |Ultrasonic Broadcasting System Inc. |20 kW |[[Cebu City]] |- |95.5 FM |DYMX |95.5 Star FM |Bombo Radyo Philippines & Consolidated Broadcasting System |25 kW |[[Cebu City]] |- |96.3 FM |DYRK |96.3 WRock Cebu |Exodus Broadcasting Company |10 kW |[[Cebu City]] |- |97.1 FM |DYLS |MOR 97.1 For Life! |[[ABS-CBN Corporation]] |10 kW |[[Cebu City]] |- |97.9 FM |DYBU-FM |97.9 Love Radio Cebu |Manila Broadcasting Company |10 kW |[[Cebu City]] |- |98.7 FM |DYFR |98.7 DYFR The Life-Changing Radio |Far East Broadcasting Company |10 kW |[[Cebu City]] |- |99.5 FM |DYRT |Barangay RT 99.5 |[[GMA Network, Inc.]] |25 kW |[[Cebu City]] |- |100.3 FM |DYRJ |RJFM 100.3 Cebu |Rajah Broadcasting Network |25 kW |[[Cebu City]] |- |101.1 FM |DYIO |Y101 Cebu |Trans-Radio Broadcasting Corp. & GVM Radio/TV Corporation |20 kW |[[Cebu City]] |- |101.9 FM |DYNC |Radyo5 101.9 News FM Cebu |[[Nation Broadcasting Corporation]] & TV5 Network Inc. |10 kW |[[Cebu City]] |- |102.7 FM |DYTC |102.7 Easy Rock Cebu |Cebu Broadcasting Company |10 kW |[[Cebu City]] |- |103.5 FM |DYCD |103.5 Retro Cebu |Ditan Communications |25 kW |[[Cebu City]] |- |105.1 FM |DYUR |Oomph Radio 105.1 |Ultimate Entertainment /Viva Live |10 kW |[[Cebu City]] |- |105.9 FM |[[DYBT]] |Monster Radio BT 105.9 |Audiovisual Communicators Inc. |20 kW |[[Cebu City]] |- |106.7 FM |DYQC |106.7 Home Radio Cebu |Aliw Broadcasting Corporation |25 KW |[[Cebu City]] |- |107.5 FM |DYNU |107.5 Win Radio Cebu |[[Progressive Broadcasting Corporation]] |30 KW |[[Cebu City]] |} ==== Negros Oriental ==== ===== Himpilang AM ===== {| class="wikitable" !Frequency (kHz) ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas (kW) !Lokasyon ng Himpilan !Lokasyon ng Transmiter |- |801 |DYWC |Franciscan Broadcasting  Corp./Diyosesis ng Dumaguete |5 |[[Sibulan, Negros Oriental]] |[[Sibulan, Negros Oriental]] |- |891 |DYSR |Nat'l Council of Churches Inc. |10 |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |- |1134 |DYRM |Philippine Radio Corporation |1 |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |- |1458 |DYZZ |Sarraga Integrated and Mngmt., Corp |10 |[[Guihulngan, Negros Oriental|Lungsod Guihulngan, Negros Oriental]] |[[Guihulngan, Negros Oriental|Lungsod Guihulngan, Negros Oriental]] |} ===== Himpilang FM ===== {| class="wikitable" !Frequency (kHz) ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |''Tatak'' ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas (kW) !Lokasyon ng Himpilan !Lokasyon ng Transmiter ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- |90.5 FM |''DYRL'' |Like Radio |Capitol Broadcasting Center |5 | | |[[Dumaguete]] |- |91.7 FM |DYGB |91.7 iFM Dumaguete |Gold Label Broadcasting System, Inc. ([[Radio Mindanao Network]]) |5 |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Dumaguete]] |- |92.1 FM |DYSK | |Manila Broadcasting Company |0.5 |[[Guihulngan, Negros Oriental|Lungsod Guihulngan, Negros Oriental]] |[[Guihulngan, Negros Oriental|Lungsod Guihulngan, Negros Oriental]] | |- |93.7 FM |''DYMD'' |93.7 Energy FM Dumaguete |Ultrasonic Broadcasting System |10 | | |[[Dumaguete]] |- |95.1 FM |DYSR |Magic 95.1 / Silliman Radio |National Council of Churches in the Phils. (Big Buzz Ventures / [[Silliman University]] /Quest Broadcasting Inc.) |5 (''1'') |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Dumaguete]] |- |96.7 FM |DYEM |Bai Radio |Emmanuel Dejaesco (Negros Chronicle) |1 (''5'') |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Dumaguete]] |- |101.3 FM |DYFU |G101 / Greyhound 101 |Vicente & Sofia Sinco ([[Foundation University]]) |0.3 (''1'') |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Dumaguete]] |- |105.5 FM |DYSJ | |Manila Broadcasting Company |0.5 |[[Bais, Negros Oriental|Lungsod Bais, Negros Oriental]] |[[Bais, Negros Oriental|Lungsod Bais, Negros Oriental]] | |- |105.7 FM |DYSJ | |Manila Broadcasting Company |0.5 |[[Bayawan|Lungsod Bayawan, Negros Oriental]] |[[Bayawan|Lungsod Bayawan, Negros Oriental]] | |- |106.3 FM |DYYD |Yes! FM Dumaguete |Cebu Broadcasting Company ([[Pacific Broadcasting Systems]]) |5 |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Lungsod Dumaguete]], Negros Oriental |[[Dumaguete]] |- |107.5 FM |DYYD | |Negros Broadcasting & Publishing Corp. | |[[Bayawan|Lungsod Bayawan, Negros Oriental]] |[[Bayawan|Lungsod Bayawan, Negros Oriental]] | |} ==== Siquijor ==== Walang himpilang AM sa Lalawigan ng Siquijor. ===== Himpilang FM ===== {| class="wikitable" !Frequency (MHz) ! colspan="1" |Call Sign !Lakas (kW) ! colspan="1" |Kumpanya/Himpilan !Lokasyon ng Himpilan !Lokasyon ng Transmiter |- |106.9 FM |DYWS |0.5 |Pacific Bctg System, Inc. |[[Siquijor, Siquijor]] |[[Siquijor, Siquijor]] |} === Silangang Visayas (Rehiyon 8) === '''Himpilang AM''' {| class="wikitable" |- !Lalawigan ! style="background:#ccc;" |Frequency ! colspan="1" style="background:#ccc;" |Call Sign ! colspan="1" style="background:#ccc;" |Tatak ! colspan="1" style="background:#ccc;" |Kumpanya ! style="background:#ccc;" |Lakas ! colspan="1" style="background:#ccc;" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="5" |Lungsod ng Tacloban |540 AM |DYDW |Radyo Diwa Tacloban |Catholic Media Network |10&nbsp;KW |[[Tacloban]] |- |711 AM |DYBR |Apple Radio 711 Tacloban |[[Radio Mindanao Network]] |10&nbsp;KW |[[Tacloban]] |- |819 AM |DYVL |Aksyon Radyo 819 Tacloban |Manila Broadcasting Company |10&nbsp;KW |[[Tacloban]] |- |990 AM |DYTH-AM |DZRH 990 Tacloban |Manila Broadcasting Company |10&nbsp;KW |[[Tacloban]] |- |1040 AM |DYCT |Radyo ng Bayan Tacloban |[[Philippine Broadcasting Service]] |5&nbsp;KW |[[Tacloban]] |} '''Himpilang FM''' {| class="wikitable" |- !Lalawigan ! style="background:#ccc;" |Frequency ! colspan="1" style="background:#ccc;" |Call Sign ! colspan="1" style="background:#ccc;" |Tatak ! colspan="1" style="background:#ccc;" |Kumpanya ! style="background:#ccc;" |Lakas ! colspan="1" style="background:#ccc;" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="4" |Leyte (maliban sa lungsod ng Tacloban) |90.3 FM |DYAJ |Power 90.3 Ormoc |Catholic Media Network |5&nbsp;KW |[[Ormoc]] |- |102.9 FM |DYSA |Radyo Natin Baybay |Manila Broadcasting Company |1&nbsp;KW |[[Baybay City]] |- |104.7 FM |DYDC |DYDC FM 104.7 |[[Visayas State University]] |10&nbsp;KW |[[Baybay City]] |- |107.1 FM |DYXC |Hot FM 107.1 |Manila Broadcasting Company |1&nbsp;KW |[[Ormoc]] |- | rowspan="6" |Lungsod ng Tacloban |91.1 FM |DYTM |91.1 Love Radio Tacloban |Manila Broadcasting Company |10&nbsp;KW |[[Tacloban]] |- |93.5 FM |DYTY |Brigada News FM Tacloban |[[Brigada Mass Media Corporation]] |10&nbsp;KW |[[Tacloban]] |- |94.3 FM |DYTC-FM |MOR 94.3 Tacloban |[[ABS-CBN Corporation]] |10&nbsp;KW |[[Tacloban]] |- |95.1 FM |DYTX |Bombo Radyo Tacloban |Bombo Radyo Philippines |10&nbsp;KW |[[Tacloban]] |- |97.5 FM |DYOU |Barangay 97.5 Tacloban |[[GMA Network, Inc.]] |10&nbsp;KW |[[Tacloban]] |- |99.1 FM |DYXY |99.1 iFM Tacloban |[[Radio Mindanao Network]] |10&nbsp;KW |[[Tacloban]] |} == Mindanao == === Tangway ng Zamboanga (Rehiyon 9) === '''Himpilang AM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="2" |Zamboanga del Norte |1053 kHz |DXKD-AM |Radyo Ronda |[[Radio Philippines Network]] |10 KW |[[Dipolog]], [[Dapitan]] (Primary), Northwest [[Zamboanga (province)|Zamboanga]](Secondary) |- |1350 kHz |DXXY-AM |Super Radyo |GMA Network Inc. |10 KW |Hindi Aktibo |- | rowspan="4" |Zamboanga del Sur |603 kHz |DXPR-AM |Radyo Mo Nationwide |[[Radio Mindanao Network]] |10 KW |[[Pagadian]] |- |756 kHz |DXBZ-AM |Radyo Bagting |Baganian Broadcasting Corporation |10 KW |[[Pagadian]] |- |1377 kHz |DXKP-AM |Radyo Ronda |Radio Philippines Network (RPN) |10 KW |[[Pagadian]] |- |1566 kHz |DXID-AM |Radyo Islam |Association of Islamic Development Cooperative |10 KW |[[Pagadian]] |- | rowspan="9" |Lungsod ng Zamboanga |855 AM |DXZH-AM |DZRH 855 Zamboanga |Manila Broadcasting Company |10 KW |[[Zamboanga City]] |- |900 AM |DXRZ-AM |DXRZ 900 RMN Zamboanga |[[Radio Mindanao Network]] |10 KW |[[Zamboanga City]] |- |963 AM |DXYZ-AM |Sonshine Radio Zamboanga |[[Sonshine Media Network International]] |10 KW |[[Zamboanga City]] |- |1008 AM |DXXX-AM |Radyo Ronda Zamboanga |[[Radio Philippines Network]]; Nine Media Corporation & Aliw Broadcasting Corporation |10 KW |[[Zamboanga City]] |- |1044 AM |DXLL-AM |Mango Radio |RT Broadcast Specialists |10 KW |[[Zamboanga City]] |- |1116 AM |DXAS-AM |1116 DXAS Your Community Radio |Far East Broadcasting Company |10 KW |[[Zamboanga City]] |- |1170 AM |DXMR-AM |Radyo ng Bayan Zamboanga |[[Philippine Broadcasting Service]] |10 KW |[[Zamboanga City]] |- |1287 AM |DXRC-AM |Super Radyo DXRC 1287 Zamboanga |[[GMA Network]] |10 KW |[[Zamboanga City]] |- |1467 AM |DXVP-AM |El Radyo Verdadero |Roman Catholic Archdiocese of Zamboanga Broadcasting Network (RCA-ZBN); Catholic Media Network |10 KW |[[Zamboanga City]] |} '''Himpilang FM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="7" |Zamboanga del Norte |88.9 FM |DXFL-FM |First Love Radio |First Love Broadcasting Network Inc. |5 KW |[[Dipolog]], [[Dapitan]] |- |92.5 FM |DXAA-FM |Intelligent Radio |ABC Broadcasting System Inc. |5 KW |[[Dipolog]], [[Dapitan]] |- |93.3 FM |DXFB-FM |93.3 Star FM |Bombo Radyo Philippines; Consolidated Broadcasting System |5 KW |[[Dipolog]], [[Dapitan]] |- |94.1 FM |DXZZ-FM |94.1 iFM Dipolog |[[Radio Mindanao Network]] |5 KW |[[Dipolog]], [[Dapitan]] |- |100.5 FM |DXHD-FM |Hot FM Dipolog |Manila Broadcasting Company |5 KW |[[Dipolog]], [[Dapitan]] |- |102.5 FM |DXCL-FM |MIX-FM Dipolog 102.5 |IDDES BROADCAST GROUP |1 KW |[[Dipolog]], [[Dapitan]] |- |103.7 FM |DXRU-FM |Energy-FM Dipolog |Ultrasonic Broadcasting System |5 KW |[[Dipolog]], [[Dapitan]] |- | rowspan="7" |Zamboanga del Sur |88.7 FM |DXLC-FM | |The Loud Cry Ministries of the Seventh-day Adventist |5 KW |[[Pagadian]] |- |91.1 FM |DXKV-FM |''Voice Radio'' |Kaissar Broadcasting Corp. |5 KW |[[Pagadian]] |- |91.9 FM |DXMD-FM |''YES! FM'' |[[Pacific Broadcasting Systems]] |5 KW |[[Pagadian]] |- |94.1 FM |DXLN-FM |''Real Radio'' |MIT-RTVN |5 KW |[[Pagadian]] |- |104.7 FM |DXZS-FM |''ZFM 104.7'' |Zamboanga Broadcasting Company |5 KW |[[Pagadian]] |- |106.3 FM |DXCA-FM |''Bell FM'' |Baganian Broadcasting Corporation |5 KW |[[Pagadian]] |- |107.9 FM |DXGM-FM |''Hope Radio'' |Gateway UHF Broadcasting |5 KW |[[Pagadian]] |- | rowspan="11" |Lungsod ng Zamboanga |89.9 FM |DXBY |89.9 Brigada News FM |[[Brigada Mass Media Corporation]] |5 KW |[[Zamboanga City]] |- |91.5 FM |DXKZ |91.5 Mango Radio |RT Broadcast Specialists |5 KW |[[Zamboanga City]] |- |93.9 FM |DXCB |93.9 Star FM |Bombo Radyo Philippines; Consolidated Broadcasting System |5 KW |[[Zamboanga City]] |- |94.7 FM |DXZQ |94.7 Easy Rock |Manila Broadcasting Company |5 KW |[[Zamboanga City]] |- |95.5 FM |DXEL |Magic 95.5 Zamboanga |Golden Broadcast Professionals /Quest Broadcasting Inc. |5 KW |[[Zamboanga City]] |- |96.3 FM |DXWR |96.3 iFM Zamboanga |[[Radio Mindanao Network]] |5 KW |[[Zamboanga City]] |- |97.9 FM |DXCM |97.9 Love Radio Zamboanga |Manila Broadcasting Company & Cebu Broadcasting Company |5 KW |[[Zamboanga City]] |- |98.7 FM |DXFH |MOR 98.7 For Life! |[[ABS-CBN Corporation]] |5 KW |[[Zamboanga City]] |- |102.7 FM |DXHT |102.7 Yes! FM Zamboanga |[[Pacific Broadcasting Systems]] |5 KW |[[Zamboanga City]] |- |103.5 FM |DXUE |OOMPH! Radio |Ultimate Entertainment / Viva Live |5 KW |[[Zamboanga City]] |- |105.9 FM | |EMedia News FM | |5 KW |[[Zamboanga City]] |} === Hilagang Mindanao (Rehiyon 10) === === Rehiyon ng Davao (Rehiyon 11) === '''Himpilang AM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency !Call Sign !Tatak !Kumpanya !Lakas !Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="15" |Lungsod ng Davao |576 AM |DXMF |Bombo Radyo Davao |Bombo Radyo Philippines |10 kW |[[Davao City]] |- |621 AM |DXDC |DXDC 621 RMN Davao |[[Radio Mindanao Network]] |10 kW |[[Davao City]] |- |711 AM |DXRD |Sonshine Radio Davao |[[Sonshine Media Network International]] |15 kW |[[Davao City]] |- |783 AM |DXRA |Radyo Ni Juan 783 Khz |Rizal Memorial Colleges Broadcasting Corporation |10 kW |[[Davao City]] |- |819 AM |DXUM |Radyo Ukay 819 Khz |UM Broadcasting Network |10 kW |[[Davao City]] |- |855 AM |[[DXGO]] |Aksyon Radyo Davao 855 Khz |Manila Broadcasting Company |10 kW |[[Davao City]] |- |900 AM |DXIP |El-Nuevo Bantay Radyo Davao |[[Southern Broadcasting Network]] /Bantay Radyo |10 kW |[[Davao City]] |- |981 AM |DXOW |Radyo Asenso Davao 981 Khz |Radio Corporation of the Philippines |20 kW |[[Davao City]] |- |1017 AM |DXAM |Radyo Rapido Diyes Disisyete (Rapid Radio) |Kalayaan Broadcasting System |10 kW |[[Davao City]] |- |1125 AM |DXGM |Super Radyo Davao |[[GMA Network]] |11 KW |[[Davao City]] |- |1197 AM |DXFE |1197 DXFE The Good News Radio |Far East Broadcasting Company |10 KW |[[Davao City]] |- |1224 AM |DXED |Radyo Agila Davao |[[Eagle Broadcasting Corporation]] |10 kW |[[Davao City]] |- |1260 AM |DXRF |DZRH Nationwide Davao |Manila Broadcasting Company / RH Broadcasting, Inc. |10 kW |[[Davao City]] |- |1296 AM |DXAB |Radyo Patrol Davao |[[ABS-CBN Corporation]] |10 kW |[[Davao City]] |- |1404 AM |DXAQ |Kingdom Radio |[[Sonshine Media Network International]] |15 kW |[[Davao City]] |} '''Himpilang FM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency !Call Sign !Tatak !Kumpanya !Lakas !Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="23" |Lungsod ng Davao |88.3 FM |DXDR |88.3 Energy FM Davao |Ultrasonic Broadcasting System Inc. |10 KW |[[Davao City]] |- |89.1 FM |DXBE |Magic 89.1 Davao |Quest Broadcasting Inc. |10 KW |[[Davao City]] |- |89.9 FM |DXGN |89.9 Spirit FM |Global Broadcasting Systems (Roman Catholic Archdiocese of Davao) |10 KW |[[Davao City]] |- |90.7 FM |DXBM |90.7 Love Radio Davao |Manila Broadcasting Company |20 KW |[[Davao City]] |- |91.5 FM |DXKX |91.5 Brigada News FM |[[Brigada Mass Media Corporation]] |10 KW |[[Metro Davao]] |- |92.3 FM |DXWT |Wild 92.3 WT |UM Broadcasting Network |20 KW |[[Davao City]] |- |93.1 FM |DXLR |93.1 Crossover Davao |Mareco Broadcasting Network, Inc. |5 KW |[[Davao City]] |- |93.9 FM |DXXL |93.9 iFM Davao |[[Radio Mindanao Network]] |20 KW |[[Davao City]] |- |94.7 FM |DXLL |94.7 One Radio |FBS Radio Network Inc. / Rizal Memorial Colleges Broadcasting Corporation |10 KW |[[Davao City]] |- |95.5 FM |[[DXKR-FM|DXKR]] |95.5 Classic Hit Radio |ACWS - United Broadcasting Network / UM Broadcasting Network |10 KW |[[Davao City]] |- |96.3 FM |DXFX |96.3 Star FM |Bombo Radyo Philippines / Consolidated Broadcasting System, Inc. |10 KW |[[Davao City]] |- |97.1 FM |DXUR |Oomph! Radio 97.1 |Ultimate Entertainment /Viva Live |10 KW |[[Davao City]] |- |97.9 FM |DXSS |97.9 Mom's Radio |[[Southern Broadcasting Network]] |20 KW |[[Davao City]] |- |98.7 FM |DXQM |98.7 Home Radio Davao |Aliw Broadcasting Corporation |10 KW |[[Metro Davao]] |- |99.5 FM |DXBT |Monster Radio BT 99.5 |Audiovisual Communicators, Inc. |10 KW |[[Davao City]] |- |100.3 FM |DXDJ |RJFM 100.3 Davao |Rajah Broadcasting Network |20 KW |[[Davao City]] |- |101.1 FM |DXRR |MOR 101.1 For Life! |[[ABS-CBN Corporation]] |10 KW |[[Davao City]] |- |101.9 FM |DXFM |Radyo5 101.9 News FM Davao |[[Nation Broadcasting Corporation]] |25 KW |[[Davao City]] |- |103.5 FM |DXRV |Barangay 103.5 Nindota-ah! Davao |[[GMA Network]] |10 KW |[[Davao City]] |- |104.3FM |DXMA |104.3 The Edge Radio Davao FM |United Christian Broadcasters |10 KW |[[Davao City]] |- |105.1 FM |DXYS |105.1 Easy Rock Davao |Manila Broadcasting Company & Cebu Broadcasting Company |25 KW |[[Davao City]] |- |105.9 FM |DXMX |105.9 Balita FM |Oriental Mindoro Management Resources Corporation & Real Radio Network |10 KW |[[Davao City]] |- |107.5 FM |DXNU |107.5 Win Radio Davao |[[Progressive Broadcasting Corporation]] / One Radio Management |25 KW |[[Davao City]] |} === SOCCSKSARGEN (Rehiyon 12) === '''Himpilang AM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency !Call Sign !Tatak !Kumpanya !Lakas !Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="3" |South Cotabato (maliban sa Lungsod ng General Santos) |639 kHz |DXKR |RMN Koronadal |[[Radio Mindanao Network]] |3 KW |[[Koronadal City]] |- |963 kHz |DXOM |DXOM Radyo Bida |Notre Dame Broadcasting Corporation |5 KW |[[Koronadal City]] |- |1026 kHz |DXMC |Bombo Radyo Koronadal |Bombo Radyo Philippines |5 KW |[[Koronadal City]] |- | rowspan="8" |Lungsod ng General Santos |540 kHz |DXGH |DZRH General Santos |Manila Broadcasting Company |10 KW |[[General Santos]] |- |585 kHz |DXCP |Radyo Totoo General Santos |Catholic Media Network |10 KW |[[General Santos]] |- |793 kHz |DXDX |Radyo Ronda General Santos |[[Radio Philippines Network]] |10 KW |[[General Santos]] |- |765 kHz |DXGS |Radyo Asenso General Santos |Manila Broadcasting Company |10 KW |[[General Santos]] |- |801 kHz |DXES |Bombo Radyo General Santos |Bombo Radyo Philippines |10 KW |[[General Santos]] |- |837 kHz |DXRE |Sonshine Radio General Santos |[[Sonshine Media Network International]] |10 KW |[[General Santos]] |- |927 kHz |DXMD |RMN General Santos |[[Radio Mindanao Network]] |10 KW |[[General Santos]] |- |1107 kHz |DXBB |[[DXBB-AM|Radyo Alerto]] |Soccsksargen Broadcasting Network |10 KW |[[General Santos]] |} '''Himpilang FM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency ! colspan="1" |Call Sign ! colspan="1" |Tatak ! colspan="1" |Kumpanya !Lakas ! colspan="1" |Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="2" |South Cotabato (maliban sa Lungsod ng General Santos) |91.7 FM |DXOM |Happy FM 91.7 Koronadal |Notre Dame Broadcasting Corporation |5 KW |[[Koronadal City]] |- |100.1 FM |DXME |E100.1 Love Radio |Manila Broadcasting Company |5 KW |[[Koronadal City]] |- | rowspan="8" |Lungsod ng General Santos |89.5 FM |DXYM |89.5 Brigada News FM |[[Brigada Mass Media Corporation]] |10 KW |[[General Santos]] |- |91.1 FM |DXEP |91.1 Kee's FM |Soccsksargen Broadcasting Network |10 KW |[[General Santos]] |- |91.9 FM |DXCK |91.9 iFM General Santos |[[Radio Mindanao Network]] |10 KW |[[General Santos]] |- |92.7 FM |DXBC |MOR 92.7 General Santos |[[ABS-CBN Broadcasting Corporation]] |10 KW |[[General Santos]] |- |94.3 FM |DXTS |94.3 Yes! FM General Santos |Manila Broadcasting Company |10 KW |[[General Santos]] |- |97.5 FM |DXVI |Radyo5 97.5 News FM |[[Nation Broadcasting Corporation]] |10 KW |[[General Santos]] |- |98.3 FM |DXQS |98.3 Home Radio General Santos |Aliw Broadcasting Corporation |10 KW |[[General Santos]] |- |99.1 FM |DXRT |Wild FM 99.1 |UM Broadcasting Network |10 KW |[[General Santos]] |} ==== Cotabato ==== Ang mga himpilan sa Lalawigan ng Cotabato ay bahagi ng '''mga merkado ng radyo''' ng '''Lungsod Kidapawan''' at '''[[Lungsod Cotabato]]-Midsayap''' (kabilang rin ang mga nasa '''Lungsod Cotabato''' na matatagpuan naman sa Rehiyon Bangsamoro). ===== Mga himpilang FM ===== {| class="wikitable" !Frequency (MHz) !Call Sign !Tatak !Kumpanya !Lakas (kW) !Sinasaklaw na Lugar |- |94.3 |DXJR |DXJR 94.3 Power Radio |JR Media Resource and Development | |[[Midsayap, Cotabato]] |- |96.1 |DXVM |Muews Radio Midsayap |Sagay Broadcasting Corporation |5 |[[Midsayap, Cotabato]] |- |96.7 | |T Radio Pigcawayan |ELT ADZ and Communication Services |5 |[[Pigkawayan, Cotabato|Pigcawayan, Cotabato]] |- |100.5 | |Radyo Bandera News FM Midsayap |Bandera News Philippines (Fairwaves Broadcasting Network) | |[[Midsayap, Cotabato]] |- |103.3 |DXDN |Kiss FM Midsayap |Rizal Memorial Colleges Broadcasting Corporation |10 |[[Midsayap, Cotabato]] |- |104.1 |DXMA |Wow Radio 104.1 |Polytechnic Foundation of Cotabato and Asia, Inc. |5 |[[Midsayap, Cotabato]] |} === Caraga (Rehiyon 13) === '''Himpilang AM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency !Call Sign !Tatak !Kumpanya !Lakas !Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="5" |Lungsod ng Butuan |693 |DXBC |RMN Butuan |[[Radio Mindanao Network]] |10 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |756 |DXJM |Radyo Asenso |ThunderSouth Media |10 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |792 |DXBN |Radyo ng Bayan |[[Philippine Broadcasting Service]] |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |981 |DXBR |Bombo Radyo Butuan |Consolidated Broadcasting System - Bombo Radyo Philippines |10 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |1323 |DXHR |Hope Radio |Gateway UHF Broadcasting |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |} '''Himpilang FM''' {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency !Call Sign !Tatak !Kumpanya !Lakas !Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="11" |Lungsod ng Butuan |88.7 |DXGL |Real Radio |PEC Broadcasting Corporation |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |90.1 |DXKA |KA 90 Lite & Easy |Kaissar Broadcasting Network |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |93.5 |DXIM |Hope FM |Gateway UHF Broadcasting |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |95.1 |DXMB |Love Radio Butuan |Manila Broadcasting Company |10 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |97.5 |DXMK |Magik FM |Century Communications Company |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |98.5 |DXBB |Wild FM |UM Broadcasting Network |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |100.7 |DXXX |I FM |[[Radio Mindanao Network]] |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |102.3 |DXNS |Bee FM |Northern Mindanao Broadcasting Corporation |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |103.1 |DXAM |Sunny 103.1 |Almont and Blue Waters Group of Companies |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |103.9 |DXAP |Radyo Trumpeta |Norbert Pagaspas |5 KW |[[Butuan|Butuan City]] |- |107.8 |DXPF |Power FM |Philippine Information Agency |1 KW |[[Butuan|Butuan City]] |} === Awtonomong Rehiyon sa Muslim Mindanao (ARMM) === ===== Himpilang AM ===== {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency !Call Sign !Tatak !Kumpanya !Lakas !Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="4" |Maguindanao |729 kHz |DXMY-AM |Radyo Mo Nationwide |[[Radio Mindanao Network]] |10 KW |[[Cotabato City]] |- |882 kHz |DXMS-AM |DXMS-AM Radyo Bida 882 kHz |Notre Dame Broadcasting Corporation |10 KW |[[Cotabato City]] |- |945 kHz |DXRO-AM |DXRO 945 Sonshine Radio Cotabato |[[Sonshine Media Network International]] |10 KW |[[Cotabato City]] |- |1089 kHz |DXCM-AM |DXCM 1089 Radyo Ukay |UM Broadcasting Network |10 KW |[[Cotabato City]] |} ===== Himpilang FM ===== {| class="wikitable" !Lalawigan !Frequency !Call Sign !Tatak !Kumpanya !Lakas !Sinasaklaw na Lugar |- | rowspan="8" |Maguindanao |89.3 MHz |DXYC-FM |89.3 Brigada News FM |[[Brigada Mass Media Corporation]] |10 KW |[[Cotabato City]] |- |90.9 MHz |DXCC-FM |90.9 iFM Cotabato |[[Radio Mindanao Network]] |10 KW |[[Cotabato City]] |- |92.7 MHz |DXOL-FM |92.7 Happy FM Cotabato |Notre Dame Broadcasting Corporation |10 KW |[[Cotabato City]] |- |93.7 MHz |DXFD-FM |93.7 Star FM |Bombo Radyo Philippines; Consolidated Broadcasting System |10 KW |[[Cotabato City]] |- |95.1 MHz |DXPS-FM |MOR 95.1 For Life! |[[ABS-CBN Corporation]] |10 KW |[[Cotabato City]] |- |95.9 MHz |DXTC-FM |95.9 Radyo Natin Cotabato |Manila Broadcasting Company |10 KW |[[Cotabato City]] |- |102.7 MHz |DXVC-FM |102.7 Love Radio Cotabato |Manila Broadcasting Company |10 KW |[[Cotabato City]] |- |105.5 MHz |DXUP |105.5 Upi for Peace |[[Philippine Broadcasting Service]] |3 KW |[[Upi, Maguindanao]] |} ==Tignan din== *[[Radyo sa Pilipinas]] *[[Talaan ng mga himpilang pantelebisyon sa Pilipinas]] ==Talasanggunian== {{Reflist}} * Enriquez, E., Bernabe, E., & Freeman, B. C. (2012). Voices of a nation: Radio in the Philippines. In J. Hendrick's (Ed.) The Palgrave Handbook of Global Radio, pp.&nbsp;275–298. UK: Palgrave Macmillan. {{portalbar|Companies|Radio|Philippines|Lists}} {{Asia topic|Talaan ng mga Himpilan ng Radyo sa}} {{Radyo sa Pilipinas}} {{DEFAULTSORT:Radio Stations in the Philippines}} [[Category:Lists of radio stations in the Philippines]] j97wsxeirket90xdsewjteaqogywww3 0 264015 1961698 1827855 2022-08-09T08:43:14Z Ivan P. Clarin 84769 wikitext text/x-wiki {{Infobox earthquake | image = | caption = Location of an earthquake | map = | date = April 29, 2017 | duration = | magnitude = 7.2 [[Surface wave magnitude|M_s]]<ref name="PHIVOLCS 29 Apr">[http://www.phivolcs.dost.gov.ph/html/update_SOEPD/2017_Earthquake_Information/April/2017_0428_2023_B3F.html Earthquake Information 29 Apr 2017 - 04:23:14 AM]. Philippine Institute of Volcanology and Seismology. Retrieved 19 November 2017.</ref> | map2 = {{Location map many | Mindanao#Philippines | relief=1 | label = [[Sarangani, Davao Occidental]] | lat=5.05 | long=125.28 | mark = Bullseye1.png | marksize = 40 | position = bottom | width = 260 | float = none | caption = }} | depth = {{convert|57|km|mi|0|abbr=on}} | location = {{coord|5.05|125.28|format=dms|display=inline,title}}<ref name="PHIVOLCS 29 Apr" /> | type = Tektoniko | affected = {{hlist|[[Sarangani]]|[[South Cotabato]]|[[Sultan Kudarat]]|[[Davao Occidental]]}} and (Other areas of [[Mindanao]]) | intensity = [[PHIVOLCS Earthquake Intensity Scale|PEIS – VI]] (''Sobrang Lakas'')<ref name="PHIVOLCS 29 Apr" /> | tsunami = Hindi | aftershocks = | title = Lindol sa Sarangani ng 2017 | mapsize = | damage = Mga Strakturang nasira | landslides = | origintime = 4:23:14 [[Time in the Philippines|PST]]<ref name="PHIVOLCS 29 Apr" /> | countries affected = [[Pilipinas]] }} Ang '''Lindol sa Sarangani (2017)''', ay isang malakas na lindol na naglabas ng enerhiyang 7.2 sa Sarangani Bay, ito ay nakaapekto sa ilang rehiyon ng [[Mindanao]], niyanig rin ang [[Lungsod ng Heneral Santos]] probinsya ng [[Kanlurang Davao]], at ang buong [[SOCCKSARGEN]]. == Tingnan din == * [[Lindol sa Batangas (2017)]] * [[Lindol sa Surigao (2017)]] [[Kaurian:Lindol sa Pilipinas]] [[Kaurian:2017 sa Pilipinas]] {{usbong|Lindol|Kalikasan}} j32be4ojmz2e9s3wyegwlksdh6hf3y7 0 280220 1961690 1898302 2022-08-09T08:36:24Z Ivan P. Clarin 84769 wikitext text/x-wiki {{Infobox | title = Lindol sa Pilipinas | image = | caption = Lindol sa Pilipinas pagkasira sa mga kabahayan | label1 = Mapaminsala | data1 = 8.3 Lindol sa Karagatang Celebes ng 1918 | label2 = Bilang ng patay | data2 = 8.0 Lindol sa Gulpo ng Moro ng 1976 ''5,000–8,000 patay'' }} <!-- Grammmar beggins --> Ang mga '''Lindol sa Pilipinas''' ay isang natural na nagaganap sanhi nang nakapalibot sa Pasipikong Bilog na Apoy (''Pacific Ring of Fire'') kabilang rito ang mga bangsang nasa Silangang Asya; bansang Hapon, Tsina, Taiwan, Pilipinas at Indonesia. <!-- Grammar ends --> == Palugit noong panahon ng Espanyol == === 17th siglo === * Isang malakas na lindol sa VI ang sumalampak sa Maynila noong Hunyo 25, 1599. Ang pinsala sa lindol ay nasira ng maraming pribadong gusali at lungsod at sinira ang bubong ng Old Santo Domingo Church. * Isang malakas na lindol ng VIII ang tumama sa Maynila noong Enero 2, 1600. * Isang lindol ang tumama sa Maynila noong Enero 16, 1601. Ang lindol ay tumagal ng 7 minuto, at ang mga aftershocks ay naranasan sa buong taon. * Isang lindol ng VII ang tumama sa mga munisipalidad ng Dulag at Palo, Leyte noong Disyembre 3, 1608. * Isang lindol ng IX ang tumama sa Maynila noong Nobyembre 1610. Ito ay isang kakila-kilabot na lindol na umusbong mula sa silangan hanggang kanluran. * Isang lindol na IX ang tumama sa Panay Island noong 1620. Isang malaking bilang ng mga nasawi ang naiulat sa mga probinsya ng Capiz at Iloilo. Binago ng lindol ang landas ng Aklan River at nasira ang mga simbahan na bato at ang kanilang mga façades sa Passi, Iloilo. * Isang lindol na X lindol ang Hilagang Luzon noong 1627. Kumbinsido ang naramdaman sa mga lalawigan ng Cagayan at Ilocos Norte, ang Bontoc at Lepanto, at mga gitnang bahagi ng Cordillera Central. Iba pang mga mapagkukunan na inaangkin na ang Caraballo Mountains medyo humupa. * Isang lindol ng IX ang tumama sa Albay at Camarines noong 1628. Ang lindol ay nagdulot ng mga pagbagsak ng abo, lapilli, tubig at buhangin na lumusot sa buong bayan sa Albay at Camarines. * Isang lindol ng IX ang tumama sa Illana Bay, Western Mindanao noong Disyembre 21, 1636. Ang mga landslides ay iniulat sa kahabaan ng Illana Bay, Sibuguey Bay at Point Flechas. * Isang lindol X ang tumama sa Hilagang Luzon noong Enero 4, 1641. Ang lindol ay naganap matapos ang pagsabog ng Mount Mounter ng 1641. Ang mga pagguho ng lupa at pagdadaloy ng lupa ay nagwasak sa mga baryo sa mga lalawigan ng Ilocos, Cagayan at ang Cordillera Central. * Isang lindol 7.5 na lindol ang tumama sa Luzon noong Nobyembre 30, 1645. Ang lindol ay ang pinakamalakas na tumama sa mga Isla mula noong pagsakop ng mga Kastila. Lubhang nasira nito ang mga bagong itinayo na simbahan at Manila Cathedral, kasama ang mga residente ng villa at gusali sa lungsod at kalapit na mga lalawigan. Mga 600 katao ang naiulat na patay. * Isang malakas na lindol ng VIII ang tumama sa Luzon noong Disyembre 5, 1645. Ito ay isang malaking afterhock noong Nobyembre 30, 1645 na lindol sa Luzon, at mas nawasak nito ang natitirang mga gusali sa Maynila at kalapit na mga bayan. Tumigil ang mga aftershocks sa paligid ng Marso 1646. * Isang malakas na lindol ng IX ang tumama sa Timog Luzon noong 1648. Ito ay isang napakalakas na lindol na sumira sa maraming mga gusali. * Isang lindol ang lakas ng lindol sa Maynila noong Mayo 1, 1653. * Isang lindol ng IX ang tumama sa Timog Luzon noong Agosto 20, 1658. Naihambing ito sa lindol ng 1645 Luzon, ngunit naging sanhi ng mas kaunting pinsala sa pagbuo at hindi gaanong kalapitan mula sa epicenter. Nawasak nito ang Royal Monastery ng Santa Clara, maraming monasteryo ng mga Dominicans and Recollect, ang Jesuit College at mga episcopal palaces. * Isang lindol na 5.5 na lindol ang tumama sa Maynila noong Hunyo 19, 1665. Tanging isang simbahan ng Jesuit ang nakaranas ng malaking pinsala. 19 ang iniulat na patay. * Isang matinding VIII ang sumakit sa Isla Verde Passage noong Pebrero 1675. Nawasak ng lindol ang maraming mga gusali sa hilagang Oriental Mindoro at mga southern lalawigan ng Batangas. Nagdulot ito ng mga naganap na pagguho ng lupa, pagbubukas ng mga fissure sa lupa, at paghupa ng mga baybayin sa baybayin ng Mindoro. * Isang matinding VII ang sumakit sa Maynila noong Agosto 24, 1683. === 18th siglo === * Isang matinding VII ang tumama sa Lake Bombon (na kilala ngayon bilang Taal Lake) noong Setyembre 24, 1716. Ito ay konektado sa pagsabog ng Taal volcano; ang patuloy na aktibidad ng bulkan sa lugar ng Taal na sanhi ng paggalaw ng seismic. * Isang matinding IX ang sumakit kay Tayabas (na kilala ngayon bilang Quezon) noong 1730. Sinira nito ang mga simbahan at kumbento sa Mauban at ilang iba pang mga simbahan sa lalawigan ng Tayabas at Laguna. === 19th siglo === Isang lindol noong Hunyo 3, 1863, ang sumira sa Manila Cathedral, ang Ayuntamiento (city hall), ang Palace of the Governor (lahat ng tatlong matatagpuan sa oras ng Plaza Mayor, ngayon ay Plaza de Roma) at marami sa lungsod. Ang tirahan ng Gobernador-Heneral ay inilipat sa Palasyo ng Malacañang na matatagpuan mga 3 km (1.9 milya) hanggang sa Pasig River, habang ang iba pang dalawang gusali ay itinayo muli sa lugar. Isang lindol na X lindol ang tumama sa Luzon noong Hulyo 14 hanggang 25, 1880. Ang lindol ay nagdulot ng matinding pinsala sa mga pangunahing lungsod sa Luzon, na pinaka-makabuluhang sa Maynila kung saan maraming gusali ang gumuho. Hindi alam ang bilang ng mga nasawi. Isang lindol ang tumama sa Lucban, Quezon noong Oktubre 26, 1884. Sinira nito ang mga simbahan sa Lucban, Tayabas na lalawigan (na kilala ngayon bilang lalawigan ng Quezon) at Cavinti sa lalawigan ng Laguna. Dalawang lindol ang tumama malapit sa Basilan Island malapit sa Mindanao noong Setyembre 20 at 21, 1897. Parehong lindol ang nag-trigger ng mga tsunami, na may pangalawang lubos na mapangwasak, na may pinakamataas na run-up na 7.0 m. Hindi bababa sa 13 ang namatay bilang resulta ng pangalawang tsunami, na may isang daan o higit pang mga kaswalti din ang iniulat. == Palugit noong panahon ng Amerikano == === 21th siglo === ; Maaga 20th siglo * Isang lindol na 7.5 na lindol ang tumama sa Northeheast Mindanao noong Hulyo 11, 1912. Ang pinsala at mataas na kasidhi ay naranasan ng mga bayan ng La Paz, Bunawan, Veruela at Talacogon sa lambak ng Agusan kung saan naganap ang matinding pagyanig ng lupa, pagkalasing, laganap na pagguho ng lupa at dagat / lawa ng dagat. [18] Ang lindol ng Mw 8.3 Celebes Sea ay naganap noong Agosto 15, 1918 na may pinakamataas na intensity ng Mercalli ng X (Extreme). Ang shock offshore ay nakakaapekto sa timog Pilipinas na may matinding pagyanig at isang mapanirang tsunami na nag-iwan ng 52 katao. * Isang malakas na lindol 8.0 na lindol ang tumama sa Timog Mindanao noong Abril 14, 1924. [19] * Isang malakas na 7.8 Mw lindol ang tumama sa Panay Island noong Enero 25, 1948 at 1:46 AM. Ang sentro ng sentro ay nasa pagitan ng mga munisipalidad ng Anini-y at Dao (ngayon ay Tobias Fornier) sa lalawigan ng Antique. * Isang malakas na lindol ng VII ang tumama sa Luzon, pangunahin sa Isabela noong Disyembre 29, 1949. Simula sa 11:05 a.m., tumagal ito ng dalawang-at-kalahating minuto. Ang pinsala ay katamtaman na nakasisira, na nagdudulot ng pagguho ng lupa at magaspang na mga alon na sumisira sa mga bangka, pati na rin ang mga fissure na naglabas ng itim na tubig. Ang intensity ay mula sa IV hanggang VII sa buong Luzon Ang mga kilala at mapaminsalang lindol sa Pilipinas simula noong 2001. Ang pinaka aktibong lugar at sea Gulpo nang Moro ay Lindol ng Gulpo Moro ng 1976 na nagtala ng latay 5,000 na katao, at ang [[Samar]] ay malapit sa palya ng Pilipinas. ; Kalagitnaan at Late 20th siglo * Isang lakas ng 7.6 na lindol ang tumama sa Casiguran, Aurora, noong Agosto 2, 1968, sa lalim ng humigit-kumulang na 31 km. Ito ay itinuturing na pinaka matindi at mapanirang lindol na naranasan sa Pilipinas sa huling 20 taon. 270 katao ang naiulat na namatay at 261 ang nasugatan. Ang pinsala na dulot ng tsunami sa Barangay Tibpuan, Lebak, Mindanao matapos ang 7.9 Moro Gulf Earthquake noong Agosto 16, 1976. * Isang lindol na 7.0 na lindol ang tumama sa Ragay Gulf noong Marso 17, 1973. Ang Calauag, Quezon ang pinakapinsala, dahil ang lindol ay nagdulot ng 98 na bahay na lubos na nawasak, at 270 pa ang bahagyang nasira. * Isang lindol na 8.0 na lindol ang tumama sa Mindanao noong Agosto 16, 1976. Ang lindol ay nagdulot ng isang nagwawasak na tsunami na tumama sa 700 km na baybayin ng isla ng Mindanao na hangganan ng Bayad ng Moro sa Dagat ng North Celebes. Tinatayang 5,000 - 8,000 katao ang namatay. Ang pangunahing sanhi ng malaking bilang ng mga nasawi sa kaganapan ay maaaring maiugnay sa katotohanan na nangyari ang lindol pagkatapos ng hatinggabi nang ang karamihan sa mga tao ay natutulog; at isang mahusay na tsunami ay spawned, sinaktan ang baybayin mula sa iba't ibang direksyon at nahuli ang mga tao na walang alam. * Isang lindol na 6.5 na lindol ang tumama sa Laoag noong Agosto 17, 1983, sa lalim ng 42 km. Ang lindol ay naging sanhi ng pagkamatay ng 16 at nasugatan 47 katao. * Isang malakas na 6.8 na lindol ang tumama sa Bohol noong Pebrero 8, 1990. Anim na pagkamatay ay naiulat at higit sa 200 ang nasugatan sa nasabing kaganapan. Humigit-kumulang 46,000 katao ang nailipat sa kaganapan at hindi bababa sa 7,000 sa kanila ay walang tirahan. Ang tinantyang pinsala sa mga pag-aari ay nagkakahalaga ng ₱ 154-milyon. * Isang lindol na 7.1 na lindol ang tumama sa Panay Island noong Hunyo 14, 1990 sa lalim ng 15 km. Pitong katao ang namatay at 31 iba pa ang nasugatan. Isang lindol na 7.7 na lindol ang tumama sa Luzon noong Hulyo 16, 1990. Nagdulot ito ng matinding pinsala sa mga pangunahing lungsod sa Luzon: Dagupan City (likido sa lupa), Lungsod ng Baguio, at Cabanatuan City; Bumagsak ang Hyatt Terraces Baguio. 1,621 ang naiulat na namatay. Ang pinsala sa mga gusali, imprastraktura, at mga ari-arian ay hindi bababa sa ₱ 10-bilyon, na isang bahagi nito ay sanhi ng pagkawasak sa lupa. Gayunpaman, ang ilang mga bahay sa loob ng 1-2 m sa magkabilang panig ng pagkawasak ng lupa ay nakaligtas dahil sa kanilang pagbuo ng magaan na timbang habang ang mga itinayo ng [[pinatibay na kongkreto]] sa loob ng zone na ito ay dumanas ng bahagyang pinsala. Ang pinsala na higit sa 2m ay nakasalalay pangunahin sa istrukturang integridad ng gusali at mga epekto ng lokal na topograpiya at mga kondisyon sa lupa Isang lindol na 7.1 na lindol ang tumama sa Mindoro noong Nobyembre 15, 1994 sa lalim ng 15 km. Ang lindol ay nagdulot ng tsunami na pumatay sa 41 katao at sinira ang 1530 bahay. Isang serye ng mga malalaking lindol ang sa lampak sa Samar noong Abril 21, 1995, na may apat sa pinakamalaking lindol na malapit sa magnitude 7 at ang pinakamalaking isa ay nagrehistro sa magnitude 7.3. Ang lindol ay nagdulot din ng isang maliit na tsunami na naitala sa Legazpi, Albay. Ang lugar ay tinamaan ng isa pang lindol na may lakas na 7.0 noong Mayo 5 ng parehong taon. Isang lindol na 5.6 na lindol ang tumama sa Bohol noong Mayo 27, 1996 sa lalim ng 4 km. Ang lindol ay hindi naging sanhi ng malaking pinsala sa mga pag-aari. Ang pinsala ay nakakulong sa hindi maayos na itinayo na mga istraktura at / o lumang kahoy, pagmamason, limestone na pader ng mga bahay at gusali, sa pangkalahatan dahil sa pagyanig sa lupa. Isang magnitude na 5.1 ang tumama sa Bayugan, Agusan del Sur noong Hunyo 7 at 9, 1999. Ang mga bayan ng Bayugan at Talacogon ang pinakapinsala. Isang lindol na 6.8 na lindol ang tumama sa hilagang-kanluran ng baybayin ng Zambales noong Disyembre 12, 1999. Namatay ang lindol sa anim na katao at nasugatan 40 sa Zambales, Pangasinan, at Metro Manila. Ang lindol din ang nagdulot ng mga power outages sa buong Maynila ===Mga Lindol sa Pilipinas ng siglo 21=== {| class="sortable wikitable" style="font-size:100%;" |- ! Taon ! Magnitud ! Lokasyon / Pangalan ! Petsa |- | 2001 | 7.5 | Mindanao (SE, sa labas)<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/usp000a70h#executive|title=M 7.5 - Mindanao, Philippines|publisher=[[United States Geological Survey]]|accessdate=March 8, 2018}}</ref> | Enero 1 |- | 2002 | 7.5 | Lindol sa Mindanao (2002) | Marso 5 |- | 2003 | 6.5 | Samar | Nobyembre 18 |- | 2004 | 6.5 | Mindoro | Oktubre |- | 2005 | 6.4 | Gulpo ng Moro (malapit)<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/usp000e583#executive|title=M 6.4 - Mindanao, Philippines|publisher=[[United States Geological Survey]]|accessdate=March 8, 2018}}</ref> | Nobyembre 30 |- | 2006 | 6.3 | Luzon | Oktubre 9 |- | 2007 | 6.4 | Mindanaw (SE, sa labas)<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/usp000fk9n#executive|title=M 6.4 - Philippine Islands region|publisher=[[United States Geological Survey]]|accessdate=March 8, 2018}}</ref> | Agosto 7 |- | 2008 | 6.9 | Samar | Marso 3 |- | 2009 | 6.6 | Gulpo ng Moro | Oktubre 4 |- | 2010 | 7.6 | Lindol sa Mindanaw (2010) | Hulyo 3 |- | 2011 | 6.4 | Rehiyon ng Ilokos | Marso 20 |- | rowspan="2"| 2012 | 6.7 | Lindol sa Bisayas | Pebrero 6 |- | 7.6 | Lindol sa Samar (2012) | Agosto 31 |- | 2013 | 7.2 | [[Lindol sa Bohol (2013)]] | Oktubre 15 |- | 2014 | 6.6 | Gulpo ng Moro (malapit)<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/usb000t20t#summary|title=M6.6 - 106km WSW of Sangay, Philippines|publisher=[[United States Geological Survey]]|date=December 2, 2014|accessdate=December 2, 2014}}</ref> | Disyembre 2 |- | 2015 | 6.1 | Siargaw<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/us10002n6s#executive|title=M 6.1 - 23km NW of Santa Monica, Philippines|publisher=[[United States Geological Survey]]|accessdate=March 8, 2018}}</ref> | Hulyo 3 |- | 2016 | 6.3 | Tamisan (Rehiyon ng Dabaw)<ref>{{cite web|title=M6.3 - 36km SE of Tamisan, Davao Region, Philippines|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/us10006s4v#executive|publisher=[[United States Geological Survey]]|access-date=November 15, 2016|date=September 24, 2016}}</ref> | Setyembre 24 |- | 2017 | 6.9 | Lindol sa Sarangani (2017) (Rehiyon ng Dabaw) | Abril 29 |- | rowspan="5"| 2019 | 6.1 | Lindol sa Luzon ng 2019 | Abril 22 |- | 6.4 | Lindol sa Bisayas ng 2019 | Abril 23 |- | 6.6, 6.3 at 6.5 | Mga lindol sa Cotabato ng 2019 | Oktubre 16, 29 at 31 |- | 5.9 | Lindol sa Bukidnon ng 2019 | Nobyembre 18 |- | 6.8 | Lindol sa Davao del Sur ng 2019 | Disyembre 15 |- | rowspan="4"| 2020 | 6.6 | Lindol sa Masbate ng 2020 | Agosto 18 |- | 6.0 | Lindol sa Surigao del Sur ng 2020 | Nobyembre 16 |- | 6.3 | Lindol sa Mindoro ng 2020 | rowspan="2"| Disyembre 25 |- | 2.1 | Lindol sa Masbate ng 2020 |- | rowspan="5"| 2021 | 7.1 | Lindol sa Davao Occidental ng 2021 | Enero 22 |- | 6.0 | Lindol sa Davao del Sur ng 2021 | Pebrero 7 |- | 5.8 | Lindol sa Mindoro ng 2021 | Mayo 12 |- | 6.6 | Lindol sa Batangas ng 2021 | Hulyo 24 |- | 5.7 | Lindol sa Mindoro ng 2021 | Setyembre 27 |- | 7.0 | Lindol sa Luzon ng 2022 | Hulyo 27 |} == Malalaking Lindol == {{Warning|'''[[Lindol]]'''}} === 20th at 21st siglo === ; 1968 * Lindol sa Casiguran (1968) - Ang Lindol sa Luzon ay naganap noong ika Agosto 2, 1968 sa [[Casiguran, Aurora]] nagtala ito nang 7.6 na enerhiya lalim ng 31 kilomtero at nagtala rin nang patay na aabot sa 270 katao at mga sugatan na naabot as 261. ; 1990 * [[Lindol sa Luzon (1990)]]- Ang Lindol sa Luzon ay naganap noong ika 4:30 nang hapon sa Luzon ang episentro nang Lindol ay sa [[Lungsod Cabanatuan]] at ang matinding naparuhan nito ay lungsod ng [[Baguio]], (Hyatt Teracess ng Baguio), nagtala ito nang 7.8 na enerhiya at nagtala rin nang mga patay 1, 621 at mga sugatan. ; 2012 * [[Lindol sa Samar ng 2012]] - Ang Lindol sa Samar ay nangyari noong ika Agosto 31, 2012, lalim ng 106 sa karagatan nang Pilipinas dahil sa paggalaw nang palya nang Sistema ng palya sa Pilipinas o ''Philippine Fault System'' na nagmumula sa probinsya nang Ilocos at nagtatapos sa probinsya nang Dabaw. Nagtala into nang 7.6 na Lindol ngunit ibinaba ang banta nang tsunami. ; 2013 {{Main|Sistema ng mga Palya ng Bohol}} * [[Lindol sa Bohol (2013)]] - Ang Lindol sa Bohol ay naganap noong ika 15, Oktubre 2013, nang 3.7 milya at lalim ng 12 kilometro sa probinsya nang Bohol nagtala ito nang 7.2 na lindol, dahil sa pabuka nang palya ang Hilagang palya nang Bohol ang episentro nito at sa mga bayan nang Sagbayan at Carmen, Ang bagong palya na natunton ay sa Inabanga. Nagiwan ito nang patay na aabot sa 222 at 796 na sugatan. ; 2017 * [[Lindol sa Surigao del Norte ng 2017]] - Ang Lindol sa Surigao ay naganap noong ika 10:03, 10, Pebrero 2017 sa lalim nang 15 kilometro, gabi sa mga probinsya nang Surigao nagiwan ito nang 8 patay at 202 na sugatan. * [[Mga lindol sa Batangas (2017)]] - Ang Lindol sa Batangas ay nagpayanig sa buong Timog Luzon at nangyari noong ika Abril 4 lalim na 82 kilometro at sumunod na lindol noong ika 8 Abril nang ika 4 sa lalim na 40.2 nang hapon. * [[Lindol sa Sarangani ng 2017]] - Ang Lindol sa Sarangani o Lindol ng Dabaw nagtala ito nang 6.9 ay nangyari noong ika 29, Abril 2017 sa oras nang 4:03 nang umaga sa lalim na 47 kilometro ay nagpayanig sa rehiyon nang [[SOCCSKSARGEN]], ang episentro nito ay sa bayan (isla) nang [[Sarangani, Davao Occidental]]. Nagiwan ito nang 5 na sugatan. * [[Lindol sa Leyte ng 2017]] - Ang Lindol sa Leyte noong ika 6, Hulyo 2017 ay nagtala ng 6.5 ang episentro nito ay sa bayan nang [[Jaro, Leyte]] sa lalim na 8 kilometro nang patumba ito nang dalawang gusali at nagiwan nag patay 4 katao at 120 na sugatan. ; 2018 Taong 2018 ika buwan nang mayo na nag karoon nang ("Earthquake swarm") na papalo sa 5.7 pababa 5.3 na pagyanig ang natatala ayon sa "PHIVOLCS" ito yung mga sunod-sunod na lindol na maihahalintulad rin sa lugar nang [[Batangas]] na naganap noong ika Abril at [[Lindol sa Batangas ng Agosto 2017|Agosto]] ; 2019 * [[Lindol sa Luzon ng 2019]] - Sa Taong 2019 dalawang lindol na mag kasunod ang yumaing sa Pilipinas and "2019 Luzon earthquake" ang episentro nito ay sa [[Castillejos, Zambales]] ang malubhang na puruhan ay sa [[Porac, Pampanga]] na naglabas ng enerhiyng Magnitud 6.1 noong ika Abril 22, 2019, 5:11:09 ng hapon. sumunod naman ang "2019 Visayas earthquake" * [[Lindol sa Bisayas ng 2019]] - Niyanig naman ang buong probinsya sa Samar at ilang bahagi ng rehiyon na nag labas ng enerhiyang 6.4 mas malakas sa 2019 Luzon earthquake. ang episentro ng lindol ay sa bayan ng [[San Julian, Eastern Samar]] sa oras ng 1:37 ng hapon. * [[Mga lindol sa Cotabato ng 2019]] - Sunod sunod na pag lindol ang nag-ganap sa isla ng Mindanao sa katapusan buwan ng Oktubre 2019, ito ay tinatawag na earthquake swarm o sunod-sunod na pag lindol tulad ng nangyari sa [[Lindol sa Batangas (2017)]] noong buwan ng Abril, ito ay kadahilan sa pag-galaw ng mga faults ito ay ang mga North at South Columbio Fault, Makilala Fault at Tangbulan Fault kasama rin ang M'lang Fault. ** ''Oktubre 16''; ay naitala ang 6.3 sa mga bayan ng M'lang, Tulunan at lungsod Kidapawan at ilan pang bayan at lungsod sa [[SOCCKSARGEN]], ** ''Oktubre 29''; ay naitala ang 6.6 sa mga bayan ng Tulunan, Makilala, Digos, Malungon at Kidapawan sa mga niyanig rin ng lindol noong Oktubre 16. Ang matinding napuruhan nito ay ang lungsod Kidapawan, ** ''Oktubre 31''; ay naitala ang 6.5 sa mga bayan Tulunan, Makilala, Kidapawan at Santa Cruz matapos ang lindol kinahaponan * [[Lindol sa Bukidnon ng 2019]] - Ay isang magnitud 5.9 ang naitala sa 22kilometro ng Kibawe, Bukidnon at ang episentro nito ay sa Kadingilan, Bukidnon pasado 9:22 pm ng gabi.nag-iwan ito ng malawakang pag-kasira ng mga ka-bahayan at pag-putol ng mga linya ng kuryente * [[Lindol sa Davao del Sur ng 2019]] - Sinundan ng 6.9 magnitud na lindol ang nag payanig sa Mindanao noong Disyembre 15, 2019 matapos, ang sunod-sunod na pag lindol sa Mindanao na "Lindol sa Cotabato ng 2019" nag likha ng mga magnitud 6.3 hanggang 6.6 sa mga araw ng Oktubre 16, 29, 31 at nasundan pa ito ng "2019 Bukidnon earthquake na nag likha ito ng magnitud 5.9, Ito ang naitalang malakas na pag-lindol sa Pilipinas sa taong 2019 na sinundan ng mga nag-daang lindol sa Oktubre 2019 Mindanao, Abril Bisayas at Abril Luzon. * Lindol sa Iloilo ng 2019 - ay isang 4.8 magnitud na lindol ang naitala sa [[San Roque, Iloilo]] noong Disyembre 26, 2019 ng gabi; matapos ang [[Bagyong Ursula]] na rumagasa sa [[Kanlurang Visayas]]. ; 2020 * [[Lindol sa Masbate ng 2020]] - Ay isang lindol na yumanig sa lalawigan ng Cataingan, Masabate na naglabas ng enerhiyang magnitud 6.6 ito ay naminsala ng mga kabahayan at pagkasira ng mga tulay at iba pa. Disyembre 25 ay yumanig ang isang Lindol sa dagat ng Masbate na aabot sa magnitud 4. ; 2020 * [[Lindol sa Surigao del Sur ng 2020]] - Ay isang lindol na yumanig sa [[Caraga]] sa [[Mindanao]], Nobyembre 16 na naglabas ng enerhiyang 6.0 ito ay nag paguho ng mga kabahayan at nagpabagsak ng mga tulay. ; 2020 * [[Lindol sa Mindoro ng 2020]] - Ay isang lindol ang yumanig sa [[Araw ng Pasko]]-[[2020]] ang episentro ng lindol ay nasa layong 102 kilometro, Timog kanluran ng [[Calatagan, Batangas]] at Hilagang silangan ng [[Lubang]], [[Occidental Mindoro]] na pumalo sa magnitud 6.3. ; 2021 * [[Lindol sa Davao Occidental ng 2021]] - Ay napakalakas na lindol na yumanig sa isla ng Mindanao, na papalo sa magnitud 7.1 ang episentro nito ay nasa bahaging dagat ng [[Jose Abad Santos, Davao Occidental]]. ; 2021 * [[Lindol sa Davao del Sur ng 2021]] - Ay isang malakas na lindol na nagpagimbal sa isla ng Mindanao matapos ang nakaraang lindol noong Enero, ang episentro nito ay nasa bahaging kanluran ng [[Magsaysay, Davao del Sur]], ito ay naglabas ng enerhiya na papalo sa magnitud 6.0. ; 2021 * [[Lindol sa Batangas ng 2021]] - Hulyo 24 isang malakas na pagyanig ang gumulat sa lalawigan ng [[Batangas]], [[Calabarzon]], 124 ang lalim sa bayan ng [[Calatagan]] umabot ang pag yanig sa [[Kalakhang Maynila]] na nagdulot ng intensity 4. ; 2021 * Lindol sa Mindoro ng 2021 - Setyembre 27, 1:17 am [[Philippine Standard Time|PST]] 8+UTC, mula sa [[Looc, Occidental Mindoro]], ay naramdaman ang pagyanig na naglabas ng enerhiyang aakyat sa 5.5 to 5.7 sa [[Timog Katagalugan]]. ; 2022 * [[Lindol sa Luzon (2022)]] - Hulyo 27, 8:43 am, ay isang malakas na lindol ang yumanig sa [[Hilagang Luzon]] na naglabas ng enerhiya na papalo sa magnitud 7.0 sa bayan ng [[Tayum, Abra]]. == Naitala ng mga patay sa lindol == Mga naitalang bilang ng patay ng lindol sa Pilipinas panahon noong 1600s {| class="wikitable" style="text-align:center; width:100%;" |- ! colspan="11" | Mga 10 naitalang bilang ng mga patay ng lindol sa Pilipinas panahon ng 1600s |- ! style="width: 10%;" scope="col" colspan="2" | M{{small|w}} ! style="width: 05%;" scope="col" | Orihinal ! style="width: 20%;" scope="col" | Lokasyon ! style="width: 15%;" scope="col" | Petsa ! style="width: 10%;" scope="col" | Mortalidad ! style="width: 10%;" scope="col" | Nawawala ! style="width: 15%;" scope="col" | Sugatan ! style="width: 10%;" scope="col" | Pinsala ! style="width: 05%;" scope="col" | Pinangalingan |- ! 1 | 7.9 | Tektoniko | Lindol sa Gulpo ng Moro (1976) | Agosto 16, 1976 | 4,791 | 2,288 | 9,928 | | |- ! 2 | 7.8 | Tektoniko | Isla ng Luzon | Hulyo 16, 1990 | 1,666 | 1,000 | 3,000 < | [[Philippine peso|₱]] 10 bilyon | |- ! 3 | 7.5 | Tektoniko | Isla ng Luzon | Nobyembre 30, 1645 | 600 < | | 3,000 < | ''Hindi pa'' | |- ! 4 | 7.6 | Tektoniko | Mindanaw | Marso 31, 1955 | 400 < | | ''Hindi pa'' | [[United States dollar|US$]]5 milyon |<ref>{{cite web|last1=NCEI|title=Global Significant Earthquake Database, 2150 B.C. to present|url=http://www.ngdc.noaa.gov/nndc/struts/form?t=101650&s=1&d=1|publisher=NOAA National Centers for Environmental Information|ref=NGDC}}</ref> |- ! 5 | 7.6 | Tektoniko | Lindol sa Casiguran (1968) | Agosto 2, 1968 | 271 | | 261 | | |- ! 6 | 7.2 | Tektoniko | Bohol at Sebu | Oktubre 15, 2013 | 222 | 8 | 796 | [[Philippine peso|₱]] 4 bilyon (est.) | <ref name="eq-report">{{cite web|title=Massive extremely dangerous earthquake in Bohol, Philippines – At least 222 people killed, 8 missing, over 790 injured, around 4 billion PHP damage, 7 billion PHP reconstruction costs.|url=http://earthquake-report.com/2013/10/15/very-strong-earthquake-mindanao-philippines-on-october-15-2013/|publisher=Earthquake-Report.com|accessdate=October 2013|date=October 31, 2013|archive-date=Oktubre 15, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131015003824/http://earthquake-report.com/2013/10/15/very-strong-earthquake-mindanao-philippines-on-october-15-2013/|url-status=dead}}</ref> |- ! 7 | 7.1 | Tektoniko | Lindol sa Mindoro (1994) | Nobyembre 15, 1994 | 78 | | 430 | [[Philippine peso|₱]] 5.15 milyon | <ref name="Mindoro">{{cite web | url=http://www.ess.washington.edu/tsunami/specialized/events/mindoro/mindoro.html | title=1994 Mindoro Tsunami | publisher=[[Philippine Institute of Volcanology and Seismology]] | accessdate=February 7, 2012}}</ref> |- ! 8 | 6.7 | Tektoniko | Lindol sa Bisayas (2012) | Pebrero 6, 2012 | 51 | 62 | 112 | [[Philippine peso|₱]] 383 milyon | |- ! 9 | 7.8 | Tektoniko | Lindol sa Lady Caycay (1948) | Enero 25, 1948 | 50 (est.) | | | [[Philippine peso|₱]] 7 milyon | |- ! 10 | 5.5 | Tektoniko | [[Maynila]] | Hunyo 19, 1665 | 19 | | | ''Hindi pa'' | |} == Mga sanggunian == {{reflist}} [[Kategorya:Lindol]] [[Kategorya:Lindol sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga Sakuna sa Pilipinas]] hwxs7mxk1nbjykmvrmq8zlpmsnu3z3n 1961693 1961690 2022-08-09T08:37:10Z Ivan P. Clarin 84769 /* Mga Lindol sa Pilipinas ng siglo 21 */ wikitext text/x-wiki {{Infobox | title = Lindol sa Pilipinas | image = | caption = Lindol sa Pilipinas pagkasira sa mga kabahayan | label1 = Mapaminsala | data1 = 8.3 Lindol sa Karagatang Celebes ng 1918 | label2 = Bilang ng patay | data2 = 8.0 Lindol sa Gulpo ng Moro ng 1976 ''5,000–8,000 patay'' }} <!-- Grammmar beggins --> Ang mga '''Lindol sa Pilipinas''' ay isang natural na nagaganap sanhi nang nakapalibot sa Pasipikong Bilog na Apoy (''Pacific Ring of Fire'') kabilang rito ang mga bangsang nasa Silangang Asya; bansang Hapon, Tsina, Taiwan, Pilipinas at Indonesia. <!-- Grammar ends --> == Palugit noong panahon ng Espanyol == === 17th siglo === * Isang malakas na lindol sa VI ang sumalampak sa Maynila noong Hunyo 25, 1599. Ang pinsala sa lindol ay nasira ng maraming pribadong gusali at lungsod at sinira ang bubong ng Old Santo Domingo Church. * Isang malakas na lindol ng VIII ang tumama sa Maynila noong Enero 2, 1600. * Isang lindol ang tumama sa Maynila noong Enero 16, 1601. Ang lindol ay tumagal ng 7 minuto, at ang mga aftershocks ay naranasan sa buong taon. * Isang lindol ng VII ang tumama sa mga munisipalidad ng Dulag at Palo, Leyte noong Disyembre 3, 1608. * Isang lindol ng IX ang tumama sa Maynila noong Nobyembre 1610. Ito ay isang kakila-kilabot na lindol na umusbong mula sa silangan hanggang kanluran. * Isang lindol na IX ang tumama sa Panay Island noong 1620. Isang malaking bilang ng mga nasawi ang naiulat sa mga probinsya ng Capiz at Iloilo. Binago ng lindol ang landas ng Aklan River at nasira ang mga simbahan na bato at ang kanilang mga façades sa Passi, Iloilo. * Isang lindol na X lindol ang Hilagang Luzon noong 1627. Kumbinsido ang naramdaman sa mga lalawigan ng Cagayan at Ilocos Norte, ang Bontoc at Lepanto, at mga gitnang bahagi ng Cordillera Central. Iba pang mga mapagkukunan na inaangkin na ang Caraballo Mountains medyo humupa. * Isang lindol ng IX ang tumama sa Albay at Camarines noong 1628. Ang lindol ay nagdulot ng mga pagbagsak ng abo, lapilli, tubig at buhangin na lumusot sa buong bayan sa Albay at Camarines. * Isang lindol ng IX ang tumama sa Illana Bay, Western Mindanao noong Disyembre 21, 1636. Ang mga landslides ay iniulat sa kahabaan ng Illana Bay, Sibuguey Bay at Point Flechas. * Isang lindol X ang tumama sa Hilagang Luzon noong Enero 4, 1641. Ang lindol ay naganap matapos ang pagsabog ng Mount Mounter ng 1641. Ang mga pagguho ng lupa at pagdadaloy ng lupa ay nagwasak sa mga baryo sa mga lalawigan ng Ilocos, Cagayan at ang Cordillera Central. * Isang lindol 7.5 na lindol ang tumama sa Luzon noong Nobyembre 30, 1645. Ang lindol ay ang pinakamalakas na tumama sa mga Isla mula noong pagsakop ng mga Kastila. Lubhang nasira nito ang mga bagong itinayo na simbahan at Manila Cathedral, kasama ang mga residente ng villa at gusali sa lungsod at kalapit na mga lalawigan. Mga 600 katao ang naiulat na patay. * Isang malakas na lindol ng VIII ang tumama sa Luzon noong Disyembre 5, 1645. Ito ay isang malaking afterhock noong Nobyembre 30, 1645 na lindol sa Luzon, at mas nawasak nito ang natitirang mga gusali sa Maynila at kalapit na mga bayan. Tumigil ang mga aftershocks sa paligid ng Marso 1646. * Isang malakas na lindol ng IX ang tumama sa Timog Luzon noong 1648. Ito ay isang napakalakas na lindol na sumira sa maraming mga gusali. * Isang lindol ang lakas ng lindol sa Maynila noong Mayo 1, 1653. * Isang lindol ng IX ang tumama sa Timog Luzon noong Agosto 20, 1658. Naihambing ito sa lindol ng 1645 Luzon, ngunit naging sanhi ng mas kaunting pinsala sa pagbuo at hindi gaanong kalapitan mula sa epicenter. Nawasak nito ang Royal Monastery ng Santa Clara, maraming monasteryo ng mga Dominicans and Recollect, ang Jesuit College at mga episcopal palaces. * Isang lindol na 5.5 na lindol ang tumama sa Maynila noong Hunyo 19, 1665. Tanging isang simbahan ng Jesuit ang nakaranas ng malaking pinsala. 19 ang iniulat na patay. * Isang matinding VIII ang sumakit sa Isla Verde Passage noong Pebrero 1675. Nawasak ng lindol ang maraming mga gusali sa hilagang Oriental Mindoro at mga southern lalawigan ng Batangas. Nagdulot ito ng mga naganap na pagguho ng lupa, pagbubukas ng mga fissure sa lupa, at paghupa ng mga baybayin sa baybayin ng Mindoro. * Isang matinding VII ang sumakit sa Maynila noong Agosto 24, 1683. === 18th siglo === * Isang matinding VII ang tumama sa Lake Bombon (na kilala ngayon bilang Taal Lake) noong Setyembre 24, 1716. Ito ay konektado sa pagsabog ng Taal volcano; ang patuloy na aktibidad ng bulkan sa lugar ng Taal na sanhi ng paggalaw ng seismic. * Isang matinding IX ang sumakit kay Tayabas (na kilala ngayon bilang Quezon) noong 1730. Sinira nito ang mga simbahan at kumbento sa Mauban at ilang iba pang mga simbahan sa lalawigan ng Tayabas at Laguna. === 19th siglo === Isang lindol noong Hunyo 3, 1863, ang sumira sa Manila Cathedral, ang Ayuntamiento (city hall), ang Palace of the Governor (lahat ng tatlong matatagpuan sa oras ng Plaza Mayor, ngayon ay Plaza de Roma) at marami sa lungsod. Ang tirahan ng Gobernador-Heneral ay inilipat sa Palasyo ng Malacañang na matatagpuan mga 3 km (1.9 milya) hanggang sa Pasig River, habang ang iba pang dalawang gusali ay itinayo muli sa lugar. Isang lindol na X lindol ang tumama sa Luzon noong Hulyo 14 hanggang 25, 1880. Ang lindol ay nagdulot ng matinding pinsala sa mga pangunahing lungsod sa Luzon, na pinaka-makabuluhang sa Maynila kung saan maraming gusali ang gumuho. Hindi alam ang bilang ng mga nasawi. Isang lindol ang tumama sa Lucban, Quezon noong Oktubre 26, 1884. Sinira nito ang mga simbahan sa Lucban, Tayabas na lalawigan (na kilala ngayon bilang lalawigan ng Quezon) at Cavinti sa lalawigan ng Laguna. Dalawang lindol ang tumama malapit sa Basilan Island malapit sa Mindanao noong Setyembre 20 at 21, 1897. Parehong lindol ang nag-trigger ng mga tsunami, na may pangalawang lubos na mapangwasak, na may pinakamataas na run-up na 7.0 m. Hindi bababa sa 13 ang namatay bilang resulta ng pangalawang tsunami, na may isang daan o higit pang mga kaswalti din ang iniulat. == Palugit noong panahon ng Amerikano == === 21th siglo === ; Maaga 20th siglo * Isang lindol na 7.5 na lindol ang tumama sa Northeheast Mindanao noong Hulyo 11, 1912. Ang pinsala at mataas na kasidhi ay naranasan ng mga bayan ng La Paz, Bunawan, Veruela at Talacogon sa lambak ng Agusan kung saan naganap ang matinding pagyanig ng lupa, pagkalasing, laganap na pagguho ng lupa at dagat / lawa ng dagat. [18] Ang lindol ng Mw 8.3 Celebes Sea ay naganap noong Agosto 15, 1918 na may pinakamataas na intensity ng Mercalli ng X (Extreme). Ang shock offshore ay nakakaapekto sa timog Pilipinas na may matinding pagyanig at isang mapanirang tsunami na nag-iwan ng 52 katao. * Isang malakas na lindol 8.0 na lindol ang tumama sa Timog Mindanao noong Abril 14, 1924. [19] * Isang malakas na 7.8 Mw lindol ang tumama sa Panay Island noong Enero 25, 1948 at 1:46 AM. Ang sentro ng sentro ay nasa pagitan ng mga munisipalidad ng Anini-y at Dao (ngayon ay Tobias Fornier) sa lalawigan ng Antique. * Isang malakas na lindol ng VII ang tumama sa Luzon, pangunahin sa Isabela noong Disyembre 29, 1949. Simula sa 11:05 a.m., tumagal ito ng dalawang-at-kalahating minuto. Ang pinsala ay katamtaman na nakasisira, na nagdudulot ng pagguho ng lupa at magaspang na mga alon na sumisira sa mga bangka, pati na rin ang mga fissure na naglabas ng itim na tubig. Ang intensity ay mula sa IV hanggang VII sa buong Luzon Ang mga kilala at mapaminsalang lindol sa Pilipinas simula noong 2001. Ang pinaka aktibong lugar at sea Gulpo nang Moro ay Lindol ng Gulpo Moro ng 1976 na nagtala ng latay 5,000 na katao, at ang [[Samar]] ay malapit sa palya ng Pilipinas. ; Kalagitnaan at Late 20th siglo * Isang lakas ng 7.6 na lindol ang tumama sa Casiguran, Aurora, noong Agosto 2, 1968, sa lalim ng humigit-kumulang na 31 km. Ito ay itinuturing na pinaka matindi at mapanirang lindol na naranasan sa Pilipinas sa huling 20 taon. 270 katao ang naiulat na namatay at 261 ang nasugatan. Ang pinsala na dulot ng tsunami sa Barangay Tibpuan, Lebak, Mindanao matapos ang 7.9 Moro Gulf Earthquake noong Agosto 16, 1976. * Isang lindol na 7.0 na lindol ang tumama sa Ragay Gulf noong Marso 17, 1973. Ang Calauag, Quezon ang pinakapinsala, dahil ang lindol ay nagdulot ng 98 na bahay na lubos na nawasak, at 270 pa ang bahagyang nasira. * Isang lindol na 8.0 na lindol ang tumama sa Mindanao noong Agosto 16, 1976. Ang lindol ay nagdulot ng isang nagwawasak na tsunami na tumama sa 700 km na baybayin ng isla ng Mindanao na hangganan ng Bayad ng Moro sa Dagat ng North Celebes. Tinatayang 5,000 - 8,000 katao ang namatay. Ang pangunahing sanhi ng malaking bilang ng mga nasawi sa kaganapan ay maaaring maiugnay sa katotohanan na nangyari ang lindol pagkatapos ng hatinggabi nang ang karamihan sa mga tao ay natutulog; at isang mahusay na tsunami ay spawned, sinaktan ang baybayin mula sa iba't ibang direksyon at nahuli ang mga tao na walang alam. * Isang lindol na 6.5 na lindol ang tumama sa Laoag noong Agosto 17, 1983, sa lalim ng 42 km. Ang lindol ay naging sanhi ng pagkamatay ng 16 at nasugatan 47 katao. * Isang malakas na 6.8 na lindol ang tumama sa Bohol noong Pebrero 8, 1990. Anim na pagkamatay ay naiulat at higit sa 200 ang nasugatan sa nasabing kaganapan. Humigit-kumulang 46,000 katao ang nailipat sa kaganapan at hindi bababa sa 7,000 sa kanila ay walang tirahan. Ang tinantyang pinsala sa mga pag-aari ay nagkakahalaga ng ₱ 154-milyon. * Isang lindol na 7.1 na lindol ang tumama sa Panay Island noong Hunyo 14, 1990 sa lalim ng 15 km. Pitong katao ang namatay at 31 iba pa ang nasugatan. Isang lindol na 7.7 na lindol ang tumama sa Luzon noong Hulyo 16, 1990. Nagdulot ito ng matinding pinsala sa mga pangunahing lungsod sa Luzon: Dagupan City (likido sa lupa), Lungsod ng Baguio, at Cabanatuan City; Bumagsak ang Hyatt Terraces Baguio. 1,621 ang naiulat na namatay. Ang pinsala sa mga gusali, imprastraktura, at mga ari-arian ay hindi bababa sa ₱ 10-bilyon, na isang bahagi nito ay sanhi ng pagkawasak sa lupa. Gayunpaman, ang ilang mga bahay sa loob ng 1-2 m sa magkabilang panig ng pagkawasak ng lupa ay nakaligtas dahil sa kanilang pagbuo ng magaan na timbang habang ang mga itinayo ng [[pinatibay na kongkreto]] sa loob ng zone na ito ay dumanas ng bahagyang pinsala. Ang pinsala na higit sa 2m ay nakasalalay pangunahin sa istrukturang integridad ng gusali at mga epekto ng lokal na topograpiya at mga kondisyon sa lupa Isang lindol na 7.1 na lindol ang tumama sa Mindoro noong Nobyembre 15, 1994 sa lalim ng 15 km. Ang lindol ay nagdulot ng tsunami na pumatay sa 41 katao at sinira ang 1530 bahay. Isang serye ng mga malalaking lindol ang sa lampak sa Samar noong Abril 21, 1995, na may apat sa pinakamalaking lindol na malapit sa magnitude 7 at ang pinakamalaking isa ay nagrehistro sa magnitude 7.3. Ang lindol ay nagdulot din ng isang maliit na tsunami na naitala sa Legazpi, Albay. Ang lugar ay tinamaan ng isa pang lindol na may lakas na 7.0 noong Mayo 5 ng parehong taon. Isang lindol na 5.6 na lindol ang tumama sa Bohol noong Mayo 27, 1996 sa lalim ng 4 km. Ang lindol ay hindi naging sanhi ng malaking pinsala sa mga pag-aari. Ang pinsala ay nakakulong sa hindi maayos na itinayo na mga istraktura at / o lumang kahoy, pagmamason, limestone na pader ng mga bahay at gusali, sa pangkalahatan dahil sa pagyanig sa lupa. Isang magnitude na 5.1 ang tumama sa Bayugan, Agusan del Sur noong Hunyo 7 at 9, 1999. Ang mga bayan ng Bayugan at Talacogon ang pinakapinsala. Isang lindol na 6.8 na lindol ang tumama sa hilagang-kanluran ng baybayin ng Zambales noong Disyembre 12, 1999. Namatay ang lindol sa anim na katao at nasugatan 40 sa Zambales, Pangasinan, at Metro Manila. Ang lindol din ang nagdulot ng mga power outages sa buong Maynila ===Mga Lindol sa Pilipinas ng siglo 21=== {| class="sortable wikitable" style="font-size:100%;" |- ! Taon ! Magnitud ! Lokasyon / Pangalan ! Petsa |- | 2001 | 7.5 | Mindanao (SE, sa labas)<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/usp000a70h#executive|title=M 7.5 - Mindanao, Philippines|publisher=[[United States Geological Survey]]|accessdate=March 8, 2018}}</ref> | Enero 1 |- | 2002 | 7.5 | Lindol sa Mindanao (2002) | Marso 5 |- | 2003 | 6.5 | Samar | Nobyembre 18 |- | 2004 | 6.5 | Mindoro | Oktubre |- | 2005 | 6.4 | Gulpo ng Moro (malapit)<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/usp000e583#executive|title=M 6.4 - Mindanao, Philippines|publisher=[[United States Geological Survey]]|accessdate=March 8, 2018}}</ref> | Nobyembre 30 |- | 2006 | 6.3 | Luzon | Oktubre 9 |- | 2007 | 6.4 | Mindanaw (SE, sa labas)<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/usp000fk9n#executive|title=M 6.4 - Philippine Islands region|publisher=[[United States Geological Survey]]|accessdate=March 8, 2018}}</ref> | Agosto 7 |- | 2008 | 6.9 | Samar | Marso 3 |- | 2009 | 6.6 | Gulpo ng Moro | Oktubre 4 |- | 2010 | 7.6 | Lindol sa Mindanaw (2010) | Hulyo 3 |- | 2011 | 6.4 | Rehiyon ng Ilokos | Marso 20 |- | rowspan="2"| 2012 | 6.7 | Lindol sa Bisayas | Pebrero 6 |- | 7.6 | Lindol sa Samar (2012) | Agosto 31 |- | 2013 | 7.2 | [[Lindol sa Bohol (2013)]] | Oktubre 15 |- | 2014 | 6.6 | Gulpo ng Moro (malapit)<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/usb000t20t#summary|title=M6.6 - 106km WSW of Sangay, Philippines|publisher=[[United States Geological Survey]]|date=December 2, 2014|accessdate=December 2, 2014}}</ref> | Disyembre 2 |- | 2015 | 6.1 | Siargaw<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/us10002n6s#executive|title=M 6.1 - 23km NW of Santa Monica, Philippines|publisher=[[United States Geological Survey]]|accessdate=March 8, 2018}}</ref> | Hulyo 3 |- | 2016 | 6.3 | Tamisan (Rehiyon ng Dabaw)<ref>{{cite web|title=M6.3 - 36km SE of Tamisan, Davao Region, Philippines|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/us10006s4v#executive|publisher=[[United States Geological Survey]]|access-date=November 15, 2016|date=September 24, 2016}}</ref> | Setyembre 24 |- | 2017 | 6.9 | Lindol sa Sarangani (2017) (Rehiyon ng Dabaw) | Abril 29 |- | rowspan="5"| 2019 | 6.1 | Lindol sa Luzon ng 2019 | Abril 22 |- | 6.4 | Lindol sa Bisayas ng 2019 | Abril 23 |- | 6.6, 6.3 at 6.5 | Mga lindol sa Cotabato ng 2019 | Oktubre 16, 29 at 31 |- | 5.9 | Lindol sa Bukidnon ng 2019 | Nobyembre 18 |- | 6.8 | Lindol sa Davao del Sur ng 2019 | Disyembre 15 |- | rowspan="4"| 2020 | 6.6 | Lindol sa Masbate ng 2020 | Agosto 18 |- | 6.0 | Lindol sa Surigao del Sur ng 2020 | Nobyembre 16 |- | 6.3 | Lindol sa Mindoro ng 2020 | rowspan="2"| Disyembre 25 |- | 2.1 | Lindol sa Masbate ng 2020 |- | rowspan="5"| 2021 | 7.1 | Lindol sa Davao Occidental ng 2021 | Enero 22 |- | 6.0 | Lindol sa Davao del Sur ng 2021 | Pebrero 7 |- | 5.8 | Lindol sa Mindoro ng 2021 | Mayo 12 |- | 6.6 | Lindol sa Batangas ng 2021 | Hulyo 24 |- | 5.7 | Lindol sa Mindoro ng 2021 | Setyembre 27 |- | 2022 | 7.0 | Lindol sa Luzon ng 2022 | Hulyo 27 |} == Malalaking Lindol == {{Warning|'''[[Lindol]]'''}} === 20th at 21st siglo === ; 1968 * Lindol sa Casiguran (1968) - Ang Lindol sa Luzon ay naganap noong ika Agosto 2, 1968 sa [[Casiguran, Aurora]] nagtala ito nang 7.6 na enerhiya lalim ng 31 kilomtero at nagtala rin nang patay na aabot sa 270 katao at mga sugatan na naabot as 261. ; 1990 * [[Lindol sa Luzon (1990)]]- Ang Lindol sa Luzon ay naganap noong ika 4:30 nang hapon sa Luzon ang episentro nang Lindol ay sa [[Lungsod Cabanatuan]] at ang matinding naparuhan nito ay lungsod ng [[Baguio]], (Hyatt Teracess ng Baguio), nagtala ito nang 7.8 na enerhiya at nagtala rin nang mga patay 1, 621 at mga sugatan. ; 2012 * [[Lindol sa Samar ng 2012]] - Ang Lindol sa Samar ay nangyari noong ika Agosto 31, 2012, lalim ng 106 sa karagatan nang Pilipinas dahil sa paggalaw nang palya nang Sistema ng palya sa Pilipinas o ''Philippine Fault System'' na nagmumula sa probinsya nang Ilocos at nagtatapos sa probinsya nang Dabaw. Nagtala into nang 7.6 na Lindol ngunit ibinaba ang banta nang tsunami. ; 2013 {{Main|Sistema ng mga Palya ng Bohol}} * [[Lindol sa Bohol (2013)]] - Ang Lindol sa Bohol ay naganap noong ika 15, Oktubre 2013, nang 3.7 milya at lalim ng 12 kilometro sa probinsya nang Bohol nagtala ito nang 7.2 na lindol, dahil sa pabuka nang palya ang Hilagang palya nang Bohol ang episentro nito at sa mga bayan nang Sagbayan at Carmen, Ang bagong palya na natunton ay sa Inabanga. Nagiwan ito nang patay na aabot sa 222 at 796 na sugatan. ; 2017 * [[Lindol sa Surigao del Norte ng 2017]] - Ang Lindol sa Surigao ay naganap noong ika 10:03, 10, Pebrero 2017 sa lalim nang 15 kilometro, gabi sa mga probinsya nang Surigao nagiwan ito nang 8 patay at 202 na sugatan. * [[Mga lindol sa Batangas (2017)]] - Ang Lindol sa Batangas ay nagpayanig sa buong Timog Luzon at nangyari noong ika Abril 4 lalim na 82 kilometro at sumunod na lindol noong ika 8 Abril nang ika 4 sa lalim na 40.2 nang hapon. * [[Lindol sa Sarangani ng 2017]] - Ang Lindol sa Sarangani o Lindol ng Dabaw nagtala ito nang 6.9 ay nangyari noong ika 29, Abril 2017 sa oras nang 4:03 nang umaga sa lalim na 47 kilometro ay nagpayanig sa rehiyon nang [[SOCCSKSARGEN]], ang episentro nito ay sa bayan (isla) nang [[Sarangani, Davao Occidental]]. Nagiwan ito nang 5 na sugatan. * [[Lindol sa Leyte ng 2017]] - Ang Lindol sa Leyte noong ika 6, Hulyo 2017 ay nagtala ng 6.5 ang episentro nito ay sa bayan nang [[Jaro, Leyte]] sa lalim na 8 kilometro nang patumba ito nang dalawang gusali at nagiwan nag patay 4 katao at 120 na sugatan. ; 2018 Taong 2018 ika buwan nang mayo na nag karoon nang ("Earthquake swarm") na papalo sa 5.7 pababa 5.3 na pagyanig ang natatala ayon sa "PHIVOLCS" ito yung mga sunod-sunod na lindol na maihahalintulad rin sa lugar nang [[Batangas]] na naganap noong ika Abril at [[Lindol sa Batangas ng Agosto 2017|Agosto]] ; 2019 * [[Lindol sa Luzon ng 2019]] - Sa Taong 2019 dalawang lindol na mag kasunod ang yumaing sa Pilipinas and "2019 Luzon earthquake" ang episentro nito ay sa [[Castillejos, Zambales]] ang malubhang na puruhan ay sa [[Porac, Pampanga]] na naglabas ng enerhiyng Magnitud 6.1 noong ika Abril 22, 2019, 5:11:09 ng hapon. sumunod naman ang "2019 Visayas earthquake" * [[Lindol sa Bisayas ng 2019]] - Niyanig naman ang buong probinsya sa Samar at ilang bahagi ng rehiyon na nag labas ng enerhiyang 6.4 mas malakas sa 2019 Luzon earthquake. ang episentro ng lindol ay sa bayan ng [[San Julian, Eastern Samar]] sa oras ng 1:37 ng hapon. * [[Mga lindol sa Cotabato ng 2019]] - Sunod sunod na pag lindol ang nag-ganap sa isla ng Mindanao sa katapusan buwan ng Oktubre 2019, ito ay tinatawag na earthquake swarm o sunod-sunod na pag lindol tulad ng nangyari sa [[Lindol sa Batangas (2017)]] noong buwan ng Abril, ito ay kadahilan sa pag-galaw ng mga faults ito ay ang mga North at South Columbio Fault, Makilala Fault at Tangbulan Fault kasama rin ang M'lang Fault. ** ''Oktubre 16''; ay naitala ang 6.3 sa mga bayan ng M'lang, Tulunan at lungsod Kidapawan at ilan pang bayan at lungsod sa [[SOCCKSARGEN]], ** ''Oktubre 29''; ay naitala ang 6.6 sa mga bayan ng Tulunan, Makilala, Digos, Malungon at Kidapawan sa mga niyanig rin ng lindol noong Oktubre 16. Ang matinding napuruhan nito ay ang lungsod Kidapawan, ** ''Oktubre 31''; ay naitala ang 6.5 sa mga bayan Tulunan, Makilala, Kidapawan at Santa Cruz matapos ang lindol kinahaponan * [[Lindol sa Bukidnon ng 2019]] - Ay isang magnitud 5.9 ang naitala sa 22kilometro ng Kibawe, Bukidnon at ang episentro nito ay sa Kadingilan, Bukidnon pasado 9:22 pm ng gabi.nag-iwan ito ng malawakang pag-kasira ng mga ka-bahayan at pag-putol ng mga linya ng kuryente * [[Lindol sa Davao del Sur ng 2019]] - Sinundan ng 6.9 magnitud na lindol ang nag payanig sa Mindanao noong Disyembre 15, 2019 matapos, ang sunod-sunod na pag lindol sa Mindanao na "Lindol sa Cotabato ng 2019" nag likha ng mga magnitud 6.3 hanggang 6.6 sa mga araw ng Oktubre 16, 29, 31 at nasundan pa ito ng "2019 Bukidnon earthquake na nag likha ito ng magnitud 5.9, Ito ang naitalang malakas na pag-lindol sa Pilipinas sa taong 2019 na sinundan ng mga nag-daang lindol sa Oktubre 2019 Mindanao, Abril Bisayas at Abril Luzon. * Lindol sa Iloilo ng 2019 - ay isang 4.8 magnitud na lindol ang naitala sa [[San Roque, Iloilo]] noong Disyembre 26, 2019 ng gabi; matapos ang [[Bagyong Ursula]] na rumagasa sa [[Kanlurang Visayas]]. ; 2020 * [[Lindol sa Masbate ng 2020]] - Ay isang lindol na yumanig sa lalawigan ng Cataingan, Masabate na naglabas ng enerhiyang magnitud 6.6 ito ay naminsala ng mga kabahayan at pagkasira ng mga tulay at iba pa. Disyembre 25 ay yumanig ang isang Lindol sa dagat ng Masbate na aabot sa magnitud 4. ; 2020 * [[Lindol sa Surigao del Sur ng 2020]] - Ay isang lindol na yumanig sa [[Caraga]] sa [[Mindanao]], Nobyembre 16 na naglabas ng enerhiyang 6.0 ito ay nag paguho ng mga kabahayan at nagpabagsak ng mga tulay. ; 2020 * [[Lindol sa Mindoro ng 2020]] - Ay isang lindol ang yumanig sa [[Araw ng Pasko]]-[[2020]] ang episentro ng lindol ay nasa layong 102 kilometro, Timog kanluran ng [[Calatagan, Batangas]] at Hilagang silangan ng [[Lubang]], [[Occidental Mindoro]] na pumalo sa magnitud 6.3. ; 2021 * [[Lindol sa Davao Occidental ng 2021]] - Ay napakalakas na lindol na yumanig sa isla ng Mindanao, na papalo sa magnitud 7.1 ang episentro nito ay nasa bahaging dagat ng [[Jose Abad Santos, Davao Occidental]]. ; 2021 * [[Lindol sa Davao del Sur ng 2021]] - Ay isang malakas na lindol na nagpagimbal sa isla ng Mindanao matapos ang nakaraang lindol noong Enero, ang episentro nito ay nasa bahaging kanluran ng [[Magsaysay, Davao del Sur]], ito ay naglabas ng enerhiya na papalo sa magnitud 6.0. ; 2021 * [[Lindol sa Batangas ng 2021]] - Hulyo 24 isang malakas na pagyanig ang gumulat sa lalawigan ng [[Batangas]], [[Calabarzon]], 124 ang lalim sa bayan ng [[Calatagan]] umabot ang pag yanig sa [[Kalakhang Maynila]] na nagdulot ng intensity 4. ; 2021 * Lindol sa Mindoro ng 2021 - Setyembre 27, 1:17 am [[Philippine Standard Time|PST]] 8+UTC, mula sa [[Looc, Occidental Mindoro]], ay naramdaman ang pagyanig na naglabas ng enerhiyang aakyat sa 5.5 to 5.7 sa [[Timog Katagalugan]]. ; 2022 * [[Lindol sa Luzon (2022)]] - Hulyo 27, 8:43 am, ay isang malakas na lindol ang yumanig sa [[Hilagang Luzon]] na naglabas ng enerhiya na papalo sa magnitud 7.0 sa bayan ng [[Tayum, Abra]]. == Naitala ng mga patay sa lindol == Mga naitalang bilang ng patay ng lindol sa Pilipinas panahon noong 1600s {| class="wikitable" style="text-align:center; width:100%;" |- ! colspan="11" | Mga 10 naitalang bilang ng mga patay ng lindol sa Pilipinas panahon ng 1600s |- ! style="width: 10%;" scope="col" colspan="2" | M{{small|w}} ! style="width: 05%;" scope="col" | Orihinal ! style="width: 20%;" scope="col" | Lokasyon ! style="width: 15%;" scope="col" | Petsa ! style="width: 10%;" scope="col" | Mortalidad ! style="width: 10%;" scope="col" | Nawawala ! style="width: 15%;" scope="col" | Sugatan ! style="width: 10%;" scope="col" | Pinsala ! style="width: 05%;" scope="col" | Pinangalingan |- ! 1 | 7.9 | Tektoniko | Lindol sa Gulpo ng Moro (1976) | Agosto 16, 1976 | 4,791 | 2,288 | 9,928 | | |- ! 2 | 7.8 | Tektoniko | Isla ng Luzon | Hulyo 16, 1990 | 1,666 | 1,000 | 3,000 < | [[Philippine peso|₱]] 10 bilyon | |- ! 3 | 7.5 | Tektoniko | Isla ng Luzon | Nobyembre 30, 1645 | 600 < | | 3,000 < | ''Hindi pa'' | |- ! 4 | 7.6 | Tektoniko | Mindanaw | Marso 31, 1955 | 400 < | | ''Hindi pa'' | [[United States dollar|US$]]5 milyon |<ref>{{cite web|last1=NCEI|title=Global Significant Earthquake Database, 2150 B.C. to present|url=http://www.ngdc.noaa.gov/nndc/struts/form?t=101650&s=1&d=1|publisher=NOAA National Centers for Environmental Information|ref=NGDC}}</ref> |- ! 5 | 7.6 | Tektoniko | Lindol sa Casiguran (1968) | Agosto 2, 1968 | 271 | | 261 | | |- ! 6 | 7.2 | Tektoniko | Bohol at Sebu | Oktubre 15, 2013 | 222 | 8 | 796 | [[Philippine peso|₱]] 4 bilyon (est.) | <ref name="eq-report">{{cite web|title=Massive extremely dangerous earthquake in Bohol, Philippines – At least 222 people killed, 8 missing, over 790 injured, around 4 billion PHP damage, 7 billion PHP reconstruction costs.|url=http://earthquake-report.com/2013/10/15/very-strong-earthquake-mindanao-philippines-on-october-15-2013/|publisher=Earthquake-Report.com|accessdate=October 2013|date=October 31, 2013|archive-date=Oktubre 15, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131015003824/http://earthquake-report.com/2013/10/15/very-strong-earthquake-mindanao-philippines-on-october-15-2013/|url-status=dead}}</ref> |- ! 7 | 7.1 | Tektoniko | Lindol sa Mindoro (1994) | Nobyembre 15, 1994 | 78 | | 430 | [[Philippine peso|₱]] 5.15 milyon | <ref name="Mindoro">{{cite web | url=http://www.ess.washington.edu/tsunami/specialized/events/mindoro/mindoro.html | title=1994 Mindoro Tsunami | publisher=[[Philippine Institute of Volcanology and Seismology]] | accessdate=February 7, 2012}}</ref> |- ! 8 | 6.7 | Tektoniko | Lindol sa Bisayas (2012) | Pebrero 6, 2012 | 51 | 62 | 112 | [[Philippine peso|₱]] 383 milyon | |- ! 9 | 7.8 | Tektoniko | Lindol sa Lady Caycay (1948) | Enero 25, 1948 | 50 (est.) | | | [[Philippine peso|₱]] 7 milyon | |- ! 10 | 5.5 | Tektoniko | [[Maynila]] | Hunyo 19, 1665 | 19 | | | ''Hindi pa'' | |} == Mga sanggunian == {{reflist}} [[Kategorya:Lindol]] [[Kategorya:Lindol sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga Sakuna sa Pilipinas]] 4vulpbg26suaxq9to7qqbzcbf4102dw 0 289785 1961679 1866546 2022-08-09T06:46:19Z 203.179.245.190 wikitext text/x-wiki {{Infobox basketball biography | name = Javier Carter | image = Javier Carter.jpg | image_size =250px | caption = | position = [[:en:Power forward (basketball)|Power forward]] / [[:en:Center (basketball)|Center]] | height_ft = 6 | height_in = 8 | weight_lb = 225 | league = [[:en:B.League|B.League]] | team = Passlab Yamagata Wyverns | number = 32 | nationality = Panamanian / American | birth_date = {{Birth date and age|mf=yes|1991|5|20}} | birth_place = [[Cleveland, Ohio]] | highschool = [[:en:Episcopal School of Dallas|Episcopal School of Dallas]]<br/>([[Dallas, Texas]]) | college = *[[:en:South Alabama Jaguars men's basketball|South Alabama]] (2009–2013) | draft_year = 2013 | career_start = 2013 | career_end = | years1 = 2013-2014 | team1 =[[:en:Cáceres Ciudad del Baloncesto|Cáceres Ciudad del Baloncesto]] | years2=2014-2015 | team2=[[:fr:Club Sportif Gravenchonnais|CS Gravenchon Basket]] | years3 = 2015–2016 | team3 =[[:en:Bakersfield Jam|Bakersfield Jam]] | years4=2016 | team4=[[:en:Liga Profesional de Baloncesto (Panama)|Panteras de Costa del Este Panama City]] | years5=2016-2017 |team5=[[:en:Club Atlético Welcome|Club Atlético Welcome]] | years6 = 2016–2017 | team6 =[[:en:Liga Profesional de Baloncesto (Panama)|Caballos de Coclé Aguadulce]] | years7 = 2016–2017 | team7 = [[:en:Soles de Mexicali|Soles de Mexicali]] | years8=2017-2018 | team8= [[:en:CD Valdivia|CD Valdivia]] | years9 =2017–2018 | team9 = [[:en:Club Deportivo Hispano Americano|Club Deportivo Hispano Americano]] | years10=2018-2019 | team10=[[:he:מכבי קריית מוצקין|Maccabi Kiryat Motzkin]] | years11=2018-2019 | team11=[[:en:Guaros de Lara (basketball)|Guaros de Lara]] | years12= 2019-2021 | team12=[[Akita Northern Happinets]] | years13=2021- | team13=[[Nagasaki Velca]] | highlights =*[[:en:Liga Profesional de Baloncesto|Venezuelan champion]] (2018) | medaltemplates = }} '''Javier Dione Carter''' (ipinanganak Mayo 20, 1991) ay isang American/Panamanian professional basketball player para sa [[Nagasaki Velca]] ng B.League sa Hapon.<ref>{{cite web |last=Eurobasket |first= |url=https://basketball.eurobasket.com/player/Javier_Carter/Maccabi_Kiryat_Motzkin/189316|title=Javier Carter|date=21 December 2018 |accessdate=21 December 2018}}</ref><ref>https://northern-happinets.com/news/detail/id=14461</ref><ref>https://www.latinbasket.com/Panama/news/589653/Javier-Carter-inks-with-Akita-Northern-Happinets</ref> ==College statistics== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%; text-align:right;" !Year !Team !GP !GS !MPG !FG(%) !3P(%) !FT(%) !RPG !APG !SPG !BPG !PPG |- | style="text-align:left;"| 2009-10 | style="text-align:left;"| South Alabama | 32 ||17 ||15.4 || .473 || .000 || .732|| 3.50 ||0.22 || 0.44 || 0.97 || 4.19 |- | style="text-align:left;"| 2010-11 | style="text-align:left;"| South Alabama | 28 ||16 ||16.4 || .414 || .000 || .732|| 3.82 ||0.36 || 0.39 || 1.04 || 5.25 |- | style="text-align:left;"| 2011-12 | style="text-align:left;"|South Alabama | 27 ||20 ||23.6 || .457 || .000 || .765||5.04 ||0.67 || 0.74 || 2.67 || 6.11 |- | style="text-align:left;"| 2012-13 | style="text-align:left;"| [[:en:2012–13 South Alabama Jaguars basketball team|South Alabama]] | 29 ||24 ||24.3 || .564 || .500 || .627|| 6.66 ||0.59 || 0.93 || 2.48 || 7.10 |- |- class="sortbottom" ! style="text-align:center;" colspan=2| Career !117 ||77 || 19.6 ||.479 || .200 ||.710 || 4.70 ||0.44 || 0.62 ||1.74 || 5.57 |- {{end box}} ==Career statistics== {| class="wikitable" |- |style="background:#afe6ba; width:3em;"|† |Denotes seasons in which Carter won an championship |- |} === Regular season === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%; text-align:right;" !Year !Team !GP !GS !MPG !FG(%) !3P(%) !FT(%) !RPG !APG !SPG !BPG !PPG |- | align="left" | [[:en:2013–14 LEB Plata season|2013-14]] | align="left" | Cáceres | 32 || 19 || 20.7 || .583 || .395 || .738 || 5.56 ||0.47 || 0.56 || 0.94 || 8.94 |- | align="left" | 2014-15 | align="left" |CSG | || || || .585 || .434 || || 13.8 || || || 2.1 || 18.7 |- | align="left" | [[:en:2015–16 NBA Development League season|2015-16]] | align="left" | BAK | 41 || 0 || 11.8 || .445 || .353 || .780 || 2.90 || 0.46 || 0.29 || 0.66 || 3.71 |- | align="left" | 2016 | align="left" | Panteras | 1 || || 31.0 || .625 || .000 || .800 || 11.0 || 2.0 || 0.0 || 3.0 || 14.0 |- | align="left" | [[:en:2016–17 LNBP season|2016-17]] | align="left" | Soles/Cocle | 19 || 7 || 17.5 || .589 || .000 || .667 || 4.74 || 1.21 || 0.84 || 0.47 || 7.05 |- | align="left" | 2016-17 | align="left" | Welcome | 13 || || 28.7 || .526 || .333 || .718 || 8.4 || 1.2 || 0.8 || 1.2 || 13.4 |- | align="left" | [[:en:2017–18 Liga Nacional de Básquet season|2017-18]] | align="left" | Gallegos | 30 || 28 || 26.7 || .542 || .412 || .722 || 8.00 || 1.00 || 0.70 || 1.07 || 12.57 |- | align="left" | [[:es:Liga Nacional de Básquetbol 2017-18|2017-18]] | align="left" | Valdivia | 26 || || 34.3 || .523 || .176 || .703 || 9.5 || 1.4 || 0.8 || 1.4 || 15.5 |- |align="left" style="background-color:#afe6ba; border: 1px solid gray" | 2018-19† |align="left" | Guaros | 15 || 15 || 24.2 || .630 || .500 || .655 || 8.13 || 0.53 || 0.60 || 1.27 || 10.07 |- | align="left" | 2018-19 | align="left" | Kiryat | 32 || || 29.4 || .528 || .415 || .727 || 9.0 || 1.6 || 0.8|| 1.4 || 18.9 |- | align="left" | 2019-20 | align="left" | Akita | 22 || 21 || 27.9 || .424 || .333 || .729 || 8.1 || 1.9 || 1.5|| 0.9 || 12.0 |- | align="left" | 2020-21 | align="left" | Akita | 48 || 30 || 26.1 || .436 || .335 || .689 || 6.3 || 1.6 || 1.0|| 0.9 || 10.6 |- {{end box}} === Playoffs === {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%; text-align:right;" !Year !Team !GP !GS !MPG !FG(%) !3P(%) !FT(%) !RPG !APG !SPG !BPG !PPG |- |style="text-align:left;"|2013-14 |style="text-align:left;"|Cáceres | 8 || || 24.3 || .481 || .412 || .800 || 7.8 || 0.4 || 0.6 || 1.1 || 11.1 |- |style="text-align:left;"|2017-18 |style="text-align:left;"| Gallegos | 4 || || 27.5 || .538 || .200 || .500 || 6.0 || 1.0 || 0.0 || 1.3 || 12.5 |- {{end box}} ===FIBA Senior Team Events=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%; text-align:right;" !Year !Team !GP !GS !MPG !FG(%) !3P(%) !FT(%) !RPG !APG !SPG !BPG !PPG |- | align="left" |2017 | align="left" | Americas World Cup Qualifier | 11 || || 26.39 || .567 || .500 || .741 || 6.3 ||1.5 || 0.7 || 0.6 || 11.9 |- | align="left" | [[2017 FIBA AmeriCup|2017]] | align="left" | FIBA AmeriCup | 3 || || 31.03 || .533 || .667 || .600 || 8.3 || 2.0 || 1.0 || 1.0 || 12.3 |- |- class="sortbottom" ! style="text-align:center;" colspan=2| Career !14 || || 27.35 ||.558 || .524 ||.719 || 6.7 ||1.6 || 0.8 ||0.7 || 12.0 |- {{end box}} ===Atlas challenge=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%; text-align:right;" !Year !Team !GP !GS !MPG !FG(%) !3P(%) !FT(%) !RPG !APG !SPG !BPG !PPG |- | align="left" |2016 | align="left" | USA | || || || || || ||8.3 || || || 1.5 || 17 |- {{end box}} ===Preseason games=== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%; text-align:right;" !Year !Team !GP !GS !MPG !FG(%) !3P(%) !FT(%) !RPG !APG !SPG !BPG !PPG |- | align="left" |2019 | align="left" | Akita | 3 || 2 || 21.6 || .833 ||.777 || 1.000||6.67 || 3.0|| 1.00 || 0.33 || 13.0 |- {{end box}} <small>Source: [https://northern-happinets.com/files/user/201908311938_1.jpg Utsunomiya][https://northern-happinets.com/news/detail/id=14547 Toyama][https://northern-happinets.com/files/user/201909082110_1.jpg Sendai]</small> ==References== {{Reflist}} ==External links== *{{Twitter|aircarter32}} {{DEFAULTSORT:Carter, Javier}} [[Kategorya:Mga basketbolista]] [[Kategorya:Nabubuhay na mga tao]] [[Kategorya:Mga basketbolistang Amerikano]] h4vwexuqjam5v5561dip81itx119yc6 0 299048 1961686 1959036 2022-08-09T08:25:53Z Ivan P. Clarin 84769 wikitext text/x-wiki {{BLP sources|date=Hulyo 2020}} {{Infobox person | name = Sofia Pablo | image = | caption = | birth_name = Sofia Beatrice Hijazi Pablo | birth_date = {{birth date and age|2006|4|10}} | birth_place = [[Pilipinas]] | nationality = [[Chinese,Lebanese, Spanish,Filipino]] | ethnicity/race = [[Pilipino]] | known_for = [[Prima Donnas|Donna Lyn]] | occupation = [[Aktres]], manganganta, mananayaw | years_active = 2014–kasalukuyan | agent = [[GMA Artist Center]] (2016-kasalukuyan) | website = {{Instagram|sofiapablo}} | height = {{height|m=1.66}} }} Si '''Sofia Beatrice Hijazi Pablo''' o sa simpleng '''Sofia Pablo''', ay (ipinanganak noong 10 Abril 2006) ay isang aktres, manganganta at mananayaw ng [[GMA Network]], Kilala siya sa ginampanan niyang role sa "Prima Donnas" bilang Donna Lyn. kasama sina [[Jillian Ward]] at [[Althea Ablan]].<ref>https://www.gmanetwork.com/artistcenter/talents/598/sofia-pablo</ref> ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== {| class = "wikitable" style = "font-size: 100%;" |- ! Taon !! Pamagat !! Ginampanan !! Himpilan |- | 2022 || ''[[Raya Sirena]]'' || Raya (mermaid) || rowspan="17"| [[GMA Network]] |- | 2020 || ''[[Maynila (teleserye)|Maynila: Crush Me]]'' || Merry |- | 2019-20 || ''[[Prima Donnas]]'' || Len-Len / Lyn / Donna Lyn Madreal / Donna Lyn Salazar Claveria |- | rowspan="4"| 2019 || ''[[TODA One I Love]]'' || batang Angela "Gelay" |- | ''Maynila: Friend Ever'' || Emmy |- | ''Maynila: My Wicked Tita'' || Jona |- | ''[[Magpakailanman|Magpakailanman: Arrest My Son’s Rapist]]'' bilang Dhine |- | rowspan="5"| 2018 || ''Magpakailanman: When Love Conquers All, The Wil Dasovich and Alodia Gosiengfiao Story'' || batang Alodia |- | ''[[Onanay]]'' || Gracie Pascual Samonte |- | ''[[Daig Kayo ng Lola Ko|Daig Kayo Ng Lola Ko: Snow White and the Seven Dwarfs]]'' || Sleepy |- | ''[[Sherlock Jr.]]'' || Caray Nunez |- | ''[[Super Ma'am]]'' || batang Mabelle Henerala |- | rowspan="2"| 2017 || '' Magpakailanman: Abot Kamay ang Pangarap: The Erwin Dayrit Story'' || batang Judith |- | ''[[Destined to be Yours]]'' || Lala |- | rowspan="2"| 2016 || ''[[Oh, My Mama!]]'' || Nicole |- | ''[[Dear Uge|Dear Uge: Mother Knows Beast]]'' || Angel |- | 2014 || ''[[Because of You (Palabas Sa Telebisyon)|Because of You: Pilot]]'' || Candy Salcedo |} ==Tingnan rin== * [[Allen Ansay]] * [[Althea Ablan]] * [[Jillian Ward]] * [[Will Ashley]] ==Talasangunian== {{reflist}} ==Talababa== * {{IMDb name|6753921}} {{DEFAULTSORT:Pablo, Sofia}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 2006]] [[Kategorya:Mga batang artista mula sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga Tagalog]] {{stub|Artista|Pilipinas}} luuuulk2kk7vbw1315ji4l1k5puvzni 1961687 1961686 2022-08-09T08:26:12Z Ivan P. Clarin 84769 wikitext text/x-wiki {{BLP sources|date=Hulyo 2020}} {{Infobox person | name = Sofia Pablo | image = | caption = | birth_name = Sofia Beatrice Hijazi Pablo | birth_date = {{birth date and age|2006|4|10}} | birth_place = [[Pilipinas]] | nationality = [[Pilipino]] | known_for = [[Prima Donnas|Donna Lyn]] | occupation = [[Aktres]], manganganta, mananayaw | years_active = 2014–kasalukuyan | agent = [[GMA Artist Center]] (2016-kasalukuyan) | website = {{Instagram|sofiapablo}} | height = {{height|m=1.66}} }} Si '''Sofia Beatrice Hijazi Pablo''' o sa simpleng '''Sofia Pablo''', ay (ipinanganak noong 10 Abril 2006) ay isang aktres, manganganta at mananayaw ng [[GMA Network]], Kilala siya sa ginampanan niyang role sa "Prima Donnas" bilang Donna Lyn. kasama sina [[Jillian Ward]] at [[Althea Ablan]].<ref>https://www.gmanetwork.com/artistcenter/talents/598/sofia-pablo</ref> ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== {| class = "wikitable" style = "font-size: 100%;" |- ! Taon !! Pamagat !! Ginampanan !! Himpilan |- | 2022 || ''[[Raya Sirena]]'' || Raya (mermaid) || rowspan="17"| [[GMA Network]] |- | 2020 || ''[[Maynila (teleserye)|Maynila: Crush Me]]'' || Merry |- | 2019-20 || ''[[Prima Donnas]]'' || Len-Len / Lyn / Donna Lyn Madreal / Donna Lyn Salazar Claveria |- | rowspan="4"| 2019 || ''[[TODA One I Love]]'' || batang Angela "Gelay" |- | ''Maynila: Friend Ever'' || Emmy |- | ''Maynila: My Wicked Tita'' || Jona |- | ''[[Magpakailanman|Magpakailanman: Arrest My Son’s Rapist]]'' bilang Dhine |- | rowspan="5"| 2018 || ''Magpakailanman: When Love Conquers All, The Wil Dasovich and Alodia Gosiengfiao Story'' || batang Alodia |- | ''[[Onanay]]'' || Gracie Pascual Samonte |- | ''[[Daig Kayo ng Lola Ko|Daig Kayo Ng Lola Ko: Snow White and the Seven Dwarfs]]'' || Sleepy |- | ''[[Sherlock Jr.]]'' || Caray Nunez |- | ''[[Super Ma'am]]'' || batang Mabelle Henerala |- | rowspan="2"| 2017 || '' Magpakailanman: Abot Kamay ang Pangarap: The Erwin Dayrit Story'' || batang Judith |- | ''[[Destined to be Yours]]'' || Lala |- | rowspan="2"| 2016 || ''[[Oh, My Mama!]]'' || Nicole |- | ''[[Dear Uge|Dear Uge: Mother Knows Beast]]'' || Angel |- | 2014 || ''[[Because of You (Palabas Sa Telebisyon)|Because of You: Pilot]]'' || Candy Salcedo |} ==Tingnan rin== * [[Allen Ansay]] * [[Althea Ablan]] * [[Jillian Ward]] * [[Will Ashley]] ==Talasangunian== {{reflist}} ==Talababa== * {{IMDb name|6753921}} {{DEFAULTSORT:Pablo, Sofia}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 2006]] [[Kategorya:Mga batang artista mula sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga Tagalog]] {{stub|Artista|Pilipinas}} ctrit90myg1r75q72x98k1ek5qb17z6 0 299049 1961685 1892347 2022-08-09T08:24:51Z Ivan P. Clarin 84769 /* Telebisyon */ wikitext text/x-wiki {{BLP sources|date=Hulyo 2020}} {{Infobox person | name = Will Ashley | image = | caption = | birth_name = Will Ashley De Leon | birth_date = {{birth date and age|2002|9|17}} | birth_place = [[Pilipinas]] | nationality = [[Pilipino]] | known_for = [[Prima Donnas|Nolan]] | occupation = [[Aktor]] | years_active = 2013-kasalukuyan | agent = [[GMA Network]] (2013-kasalukuyan) | website = {{Instagram|willashley17}} | height = 5'9 }} Si '''Will Ashley De Leon''' o '''Will Ashley''', ay (ipinanganak noong Setyembre 17, 2002) ay isang aktor at mananayaw ng [[GMA Network]], Kilala siya sa ginampanan niyang role sa ''[[Prima Donnas]]'' bilang Nolan. kasama sina [[Jillian Ward]], [[Althea Ablan]], [[Sofia Pablo]] at [[Jemwell Ventinilla]].<ref>https://www.gmanetwork.com/artistcenter/talents/547/will-ashley</ref> ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== {| class = "wikitable" style = "font-size: 100%;" |- ! Taon !! Pamagat !! Ginampanan !! Himpilan |- | 2022 || ''[[The Fake Life]]'' || Peter Luna || rowspan="11" |[[GMA Network]] |- | rowspan="2"| 2019 || ''[[Prima Donnas]]'' || Nolan |- | ''[[Maalaala Mo Kaya (seryeng pantelebisyon)|Maalaala Mo Kaya: Arrest My Son's Rapist]]'' || Cris |- | 2018 || ''[[Contessa]]'' || Ely |- | rowspan="2"| 2017 || ''[[Destined to be Yours]]'' || Sol Obispo |- | ''[[Dear Uge]]'' || Kyle |- | 2015-2017 || ''Magpakailanman: Teen Eddieboy || Jay-ar |- | 2016 || ''[[Alyas Robin Hood]]'' || batang Jekjek |- | 2015 || ''[[Little Nanay]]'' || batang Peter Parker Batongbuhay |- | 2014 || ''[[Niño (seryeng pantelebisyon)|Niño]]'' || batang Niño |- | 2013 || ''[[Villa Quintana]]'' || batang Elmo/Isagani |} ==Tingnan rin== * [[Althea Ablan]] * [[Jillian Ward]] * [[Sofia Pablo]] * [[Vince Crisostomo]] ==Talasangunian== {{reflist}} ==Talababa== * {{IMDb name|6129292}} {{usbong|Artista|Pilipinas}} {{DEFAULTSORT:Ashley, Will}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 2002]] [[Kategorya:Mga batang artista mula sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga Tagalog]] lawh61isufx7hp4j06hmd7jmb5bhoy2 1961689 1961685 2022-08-09T08:28:58Z Ivan P. Clarin 84769 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Will Ashley | image = | caption = | birth_name = Will Ashley De Leon | birth_date = {{birth date and age|2002|9|17}} | birth_place = [[Pilipinas]] | nationality = [[Pilipino]] | known_for = [[Prima Donnas|Nolan]] | occupation = [[Aktor]] | years_active = 2013-kasalukuyan | agent = [[GMA Network]] (2013-kasalukuyan) | website = {{Instagram|willashley17}} | height = 5'9 }} Si '''Will Ashley De Leon''' o '''Will Ashley''', ay (ipinanganak noong Setyembre 17, 2002) ay isang aktor at mananayaw ng [[GMA Network]], Kilala siya sa ginampanan niyang role sa ''[[Prima Donnas]]'' bilang Nolan. kasama sina [[Jillian Ward]], [[Althea Ablan]], [[Sofia Pablo]] at [[Jemwell Ventinilla]].<ref>https://www.gmanetwork.com/artistcenter/talents/547/will-ashley</ref> ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== {| class = "wikitable" style = "font-size: 100%;" |- ! Taon !! Pamagat !! Ginampanan !! Himpilan |- | 2022 || ''[[The Fake Life]]'' || Peter Luna || rowspan="11" |[[GMA Network]] |- | rowspan="2"| 2019 || ''[[Prima Donnas]]'' || Nolan |- | ''[[Maalaala Mo Kaya (seryeng pantelebisyon)|Maalaala Mo Kaya: Arrest My Son's Rapist]]'' || Cris |- | 2018 || ''[[Contessa]]'' || Ely |- | rowspan="2"| 2017 || ''[[Destined to be Yours]]'' || Sol Obispo |- | ''[[Dear Uge]]'' || Kyle |- | 2015-2017 || ''Magpakailanman: Teen Eddieboy || Jay-ar |- | 2016 || ''[[Alyas Robin Hood]]'' || batang Jekjek |- | 2015 || ''[[Little Nanay]]'' || batang Peter Parker Batongbuhay |- | 2014 || ''[[Niño (seryeng pantelebisyon)|Niño]]'' || batang Niño |- | 2013 || ''[[Villa Quintana]]'' || batang Elmo/Isagani |} ==Tingnan rin== * [[Althea Ablan]] * [[Jillian Ward]] * [[Sofia Pablo]] * [[Vince Crisostomo]] ==Sangunian== {{reflist}} ==Talababa== * {{IMDb name|6129292}} {{usbong|Artista|Pilipinas}} {{DEFAULTSORT:Ashley, Will}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 2002]] [[Kategorya:Mga batang artista mula sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga Tagalog]] f4byrft1p38ctv9fq7wbjpmmifr3w8c 0 299684 1961522 1953867 2022-08-08T13:51:06Z 136.158.40.77 /* Talababa */ wikitext text/x-wiki {{For|Kapatid na Aktor|Ruru Madrid}} {{BLP sources|date=Agosto 2020}} {{Infobox person | name = Rere Madrid | birth_name = Athenah Misa Madrid | birth_date = {{birth date and age|2000|3|6}} | birth_place = [[Marikina]], [[Pilipinas]] | nationality = [[Pilipino]], [[Espanyol]] | known_for = Rere | occupation = [[Aktres]], [[modelo]] | years_active = 2019–kasalukuyan | height =("5'10") | agent =[[GMA Artist Center]] (2019-kasalukuyan) | website = {{Instagram|athenahmadrid}} }} Si '''Athenah Misa Madrid''' o mas kilala bilang '''Rere Madrid''', ay (ipinanganak noong Marso 18, 2001) ay isang aktres na kapatid ni Ruru Madrid, isa sa mga kalahok ng [[StarStruck (season 7)|StarStruck 7 Avenger]], Nakuha niya ang ika 11 puwesto. Kapatid niya ang aktor at modelo na si [[Ruru Madrid]].<ref>https://www.gmanetwork.com/entertainment/tv/starstruck/52085/exclusive-bakit-itinago-ni-rere-madrid-sa-kanyang-kuya-ruru-madrid-na-sumali-siya-sa-starstruck/story</ref> ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== {| class = "wikitable" style = "font-size: 100%;" |- ! Taon !! Pamagat !! Ginampanan !! Himpilan |- | rowspan="3"| 2020 || ''[[Maynila (teleserye)|Maynila: Ayuda One]]'' || Magie Lacsamana || rowspan="7"| [[GMA Network]] |- | ''[[Daig Kayo ng Lola Ko]]'' || White Witch Warrior |- | ''[[Magpakailanman|Magpakailanman#: Tanging ina ng lahat: The Amelia Calma Story]]'' || Angie |- | rowspan="4"| 2019 || Sarap Di ba? || Kanyang sarili |- | ''[[Studio 7]]'' || Kanyang sarili/performer |- | ''[[StarStruck (season 7)]]'' || rowspan="2"| Kanyang sarili |- | ''[[The Boobay and Tekla Show]]'' |} ==Tingnan rin== * [[Jay Arcilla]] * [[Jerick Dolormente]] ==Talasangunian== {{reflist}} ==Talababa== * {{IMDb name|10785756}} {{usbong|Artista|Pilipinas}} {{DEFAULTSORT:Madrid, Rere}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 2000]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga batang artista mula sa Pilipinas]] as3gsx04l7vldoqjprokyvgq98u8qo3 1 301274 1961707 1785956 2022-08-09T11:20:05Z 155.137.111.24 /* Agbibiyahe lng nateng */ bagong seksiyon wikitext text/x-wiki {{Isinalinwikang pahina|en|Baguio}} == Agbibiyahe lng nateng == Agbibiyahe lng nateng [[Natatangi:Mga ambag/155.137.111.24|155.137.111.24]] 11:20, 9 Agosto 2022 (UTC) altuenxc6syano2fiech70a07frrx9r 0 301741 1961688 1943747 2022-08-09T08:28:37Z Ivan P. Clarin 84769 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Vince Crisostomo | image = | caption = | birth_name = Vince Marcus Domingo Crisostomo | birth_date = {{birth date and age|2002|9|24}} | birth_place = [[Pilipinas]] | nationality = [[Pilipino]] | known_for = [[Prima Donnas|Cedric]] | occupation = [[Aktor]] | years_active = 2018-kasalukuyan | agent = [[GMA Artist Center]] (2018-kasalukuyan) | website = {{Instagram|vincecrisostomoofficial}} | height = 5'9 }} Si '''Vince Crisostomo''', ay (ipinanganak noong Setyembre 24, 2002) isang aktor at mananayaw ng [[GMA Network]], Kilala siya sa ginampanan niyang role sa "Prima Donnas" bilang Cedric. kasama sina [[Elijah Alejo]], [[Dayara Shane]], Miggs Cuaderno, Angelika Santiago at Jemwell Ventinilla.<ref>https://www.gmanetwork.com/artistcenter/talents/651/vince-crisostomo</ref>. ==Pilmograpiya== Si Vince ay gumanap bilang Cedric sa [[Prima Donnas]], siya rin ay nasa All Out Sundays at nakasama sa isang episode ng [[Daig Kayo ng Lola Ko]] bilang Jun. ===Telebisyon=== * 2020 - ''All Out Sundays'' * 2019-2020 - ''[[Prima Donnas]]'' bilang Cedric * 2018 - ''[[Daig Kayo ng Lola Ko|Daig Kayo Ng Lola Ko: The Adventures of Laura Patola and Duwen-ding]]'' bilang Jun) ==Tingnan rin== * Angelika Santiago * [[Dayara Shane]] * [[Elijah Alejo]] * Miggs Cuaderno * [[Will Ashley]] ==Sanggunian== {{reflist}} ==Talababa== * {{IMDb name|9975066}} {{DEFAULTSORT:Crisostomo, Vince}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 2002]] [[Kategorya:Mga batang artista mula sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga Tagalog]] {{usbong|Artista|Pilipinas}} p2ecoh54eofmjec5f4z7p91ey8yer47 0 303948 1961530 1905454 2022-08-08T14:28:25Z 136.158.40.77 wikitext text/x-wiki {{Korean name|Kim}} {{Infobox person |name=Jin |image=Jin for Dispatch "Boy With Luv" MV behind the scene shooting, 15 March 2019 01 (cropped).jpg |caption= |alt= |other_names= |birth_name=Kim Seok-jin |birth_date={{birth date and age|1992|12|4}} |birth_place=[[Gwacheon]], [[Gyeonggi]], Timog Korea |alma mater=[[Pamantasang Konkuk]] |occupation={{hlist|Mang-aawit|Manunulat ng awitin}} |awards=[[File:ROK_Order_of_Cultural_Merit_Hwa-gwan_(5th_Class)_ribbon.PNG|border|23px]] [[Order of Cultural Merit (Korea)|Hwagwan Order of Cultural Merit]] (2018) |signature=File:Signature of BTS&#039; Jin.png |years_active=2013–kasalukuyan |net_worth= |module={{Infobox musical artist|embed=yes | background = solo_singer | genre = {{hlist|[[K-pop]]|[[pop-rock]]}} | instrument = Tinig | label = [[Big Hit Entertainment|Big Hit]] | associated_acts = [[BTS]]}} |website= |module2={{Infobox Korean name | child = yes | title = [[Korean name]] | hangul = {{Korean|hangul=김석진|labels=no}} | hanja = {{linktext|金|碩|珍}} | rr = Gim Seok-jin | mr = Kim Sŏkchin }}}} Si '''Kim Seok-jin''' ({{Korean|김석진}}, ipinanganak 4 Disyembre 1992), na kilala rin sa kanyang pangalang entablado na '''Jin''', ay isang [[Timog Korea]]nong mang-aawit, manunulat ng kanta, at miyembro ng South Korean boy band na [[BTS]] mula noong Hunyo 2013. Na-scout si Kim para sa pangkat habang nasa unibersidad at sumali sa Big Hit Entertainment bilang isang artista, na kalaunan ay lumipat sa isang idolo ng Korea. Nagsulat at naglabas si Jin ng tatlong mga solo track kasama ang BTS: "Awake (2016), "Epiphany" (2018), at "Moon" (2020), na ang lahat ay nasa chart ng Gaon Digital Chart ng Timog Korea. Noong 2019, inilabas ni Kim ang kanyang unang independiyenteng kanta, ang digital track na "Tonight". Lumabas din siya sa ''Hwarang: The Poet Warrior Youth'' soundtrack kasama ang miyembro ng BTS na si [[V (mang-aawit)|V]] noong 2016. Nakatanggap si Kim ng kritikal na papuri para sa kanyang falsetto at emosyonal na saklaw bilang isang mang-aawit. Bukod sa pagkanta, lumabas din si Kim bilang isang host sa maraming mga programa ng musika sa Timog Korea mula 2016 hanggang 2018. Noong 2018, iginawad sa kanya ang ikalimang klase na ''Hwagwan Order of Cultural Merit'' ng [[Pangulo ng Timog Korea]] kasama ang iba pang mga miyembro ng BTS, para sa kanyang mga ambag sa kultura ng Korea. ==Maagang buhay at edukasyon== Si Jin ay ipinanganak bilang si Kim Seok-jin noong 4 Disyembre 1992, sa [[Gwacheon]], [[Gyeonggi|Lalawigan ng Gyeonggi]], [[Timog Korea]]. Ang kanyang pamilya ay binubuo ng kanyang ina, ama at nakatatandang kapatid na lalaki. Habang nasa junior high school, nasubaybayan si Kim ng ahensya ng South Korean [[K-pop|K-pop]] na [[SM Entertainment]] sa kalye, ngunit tinanggihan niya ang alok noong panahong iyon. Una niyang nilayon na maging artista, pumapasok sa [[Pamantasang Konkuk]] at nagtapos na may degree sa sining at umarte noong 22 Pebrero 2017. Naka-enroll siya sa nagtapos na paaralan na Hanyang Cyber University, para makapagpatuloy ng pag-aaral sa mga lugar na iba sa musika. ==Karera== ===2013-kasalukuyan: BTS=== [[Talaksan:Jin_performing_at_Baeg-Unjae,_28_September_2014_02.jpg|alt=Kim crosses his arms in front of his bod holding a mic|left|thumb| Si Kim ay gumanap bilang isang miyembro ng [[BTS]] noong Setyembre 2014.]] {{Main|BTS}} Napansin si Kim ng Big Hit Entertainment dahil sa kanyang hitsura habang naglalakad sa kalye, ito'y sa panahong nag-aaral si Kim ng pag-arte at walang background sa musika. Kasunod nito, nag-audition siya para sa Big Hit bilang isang artista bago naging isang ''idol trainee''. Noong 13 Hunyo 2013, nag-debut si Kim bilang isa sa apat na bokalista ng BTS sa kanilang solong debut na album na ''2 Cool 4 Skool''. Inilabas ni Kim ang kanyang unang co-generated track, isang solo mula sa album na ''Wings'' na pinamagatang "Awake" noong 2016. Ang kanta ay umakyat sa bilang 31 sa Gaon Music Chart at anim sa ''Billboard'' World Digital Singles Chart. Noong Disyembre 2016, inilabas niya ang isang bersyong pamasko na "Awake" sa SoundCloud. Noong 9 Agosto 2018, inilabas naman ang pangalawang solo ni Kim na "Epiphany", bilang isang trailer para sa darating na compilation album ng BTS na ''Love Yourself: Answer''. Ang kanta ay inilarawan bilang isang "pagbuo ng pop-rock melody" ng ''Billboard'' at naglalaman ng mga lyriko na tumatalakay sa pagtanggap at pagmamahal sa sarili. Ang buong bersyon ng kanta na kalaunan ay inilabas bilang isang track na ''Answer'', pagtaas sa ika-30 sa Gaon Music Chart at pang-apat sa ''Billboard'' World Digital Singles Chart. Noong Oktubre, iginawad sa kanya ang ikalimang klase na Hwagwan Order of Cultural Merit ng pangulo ng Timog Korea na si [[Moon Jae-in]] kasama ang iba pang mga miyembro ng pangkat. ===2015-kasalukuyan: Mga solong aktibidad=== Nakipagtulungan si Kim sa kapwa miyembro ng BTS na [[V (mang-aawit)|V]] sa awiting "It's Definitely You", na inilabas bilang bahagi ng orihinal na soundtrack ng ''Hwarang: The Poet Warrior Youth''. Sumali rin ang kapwa-miyembro ng BTS na si Jungkook na kumanta at maglabas ng kahaliling bersyon ng "So Far Away", isang kanta mula sa mixtape ni Suga na miyembro ng BTS na Agust D, mga solo cover ni Kim ang "Mom" ni Ra.D, "I Love You" ni Mate, at "In Front Of The Post Office In Autumn", na orihinal ni Yoon Do-hyun noong 1994. Inilabas ang mga ito sa SoundCloud noong 7 Mayo 2015, 3 Disyembre 2015, at 7 Hunyo 2018, ayon sa pagkakabanggit. Nakagawa rin siya ng maraming pagpapakita bilang isang co-host para sa mga palabas sa parangal sa musika ng Korea, tulad ng ''Music Bank'' at ''Inkigayo'' . Noong 4 Hunyo 2019, inilabas ni Kim ang kanyang unang ''independent song'' na "Tonight" bilang bahagi ng 2019 BTS Festa, isang taunang kaganapan na ipinagdiriwang ang anibersaryo ng debut ng banda. Ang acoustic ballad ay binubuo ni Kim, katabi ang mga tagagawa ng record ng Big Hit Entertainment na Slow Rabbit at Hiss Noise. Ang mga liriko, na isinulat ni Kim at pinuno ng BTS na si RM, ay inspirasyon ng relasyon ni Kim sa kanyang mga alaga. Ang track ay sinalubong ng isang pangkalahatang positibong pagtanggap, na may papuri para sa mga tinig ni Kim at ang kalmadong kapaligiran ng kanta. [[Talaksan:Kim_Seok-jin_at_the_2018_Korean_Popular_Culture_&_Arts_Awards_(3)_(cropped).jpg|alt=Kim, wearing a formal black suit at an award ceremony, waves to the crowd|thumb|Si Kim sa ''Korean Popular Culture and Arts Awards'', 24 Oktubre 2018.]] Si Kim ay isang tenor at maaaring tumugtog ng gitara. Sa nobelang ''BTS'' ni Kim Young-dae noong 2019 ''The Review'', sinabi ng mga kasapi ng panel ng [[Gawad Grammy|Grammy]] na ang kanyang tinig ay may matatag na kontrol sa paghinga at isang malakas na falsetto, tinawag itong isang "pilak na boses". Sumulat si Choi Song-hye, isang mamamahayag para sa ''Aju News'',na ang mga single ng BTS tulad ng "Spring Day" at "Fake Love" ay nagpakita ng katatagan ng tinig ni Kim, habang ang panig na "Jamais Vu" ay ginawa ito para sa kanyang emosyonal na saklaw. Inilarawan ni Hong Hye-min ng ''The Korea Times'' ang tinig ni Kim bilang "malambing, malungkot, [at] malaya" at isinasaalang-alang ito bilang "natatanging elemento" sa solo na balad na "Epiphany". Nang tinatalakay ng kritiko na si Park Hee-a ang "Epiphany", nakasaad na si Kim ay "kumakanta ng pinaka-sentimental na emosyon" ng mga solo track sa ''Love Yourself: Answer'' Sa isang pagsusuri ng "Fake Love", sinabi ni Park na ang sinturon ni Kim ay "proved the song's effectiveness". Noong Disyembre 2018, nagbigay si Kim ng iba't ibang mga supply sa Korean Animal Welfare Association upang ipagdiwang ang kanyang kaarawan, pagbili ng pagkain, kumot, at pinggan para sa samahan.<ref>References: </ref> Nag-donate din siya ng 321 kilo ng pagkain sa Korea Animal Rights Advocates (KARA), isa pang Korea na kapakanan ng hayop na hindi kumikita. Mula noong Mayo 2018, isang buwanang donor si Kim sa [[UNICEF|UNICEF Korea]], na humihiling na panatilihing pribado ang kanyang mga donasyon sa oras na iyon. Sila ay huli na nagsapubliko ng mga sumusunod na ang kanyang pagtatalaga sa tungkulin sa UNICEF Honors Club Mayo 2019 para sa pagbibigay ng donasyon sa paglipas [[Won ng Timog Korea|₩]] 100 milyon (tungkol sa [[Dolyar ng Estados Unidos|US $]] 84,000). Noong 2019, niraranggo siya bilang ika-13 na pinakatanyag na idolo sa pangkalahatang at ika-6 sa mga batang babae na may edad 13-19 sa Timog Korea, sa pamamagitan ng nakolektang data ng analitikong kumpanya na Gallup Korea . == Personal na buhay == Nakatira si Kim sa Hannam-dong, [[Seoul]], Timog Korea mula noong 2018. Bukod pa rito, siya at ang kanyang nakatatandang kapatid na lalaki ay nagbukas ng isang istilong Hapones na restawran sa Seoul na tinatawag na Ossu Seiromushi noong 2018. == Mga parangal at nominasyon == {| class="wikitable sortable plainrowheaders" style="width: 100%;" |+ Pangalan ng seremonya ng award, ipinakita sa taon, (mga) nominee ng award, kategorya ng award, at ang resulta ng nominasyon ! scope="col" | Seremonya ng gantimpala ! scope="col" | Taon ! scope="col" | Kategorya ! scope="col" | Mga Nominee / trabaho (mga) ! scope="col" | Resulta ! class="unsortable" scope="col" | {{Abbr|Ref.|Reference(s)}} |- ! scope="row" | Melon Music Awards | 2017 | Pinakamahusay na {{abbr|OST|original soundtrack}} | "Tiyak na Ikaw Ito "| {{Nom}} | style="text-align:center;" | |} == Diskograpiya == {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="3" |Pamagat ! rowspan="3" scope="col" | Taon ! colspan="7" scope="col" | Mga posisyon ng rurok ng rurok ! rowspan="3" scope="col" | Benta ! rowspan="3" scope="col" | Album |- ! colspan="2" scope="col" | KOR ! rowspan="2" scope="col" style="width:3.5em;font-size:90%;" | Mundo ng US<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <ref>Compiled US World sources: </ref> ! rowspan="2" scope="col" style="width:3.5em;font-size:90%;" | Ang UK Dig.<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <ref>Compiled UK sources: </ref> ! rowspan="2" scope="col" style="width:3.5em;font-size:90%;" | SCT<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <ref>Compiled SCT sources: </ref> ! rowspan="2" scope="col" style="width:3.5em;font-size:90%;" | FRA Dig.<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <ref>Compiled FRA sources: </ref> ! rowspan="2" scope="col" style="width:3.5em;font-size:90%;" | HUN<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <ref>Compiled HUN sources: </ref> |- ! scope="col" style="width:3.5em;font-size:90%;" | Gaon<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <ref>Compiled Gaon sources: </ref> ! scope="col" style="width:3.5em;font-size:90%;" | Mainit na 100<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <ref>Compiled K-Pop Hot 100 sources: </ref> |- ! colspan="11" | Bilang lead artist |- ! scope="row" | "Gising" {{Efn|Although credited under BTS, the song is a solo by Kim.<ref>Compiled sources: * "Awake": {{cite web|url=https://www.fuse.tv/2016/10/bts-wings-album-the-significance-of-solo-members-songs|title=The Significance of Each BTS Member Having Their Own Solo on 'Wings'|work=[[Fuse (magazine)|Fuse]]|date=October 13, 2018|access-date=October 13, 2018|last=Benjamin|first=Jeff}} * "Epiphany": {{cite news|last=Herman|first=Tamar|date=August 24, 2018|accessdate=August 26, 2018|work=[[Billboard (magazine)|Billboard]]|url=https://www.billboard.com/articles/columns/pop/8472127/bts-love-yourself-answer-album-review|title=BTS Reflect on Life & Love on Uplifting 'Love Yourself: Answer'}} *"Moon": {{cite news|url=https://variety.com/2020/music/reviews/bts-map-of-the-soul-7-album-review-1203512292/|title=BTS’ ‘Map of the Soul: 7’: Album Review|last=Kim|first=Jae-Ha|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|date=February 23, 2020|accessdate=June 19, 2020}}</ref>|name=solosongs|group=upper-alpha}} | 2016 | 31 | - | 6 | - | - | - | 9 | * KOR: 105,382 | ''Pakpak'' |- ! scope="row" | " Epiphany " {{Efn|name=solosongs|group=upper-alpha}} | 2018 | 30 | 5 | 4 | 54 | 60 | 61 | 5 | * US: 10,000 | ''Mahalin ang Iyong Sarili: Sagot'' |- ! scope="row" | "Buwan" {{Efn|name=solosongs|group=upper-alpha}} | 2020 | 22 | 12 | 4 | 61 | 64| {{n/a}} | 11| {{n/a}} | ''Mapa ng Kaluluwa: 7'' |- ! colspan="11" | Mga pagpapakita ng soundtrack |- ! scope="row" | "Talagang Ikaw Ito" (죽어도 너야; Jugeodo neoya )<br /><br /><br /><br /> (with V ) | 2016 | 34 | - | 8 | - | - | - | - | * KOR: 76,657 | ''Hwarang: The Poet Warrior Youth Original Soundtrack'' |- | colspan="11" | <small>Ang "-" ay nangangahulugang mga paglabas na hindi nag-chart o hindi inilabas sa rehiyon na iyon.</small> |} === Iba pang mga kanta === {| class="wikitable plainrowheaders" !Taon ! Pamagat ! Format ! Iba Pang Mga Tala ! Ref |- | 2013 ! scope="row" | "Batang Bata" | rowspan="4" | Pag-download ng digital, streaming | kasama sina RM at [[Suga (rapper)|Suga]] | |- | 2016 ! scope="row" | "Gising" (Christmas ver. ) | holiday Christmas remix ng "Gising" mula sa album na <nowiki><i id="mwAac">Wings</i></nowiki> | |- | 2017 ! scope="row" | "Napakalayo" | kasama sina Suga, tampok sina Jin at Jungkook ; muling paglabas ng orihinal na track kasama ng Suran | |- | 2019 ! scope="row" | "Tonight" (이 밤; bam ako ) | Inilabas bilang bahagi ng 2019 BTS anniversary event na Festa | |- |} === Pagsulat ng mga kredito === Ang lahat ng mga kredito ng kanta ay inangkop mula sa database ng Korea Music Copyright Association, maliban kung nabanggit. {| class="wikitable plainrowheaders" ! style="width:1em;" |Taon ! style="width:10em;" | Artista ! style="width:17em;" | Album ! style="width:20em;" | Kanta |- | 2013 | rowspan="5" | [[BTS]] | ''2 Cool 4 Skool'' | "Outro: Circle Room Cypher" |- | rowspan="2" | 2015 | rowspan="2" | ''Ang Pinakamagandang Sandali sa Buhay, Bahagi 1'' | "Outro: Love Is Not Over" |- | "Boyz with Fun" |- | rowspan="2" | 2016 | ''Ang Pinakamagagandang Sandali sa Buhay: Bata Magpakailanman'' | "Ang Pag-ibig Ay Hindi Tapos" |- | ''Pakpak'' | "Gising" |- | 2019 | Si Jin| {{N/A|Non-album release}} | "Ngayong gabi" |- | rowspan="2" | 2020 | rowspan="2" | [[BTS]] | ''Mapa ng Kaluluwa: 7'' | "Buwan" |-| {{N/A|Non-album release}} | "Sa Soop" |} == Pilmograpiya == [[Talaksan:Jin_for_Dispatch_photoshoot_on_"Idol"_music_video_set,_19_July_2018_06.jpg|alt=A headshot of Jin a colorful suit and blonde hair|thumb| Si Kim habang kinukunan ng video ang " [[Idol (awitin ng BTS)|Idol]] " na music video noong Hulyo 2018.]] === Mga trailer at maikling pelikula === {| class="wikitable" |+ ! Taon ! Pamagat ! Haba ! (Mga) Direktor ! '''Ref.''' |- | rowspan="1" | 2016 | "Gising # 7" | 5:19 | rowspan="2" | Yong-seok Choi (Lumpens) | |- | rowspan="1" | 2018 | " Epipanya " | 4:21 | |- |} === Telebisyon === {| class="wikitable" !Taon ! Network ! Programa ! Papel ! Mga Tala ! Ref. |- | rowspan="2" | 2016 | [[Seoul Broadcasting System|Ang SBS]] | ''Inkigayo'' | rowspan="3" | Host | kasama ang RM, Kei, at Mijoo | |- | rowspan="2" | Mnet | rowspan="2" | ''M Countdown'' | kasama si [[Park Jimin|Jimin]] | |- | rowspan="3" | 2017 | kasama sina Jimin at [[J-Hope]] | |- | Ang SBS | ''Batas ng Kagubatan sa Kota Manado'' | Ang kanyang sarili | Mga Episode 247-251 | |- | rowspan="3" | [[Korean Broadcasting System|KBS]] | ''KBS Song Festival'' | rowspan="3" | Host | kasama sina [[Sana Minatozaki|Sana]], [[Park Chanyeol|Chanyeol]], [[Irene (mang-aawit)|Irene]], [[Solar (mang-aawit)|Solar]], Mingyu ( [[Seventeen (banda)|Seventeen]] ), Yerin ( GFriend ), at Kang Daniel | |- | rowspan="2" | 2018 | ''Music Bank'' | kasama si Solbin ( Laboum ) | |- | ''KBS Song Festival'' | kasama [[Dahyun|sina Dahyun]] at Chanyeol | |- |} {{Notelist-ua}} == Mga Sanggunian == {{Reflist|30em}} ==Mga kawing panlabas== {{commons|Kim Seok-jin}} [[Kategorya:Nabubuhay na mga tao]] [[Kategorya:Ipinanganak noong 1992]] [[Kategorya:Mga mang-aawit mula sa Timog Korea]] [[Kategorya:Articles with hCards]] [[Kategorya:Pages with unreviewed translations]] {{BTS}} m93gfoqrzcg9qo8xnjl7e94606mhkqv 0 303952 1961527 1961506 2022-08-08T14:07:24Z 136.158.40.77 wikitext text/x-wiki {{Korean name|Kim}} {{Infobox person | name = RM | image = RM for Dispatch "Boy With Luv" MV behind the scene shooting, 15 March 2019 05.jpg | caption = | alt = | birth_name = Kim Nam-joon | birth_date = {{birth date and age|mf=yes|1994|09|12}} | birth_place = [[Distrito ng Dongjak]], [[Seoul]], Timog Korea | occupation = {{hlist|Rapper|manunulat ng awitin|record producer}} | years_active = {{start date|2010}}–kasalukuyan | awards = [[File:ROK Order of Cultural Merit Hwa-gwan (5th Class) ribbon.PNG|border|23px]] [[Order of Cultural Merit (Korea)|Hwagwan Order of Cultural Merit]] (2018) | signature = RM signature.svg | module = {{Infobox musical artist|embed=yes | background = solo_singer | genre = {{hlist|[[K-pop]]|[[Hip hop music|hip hop]]|[[Contemporary R&B|R&B]]}} | instrument = [[Pag-awit|Tinig]] | label = [[Big Hit Entertainment|Big Hit]] | associated_acts = {{hlist|[[BTS]]}} }} | module2 = {{Infobox Korean name | child = yes |hangul = {{linktext|김|남|준}} |hanja = {{linktext|金|南|俊}} |rr = Gim Nam-jun |mr = Kim Namchun }} }} {{Commonscat|RM (rapper)}} Si '''Kim Nam-joon''' ({{Korean|김남준}}, 12 Setyembre 1994), mas kilala bilang '''RM''' (dating '''Rap Monster'''), ay isang [[Timog Korea]]nong nagrarap, mang-aawit, prodyuser at manunulat ng awitin na pumirma sa ilalim ng [[Big Hit Entertainment]]. Siya ay pinuno (''leader'') at pangunahing nagrarap sa musikong pangkat na [[BTS]]. {{Authority control}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 1994]] [[Kategorya:Mga mang-aawit mula sa Timog Korea]] [[Kategorya:Mga musiko mula sa Timog Korea]] [[Kategorya:Nabubuhay na mga tao]] {{stub|mang-aawit|Timog Korea}} {{BTS}} h6pkf0j3dbr12lmv8a08e7b6w9mmxax 0 305704 1961598 1816804 2022-08-09T01:23:11Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 306627 1961642 1960910 2022-08-09T02:47:15Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Wikang Siciliano]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Wikang Siciliano]] k70fmp8ajorlo4ev13jaz5pacl6djyl 0 307124 1961613 1827807 2022-08-09T01:24:26Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Biyelorusya]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t 0 307907 1961643 1960915 2022-08-09T02:47:43Z Xqbot 14117 Bot: Fixing broken redirect to moved target page [[Wikang Siciliano]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Wikang Siciliano]] k70fmp8ajorlo4ev13jaz5pacl6djyl 0 315377 1961512 1961501 2022-08-08T13:21:32Z Elysant 118076 /* Mga Kalahok */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Earth 2022''' ay ang ika-22 edisyon ng [[Miss Earth]] pageant. Si '''Destiny Wagner''' ng [[Belize|Belis]] ang magpuputong sa kanyang kahalili sa pagtatapos ng kaganapan. {{Infobox beauty pageant | name = Miss Earth 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = [[Pilipinas]] | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = {{Hlist|[[Benin]]|[[Somalya]]|[[Tunisya]]}} | withdrawals = | returns = {{Hlist|[[Ecuador|Ekwador]]|[[Honduras]]|[[Kasakstan]]|[[Kyrgyzstan|Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Liberya]]|[[Turkiya]]}} | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = | next = }} ==Mga Kalahok== Sa kasalukuyan, mayroon nang 41 kalahok na kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Rigelsa Cybi | 25 | [[Tirana]] |- |{{Flagicon|ARG}} '''[[Arhentina]]''' |Sofia Martinoli |23 |Berisso |- | '''{{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]]''' | Katharina Prager<ref>{{Cite web |last=Spitzauer |first=Maximilian |date=24 Hulyo 2022 |title=Katharina Prager zur neuen Miss Earth Austria 2022 gekrönt |url=https://www.meinbezirk.at/wien/c-leute/katharina-prager-zur-neuen-miss-earth-austria-2022-gekroent_a5492023 |access-date=8 Agosto 2022 |website=MeinBezirk.at |language=de}}</ref> | 19 | Weitra |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Daphné Nivelles<ref>{{Cite web |date=8 Mayo 2022 |title=Vlaamse Daphne Nivelles is de nieuwe Miss Exclusive. En ze is absoluut niet mis… (foto’s) |url=https://www.clint.be/dames/vlaamse-daphne-nivelles-is-de-nieuwe-miss-exclusive-en-ze-is-absoluut-niet-mis-fotos/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=Clint.be |language=nl}}</ref> | 22 | [[Sint-Truiden]] |- | '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' | Thạch Thu Thảo<ref>{{Cite web |last= |date=18 Hulyo 2022 |title=Thạch Thu Thảo thi Miss Earth 2022 |url=https://vnexpress.net/thach-thu-thao-thi-miss-earth-2022-4489242.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Trà Vinh |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina]]''' | Dajana Šnjegota<ref>{{Cite web |date=3 Marso 2022 |title=Dajana Šnjegota iz Srpca je nova Miss Earth BiH |url=https://www.una.world/ba/ljepota/dajana-snjegota-iz-srpca-je-nova-miss-earth-bih/08c7b707-4673-4bb5-8c34-a8a1be84dc4b |access-date=8 Agosto 2022 |website=Una.world |language=ba}}</ref> | 19 | Srbac |- |{{Flagicon|COD}} '''[[Demokratikong Republika ng Congo|Demokratikong Republika ng Konggo]]''' |Abuana Nkumu | |[[Kinshasa]] |- | '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' | Marcie Reid | 27 | [[Glasgow]] |- | '''{{flagicon|ESP}} [[Espanya]]''' | Aya Kohen | 21 | [[Sevilla, Espanya|Sevilla]] |- | '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | Brielle Simmons | 21 | Fort Washington |- | '''{{flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' | Liisi Tammoja<ref>{{Cite web |date=7 Hulyo 2022 |title=Vau! Tõsielusaatest "Tüdrukute õhtu" kuulsaks saanud Liisi osaleb missivõistlusel |url=https://www.tv3.ee/3-portaal/seltskond/vau-tosielusaatest-tudrukute-ohtu-kuulsaks-saanud-liisi-osaleb-missivoistlusel/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=TV3 Estonia |language=et}}</ref> | 20 | Pärn |- | '''{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]]''' | Shereen Brogan | 24 | [[Cardiff]] |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Eunice Nkeyasen |23 |Nkwanta |- | '''{{flagicon|GRC}} [[Gresya]]''' | Georgia Nastou | 23 | [[Athens]] |- |'''{{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]]''' |Eilyn Lira | |Zacapa |- | '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' | Manae Matsumoto | 25 | [[Prepektura ng Saitama|Saitama]] |- | '''{{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]]''' | Angela Vasilevska | 24 | [[Skopje]] |- |'''{{flagicon|HND}} [[Honduras]]''' |Idania Santos |22 |Valle |- | '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' | Beth Rice | 27 | Suffolk |- | '''{{flagicon|IRE}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | Alannah Larkin | 18 | Eyrecourt |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Jessica Cianchino | 23 | Markham |- | '''{{flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' | Anna Glubokovskaya | 20 | Karaganda |- | '''{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]''' | Aizhan Chanacheva | 23 | Naryn |- | '''{{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]]''' | Sheyla Ravelo | 22 | San Antonio de los Baños |- | '''{{flagicon|LBN}} [[Lebanon|Libano]]''' | Ayah Bajouk | | [[Beirut]] |- | '''{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]]''' | Essiana Weah | 25 | Harper |- | '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | Eissya Thong | 21 | [[Ipoh]] |- | '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' | Indira Pérez | 23 | [[Veracruz]] |- |{{Flagicon|NAM}} '''[[Namibia|Namibya]]''' |Michelle Mukuve |22 |Rundu |- | '''{{flagicon|Nepal}} [[Nepal]]''' | Sareesha Shrestha | 25 | Lalitpur |- | '''{{flagicon|Norway}} [[Noruwega]]''' | Lilly Sødal | 19 | Kristiansand |- | '''{{flagicon|Netherlands}} [[Netherlands|Olanda]]''' | Merel Hendriksen | 24 | Kesteren |- | '''{{flagicon|Palestine}} [[Estado ng Palestina|Palestina]]''' | Nadeen Ayoub | 27 | Ramallah |- |{{flagicon|Philippines}} '''[[Pilipinas]]''' |Jenny Ramp<ref>{{Cite web |last=Dumaual |first=Mario |date=6 Agosto 2022 |title=Jenny Ramp overwhelmed by Miss PH Earth title win |url=https://news.abs-cbn.com/life/08/06/22/jenny-ramp-overwhelmed-by-miss-ph-earth-title-win |access-date=8 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]] |language=en}}</ref> |19 |[[Santa Ignacia]] |- | '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' | Alison Carrasco<ref>{{Cite web |date=14 Marso 2022 |title=Une nouvelle Miss Élégance nationale venue de Guadeloupe est sacrée à Forges-les-Eaux |url=https://actu.fr/normandie/forges-les-eaux_76276/une-nouvelle-miss-elegance-nationale-venue-de-guadeloupe-est-sacree-a-forges-les-eaux_49391268.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=Actu.fr |language=fr}}</ref> | 25 | [[Toulouse]] |- | '''{{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | Paulina Avilés-Feshold<ref>{{Cite web |last= |first= |date=31 Enero 2022 |title=De Carolina la nueva Miss Earth Puerto Rico |url=https://www.elvocero.com/escenario/moda-y-belleza/de-carolina-la-nueva-miss-earth-puerto-rico/article_bfda2ba8-8230-11ec-8def-83235831ebdf.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=El Vocero |language=es}}</ref> | 21 | Carolina |- | '''{{flagicon|PRT}} [[Portugal]]''' | Maria Rosado | 21 | Ourém |- | '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' | Nieves Marcano | 24 | Maria Trinidad Sanchez |- | '''[[File:Proposed flag of Réunion (VAR).svg|border|23px]] [[Réunion]]''' | Gwenaëlle Laugier | 20 | Saint-Benoît |- | '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' | Ekaterina Velmakina | 19 | [[Moscow]] |- | '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' | Imen Mehrzi | 26 | Kairouan |- |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]] *{{flagicon|TUN}} [[Tunisia|Tunisya]] ===Bumalik=== Huling sumabak noong 2013: *{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] Huling sumabak noong 2015: *{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] Huling sumabak noong 2016: *{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] *{{flagicon|PLE}} [[Estado ng Palestina|Palestina]] Huling sumabak noong 2017: *{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] *{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] Huling sumabak noong 2019: *{{flagicon|KAZ}} [[Kazakhstan|Kasakstan]] Huling sumabak noong 2020: *{{flagicon|HND}} [[Honduras]] *{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]] *{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] ==Paparating na pambansang patimpalak== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa ! Petsa |- | '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' | Agosto 10, 2022 |- |'''{{flag|Peru}}''' |Agosto 14, 2022 |- | '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' | Agosto 20, 2022 |- | '''{{flagicon|IND}} [[India|Indiya]]''' | Agosto 21, 2022 |- | '''{{flagicon|Somalia}} [[Somalya]]''' | Agosto 26, 2022 |- | '''{{flagicon|Paraguay}} [[Paragway]]''' | Agosto 27, 2022 |- | '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' | Agosto 29, 2022 |- | '''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' | Setyembre 4, 2022 |- | '''{{flagicon|Slovenia}} [[Eslobenya]]''' | Setyembre 24, 2022 |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Oktubre 12, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{Reflist}} kk06qyrn7fwx55dfnpfnx4xf7r19ob6 1961513 1961512 2022-08-08T13:23:07Z Elysant 118076 /* Mga Kalahok */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Earth 2022''' ay ang ika-22 edisyon ng [[Miss Earth]] pageant. Si '''Destiny Wagner''' ng [[Belize|Belis]] ang magpuputong sa kanyang kahalili sa pagtatapos ng kaganapan. {{Infobox beauty pageant | name = Miss Earth 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = [[Pilipinas]] | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = {{Hlist|[[Benin]]|[[Somalya]]|[[Tunisya]]}} | withdrawals = | returns = {{Hlist|[[Ecuador|Ekwador]]|[[Honduras]]|[[Kasakstan]]|[[Kyrgyzstan|Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Liberya]]|[[Turkiya]]}} | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = | next = }} ==Mga Kalahok== Sa kasalukuyan, mayroon nang 41 kalahok na kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Rigelsa Cybi | 25 | [[Tirana]] |- |{{Flagicon|ARG}} '''[[Arhentina]]''' |Sofia Martinoli |23 |Berisso |- | '''{{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]]''' | Katharina Prager<ref>{{Cite web |last=Spitzauer |first=Maximilian |date=24 Hulyo 2022 |title=Katharina Prager zur neuen Miss Earth Austria 2022 gekrönt |url=https://www.meinbezirk.at/wien/c-leute/katharina-prager-zur-neuen-miss-earth-austria-2022-gekroent_a5492023 |access-date=8 Agosto 2022 |website=MeinBezirk.at |language=de}}</ref> | 19 | Weitra |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Daphné Nivelles<ref>{{Cite web |date=8 Mayo 2022 |title=Vlaamse Daphne Nivelles is de nieuwe Miss Exclusive. En ze is absoluut niet mis… (foto’s) |url=https://www.clint.be/dames/vlaamse-daphne-nivelles-is-de-nieuwe-miss-exclusive-en-ze-is-absoluut-niet-mis-fotos/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=Clint.be |language=nl}}</ref> | 22 | [[Sint-Truiden]] |- | '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' | Thạch Thu Thảo<ref>{{Cite web |last= |date=18 Hulyo 2022 |title=Thạch Thu Thảo thi Miss Earth 2022 |url=https://vnexpress.net/thach-thu-thao-thi-miss-earth-2022-4489242.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Trà Vinh |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina]]''' | Dajana Šnjegota<ref>{{Cite web |date=3 Marso 2022 |title=Dajana Šnjegota iz Srpca je nova Miss Earth BiH |url=https://www.una.world/ba/ljepota/dajana-snjegota-iz-srpca-je-nova-miss-earth-bih/08c7b707-4673-4bb5-8c34-a8a1be84dc4b |access-date=8 Agosto 2022 |website=Una.world |language=ba}}</ref> | 19 | Srbac |- |{{Flagicon|COD}} '''[[Demokratikong Republika ng Congo|DR Konggo]]''' |Abuana Nkumu | |[[Kinshasa]] |- | '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' | Marcie Reid | 27 | [[Glasgow]] |- | '''{{flagicon|ESP}} [[Espanya]]''' | Aya Kohen | 21 | [[Sevilla, Espanya|Sevilla]] |- | '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | Brielle Simmons | 21 | Fort Washington |- | '''{{flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' | Liisi Tammoja<ref>{{Cite web |date=7 Hulyo 2022 |title=Vau! Tõsielusaatest "Tüdrukute õhtu" kuulsaks saanud Liisi osaleb missivõistlusel |url=https://www.tv3.ee/3-portaal/seltskond/vau-tosielusaatest-tudrukute-ohtu-kuulsaks-saanud-liisi-osaleb-missivoistlusel/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=TV3 Estonia |language=et}}</ref> | 20 | Pärn |- | '''{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]]''' | Shereen Brogan | 24 | [[Cardiff]] |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Eunice Nkeyasen |23 |Nkwanta |- | '''{{flagicon|GRC}} [[Gresya]]''' | Georgia Nastou | 23 | [[Athens]] |- |'''{{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]]''' |Eilyn Lira | |Zacapa |- | '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' | Manae Matsumoto | 25 | [[Prepektura ng Saitama|Saitama]] |- | '''{{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]]''' | Angela Vasilevska | 24 | [[Skopje]] |- |'''{{flagicon|HND}} [[Honduras]]''' |Idania Santos |22 |Valle |- | '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' | Beth Rice | 27 | Suffolk |- | '''{{flagicon|IRE}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | Alannah Larkin | 18 | Eyrecourt |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Jessica Cianchino | 23 | Markham |- | '''{{flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' | Anna Glubokovskaya | 20 | Karaganda |- | '''{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]''' | Aizhan Chanacheva | 23 | Naryn |- | '''{{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]]''' | Sheyla Ravelo | 22 | San Antonio de los Baños |- | '''{{flagicon|LBN}} [[Lebanon|Libano]]''' | Ayah Bajouk | | [[Beirut]] |- | '''{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]]''' | Essiana Weah | 25 | Harper |- | '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | Eissya Thong | 21 | [[Ipoh]] |- | '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' | Indira Pérez | 23 | [[Veracruz]] |- |{{Flagicon|NAM}} '''[[Namibia|Namibya]]''' |Michelle Mukuve |22 |Rundu |- | '''{{flagicon|Nepal}} [[Nepal]]''' | Sareesha Shrestha | 25 | Lalitpur |- | '''{{flagicon|Norway}} [[Noruwega]]''' | Lilly Sødal | 19 | Kristiansand |- | '''{{flagicon|Netherlands}} [[Netherlands|Olanda]]''' | Merel Hendriksen | 24 | Kesteren |- | '''{{flagicon|Palestine}} [[Estado ng Palestina|Palestina]]''' | Nadeen Ayoub | 27 | Ramallah |- |{{flagicon|Philippines}} '''[[Pilipinas]]''' |Jenny Ramp<ref>{{Cite web |last=Dumaual |first=Mario |date=6 Agosto 2022 |title=Jenny Ramp overwhelmed by Miss PH Earth title win |url=https://news.abs-cbn.com/life/08/06/22/jenny-ramp-overwhelmed-by-miss-ph-earth-title-win |access-date=8 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]] |language=en}}</ref> |19 |[[Santa Ignacia]] |- | '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' | Alison Carrasco<ref>{{Cite web |date=14 Marso 2022 |title=Une nouvelle Miss Élégance nationale venue de Guadeloupe est sacrée à Forges-les-Eaux |url=https://actu.fr/normandie/forges-les-eaux_76276/une-nouvelle-miss-elegance-nationale-venue-de-guadeloupe-est-sacree-a-forges-les-eaux_49391268.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=Actu.fr |language=fr}}</ref> | 25 | [[Toulouse]] |- | '''{{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | Paulina Avilés-Feshold<ref>{{Cite web |last= |first= |date=31 Enero 2022 |title=De Carolina la nueva Miss Earth Puerto Rico |url=https://www.elvocero.com/escenario/moda-y-belleza/de-carolina-la-nueva-miss-earth-puerto-rico/article_bfda2ba8-8230-11ec-8def-83235831ebdf.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=El Vocero |language=es}}</ref> | 21 | Carolina |- | '''{{flagicon|PRT}} [[Portugal]]''' | Maria Rosado | 21 | Ourém |- | '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' | Nieves Marcano | 24 | Maria Trinidad Sanchez |- | '''[[File:Proposed flag of Réunion (VAR).svg|border|23px]] [[Réunion]]''' | Gwenaëlle Laugier | 20 | Saint-Benoît |- | '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' | Ekaterina Velmakina | 19 | [[Moscow]] |- | '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' | Imen Mehrzi | 26 | Kairouan |- |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]] *{{flagicon|TUN}} [[Tunisia|Tunisya]] ===Bumalik=== Huling sumabak noong 2013: *{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] Huling sumabak noong 2015: *{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] Huling sumabak noong 2016: *{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] *{{flagicon|PLE}} [[Estado ng Palestina|Palestina]] Huling sumabak noong 2017: *{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] *{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] Huling sumabak noong 2019: *{{flagicon|KAZ}} [[Kazakhstan|Kasakstan]] Huling sumabak noong 2020: *{{flagicon|HND}} [[Honduras]] *{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]] *{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] ==Paparating na pambansang patimpalak== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa ! Petsa |- | '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' | Agosto 10, 2022 |- |'''{{flag|Peru}}''' |Agosto 14, 2022 |- | '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' | Agosto 20, 2022 |- | '''{{flagicon|IND}} [[India|Indiya]]''' | Agosto 21, 2022 |- | '''{{flagicon|Somalia}} [[Somalya]]''' | Agosto 26, 2022 |- | '''{{flagicon|Paraguay}} [[Paragway]]''' | Agosto 27, 2022 |- | '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' | Agosto 29, 2022 |- | '''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' | Setyembre 4, 2022 |- | '''{{flagicon|Slovenia}} [[Eslobenya]]''' | Setyembre 24, 2022 |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Oktubre 12, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{Reflist}} 9ld2uwnz3uzz17daybmgyzjtlhdde7d 1961514 1961513 2022-08-08T13:33:59Z Elysant 118076 /* Mga Kalahok */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Earth 2022''' ay ang ika-22 edisyon ng [[Miss Earth]] pageant. Si '''Destiny Wagner''' ng [[Belize|Belis]] ang magpuputong sa kanyang kahalili sa pagtatapos ng kaganapan. {{Infobox beauty pageant | name = Miss Earth 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = [[Pilipinas]] | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = {{Hlist|[[Benin]]|[[Somalya]]|[[Tunisya]]}} | withdrawals = | returns = {{Hlist|[[Ecuador|Ekwador]]|[[Honduras]]|[[Kasakstan]]|[[Kyrgyzstan|Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Liberya]]|[[Turkiya]]}} | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = | next = }} ==Mga Kalahok== Sa kasalukuyan, mayroon nang 41 kalahok na kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Rigelsa Cybi | 25 | [[Tirana]] |- |{{Flagicon|ARG}} '''[[Arhentina]]''' |Sofia Martinoli |23 |Berisso |- | '''{{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]]''' | Katharina Prager<ref>{{Cite web |last=Spitzauer |first=Maximilian |date=24 Hulyo 2022 |title=Katharina Prager zur neuen Miss Earth Austria 2022 gekrönt |url=https://www.meinbezirk.at/wien/c-leute/katharina-prager-zur-neuen-miss-earth-austria-2022-gekroent_a5492023 |access-date=8 Agosto 2022 |website=MeinBezirk.at |language=de}}</ref> | 19 | Weitra |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Daphné Nivelles<ref>{{Cite web |date=8 Mayo 2022 |title=Vlaamse Daphne Nivelles is de nieuwe Miss Exclusive. En ze is absoluut niet mis… (foto’s) |url=https://www.clint.be/dames/vlaamse-daphne-nivelles-is-de-nieuwe-miss-exclusive-en-ze-is-absoluut-niet-mis-fotos/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=Clint.be |language=nl}}</ref> | 22 | [[Sint-Truiden]] |- | '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' | Thạch Thu Thảo<ref>{{Cite web |last= |date=18 Hulyo 2022 |title=Thạch Thu Thảo thi Miss Earth 2022 |url=https://vnexpress.net/thach-thu-thao-thi-miss-earth-2022-4489242.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Trà Vinh |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina]]''' | Dajana Šnjegota<ref>{{Cite web |date=3 Marso 2022 |title=Dajana Šnjegota iz Srpca je nova Miss Earth BiH |url=https://www.una.world/ba/ljepota/dajana-snjegota-iz-srpca-je-nova-miss-earth-bih/08c7b707-4673-4bb5-8c34-a8a1be84dc4b |access-date=8 Agosto 2022 |website=Una.world |language=ba}}</ref> | 19 | Srbac |- |{{Flagicon|COD}} '''[[Demokratikong Republika ng Congo|DR Konggo]]''' |Abuana Nkumu | |[[Kinshasa]] |- | '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' | Marcie Reid | 27 | [[Glasgow]] |- | '''{{flagicon|ESP}} [[Espanya]]''' | Aya Kohen | 21 | [[Sevilla, Espanya|Sevilla]] |- | '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | Brielle Simmons | 21 | Fort Washington |- | '''{{flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' | Liisi Tammoja<ref>{{Cite web |date=7 Hulyo 2022 |title=Vau! Tõsielusaatest "Tüdrukute õhtu" kuulsaks saanud Liisi osaleb missivõistlusel |url=https://www.tv3.ee/3-portaal/seltskond/vau-tosielusaatest-tudrukute-ohtu-kuulsaks-saanud-liisi-osaleb-missivoistlusel/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=TV3 Estonia |language=et}}</ref> | 20 | Pärn |- | '''{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]]''' | Shereen Brogan | 24 | [[Cardiff]] |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Eunice Nkeyasen |23 |Nkwanta |- | '''{{flagicon|GRC}} [[Gresya]]''' | Georgia Nastou | 23 | [[Athens]] |- |'''{{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]]''' |Eilyn Lira | |Zacapa |- | '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' | Manae Matsumoto | 25 | [[Prepektura ng Saitama|Saitama]] |- | '''{{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]]''' | Angela Vasilevska | 24 | [[Skopje]] |- |'''{{flagicon|HND}} [[Honduras]]''' |Idania Santos |22 |Valle |- | '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' | Beth Rice | 27 | Suffolk |- | '''{{flagicon|IRE}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | Alannah Larkin | 18 | Eyrecourt |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Jessica Cianchino | 23 | Markham |- | '''{{flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' | Anna Glubokovskaya | 20 | Karaganda |- | '''{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]''' | Aizhan Chanacheva | 23 | Naryn |- | '''{{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]]''' | Sheyla Ravelo | 22 | San Antonio de los Baños |- | '''{{flagicon|LBN}} [[Lebanon|Libano]]''' | Ayah Bajouk | | [[Beirut]] |- | '''{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]]''' | Essiana Weah | 25 | Harper |- | '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | Eissya Thong | 21 | [[Ipoh]] |- | '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' | Indira Pérez | 23 | [[Veracruz]] |- |{{Flagicon|NAM}} '''[[Namibia|Namibya]]''' |Michelle Mukuve |22 |Rundu |- | '''{{flagicon|Nepal}} [[Nepal]]''' | Sareesha Shrestha | 25 | Lalitpur |- | '''{{flagicon|Norway}} [[Noruwega]]''' | Lilly Sødal<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CfVWwDvhqQ5/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Earth sa Instagram: Congratulations to the newly crowned Miss Earth Norway 2022, Lilly Sødal|website=[[Instagram]]|language=en|date=2022-06-28|access-date=2022-08-08}}</ref> | 19 | Kristiansand |- | '''{{flagicon|Netherlands}} [[Netherlands|Olanda]]''' | Merel Hendriksen | 24 | Kesteren |- | '''{{flagicon|Palestine}} [[Estado ng Palestina|Palestina]]''' | Nadeen Ayoub | 27 | Ramallah |- |{{flagicon|Philippines}} '''[[Pilipinas]]''' |Jenny Ramp<ref>{{Cite web |last=Dumaual |first=Mario |date=6 Agosto 2022 |title=Jenny Ramp overwhelmed by Miss PH Earth title win |url=https://news.abs-cbn.com/life/08/06/22/jenny-ramp-overwhelmed-by-miss-ph-earth-title-win |access-date=8 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]] |language=en}}</ref> |19 |[[Santa Ignacia]] |- | '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' | Alison Carrasco<ref>{{Cite web |date=14 Marso 2022 |title=Une nouvelle Miss Élégance nationale venue de Guadeloupe est sacrée à Forges-les-Eaux |url=https://actu.fr/normandie/forges-les-eaux_76276/une-nouvelle-miss-elegance-nationale-venue-de-guadeloupe-est-sacree-a-forges-les-eaux_49391268.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=Actu.fr |language=fr}}</ref> | 25 | [[Toulouse]] |- | '''{{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | Paulina Avilés-Feshold<ref>{{Cite web |last= |first= |date=31 Enero 2022 |title=De Carolina la nueva Miss Earth Puerto Rico |url=https://www.elvocero.com/escenario/moda-y-belleza/de-carolina-la-nueva-miss-earth-puerto-rico/article_bfda2ba8-8230-11ec-8def-83235831ebdf.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=El Vocero |language=es}}</ref> | 21 | Carolina |- | '''{{flagicon|PRT}} [[Portugal]]''' | Maria Rosado | 21 | Ourém |- | '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' | Nieves Marcano | 24 | Maria Trinidad Sanchez |- | '''[[File:Proposed flag of Réunion (VAR).svg|border|23px]] [[Réunion]]''' | Gwenaëlle Laugier | 20 | Saint-Benoît |- | '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' | Ekaterina Velmakina | 19 | [[Moscow]] |- | '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' | Imen Mehrzi | 26 | Kairouan |- |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]] *{{flagicon|TUN}} [[Tunisia|Tunisya]] ===Bumalik=== Huling sumabak noong 2013: *{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] Huling sumabak noong 2015: *{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] Huling sumabak noong 2016: *{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] *{{flagicon|PLE}} [[Estado ng Palestina|Palestina]] Huling sumabak noong 2017: *{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] *{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] Huling sumabak noong 2019: *{{flagicon|KAZ}} [[Kazakhstan|Kasakstan]] Huling sumabak noong 2020: *{{flagicon|HND}} [[Honduras]] *{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]] *{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] ==Paparating na pambansang patimpalak== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa ! Petsa |- | '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' | Agosto 10, 2022 |- |'''{{flag|Peru}}''' |Agosto 14, 2022 |- | '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' | Agosto 20, 2022 |- | '''{{flagicon|IND}} [[India|Indiya]]''' | Agosto 21, 2022 |- | '''{{flagicon|Somalia}} [[Somalya]]''' | Agosto 26, 2022 |- | '''{{flagicon|Paraguay}} [[Paragway]]''' | Agosto 27, 2022 |- | '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' | Agosto 29, 2022 |- | '''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' | Setyembre 4, 2022 |- | '''{{flagicon|Slovenia}} [[Eslobenya]]''' | Setyembre 24, 2022 |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Oktubre 12, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{Reflist}} pvmxl4tb5jpxwb089osnw3893lvbbum 1961515 1961514 2022-08-08T13:45:08Z Allyriana000 119761 WP:COMMON wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Earth 2022''' ay ang ika-22 edisyon ng [[Miss Earth]] pageant. Si '''Destiny Wagner''' ng [[Belize|Belis]] ang magpuputong sa kanyang kahalili sa pagtatapos ng kaganapan. {{Infobox beauty pageant | name = Miss Earth 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = [[Pilipinas]] | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = {{Hlist|[[Benin]]|[[Somalya]]|[[Tunisya]]}} | withdrawals = | returns = {{Hlist|[[Ecuador|Ekwador]]|[[Honduras]]|[[Kasakstan]]|[[Kyrgyzstan|Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Liberya]]|[[Turkiya]]}} | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = | next = }} ==Mga Kalahok== Sa kasalukuyan, mayroon nang 41 kalahok na kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Rigelsa Cybi | 25 | [[Tirana]] |- |{{Flagicon|ARG}} '''[[Arhentina]]''' |Sofia Martinoli |23 |Berisso |- | '''{{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]]''' | Katharina Prager<ref>{{Cite web |last=Spitzauer |first=Maximilian |date=24 Hulyo 2022 |title=Katharina Prager zur neuen Miss Earth Austria 2022 gekrönt |url=https://www.meinbezirk.at/wien/c-leute/katharina-prager-zur-neuen-miss-earth-austria-2022-gekroent_a5492023 |access-date=8 Agosto 2022 |website=MeinBezirk.at |language=de}}</ref> | 19 | Weitra |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Daphné Nivelles<ref>{{Cite web |date=8 Mayo 2022 |title=Vlaamse Daphne Nivelles is de nieuwe Miss Exclusive. En ze is absoluut niet mis… (foto’s) |url=https://www.clint.be/dames/vlaamse-daphne-nivelles-is-de-nieuwe-miss-exclusive-en-ze-is-absoluut-niet-mis-fotos/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=Clint.be |language=nl}}</ref> | 22 | [[Sint-Truiden]] |- | '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' | Thạch Thu Thảo<ref>{{Cite web |last= |date=18 Hulyo 2022 |title=Thạch Thu Thảo thi Miss Earth 2022 |url=https://vnexpress.net/thach-thu-thao-thi-miss-earth-2022-4489242.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Trà Vinh |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina]]''' | Dajana Šnjegota<ref>{{Cite web |date=3 Marso 2022 |title=Dajana Šnjegota iz Srpca je nova Miss Earth BiH |url=https://www.una.world/ba/ljepota/dajana-snjegota-iz-srpca-je-nova-miss-earth-bih/08c7b707-4673-4bb5-8c34-a8a1be84dc4b |access-date=8 Agosto 2022 |website=Una.world |language=ba}}</ref> | 19 | Srbac |- |{{Flagicon|COD}} '''[[Demokratikong Republika ng Congo|Demokratikong Republika ng Konggo]]''' |Abuana Nkumu | |[[Kinshasa]] |- | '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' | Marcie Reid | 27 | [[Glasgow]] |- | '''{{flagicon|ESP}} [[Espanya]]''' | Aya Kohen | 21 | [[Sevilla, Espanya|Sevilla]] |- | '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | Brielle Simmons | 21 | Fort Washington |- | '''{{flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' | Liisi Tammoja<ref>{{Cite web |date=7 Hulyo 2022 |title=Vau! Tõsielusaatest "Tüdrukute õhtu" kuulsaks saanud Liisi osaleb missivõistlusel |url=https://www.tv3.ee/3-portaal/seltskond/vau-tosielusaatest-tudrukute-ohtu-kuulsaks-saanud-liisi-osaleb-missivoistlusel/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=TV3 Estonia |language=et}}</ref> | 20 | Pärn |- | '''{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]]''' | Shereen Brogan | 24 | [[Cardiff]] |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Eunice Nkeyasen |23 |Nkwanta |- | '''{{flagicon|GRC}} [[Gresya]]''' | Georgia Nastou | 23 | [[Athens]] |- |'''{{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]]''' |Eilyn Lira | |Zacapa |- | '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' | Manae Matsumoto | 25 | [[Prepektura ng Saitama|Saitama]] |- | '''{{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]]''' | Angela Vasilevska | 24 | [[Skopje]] |- |'''{{flagicon|HND}} [[Honduras]]''' |Idania Santos |22 |Valle |- | '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' | Beth Rice | 27 | Suffolk |- | '''{{flagicon|IRE}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | Alannah Larkin | 18 | Eyrecourt |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Jessica Cianchino | 23 | Markham |- | '''{{flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' | Anna Glubokovskaya | 20 | Karaganda |- | '''{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]''' | Aizhan Chanacheva | 23 | Naryn |- | '''{{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]]''' | Sheyla Ravelo | 22 | San Antonio de los Baños |- | '''{{flagicon|LBN}} [[Lebanon|Libano]]''' | Ayah Bajouk | | [[Beirut]] |- | '''{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]]''' | Essiana Weah | 25 | Harper |- | '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | Eissya Thong | 21 | [[Ipoh]] |- | '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' | Indira Pérez | 23 | [[Veracruz]] |- |{{Flagicon|NAM}} '''[[Namibia|Namibya]]''' |Michelle Mukuve |22 |Rundu |- | '''{{flagicon|Nepal}} [[Nepal]]''' | Sareesha Shrestha | 25 | Lalitpur |- | '''{{flagicon|Norway}} [[Noruwega]]''' | Lilly Sødal | 19 | Kristiansand |- | '''{{flagicon|Netherlands}} [[Netherlands|Olanda]]''' | Merel Hendriksen | 24 | Kesteren |- | '''{{flagicon|Palestine}} [[Estado ng Palestina|Palestina]]''' | Nadeen Ayoub | 27 | Ramallah |- |{{flagicon|Philippines}} '''[[Pilipinas]]''' |Jenny Ramp<ref>{{Cite web |last=Dumaual |first=Mario |date=6 Agosto 2022 |title=Jenny Ramp overwhelmed by Miss PH Earth title win |url=https://news.abs-cbn.com/life/08/06/22/jenny-ramp-overwhelmed-by-miss-ph-earth-title-win |access-date=8 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]] |language=en}}</ref> |19 |[[Santa Ignacia]] |- | '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' | Alison Carrasco<ref>{{Cite web |date=14 Marso 2022 |title=Une nouvelle Miss Élégance nationale venue de Guadeloupe est sacrée à Forges-les-Eaux |url=https://actu.fr/normandie/forges-les-eaux_76276/une-nouvelle-miss-elegance-nationale-venue-de-guadeloupe-est-sacree-a-forges-les-eaux_49391268.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=Actu.fr |language=fr}}</ref> | 25 | [[Toulouse]] |- | '''{{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | Paulina Avilés-Feshold<ref>{{Cite web |last= |first= |date=31 Enero 2022 |title=De Carolina la nueva Miss Earth Puerto Rico |url=https://www.elvocero.com/escenario/moda-y-belleza/de-carolina-la-nueva-miss-earth-puerto-rico/article_bfda2ba8-8230-11ec-8def-83235831ebdf.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=El Vocero |language=es}}</ref> | 21 | Carolina |- | '''{{flagicon|PRT}} [[Portugal]]''' | Maria Rosado | 21 | Ourém |- | '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' | Nieves Marcano | 24 | Maria Trinidad Sanchez |- | '''[[File:Proposed flag of Réunion (VAR).svg|border|23px]] [[Réunion]]''' | Gwenaëlle Laugier | 20 | Saint-Benoît |- | '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' | Ekaterina Velmakina | 19 | [[Moscow]] |- | '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' | Imen Mehrzi | 26 | Kairouan |- |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]] *{{flagicon|TUN}} [[Tunisia|Tunisya]] ===Bumalik=== Huling sumabak noong 2013: *{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] Huling sumabak noong 2015: *{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] Huling sumabak noong 2016: *{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] *{{flagicon|PLE}} [[Estado ng Palestina|Palestina]] Huling sumabak noong 2017: *{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] *{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] Huling sumabak noong 2019: *{{flagicon|KAZ}} [[Kazakhstan|Kasakstan]] Huling sumabak noong 2020: *{{flagicon|HND}} [[Honduras]] *{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]] *{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] ==Paparating na pambansang patimpalak== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa ! Petsa |- | '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' | Agosto 10, 2022 |- |'''{{flag|Peru}}''' |Agosto 14, 2022 |- | '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' | Agosto 20, 2022 |- | '''{{flagicon|IND}} [[India|Indiya]]''' | Agosto 21, 2022 |- | '''{{flagicon|Somalia}} [[Somalya]]''' | Agosto 26, 2022 |- | '''{{flagicon|Paraguay}} [[Paragway]]''' | Agosto 27, 2022 |- | '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' | Agosto 29, 2022 |- | '''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' | Setyembre 4, 2022 |- | '''{{flagicon|Slovenia}} [[Eslobenya]]''' | Setyembre 24, 2022 |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Oktubre 12, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{Reflist}} kk06qyrn7fwx55dfnpfnx4xf7r19ob6 1961518 1961515 2022-08-08T13:45:58Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Earth 2022''' ay ang ika-22 edisyon ng [[Miss Earth]] pageant. Si '''Destiny Wagner''' ng [[Belize|Belis]] ang magpuputong sa kanyang kahalili sa pagtatapos ng kaganapan. {{Infobox beauty pageant | name = Miss Earth 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = [[Pilipinas]] | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = {{Hlist|[[Benin]]|[[Somalya]]|[[Tunisya]]}} | withdrawals = | returns = {{Hlist|[[Ecuador|Ekwador]]|[[Honduras]]|[[Kasakstan]]|[[Kyrgyzstan|Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Liberya]]|[[Turkiya]]}} | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = | next = }} ==Mga Kalahok== Sa kasalukuyan, mayroon nang 41 kalahok na kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Rigelsa Cybi | 25 | [[Tirana]] |- |{{Flagicon|ARG}} '''[[Arhentina]]''' |Sofia Martinoli |23 |Berisso |- | '''{{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]]''' | Katharina Prager<ref>{{Cite web |last=Spitzauer |first=Maximilian |date=24 Hulyo 2022 |title=Katharina Prager zur neuen Miss Earth Austria 2022 gekrönt |url=https://www.meinbezirk.at/wien/c-leute/katharina-prager-zur-neuen-miss-earth-austria-2022-gekroent_a5492023 |access-date=8 Agosto 2022 |website=MeinBezirk.at |language=de}}</ref> | 19 | Weitra |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Daphné Nivelles<ref>{{Cite web |date=8 Mayo 2022 |title=Vlaamse Daphne Nivelles is de nieuwe Miss Exclusive. En ze is absoluut niet mis… (foto’s) |url=https://www.clint.be/dames/vlaamse-daphne-nivelles-is-de-nieuwe-miss-exclusive-en-ze-is-absoluut-niet-mis-fotos/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=Clint.be |language=nl}}</ref> | 22 | [[Sint-Truiden]] |- | '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' | Thạch Thu Thảo<ref>{{Cite web |last= |date=18 Hulyo 2022 |title=Thạch Thu Thảo thi Miss Earth 2022 |url=https://vnexpress.net/thach-thu-thao-thi-miss-earth-2022-4489242.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Trà Vinh |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' | Dajana Šnjegota<ref>{{Cite web |date=3 Marso 2022 |title=Dajana Šnjegota iz Srpca je nova Miss Earth BiH |url=https://www.una.world/ba/ljepota/dajana-snjegota-iz-srpca-je-nova-miss-earth-bih/08c7b707-4673-4bb5-8c34-a8a1be84dc4b |access-date=8 Agosto 2022 |website=Una.world |language=ba}}</ref> | 19 | Srbac |- |{{Flagicon|COD}} '''[[Demokratikong Republika ng Congo|Demokratikong Republika ng Konggo]]''' |Abuana Nkumu | |[[Kinshasa]] |- | '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' | Marcie Reid | 27 | [[Glasgow]] |- | '''{{flagicon|ESP}} [[Espanya]]''' | Aya Kohen | 21 | [[Sevilla, Espanya|Sevilla]] |- | '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | Brielle Simmons | 21 | Fort Washington |- | '''{{flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' | Liisi Tammoja<ref>{{Cite web |date=7 Hulyo 2022 |title=Vau! Tõsielusaatest "Tüdrukute õhtu" kuulsaks saanud Liisi osaleb missivõistlusel |url=https://www.tv3.ee/3-portaal/seltskond/vau-tosielusaatest-tudrukute-ohtu-kuulsaks-saanud-liisi-osaleb-missivoistlusel/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=TV3 Estonia |language=et}}</ref> | 20 | Pärn |- | '''{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]]''' | Shereen Brogan | 24 | [[Cardiff]] |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Eunice Nkeyasen |23 |Nkwanta |- | '''{{flagicon|GRC}} [[Gresya]]''' | Georgia Nastou | 23 | [[Athens]] |- |'''{{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]]''' |Eilyn Lira | |Zacapa |- | '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' | Manae Matsumoto | 25 | [[Prepektura ng Saitama|Saitama]] |- | '''{{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]]''' | Angela Vasilevska | 24 | [[Skopje]] |- |'''{{flagicon|HND}} [[Honduras]]''' |Idania Santos |22 |Valle |- | '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' | Beth Rice | 27 | Suffolk |- | '''{{flagicon|IRE}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | Alannah Larkin | 18 | Eyrecourt |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Jessica Cianchino | 23 | Markham |- | '''{{flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' | Anna Glubokovskaya | 20 | Karaganda |- | '''{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]''' | Aizhan Chanacheva | 23 | Naryn |- | '''{{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]]''' | Sheyla Ravelo | 22 | San Antonio de los Baños |- | '''{{flagicon|LBN}} [[Lebanon|Libano]]''' | Ayah Bajouk | | [[Beirut]] |- | '''{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]]''' | Essiana Weah | 25 | Harper |- | '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | Eissya Thong | 21 | [[Ipoh]] |- | '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' | Indira Pérez | 23 | [[Veracruz]] |- |{{Flagicon|NAM}} '''[[Namibia|Namibya]]''' |Michelle Mukuve |22 |Rundu |- | '''{{flagicon|Nepal}} [[Nepal]]''' | Sareesha Shrestha | 25 | Lalitpur |- | '''{{flagicon|Norway}} [[Noruwega]]''' | Lilly Sødal | 19 | Kristiansand |- | '''{{flagicon|Netherlands}} [[Netherlands|Olanda]]''' | Merel Hendriksen | 24 | Kesteren |- | '''{{flagicon|Palestine}} [[Estado ng Palestina|Palestina]]''' | Nadeen Ayoub | 27 | Ramallah |- |{{flagicon|Philippines}} '''[[Pilipinas]]''' |Jenny Ramp<ref>{{Cite web |last=Dumaual |first=Mario |date=6 Agosto 2022 |title=Jenny Ramp overwhelmed by Miss PH Earth title win |url=https://news.abs-cbn.com/life/08/06/22/jenny-ramp-overwhelmed-by-miss-ph-earth-title-win |access-date=8 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]] |language=en}}</ref> |19 |[[Santa Ignacia]] |- | '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' | Alison Carrasco<ref>{{Cite web |date=14 Marso 2022 |title=Une nouvelle Miss Élégance nationale venue de Guadeloupe est sacrée à Forges-les-Eaux |url=https://actu.fr/normandie/forges-les-eaux_76276/une-nouvelle-miss-elegance-nationale-venue-de-guadeloupe-est-sacree-a-forges-les-eaux_49391268.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=Actu.fr |language=fr}}</ref> | 25 | [[Toulouse]] |- | '''{{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | Paulina Avilés-Feshold<ref>{{Cite web |last= |first= |date=31 Enero 2022 |title=De Carolina la nueva Miss Earth Puerto Rico |url=https://www.elvocero.com/escenario/moda-y-belleza/de-carolina-la-nueva-miss-earth-puerto-rico/article_bfda2ba8-8230-11ec-8def-83235831ebdf.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=El Vocero |language=es}}</ref> | 21 | Carolina |- | '''{{flagicon|PRT}} [[Portugal]]''' | Maria Rosado | 21 | Ourém |- | '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' | Nieves Marcano | 24 | Maria Trinidad Sanchez |- | '''[[File:Proposed flag of Réunion (VAR).svg|border|23px]] [[Réunion]]''' | Gwenaëlle Laugier | 20 | Saint-Benoît |- | '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' | Ekaterina Velmakina | 19 | [[Moscow]] |- | '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' | Imen Mehrzi | 26 | Kairouan |- |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]] *{{flagicon|TUN}} [[Tunisia|Tunisya]] ===Bumalik=== Huling sumabak noong 2013: *{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] Huling sumabak noong 2015: *{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] Huling sumabak noong 2016: *{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] *{{flagicon|PLE}} [[Estado ng Palestina|Palestina]] Huling sumabak noong 2017: *{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] *{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] Huling sumabak noong 2019: *{{flagicon|KAZ}} [[Kazakhstan|Kasakstan]] Huling sumabak noong 2020: *{{flagicon|HND}} [[Honduras]] *{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]] *{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] ==Paparating na pambansang patimpalak== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa ! Petsa |- | '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' | Agosto 10, 2022 |- |'''{{flag|Peru}}''' |Agosto 14, 2022 |- | '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' | Agosto 20, 2022 |- | '''{{flagicon|IND}} [[India|Indiya]]''' | Agosto 21, 2022 |- | '''{{flagicon|Somalia}} [[Somalya]]''' | Agosto 26, 2022 |- | '''{{flagicon|Paraguay}} [[Paragway]]''' | Agosto 27, 2022 |- | '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' | Agosto 29, 2022 |- | '''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' | Setyembre 4, 2022 |- | '''{{flagicon|Slovenia}} [[Eslobenya]]''' | Setyembre 24, 2022 |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Oktubre 12, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{Reflist}} iryyyed5xhlfiw26h7m3o9ja5ix2t9m 1961519 1961518 2022-08-08T13:46:27Z Elysant 118076 /* Mga Kalahok */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Earth 2022''' ay ang ika-22 edisyon ng [[Miss Earth]] pageant. Si '''Destiny Wagner''' ng [[Belize|Belis]] ang magpuputong sa kanyang kahalili sa pagtatapos ng kaganapan. {{Infobox beauty pageant | name = Miss Earth 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = [[Pilipinas]] | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = {{Hlist|[[Benin]]|[[Somalya]]|[[Tunisya]]}} | withdrawals = | returns = {{Hlist|[[Ecuador|Ekwador]]|[[Honduras]]|[[Kasakstan]]|[[Kyrgyzstan|Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Liberya]]|[[Turkiya]]}} | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = | next = }} ==Mga Kalahok== Sa kasalukuyan, mayroon nang 41 kalahok na kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Rigelsa Cybi | 25 | [[Tirana]] |- |{{Flagicon|ARG}} '''[[Arhentina]]''' |Sofia Martinoli |23 |Berisso |- | '''{{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]]''' | Katharina Prager<ref>{{Cite web |last=Spitzauer |first=Maximilian |date=24 Hulyo 2022 |title=Katharina Prager zur neuen Miss Earth Austria 2022 gekrönt |url=https://www.meinbezirk.at/wien/c-leute/katharina-prager-zur-neuen-miss-earth-austria-2022-gekroent_a5492023 |access-date=8 Agosto 2022 |website=MeinBezirk.at |language=de}}</ref> | 19 | Weitra |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Daphné Nivelles<ref>{{Cite web |date=8 Mayo 2022 |title=Vlaamse Daphne Nivelles is de nieuwe Miss Exclusive. En ze is absoluut niet mis… (foto’s) |url=https://www.clint.be/dames/vlaamse-daphne-nivelles-is-de-nieuwe-miss-exclusive-en-ze-is-absoluut-niet-mis-fotos/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=Clint.be |language=nl}}</ref> | 22 | [[Sint-Truiden]] |- | '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' | Thạch Thu Thảo<ref>{{Cite web |last= |date=18 Hulyo 2022 |title=Thạch Thu Thảo thi Miss Earth 2022 |url=https://vnexpress.net/thach-thu-thao-thi-miss-earth-2022-4489242.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Trà Vinh |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' | Dajana Šnjegota<ref>{{Cite web |date=3 Marso 2022 |title=Dajana Šnjegota iz Srpca je nova Miss Earth BiH |url=https://www.una.world/ba/ljepota/dajana-snjegota-iz-srpca-je-nova-miss-earth-bih/08c7b707-4673-4bb5-8c34-a8a1be84dc4b |access-date=8 Agosto 2022 |website=Una.world |language=ba}}</ref> | 19 | Srbac |- |{{Flagicon|COD}} '''[[Demokratikong Republika ng Congo|Demokratikong Republika ng Konggo]]''' |Abuana Nkumu | |[[Kinshasa]] |- | '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' | Marcie Reid | 27 | [[Glasgow]] |- | '''{{flagicon|ESP}} [[Espanya]]''' | Aya Kohen | 21 | [[Sevilla, Espanya|Sevilla]] |- | '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | Brielle Simmons | 21 | Fort Washington |- | '''{{flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' | Liisi Tammoja<ref>{{Cite web |date=7 Hulyo 2022 |title=Vau! Tõsielusaatest "Tüdrukute õhtu" kuulsaks saanud Liisi osaleb missivõistlusel |url=https://www.tv3.ee/3-portaal/seltskond/vau-tosielusaatest-tudrukute-ohtu-kuulsaks-saanud-liisi-osaleb-missivoistlusel/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=TV3 Estonia |language=et}}</ref> | 20 | Pärn |- | '''{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]]''' | Shereen Brogan | 24 | [[Cardiff]] |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Eunice Nkeyasen |23 |Nkwanta |- | '''{{flagicon|GRC}} [[Gresya]]''' | Georgia Nastou | 23 | [[Athens]] |- |'''{{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]]''' |Eilyn Lira | |Zacapa |- | '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' | Manae Matsumoto | 25 | [[Prepektura ng Saitama|Saitama]] |- | '''{{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]]''' | Angela Vasilevska | 24 | [[Skopje]] |- |'''{{flagicon|HND}} [[Honduras]]''' |Idania Santos |22 |Valle |- | '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' | Beth Rice | 27 | Suffolk |- | '''{{flagicon|IRE}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | Alannah Larkin | 18 | Eyrecourt |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Jessica Cianchino | 23 | Markham |- | '''{{flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' | Anna Glubokovskaya | 20 | Karaganda |- | '''{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]''' | Aizhan Chanacheva | 23 | Naryn |- | '''{{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]]''' | Sheyla Ravelo | 22 | San Antonio de los Baños |- | '''{{flagicon|LBN}} [[Lebanon|Libano]]''' | Ayah Bajouk | | [[Beirut]] |- | '''{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]]''' | Essiana Weah | 25 | Harper |- | '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | Eissya Thong | 21 | [[Ipoh]] |- | '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' | Indira Pérez | 23 | [[Veracruz]] |- |{{Flagicon|NAM}} '''[[Namibia|Namibya]]''' |Michelle Mukuve |22 |Rundu |- | '''{{flagicon|Nepal}} [[Nepal]]''' | Sareesha Shrestha | 25 | Lalitpur |- | '''{{flagicon|Norway}} [[Noruwega]]''' | Lilly Sødal | 19 | Kristiansand |- | '''{{flagicon|Netherlands}} [[Netherlands|Olanda]]''' | Merel Hendriksen | 24 | Kesteren |- | '''{{flagicon|Palestine}} [[Estado ng Palestina|Palestina]]''' | Nadeen Ayoub | 27 | Ramallah |- |{{flagicon|Philippines}} '''[[Pilipinas]]''' |Jenny Ramp<ref>{{Cite web |last=Dumaual |first=Mario |date=6 Agosto 2022 |title=Jenny Ramp overwhelmed by Miss PH Earth title win |url=https://news.abs-cbn.com/life/08/06/22/jenny-ramp-overwhelmed-by-miss-ph-earth-title-win |access-date=8 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]] |language=en}}</ref> |19 |[[Santa Ignacia]] |- | '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' | Alison Carrasco<ref>{{Cite web |date=14 Marso 2022 |title=Une nouvelle Miss Élégance nationale venue de Guadeloupe est sacrée à Forges-les-Eaux |url=https://actu.fr/normandie/forges-les-eaux_76276/une-nouvelle-miss-elegance-nationale-venue-de-guadeloupe-est-sacree-a-forges-les-eaux_49391268.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=Actu.fr |language=fr}}</ref> | 25 | [[Toulouse]] |- | '''{{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | Paulina Avilés-Feshold<ref>{{Cite web |last= |first= |date=31 Enero 2022 |title=De Carolina la nueva Miss Earth Puerto Rico |url=https://www.elvocero.com/escenario/moda-y-belleza/de-carolina-la-nueva-miss-earth-puerto-rico/article_bfda2ba8-8230-11ec-8def-83235831ebdf.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=El Vocero |language=es}}</ref> | 21 | Carolina |- | '''{{flagicon|PRT}} [[Portugal]]''' | Maria Rosado | 21 | Ourém |- | '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' | Nieves Marcano | 24 | Maria Trinidad Sanchez |- | '''[[File:Proposed flag of Réunion (VAR).svg|border|23px]] [[Réunion]]''' | Gwenaëlle Laugier<ref>{{Cite web|url=https://freedom.fr/miss-earth-reunion-2022-felicitations-a-gwenaelle/|title=Miss Earth Réunion 2022 : félicitations à Gwenaëlle Laugier de Bras-Panon!|website=Freedom|language=fr|date=26 Hunyo 2022|access-date=8 Agosto 2022}}</ref> | 20 | Saint-Benoît |- | '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' | Ekaterina Velmakina | 19 | [[Moscow]] |- | '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' | Imen Mehrzi | 26 | Kairouan |- |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]] *{{flagicon|TUN}} [[Tunisia|Tunisya]] ===Bumalik=== Huling sumabak noong 2013: *{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] Huling sumabak noong 2015: *{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] Huling sumabak noong 2016: *{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] *{{flagicon|PLE}} [[Estado ng Palestina|Palestina]] Huling sumabak noong 2017: *{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] *{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] Huling sumabak noong 2019: *{{flagicon|KAZ}} [[Kazakhstan|Kasakstan]] Huling sumabak noong 2020: *{{flagicon|HND}} [[Honduras]] *{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]] *{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] ==Paparating na pambansang patimpalak== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa ! Petsa |- | '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' | Agosto 10, 2022 |- |'''{{flag|Peru}}''' |Agosto 14, 2022 |- | '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' | Agosto 20, 2022 |- | '''{{flagicon|IND}} [[India|Indiya]]''' | Agosto 21, 2022 |- | '''{{flagicon|Somalia}} [[Somalya]]''' | Agosto 26, 2022 |- | '''{{flagicon|Paraguay}} [[Paragway]]''' | Agosto 27, 2022 |- | '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' | Agosto 29, 2022 |- | '''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' | Setyembre 4, 2022 |- | '''{{flagicon|Slovenia}} [[Eslobenya]]''' | Setyembre 24, 2022 |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Oktubre 12, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{Reflist}} i2rbwjaa33lkjwfjjjj26234zlbvivg 1961528 1961519 2022-08-08T14:09:45Z Elysant 118076 /* Mga Kalahok */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Earth 2022''' ay ang ika-22 edisyon ng [[Miss Earth]] pageant. Si '''Destiny Wagner''' ng [[Belize|Belis]] ang magpuputong sa kanyang kahalili sa pagtatapos ng kaganapan. {{Infobox beauty pageant | name = Miss Earth 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = [[Pilipinas]] | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = {{Hlist|[[Benin]]|[[Somalya]]|[[Tunisya]]}} | withdrawals = | returns = {{Hlist|[[Ecuador|Ekwador]]|[[Honduras]]|[[Kasakstan]]|[[Kyrgyzstan|Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Liberya]]|[[Turkiya]]}} | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = | next = }} ==Mga Kalahok== Sa kasalukuyan, mayroon nang 41 kalahok na kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Rigelsa Cybi | 25 | [[Tirana]] |- |{{Flagicon|ARG}} '''[[Arhentina]]''' |Sofia Martinoli |23 |Berisso |- | '''{{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]]''' | Katharina Prager<ref>{{Cite web |last=Spitzauer |first=Maximilian |date=24 Hulyo 2022 |title=Katharina Prager zur neuen Miss Earth Austria 2022 gekrönt |url=https://www.meinbezirk.at/wien/c-leute/katharina-prager-zur-neuen-miss-earth-austria-2022-gekroent_a5492023 |access-date=8 Agosto 2022 |website=MeinBezirk.at |language=de}}</ref> | 19 | Weitra |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Daphné Nivelles<ref>{{Cite web |date=8 Mayo 2022 |title=Vlaamse Daphne Nivelles is de nieuwe Miss Exclusive. En ze is absoluut niet mis… (foto’s) |url=https://www.clint.be/dames/vlaamse-daphne-nivelles-is-de-nieuwe-miss-exclusive-en-ze-is-absoluut-niet-mis-fotos/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=Clint.be |language=nl}}</ref> | 22 | [[Sint-Truiden]] |- | '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' | Thạch Thu Thảo<ref>{{Cite web |last= |date=18 Hulyo 2022 |title=Thạch Thu Thảo thi Miss Earth 2022 |url=https://vnexpress.net/thach-thu-thao-thi-miss-earth-2022-4489242.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Trà Vinh |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' | Dajana Šnjegota<ref>{{Cite web |date=3 Marso 2022 |title=Dajana Šnjegota iz Srpca je nova Miss Earth BiH |url=https://www.una.world/ba/ljepota/dajana-snjegota-iz-srpca-je-nova-miss-earth-bih/08c7b707-4673-4bb5-8c34-a8a1be84dc4b |access-date=8 Agosto 2022 |website=Una.world |language=ba}}</ref> | 19 | Srbac |- |{{Flagicon|COD}} '''[[Demokratikong Republika ng Congo|Demokratikong Republika ng Konggo]]''' |Abuana Nkumu | |[[Kinshasa]] |- | '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' | Marcie Reid | 27 | [[Glasgow]] |- | '''{{flagicon|ESP}} [[Espanya]]''' | Aya Kohen | 21 | [[Sevilla, Espanya|Sevilla]] |- | '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | Brielle Simmons | 21 | Fort Washington |- | '''{{flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' | Liisi Tammoja<ref>{{Cite web |date=7 Hulyo 2022 |title=Vau! Tõsielusaatest "Tüdrukute õhtu" kuulsaks saanud Liisi osaleb missivõistlusel |url=https://www.tv3.ee/3-portaal/seltskond/vau-tosielusaatest-tudrukute-ohtu-kuulsaks-saanud-liisi-osaleb-missivoistlusel/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=TV3 Estonia |language=et}}</ref> | 20 | Pärn |- | '''{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]]''' | Shereen Brogan | 24 | [[Cardiff]] |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Eunice Nkeyasen |23 |Nkwanta |- | '''{{flagicon|GRC}} [[Gresya]]''' | Georgia Nastou | 23 | [[Athens]] |- |'''{{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]]''' |Eilyn Lira | |Zacapa |- | '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' | Manae Matsumoto | 25 | [[Prepektura ng Saitama|Saitama]] |- | '''{{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]]''' | Angela Vasilevska | 24 | [[Skopje]] |- |'''{{flagicon|HND}} [[Honduras]]''' |Idania Santos |22 |Valle |- | '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' | Beth Rice | 27 | Suffolk |- | '''{{flagicon|IRE}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | Alannah Larkin | 18 | Eyrecourt |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Jessica Cianchino | 23 | Markham |- | '''{{flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' | Anna Glubokovskaya | 20 | Karaganda |- | '''{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]''' | Aizhan Chanacheva | 23 | Naryn |- | '''{{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]]''' | Sheyla Ravelo | 22 | San Antonio de los Baños |- | '''{{flagicon|LBN}} [[Lebanon|Libano]]''' | Ayah Bajouk | | [[Beirut]] |- | '''{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]]''' | Essiana Weah | 25 | Harper |- | '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | Eissya Thong | 21 | [[Ipoh]] |- | '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' | Indira Pérez | 23 | [[Veracruz]] |- |{{Flagicon|NAM}} '''[[Namibia|Namibya]]''' |Michelle Mukuve |22 |Rundu |- | '''{{flagicon|Nepal}} [[Nepal]]''' | Sareesha Shrestha | 25 | Lalitpur |- | '''{{flagicon|Norway}} [[Noruwega]]''' | Lilly Sødal | 19 | Kristiansand |- | '''{{flagicon|Netherlands}} [[Netherlands|Olanda]]''' | Merel Hendriksen | 24 | Kesteren |- | '''{{flagicon|Palestine}} [[Estado ng Palestina|Palestina]]''' | Nadeen Ayoub | 27 | Ramallah |- |{{flagicon|Philippines}} '''[[Pilipinas]]''' |Jenny Ramp<ref>{{Cite web |last=Dumaual |first=Mario |date=6 Agosto 2022 |title=Jenny Ramp overwhelmed by Miss PH Earth title win |url=https://news.abs-cbn.com/life/08/06/22/jenny-ramp-overwhelmed-by-miss-ph-earth-title-win |access-date=8 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]] |language=en}}</ref> |19 |[[Santa Ignacia]] |- | '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' | Alison Carrasco<ref>{{Cite web |date=14 Marso 2022 |title=Une nouvelle Miss Élégance nationale venue de Guadeloupe est sacrée à Forges-les-Eaux |url=https://actu.fr/normandie/forges-les-eaux_76276/une-nouvelle-miss-elegance-nationale-venue-de-guadeloupe-est-sacree-a-forges-les-eaux_49391268.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=Actu.fr |language=fr}}</ref> | 25 | [[Toulouse]] |- | '''{{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | Paulina Avilés-Feshold<ref>{{Cite web |last= |first= |date=31 Enero 2022 |title=De Carolina la nueva Miss Earth Puerto Rico |url=https://www.elvocero.com/escenario/moda-y-belleza/de-carolina-la-nueva-miss-earth-puerto-rico/article_bfda2ba8-8230-11ec-8def-83235831ebdf.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=El Vocero |language=es}}</ref> | 21 | Carolina |- | '''{{flagicon|PRT}} [[Portugal]]''' | Maria Rosado | 21 | Ourém |- | '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' | Nieves Marcano | 24 | Maria Trinidad Sanchez |- | '''[[File:Proposed flag of Réunion (VAR).svg|border|23px]] [[Réunion]]''' | Gwenaëlle Laugier<ref>{{Cite web|url=https://freedom.fr/miss-earth-reunion-2022-felicitations-a-gwenaelle/|title=Miss Earth Réunion 2022 : félicitations à Gwenaëlle Laugier de Bras-Panon!|website=Freedom|language=fr|date=26 Hunyo 2022|access-date=8 Agosto 2022}}</ref> | 20 | Saint-Benoît |- | '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' | Ekaterina Velmakina<ref>{{Cite web|url=https://www.maximonline.ru/devushki/kto-takaya-ekaterina-velmakina-smotrim-foto-pobeditelnicy-konkursa-krasa-rossii-2021-id693021/|title=Кто такая Екатерина Вельмакина? Смотрим фото победительницы конкурса «Краса России — 2021»|website=Maxim|language=ru|date=19 Nobyembre 2021|access-date=8 Agosto 2022}}</ref> | 19 | [[Moscow]] |- | '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' | Imen Mehrzi | 26 | Kairouan |- |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]] *{{flagicon|TUN}} [[Tunisia|Tunisya]] ===Bumalik=== Huling sumabak noong 2013: *{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] Huling sumabak noong 2015: *{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] Huling sumabak noong 2016: *{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] *{{flagicon|PLE}} [[Estado ng Palestina|Palestina]] Huling sumabak noong 2017: *{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] *{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] Huling sumabak noong 2019: *{{flagicon|KAZ}} [[Kazakhstan|Kasakstan]] Huling sumabak noong 2020: *{{flagicon|HND}} [[Honduras]] *{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]] *{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] ==Paparating na pambansang patimpalak== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa ! Petsa |- | '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' | Agosto 10, 2022 |- |'''{{flag|Peru}}''' |Agosto 14, 2022 |- | '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' | Agosto 20, 2022 |- | '''{{flagicon|IND}} [[India|Indiya]]''' | Agosto 21, 2022 |- | '''{{flagicon|Somalia}} [[Somalya]]''' | Agosto 26, 2022 |- | '''{{flagicon|Paraguay}} [[Paragway]]''' | Agosto 27, 2022 |- | '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' | Agosto 29, 2022 |- | '''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' | Setyembre 4, 2022 |- | '''{{flagicon|Slovenia}} [[Eslobenya]]''' | Setyembre 24, 2022 |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Oktubre 12, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{Reflist}} bm8pyfmz35bq1qurzce969h2yrb5a3t 1961529 1961528 2022-08-08T14:20:45Z Elysant 118076 /* Mga Kalahok */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Earth 2022''' ay ang ika-22 edisyon ng [[Miss Earth]] pageant. Si '''Destiny Wagner''' ng [[Belize|Belis]] ang magpuputong sa kanyang kahalili sa pagtatapos ng kaganapan. {{Infobox beauty pageant | name = Miss Earth 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = [[Pilipinas]] | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = {{Hlist|[[Benin]]|[[Somalya]]|[[Tunisya]]}} | withdrawals = | returns = {{Hlist|[[Ecuador|Ekwador]]|[[Honduras]]|[[Kasakstan]]|[[Kyrgyzstan|Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Liberya]]|[[Turkiya]]}} | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = | next = }} ==Mga Kalahok== Sa kasalukuyan, mayroon nang 41 kalahok na kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Rigelsa Cybi | 25 | [[Tirana]] |- |{{Flagicon|ARG}} '''[[Arhentina]]''' |Sofia Martinoli |23 |Berisso |- | '''{{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]]''' | Katharina Prager<ref>{{Cite web |last=Spitzauer |first=Maximilian |date=24 Hulyo 2022 |title=Katharina Prager zur neuen Miss Earth Austria 2022 gekrönt |url=https://www.meinbezirk.at/wien/c-leute/katharina-prager-zur-neuen-miss-earth-austria-2022-gekroent_a5492023 |access-date=8 Agosto 2022 |website=MeinBezirk.at |language=de}}</ref> | 19 | Weitra |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Daphné Nivelles<ref>{{Cite web |date=8 Mayo 2022 |title=Vlaamse Daphne Nivelles is de nieuwe Miss Exclusive. En ze is absoluut niet mis… (foto’s) |url=https://www.clint.be/dames/vlaamse-daphne-nivelles-is-de-nieuwe-miss-exclusive-en-ze-is-absoluut-niet-mis-fotos/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=Clint.be |language=nl}}</ref> | 22 | [[Sint-Truiden]] |- | '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' | Thạch Thu Thảo<ref>{{Cite web |last= |date=18 Hulyo 2022 |title=Thạch Thu Thảo thi Miss Earth 2022 |url=https://vnexpress.net/thach-thu-thao-thi-miss-earth-2022-4489242.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=VnExpress |language=vi}}</ref> | 21 | Trà Vinh |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina|Bosnya at Hersegobina]]''' | Dajana Šnjegota<ref>{{Cite web |date=3 Marso 2022 |title=Dajana Šnjegota iz Srpca je nova Miss Earth BiH |url=https://www.una.world/ba/ljepota/dajana-snjegota-iz-srpca-je-nova-miss-earth-bih/08c7b707-4673-4bb5-8c34-a8a1be84dc4b |access-date=8 Agosto 2022 |website=Una.world |language=ba}}</ref> | 19 | Srbac |- |{{Flagicon|COD}} '''[[Demokratikong Republika ng Congo|Demokratikong Republika ng Konggo]]''' |Abuana Nkumu | |[[Kinshasa]] |- | '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' | Marcie Reid | 27 | [[Glasgow]] |- | '''{{flagicon|ESP}} [[Espanya]]''' | Aya Kohen | 21 | [[Sevilla, Espanya|Sevilla]] |- | '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | Brielle Simmons | 21 | Fort Washington |- | '''{{flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' | Liisi Tammoja<ref>{{Cite web |date=7 Hulyo 2022 |title=Vau! Tõsielusaatest "Tüdrukute õhtu" kuulsaks saanud Liisi osaleb missivõistlusel |url=https://www.tv3.ee/3-portaal/seltskond/vau-tosielusaatest-tudrukute-ohtu-kuulsaks-saanud-liisi-osaleb-missivoistlusel/ |access-date=8 Agosto 2022 |website=TV3 Estonia |language=et}}</ref> | 20 | Pärn |- | '''{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]]''' | Shereen Brogan | 24 | [[Cardiff]] |- |{{flagicon|GHA}} '''[[Ghana|Gana]]''' |Eunice Nkeyasen |23 |Nkwanta |- | '''{{flagicon|GRC}} [[Gresya]]''' | Georgia Nastou | 23 | [[Athens]] |- |'''{{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]]''' |Eilyn Lira | |Zacapa |- | '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' | Manae Matsumoto | 25 | [[Prepektura ng Saitama|Saitama]] |- | '''{{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]]''' | Angela Vasilevska | 24 | [[Skopje]] |- |'''{{flagicon|HND}} [[Honduras]]''' |Idania Santos |22 |Valle |- | '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' | Beth Rice | 27 | Suffolk |- | '''{{flagicon|IRE}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | Alannah Larkin | 18 | Eyrecourt |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Jessica Cianchino | 23 | Markham |- | '''{{flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' | Anna Glubokovskaya | 20 | Karaganda |- | '''{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]''' | Aizhan Chanacheva | 23 | Naryn |- | '''{{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]]''' | Sheyla Ravelo | 22 | San Antonio de los Baños |- | '''{{flagicon|LBN}} [[Lebanon|Libano]]''' | Ayah Bajouk | | [[Beirut]] |- | '''{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]]''' | Essiana Weah | 25 | Harper |- | '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | Eissya Thong | 21 | [[Ipoh]] |- | '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' | Indira Pérez | 23 | [[Veracruz]] |- |{{Flagicon|NAM}} '''[[Namibia|Namibya]]''' |Michelle Mukuve |22 |Rundu |- | '''{{flagicon|Nepal}} [[Nepal]]''' | Sareesha Shrestha | 25 | Lalitpur |- | '''{{flagicon|Norway}} [[Noruwega]]''' | Lilly Sødal | 19 | Kristiansand |- | '''{{flagicon|Netherlands}} [[Netherlands|Olanda]]''' | Merel Hendriksen | 24 | Kesteren |- | '''{{flagicon|Palestine}} [[Estado ng Palestina|Palestina]]''' | Nadeen Ayoub | 27 | Ramallah |- |{{flagicon|Philippines}} '''[[Pilipinas]]''' |Jenny Ramp<ref>{{Cite web |last=Dumaual |first=Mario |date=6 Agosto 2022 |title=Jenny Ramp overwhelmed by Miss PH Earth title win |url=https://news.abs-cbn.com/life/08/06/22/jenny-ramp-overwhelmed-by-miss-ph-earth-title-win |access-date=8 Agosto 2022 |website=[[ABS-CBN News]] |language=en}}</ref> |19 |[[Santa Ignacia]] |- | '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' | Alison Carrasco<ref>{{Cite web |date=14 Marso 2022 |title=Une nouvelle Miss Élégance nationale venue de Guadeloupe est sacrée à Forges-les-Eaux |url=https://actu.fr/normandie/forges-les-eaux_76276/une-nouvelle-miss-elegance-nationale-venue-de-guadeloupe-est-sacree-a-forges-les-eaux_49391268.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=Actu.fr |language=fr}}</ref> | 25 | [[Toulouse]] |- | '''{{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | Paulina Avilés-Feshold<ref>{{Cite web |last= |first= |date=31 Enero 2022 |title=De Carolina la nueva Miss Earth Puerto Rico |url=https://www.elvocero.com/escenario/moda-y-belleza/de-carolina-la-nueva-miss-earth-puerto-rico/article_bfda2ba8-8230-11ec-8def-83235831ebdf.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=El Vocero |language=es}}</ref> | 21 | Carolina |- | '''{{flagicon|PRT}} [[Portugal]]''' | Maria Rosado<ref>{{Cite web|url=https://vmtv.sapo.pt/maria-rosado-foi-eleita-miss-queen-portugal/|title=Maria Rosado foi eleita Miss Queen Portugal|website=VMTV|language=pt|date=15 Abril 2022|access-date=8 Agosto 2022}}</ref> | 21 | Ourém |- | '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' | Nieves Marcano | 24 | Maria Trinidad Sanchez |- | '''[[File:Proposed flag of Réunion (VAR).svg|border|23px]] [[Réunion]]''' | Gwenaëlle Laugier<ref>{{Cite web|url=https://freedom.fr/miss-earth-reunion-2022-felicitations-a-gwenaelle/|title=Miss Earth Réunion 2022 : félicitations à Gwenaëlle Laugier de Bras-Panon!|website=Freedom|language=fr|date=26 Hunyo 2022|access-date=8 Agosto 2022}}</ref> | 20 | Saint-Benoît |- | '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' | Ekaterina Velmakina<ref>{{Cite web|url=https://www.maximonline.ru/devushki/kto-takaya-ekaterina-velmakina-smotrim-foto-pobeditelnicy-konkursa-krasa-rossii-2021-id693021/|title=Кто такая Екатерина Вельмакина? Смотрим фото победительницы конкурса «Краса России — 2021»|website=Maxim|language=ru|date=19 Nobyembre 2021|access-date=8 Agosto 2022}}</ref> | 19 | [[Moscow]] |- | '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' | Imen Mehrzi | 26 | Kairouan |- |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]] *{{flagicon|TUN}} [[Tunisia|Tunisya]] ===Bumalik=== Huling sumabak noong 2013: *{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] Huling sumabak noong 2015: *{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] Huling sumabak noong 2016: *{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] *{{flagicon|PLE}} [[Estado ng Palestina|Palestina]] Huling sumabak noong 2017: *{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] *{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] Huling sumabak noong 2019: *{{flagicon|KAZ}} [[Kazakhstan|Kasakstan]] Huling sumabak noong 2020: *{{flagicon|HND}} [[Honduras]] *{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]] *{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] ==Paparating na pambansang patimpalak== {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa ! Petsa |- | '''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' | Agosto 10, 2022 |- |'''{{flag|Peru}}''' |Agosto 14, 2022 |- | '''{{flagicon|UGA}} [[Uganda]]''' | Agosto 20, 2022 |- | '''{{flagicon|IND}} [[India|Indiya]]''' | Agosto 21, 2022 |- | '''{{flagicon|Somalia}} [[Somalya]]''' | Agosto 26, 2022 |- | '''{{flagicon|Paraguay}} [[Paragway]]''' | Agosto 27, 2022 |- | '''{{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]]''' | Agosto 29, 2022 |- | '''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' | Setyembre 4, 2022 |- | '''{{flagicon|Slovenia}} [[Eslobenya]]''' | Setyembre 24, 2022 |- | '''{{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]]''' | Oktubre 12, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{Reflist}} fi2806229qwm6sk98jrl8o6jsi1k2ui 0 315685 1961526 1955692 2022-08-08T14:06:48Z Ivan P. Clarin 84769 /* Telebisyon */ wikitext text/x-wiki {{Refimprove|date=Pebrero 2022}} {{Infobox person | name = Faye Lorenzo | image = | caption = | birth_name = Faye Lorenzo | birth_date = {{birth date and age|1996|8|24}} | birth_place = | nationality = [[Pilipino]] | known_for = | occupation = [[Aktres]], modelo | years_active = 2019–kasalukuyan | height={{height|m=1.67}} | agent = [[GMA Artist Center]] (2019–kasalukuyan) | website = {{Instagram|fayelorenzo_}} }} Si '''Faye Lorenzo''', ay (ipinanganak noong Agosto 24, 1996) ay isang artista at modelo na makikita sa kasalukuyang gag show, ''[[Bubble Gang]]'', Ay tanyag sa kanyang mga ginampanan sa ''[[The Lost Recipe]]'' (2021), ''[[The World Between Us]]'' (2021) at ''Ikaw (pelikula) 2021.<ref>https://www.gmanetwork.com/entertainment/celebritylife/events/67837/faye-lorenzo-receives-birthday-messages-from-celebrity-friends/story#:~:text=There%20is%20nothing%20that%20can,her%20birthday%20yesterday%2C%20August%2024.</ref> == Pilmograpiya == === Telebisyon === {| class = "wikitable" style = "font-size: 100%;" |- ! Taon !! Pamagat !! Ginampanan !! Himpilan |- | rowspan="2"| 2022 || ''[[The Fake Life]]'' || Jai || rowspan="13"| [[GMA Network]] |- | ''Happy ToGether'' || Jona |- | 2020-22 || ''[[Dear Uge]]'' || Maxine/Lucy/Red Carpet |- | rowspan="6"| 2021 || ''[[The World Between Us]]'' || batang Jacinta Delgado |- | ''[[The Lost Recipe]]'' || Pepper |- | ''[[Pepito Manaloto]]'' || Chiqui |- | ''[[The Boobay and Tekla Show]]'' || rowspan="2"| kanyang sarili |- | ''[[Catch Me Out Philippines]]'' |- | ''[[Wish Ko Lang|Wish Ko Lang:#Ang Pagpapanggap]]'' |- | 2019-2021 || ''[[Tadhana (seryeng pantelebisyon)|Tadhana]]'' || Jasmine/Bernadette |- | rowspan="2"| 2020 || ''[[Descendants of the Sun]]'' || Lovely |- | ''[[Magpakailanman]]'' || Apple |- | 2019-2020 || ''[[Bubble Gang]]'' || kanyang sarili |} ===Pelikula=== * ''Ikaw'' (2021) ==Tingnan rin== * [[Analyn Barro]] * [[Kim Domingo]] * [[Kokoy de Santos]] * [[Luke Conde]] ==Sanggunian== {{reflist}} ==Talababa== * {{IMDb name|16210966}} {{DEFAULTSORT:Lorenzo, Faye}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 1996]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga artista mula sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga TikToker sa Pilipinas]] {{usbong|Artista|Pilipinas}} 7jrs23dydep1w96ncb50j0xe1gjg9ig 0 316726 1961589 1938360 2022-08-09T01:22:26Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Kuwento ni Ahiqar]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kuwento ni Ahiqar]] __FORCETOC__ 1s9ta05twfqr8bx1ih7pwljl4sp9jsi 0 316727 1961614 1938361 2022-08-09T01:24:32Z Xqbot 14117 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Kuwento ni Ahiqar]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kuwento ni Ahiqar]] __FORCETOC__ 1s9ta05twfqr8bx1ih7pwljl4sp9jsi 0 316810 1961624 1945708 2022-08-09T01:46:46Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki {{Infobox identifier | name = International Standard Serial Number (Pandaigdigang Pamantayang Bilang ng mga Publikasyong Seryal) | image = Issn-barcode-explained.png | image_caption = isang ISSN, 2049-3630, na kinakatawan ng isang kodigong baras na EAN-13. | acronym = ISSN-615-682536 | start_date = {{Start date and age|1976}} | number = > 2,000,000 | organisation = ISSN International Centre | digits = 8 | check_digit = Tinimbang na kabuuan | example = 2049-3630 | website = {{URL|https://www.issn.org/}} }} [[File:Issn barcode.png|thumb|ISSN na naka-encode sa kodigong baras na EAN-13 na may baryenteng pagkakasunod-sunod na 0 at numero ng isyu na 615-682536;]] Ang '''Pandaigdigang Pamantayang Bilang ng mga Publikasyong Seryal''' o '''ISSN''' ay isang walong-tambilang na numerong seryal na ginagamit bilang natatanging tagatukoy sa isang publikasyong seryal tulad ng [[magasin]].<ref name=Whatis>{{cite web |url=https://www.issn.org/understanding-the-issn/what-is-an-issn |title=What is an ISSN?|lang=en|trans-title=Ano ang isang ISSN?|publisher=ISSN International Centre |place=Paris |access-date=Hulyo 13, 2014}}</ref> Ang ISSN ay lalong nakakatulong sa pagkilala sa pagitan ng mga seryal na may parehong pamagat. Ang mga ISSN ay ginagamit sa pagbili, pagkakatalogo, mga pagpapahiram sa pagitan ng mga aklatan, at iba pang mga kasanayan na may kaugnayan sa panitikang seryal.<ref>{{cite web |url=http://www.bl.uk/bibliographic/issn.html |title=Collection Metadata Standards|lang=en|trans-title=Mga Pamantayan sa Koleksyon ng Metadatos|publisher=British Library|access-date=Hulyo 14, 2014}}</ref> Ang sistemang ISSN ay unang binalangkas bilang isang pandaigdigang pamantayan ng [[Organisasyong Pandaigdig para sa Pagsasapamantayan]] (ISO) noong taong 1971 at inilathala bilang ISO 3297 noong 1975.<ref>{{cite web |url=https://www.issn.org/understanding-the-issn/standardization |title=ISSN, a Standardised Code|lang=en|trans-title=ISSN, Isang Naipamantayan na Kodigo|publisher=ISSN International Centre|place=Paris |access-date=13 July 2014}}</ref> Ang ''subcommittee'' ng ISO na TC 46/SC 9 ay inaatasan na panatilihin ang pamantayan. Kapag ang isang seryal na may kaparehong nilalaman ay nailathala sa mahigit sa isang [[midya (pakikipagtalastasan)|uri ng media]], ibang ISSN ang nakatalaga sa bawat uri ng media. Isang halimbawa nito ay ang paglathala ng maraming seryal sa bersyong nakalimbag at elektronikong media. Ang sistemang ISSN ay tumutukoy sa mga uri na ito bilang '''print ISSN''' ('''p-ISSN''') at '''electronic ISSN''' (elektronikong ISSN o '''e-ISSN''').<ref>{{Cite web|url=https://www.issn.org/understanding-the-issn/assignment-rules/the-issn-for-electronic-media/?lang=en|title=The ISSN for electronic media|lang=en|trans-title=ISSN para sa elektronikong media|publisher=ISSN InterNational Centre|website=ISSN|access-date=Abril 3, 2020}}</ref> Dahil dito, gaya ng tinukoy sa ISO 3297:2007, ang bawat seryal sa sistemang ISSN ay nakatalaga ng '''linking ISSN''' (nag-uugnay na ISSN o '''ISSN-L''') na karaniwan ay kapareho ng ISSN na itinalaga sa seryal sa una nitong nailathala na midyum, na nag-uugnay sa lahat ng ISSN na nakatalaga sa seryal sa bawat midyum.<ref>{{Cite book|date=Enero 2015|title=ISSN Manual|lang=en|publisher=ISSN International Centre|place=Paris|url=https://www.issn.org/wp-content/uploads/2013/09/ISSNManual_ENG2015_23-01-2015.pdf|pages=14, 16, 55–58|chapter=3|access-date=2022-04-15|archive-date=2020-07-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20200712102227/http://www.issn.org/wp-content/uploads/2013/09/ISSNManual_ENG2015_23-01-2015.pdf|url-status=dead}} [https://www.issn.org/understanding-the-issn/assignment-rules/issn-manual HTML version available at www.issn.org]</ref> == Mga sanggunian == {{reflist}} [[Kategorya:Pahayagan]] [[Kategorya:Tagapagkilala]] 9u62zcxzudl940nu0c7a8caaok7luuz 2 317588 1961525 1961483 2022-08-08T13:57:43Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki == Contestants == === Miss Universe 1952 === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Bansa/Teritoryo !Kandidata !Edad !Bayan |- |'''{{flag|Alaska}}''' |Shirley Burnett | | |- |'''{{flagicon|GER}} [[Alemanya]]''' |Renate Hoy |21 |Ludwigshafen |- |'''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' |Leah MacCartney | |[[Melbourne]] |- |'''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' |Myriam Lynn |25 | |- |'''{{flagicon|Venezuela|variant=1930}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Sofía Silva |23 |Tumeremo |- |'''{{flagicon|DNK}} [[Dinamarka]]''' |Hanne Sørensen |19 |[[Copenhague]] |- |'''{{Flagicon image|Flag of the United States (1912-1959).svg}} [[Estados Unidos]]''' |Jacqueleen Loughery |21 |[[Brooklyn]] |- |'''{{flagicon|GBR}} [[Gran Britanya]]''' |Aileen Chase |20 |[[Londres]] |- |'''{{Flagicon image|Flag of Greece (1822-1978).svg}} [[Gresya]]''' |Ntaizy Mavraki<ref>{{Cite web |date=29 Nobyembre 2018 |title=First Miss Universe runner-up from Greece, Daisy Mavraki, passes away aged 83-Entertainment News |url=https://www.firstpost.com/entertainment/first-miss-universe-runner-up-from-greece-daisy-mavraki-passes-away-aged-83-5637621.html |access-date=8 Agosto 2022 |website=Firstpost |language=en}}</ref> | |[[Atenas]] |- |'''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' |Himeko Kojima |20 |[[Prepektura ng Osaka|Osaka]] |- |'''{{flagicon|Hawaii}} [[Hawaii]]''' |Elza Kananionapua Edsman |19 |[[Honolulu]] |- |'''{{Flagicon image|Flag of Hong Kong (1876–1955).svg}} [[Hong Kong]]''' |Judy Dan |21 |Hong Kong |- |'''{{flagicon|IND}} [[Indiya]]''' |Indrani Rahman |21 |Chennai |- |'''{{flagicon|ISR}} [[Israel]]''' |Ora Vered |18 |[[Tel-Abib]] |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Giovanna Mazzotti |19 |[[Lombardia]] |- |'''{{flagicon|Canada|variant=1921}} [[Canada|Kanada]]''' |Ruth Carrier | |[[Toronto]] |- |'''{{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]]''' |Gladys López |20 |[[Havana]] |- |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |Olga Llorens Pérez<ref>{{Cite web |date=2022-05-18 |title=Silvia Derbez y el día que representó a San Luis Potosí en Miss México |url=https://sanluis.eluniversal.com.mx/mas-de-san-luis/silvia-derbez-y-el-dia-que-represento-san-luis-potosi-en-miss-mexico |access-date=2022-08-08 |website=San Luis Potosí |language=es}}</ref> | |Chihuahua |- |'''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |Eva Røine |23 |Mysen |- |'''{{PAN}}''' |Elzibir Gisela Malek |18 |Cocle |- |'''{{PER}}''' |Ada Gabriela Bueno | |Apurimac |- |'''{{Flagicon image|Flag of the Philippines (1936–1985, 1986–1998).svg}} [[Miss Universe Philippines|Pilipinas]]''' |Teresita Sanchez | |[[Malolos]] |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |'''[[Armi Kuusela]]''' |17 |Muhos |- |'''{{flagicon|Puerto Rico|variant=1952}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Marilia Levy Bernal | |Lares |- |'''{{Flagicon image|Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg}} [[Pransiya]]''' |Claude Goddart |21 |[[Normandiya]] |- |'''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' |Anne Marie Thistler |19 |[[Estokolmo]] |- |'''{{Flagicon image|Flag of South Africa (1928–1994).svg}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |Catherine Higgins |19 |Transvaal |- |'''{{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]]''' |Esther Saavedra Yoacham |23 |[[Santiago, Tsile|Santiago]] |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |Gelengul Tayforoglu | |[[Ankara]] |- |'''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' |Gladys Rubio Fajardo | |[[Montevideo]] |} === Miss Universe 1953 === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" !Bansa/Teritoryo !Kandidata !Edad !Bayan |- |'''{{flag|Alaska}}''' |Muriel Hagberg |18 |[[Fairbanks, Alaska|Fairbanks]] |- |'''{{flagicon|GER}} [[Alemanya]]''' |Christel Schaack |18 |[[Berlin]] |- |'''{{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]]''' |Maxine Morgan |20 |[[Sydney]] |- |'''{{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]]''' |Lore Felger |18 |[[Viena]] |- |'''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' |Elayne Cortois |23 |[[Bruselas]] |- |'''{{flagicon|Venezuela|variant=1930}} [[Venezuela|Beneswela]]''' |Gisela Bolaños |18 |Valencia |- |'''{{flagicon|DNK}} [[Dinamarka]]''' |Jytte Olsen |18 |Gilleleje |- |'''{{Flagicon image|Flag of the United States (1912-1959).svg}} [[Estados Unidos]]''' |Myrna Hansen |18 |[[Chicago]] |- |'''{{Flagicon image|Flag of Greece (1822-1978).svg}} [[Gresya]]''' |Doreta Xirou | |[[Atenas]] |- |'''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' |Kinuko Ito |21 |[[Tokyo]] |- |'''{{flagicon|Hawaii}} [[Hawaii]]''' |Aileen Stone |20 |[[Honolulu]] |- |'''{{flagicon|ITA}} [[Italya]]''' |Rita Stazzi |21 |[[Milan]] |- |'''{{flagicon|Canada|variant=1921}} [[Canada|Kanada]]''' |Thelma Elizabeth Brewis |21 |[[Toronto]] |- |'''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' |Ana Bertha Lepe |18 |[[Lungsod ng Mehiko]] |- |'''{{flagicon|NOR}} [[Noruwega]]''' |Synnøve Gulbrandsen |23 |[[Oslo]] |- |'''{{PAN}}''' |Emita Arosemena |22 |[[Lungsod ng Panama]] |- |'''{{PER}}''' |Mary Ann Sarmiento | |Ucayali |- |'''{{Flagicon image|Flag of the Philippines (1936–1985, 1986–1998).svg}} [[Miss Universe Philippines|Pilipinas]]''' |Cristina Pacheco |18 |[[Maynila]] |- |'''{{flagicon|FIN}} [[Pinlandiya]]''' |Teija Anneli Sopanen |20 |Tampere |- |'''{{flagicon|Puerto Rico|variant=1952}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' |Wanda Irizarry |20 |Río Piedras |- |'''{{Flagicon image|Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg}} [[Pransiya]]''' |'''Christiane Martel''' |18 |[[Paris]] |- |'''{{flagicon|SWE}} [[Suwesya]]''' |Ulla Sandkler |18 |Gothenburg |- |'''{{flagicon|SUI}} [[Suwisa]]''' |Danielle Oudinet | |Lausanne |- |'''{{Flagicon image|Flag of South Africa (1928–1994).svg}} [[South Africa|Timog Aprika]]''' |Ingrid Rita Mills |20 |Salisbury |- |'''{{flagicon|TUR}} [[Turkey|Turkya]]''' |Ayten Akyol |21 |[[Istanbul]] |- |'''{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]]''' |Ada Alicia Ibáñez |23 |[[Montevideo]] |} {{Reflist}} lu5pq7b7qnu409tmd9vre4i7nr55dse 0 317697 1961701 1957168 2022-08-09T08:52:48Z Ivan P. Clarin 84769 wikitext text/x-wiki {{Infobox eruption | name = Pagputok ng Bulkang Bulusan ng 2022 | image = Timelapse video of Bulusan Volcano after its eruption on June 12, 2022.webm | caption = Ang bidyo mula sa bulkang Bulusan, Hunyo 2022 | date = {{Start date|2022|06|05}} – kasalukuyang ''aktibo'' | volcano =Bulkang Bulusan | type = Phreatikong pagsabog, strombolian na pagputok | location = [[Bulusan, Sorsogon]], [[Bicol]], [[Pilipinas]] | VEI =<!--wait for USGS / PHIVOLCS assessment--> | coordinates = {{coord|12|46|12|N|124|03|00|E|type:mountain_region:PH_scale:100000|format=dms|display=inline,title}} | coordinates_ref = <ref name=gvp/> | type = Stratong bulkan }} Ang pagputok o pagaalburoto ng '''Bulkang Bulusan''' noong 5, Hunyo 2022 ay nakapagtala ng iilang phreatic eruption hindi lalayo sa mga bayan ng Bulusan, [[Juban, Sorsogon|Juban]], [[Irosin, Sorsogon|Irosin]], [[Casiguran, Sorsogon|Casiguran]] at [[Barcelona, Sorsogon|Barcelona]], na itinaas sa antas ng Alertong lebel 1 at nagpalabas ng abo sa Juban at Casiguran, Ang [[Department of Health|DOH]] of the [[Philippines]] ay manatili sa mga pampublikong ligtas na lugar, Ang lokal na government ng Juban ay nag abiso sa agarang pag-likas ng mga residente at mag-gayak ng mga importanteng bagay bunsod na pag-aalburoto ng bulkan, Ang ilang ahensya ay nagbigay ng abiso ukol sa sitwasyon, Bagaman ang [[NDRRMC]] ay nakapagtala ng mahigit 180 mga residente na mga nagsilikas.<ref>https://abcnews.go.com/International/wireStory/philippine-volcano-spews-ash-steam-alarms-villagers-85191490</ref><ref>https://reliefweb.int/report/philippines/philippines-mount-bulusan-volcanic-eruption-update-gdacs-phivolcs-dswd-dromic-echo-daily-flash-07-june-2022</ref><ref>https://ph.usembassy.gov/natural-disaster-alert-mount-bulusan-at-alert-level-1</ref> Ika 13, Hunyo dakong 3:37 am ng umaga ng muling mag-buga ng abo ang bulkan, Zero 0 visibility sa mga bayan ng [[Bulan, Sorsogon|Bulan]] at sa Juban. ==Tingnan rin== * [[Pagputok ng Bulkang Taal ng 2020–2022]] {{English|Mount Bulusan}} ==Sanggunian== {{commons category|Mount Bulusan}} {{reflist}} [[Kategorya:2022 sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga kalamidad noong 2022]] [[Kategorya:Mga kalamidad sa Pilipinas ng 2022]] 8nm27vgwlxkvcc0bbdqow2mb6gtpvmb 0 318399 1961672 1960775 2022-08-09T05:48:59Z Elysant 118076 /* Mga Kalahok */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Intercontinental 2022''' ay ang ika-50 edisyon ng [[Miss Intercontinental]]. Ito ay gaganapin sa Sharm El-Sheik, Ehipto sa Oktubre 14, 2022. Si Cindy Obeñita ng [[Pilipinas]] ang magpuputong sa kanyang magiging kahalili pagkatapos ng kaganapan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2022/7/21/Miss-Intercontinental-2022-Egypt-.html|title=Miss Intercontinental returns to Egypt for 2022 pageant|website=[[CNN Philippines]]|language=en|date=Hulyo 21, 2022|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://news.abs-cbn.com/life/07/21/22/date-venue-for-miss-intercontinental-2022-announced|title=Final date, venue for Miss Intercontinental 2022 announced|website=[[ABS-CBN News and Current Affairs|ABS-CBN News]]|language=en|date=Hulyo 21, 2022|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref> {{Infobox beauty pageant | name = Miss Intercontinental 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = Oktubre 14, 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = Meraki Resort, Sharm El-Sheik,. Ehipto | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = [[Benin]], [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] | withdrawals = | returns = [[Australia|Australya]], [[Bahamas]], [[Curaçao]], [[Scotland |Eskosya]], [[Wales|Gales]], [[Inglatera]] | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = 2021 | next = }} ==Mga Kalahok == Sa kasalukuyan, mayroon nang 35 na kalahok: {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan/Tirahan |- | {{flagicon|DEU}} [[Alemanya]] | Susanne Seel Hessen{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Giessen |- | {{flagicon|ARG}} [[Arhentina]] | Fiona Tenuta Vanerio<ref>{{Cite web|last=Herlina|first=Ratna|date=12 Abril 2022|title=9 Pesona Memikat Fiona Tenuta, Miss Intercontinental Argentina 2022|url=https://www.idntimes.com/men/ladies/ratna-herlina/pesona-fiona-tenuta-miss-intercontinental-argentina-2022-c1c2-1|access-date=3 Agosto 2022|website=IDN Times|language=id}}</ref> | 26 | [[Buenos Aires]] |- | {{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]] | Courtney Tester{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | [[Perth]] |- | {{flagicon|BHS}} [[Bahamas]] | Marechan Burrows|||| |- | {{flagicon|NZL}} [[New Zealand|Bagong Selanda]] | Rovelyn Milford<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Ca4OOD8sM-q/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental sa Instagram: Let us introduce Rovelyn, the new MISS INTERCONTINENTAL NEW ZEALAND|website=Instagram|language=en|date=9 Marso 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Auckland |- | {{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]] | Emmy Carrero<ref>{{Cite web|url=https://www.elflowvenezuela.org.ve/el-miss-global-beauty-venezuela-2021-corono-a-su-grupo-de-reinas/|title=EL “MISS GLOBAL BEAUTY VENEZUELA 2021” CORONÓ A SU GRUPO DE REINAS|website=El Flow Venezuela|language=es|date=3 Disyembre 2021|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 27 | Mérida |- | {{flagicon|BEN}} [[Benin]] | Tissanta Todjihounde{{cn|date=Agosto 2022}} | 19 | Porto Novo |- | {{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]] | Maria Cecília Almeida{{cn|date=Agosto 2022}} | 23 | Teresina |- | {{flagicon|CUW}} [[Curaçao]] | Stepheni Gregoria{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|SCO}} [[Eskosya]] | Melissa Douglas<ref name=micuk>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CWifuSjMkuF/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental UK sa Instagram: Proudly introducing your new Miss Intercontinental UK queens|website=Instagram|language=en|date=21 Nobyembre 2021|access-date=1 Agosto 2022}}</ref> | 24 | [[Edinburgh]] |- | {{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]] | Sylvia Šulíková{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Bratislava |- | {{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]] | Michelle Thorlund{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Irvine |- | {{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] | Nadia King<ref name=micuk/> | 25 | Barnsley |- | {{flagicon|GRC}} [[Gresya]] | Chrysa Kavraki{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | |- | {{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] | Lauren Less{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | Falmouth |- | {{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]] | Dita Zzahra{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | Bandar Lampung |- | {{flagicon|ENG}} [[Inglatera]] | Brooke Nicola Smith<ref name=micuk/> | 23 | [[Norwich]] |- | {{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]] | Rachel Arhin{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | Oakville |- | {{flagicon|KEN}} [[Kenya]] | Eulene Vulegani{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | [[Nairobi]] |- | {{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | Dayanna Watson | 26 | [[San José, Costa Rica|San José]] |- | {{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]] | Lourdes Feliu{{cn|date=Agosto 2022}} | 20 | La Lisa |- | {{flagicon|MUS}} [[Mauritius|Mawrisyo]] | Zaki Yah<ref>{{Cite web|url=https://missmauritius.org/grand-final-2021/|title=Grand Final 2021 Miss Mauritius|website=Miss Mauritius|language=en|date=|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 20 | |- | {{flagicon|MEX}} [[Mehiko]] | Michelle Luna<ref>{{Cite web|url=https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid02nZYfMxE3yugdUW6JHbEQpQBCr7shYQisgty4dGkY5nUeXP4ef4ACF67KCvU9hzANl&id=114658250245302|title=Miss Intercontinental Mexico sa Facebook: Gracias a cada uno de los patrocinadores que se unieron al evento de coronación de Nuestra Reina Michelle Luna Miss Intercontinental México 2022!!|website=[[Facebook]]|language=es|date=21 Hunyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 22 | Tampico |- | {{flagicon|ARE}} [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] | Azarel Nazita{{cn|date=Agosto 2022}} | | [[Dubai]] |- | {{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]] | Joy Raimi{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|NLD}} [[Netherlands|Olanda]] | Melissa Bottema<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Cg36j--j8yW/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental NL sa Instagram: Here she is! Er werd veel gespeculeerd maar Miss Intercontinental Netherlands 2022 is Melissa Bottema ! De 22 - jarige prachtige brunette zal Nederland met trots vertegenwoordigen bij de 50e editie in Egypte!|website=Instagram|language=de|date=5 Agosto 2022|access-date=6 Agosto 2022}}</ref> | 22 | |- | {{flagicon|PHL}} [[Pilipinas]] | Gabrielle Basiano<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/161067400616853/posts/pfbid032W2fhYAiYNem3fBDeqFsDo9JBydnRPv1pBBHWeV7mR6SpEK3RPiibBRbDT3YQsL1l/?app=fbl|title=Binibining Pilipinas sa Facebook: The 2022 Binibining Pilipinas Miss Intercontinental, Gabrielle Basiano!|website=[[Facebook]]|language=en|date=1 Agosto 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 24 | [[Borongan]] |- | {{flagicon|FRA}} [[Pransiya]] | Pauline Thimon<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CeGQF41sx83/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental France sa Instagram: @paulinethimon Miss International France 2022 pour la 50ème édition de @missintercontinentalofficial|website=Instagram|language=fr|date=28 Mayo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 25 | [[Paris]] |- | {{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]] | María Felix{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | [[New York]] |- | {{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]] | Karolína Syrotuková{{cn|date=Agosto 2022}} | 20 | Chabařovice |- | {{flagicon|ROU}} [[Romania|Rumanya]] | Denisa Andreea Malacu{{cn|date=Agosto 2022}} | 19 | [[Bucharest]] |- | {{flagicon|ZWE}} [[Zimbabwe|Simbabwe]] | Yollanda Chimbarami{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]] | Amanda Jensen<ref>{{Cite web|url=https://www.matichon.co.th/lifestyle/social-women/news_3467584|title=สุดปัง! มิสแกรนด์ฯ ส่ง ‘ไฮดี้ อมันดา’ ตัวแทนไทยประกวด ‘มิสอินเตอร์คอนฯ’ ที่อียิปต์|website=Matichon|language=th|date=22 Hulyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Phuket |- | {{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]] | Kelsey Kohler<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CgVt_0itbJC/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental Chile sa Instagram: Miss Intercontinental Chile 2022, Kelsey Kohler será Chile en la próxima edición 50 de Miss Intercontinental 2022|website=Instagram|language=es|date=23 Hulyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Chillán |- | {{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]] | Patrícia Perger{{cn|date=Agosto 2022}} | | |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|ARE}} [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] ==Mga paparating na kompetisyong pambansa== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Petsa |- | {{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]] | Agosto 20, 2022<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CgB49WxjEiR/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental South Africa sa Instagram: African Beauty International presents a night of pageantry to remember. Two shows that you will never forget. Mrs Universe Africa and Miss Intercontinental South Africa 2022|website=[[Instagram]]|language=en|date=|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref> |- | {{flagicon|JPN}} [[Hapon]] | Setyembre 27, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{reflist}} ==Panlabas na kawing== *{{Official website|https://www.missintercontinental.com}} 7np0pb4g8i3sl2pv4mcor8g6ziltkrj 0 318485 1961695 1959521 2022-08-09T08:39:24Z Ivan P. Clarin 84769 wikitext text/x-wiki {{Use mdy dates|date=July 2022}} {{Infobox earthquake | title = Lindol sa Luzon (2022) | timestamp = 2022-07-27 00:43:24 | isc-event = | anss-url = us6000i5rd | local-date = {{Start date|2022|07|27}} | local-time = 08:43:24 [[Philippine Standard Time|PHT]] ([[UTC+8]]) | map2 = {{Location map many | Luzon | relief=1 | label = [[Tayum, Abra]] | lat = 17.598 | long = 120.809 | mark = Bullseye1.png | marksize = 50 | position = bottom | width = 260 | float = none | caption = }} | magnitude = 7.0 {{M|w|link=y}} | depth = {{convert|10.0|km|abbr=on}} | location = {{coord|17.598|120.809|display=inline,title}} | type = [[Fault (geology)|Oblique-thrust]] | countries affected = | intensity = | duration = | tsunami = | casualties = 4 patay, 60 sugatan }} Noong Hulyo 27, 2022, sa oras na 08:43:24 a.m. ( [[Pamantayang Oras ng Pilipinas|PHT]] ), isang lindol ang tumama sa isla ng [[Luzon]] sa [[Pilipinas]] . Iniulat ng United States Geological Survey (USGS) na may magnitude na 7.0 {{Earthquake magnitude|w}}ang lindol.<ref name="anss1">{{Cite web |date=July 27, 2022 |title=M 7.0 - 13 km SE of Dolores, Philippines |url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/us6000i5rd/executive |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727023404/https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/us6000i5rd/executive |archive-date=July 27, 2022 |access-date=July 27, 2022 |publisher=United States Geological Survey}} {{PD-notice}}</ref> Hindi bababa sa apat na tao ang namatay at 60 ang nasugatan. ==Lindol== Ang mga tectonics ng hilagang Pilipinas at sa paligid ng isla ng Luzon ay masalimuot. Ang Luzon ay napapaligiran sa silangan at kanluran ng mga subduction zone . Sa katimugang bahagi ng Luzon, ang subduction zone ay matatagpuan sa silangan ng isla sa kahabaan ng Philippine Trench, kung saan ang Philippine Sea Plate ay sumasabog pakanluran sa ilalim ng Sunda Plate. Sa hilagang Luzon, kung saan naganap ang lindol noong Hulyo 27, nagbabago ang lokasyon at direksyon ng subduction zone, na may isa pang trench (Manila Trench) na matatagpuan sa kanluran ng Luzon at ang Sunda Plate ay lumubog sa silangan sa ilalim ng Philippine Sea Plate. Ang pagiging kumplikado ng [[Tektonika ng plaka|plate tectonics]] sa paligid ng Luzon ay pinatunayan ng pagkakaiba-iba ng mga mekanismo ng faulting sa mga malalaking lindol. Ang magnitude 7 o mas mataas na lindol sa rehiyong ito mula noong 1970 ay nagpakita ng reverse, normal, at strike-slip faulting. Ang mga aktibong hangganan ng plate na ito ay humahantong sa mataas na seismic activity. Mula noong 1970, 11 iba pang lindol na may lakas na 6.5 o mas malaki ang naganap sa loob ng 250 km ng lindol noong Hulyo 27, 2022. Ang pinakamalaki sa mga lindol na ito ay isang [[Lindol sa Luzon (1990)|magnitude 7.7 strike-slip na lindol]] noong Hulyo 16, 1990, na matatagpuan humigit-kumulang 215 km sa timog ng Hulyo 27 na lindol. Ang lindol noong 1990 ay pumatay ng hindi bababa sa 1,600 katao at ikinasugat ng higit sa 3,000 katao. Ang lindol noong 1990 ay nagdulot din ng [[Pagguho ng lupa|pagguho]] ng lupa, pagkatunaw, paghupa, at pag-kulo ng buhangin sa bahagi ng [[Baguio]],[[Cabanatuan]], at [[Dagupan]].<ref name="anss1" /> ===Mga katangian=== Naganap ang lindol sa medyo mababaw na lalim (~{{Cvt|10|km}}) at resulta ito ng oblique-reverse faulting. Ang paunang pagsusuri ay nagpapahiwatig na ang lindol ay naganap sa alinman sa mababang-anggulo na reverse fault na lumulubog sa timog-kanluran na may maliit na bahagi ng left-lateral (strike-slip) na paggalaw, o sa isang matarik na nakalubog na reverse fault na lumulubog sa kanluran na may maliit na komponent ng right-lateral motion. Ang lalim, mekanismo, at lokasyon ng lindol ay pare-pareho sa lindol na naganap sa Philippine Sea Plate sa itaas ng Sunda Plate. Ang Sunda Plate ay sumailalim sa silangan sa ilalim ng Luzon na may hangganan ng plate na matatagpuan sa kanlurang baybayin ng Luzon. Ayon sa USGS, ang seismic moment na inilabas ay 5.4e+19 N-m, na tumutugma sa isang moment magnitude na 7.1 ({{Earthquake magnitude|w}}). Ang isang hangganang fault na nakuha mula sa seismic inversion ay nagmumungkahi na naganap ang rupture sa kahabaan ng west-dipping thrust fault, at nagdulot ng maximum na displacement na 0.9 m (2 ft 11 in). Iniulat ito bilang 7.3 {{Earthquake magnitude|s}}ng [[Surian ng Pilipinas sa Bulkanolohiya at Sismolohiya|Philippine Institute of Volcanology and Seismology]] (PHIVOLCS).<ref name="PHIVOLCS">{{Cite web |date=July 27, 2022 |title=EARTHQUAKE INFORMATION NO. : 1 |url=https://earthquake.phivolcs.dost.gov.ph/2022_Earthquake_Information/July/2022_0727_0043_B1F.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727033119/https://earthquake.phivolcs.dost.gov.ph/2022_Earthquake_Information/July/2022_0727_0043_B1F.html |archive-date=July 27, 2022 |access-date=July 27, 2022 |publisher=[[Philippine Institute of Volcanology and Seismology]]}}</ref><ref name="phivolcs1">{{Cite web |date=July 27, 2022 |title=EARTHQUAKE INFORMATION NO. : 2 |url=https://earthquake.phivolcs.dost.gov.ph/2022_Earthquake_Information/July/2022_0727_0043_B2F.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727025600/https://earthquake.phivolcs.dost.gov.ph/2022_Earthquake_Information/July/2022_0727_0043_B2F.html |archive-date=July 27, 2022 |access-date=July 27, 2022 |publisher=[[Philippine Institute of Volcanology and Seismology]]}}</ref> Ang ulat ay binago sa isang lindol na 7.0 {{Earthquake magnitude|w}} na may epicenter sa 17 kilometro N 25° W ng [[Tayum]], [[Abra]].<ref name="phivolcs1"/> ===Intensity=== [[Talaksan:2022-07-27_Dolores,_Philippines_M7_earthquake_shakemap_(USGS).jpg|right|thumb| USGS ShakeMap na nagpapakita ng tindi ng lindol.]] Sa PHIVOLCS Earthquake Intensity Scale (PEIS), isang maximum intensity na VII (''Destructive'') ang naitala sa [[Vigan|Vigan.]] Iniulat ang Intensity VII sa [[Bucloc]] at [[Manabo]], [[Abra]].<ref name="phivolcs1"/> ==Tugon== Sinabi ng PHIVOLCS na walang maidudulot na [[tsunami]] ang lindol.<ref name="Casilao1">{{Cite news |last=Casilao |first=Joahna A. |date=July 27, 2022 |title=No tsunami threat, PHIVOLCS assures public after magnitude 7 quake |work=[[GMA News and Public Affairs|GMA News]] |url=https://www.gmanetwork.com/news/scitech/science/839533/no-tsunami-threat-phivolcs-assures-after-magnitude-7-quake/story/ |url-status=live |access-date=July 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727033118/https://www.gmanetwork.com/news/scitech/science/839533/no-tsunami-threat-phivolcs-assures-after-magnitude-7-quake/story/ |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Ayon sa [[National Grid Corporation of the Philippines]] (NGCP), walang patid ang mga serbisyo ng kuryente sa Maynila at mga karatig na lalawigan. Sinabi ng NGCP na maaaring may nangyaring load tripping.<ref name="Cordero1">{{Cite news |last=Cordero |first=Ted |date=July 27, 2022 |title=Power transmission services normal despite earthquake — NGCP |work=[[GMA News and Public Affairs|GMA News]] |url=https://www.gmanetwork.com/news/topstories/nation/839530/power-transmission-services-normal-despite-earthquake-ngcp/story/ |url-status=live |access-date=July 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727041154/https://www.gmanetwork.com/news/topstories/nation/839530/power-transmission-services-normal-despite-earthquake-ngcp/story/ |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Ang mga commander ng [[Pambansang Pulisya ng Pilipinas|Philippine National Police]] (PNP) sa Luzon ay naatasang makipagtulungan sa regional Risk Reduction and Management Office para mapakinabangan ang relief operations. Ininspeksyon din ang lahat ng imprastraktura ng PNP kung may pinsala.<ref name="Cueto1">{{Cite news |last=Cueto |first=Francis Earl |date=27 July 2022 |title=PNP mobilizes all Luzon commanders to assist in quake relief operations |work=[[The Manila Times]] |url=https://www.manilatimes.net/2022/07/27/latest-stories/pnp-mobilizes-all-luzon-commanders-to-assist-in-quake-relief-operations/1852444 |url-status=live |access-date=27 July 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727060644/https://www.manilatimes.net/2022/07/27/latest-stories/pnp-mobilizes-all-luzon-commanders-to-assist-in-quake-relief-operations/1852444 |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Nagsagawa ng press briefing si Pangulong [[Bongbong Marcos]] tungkol sa kalamidad at nakatakdang lumipad siya patungong Abra.<ref name="Rappler1">{{Cite news |date=27 July 2022 |title=LIVESTREAM: Marcos holds press briefing on Luzon earthquake |work=[[Rappler]] |url=https://www.rappler.com/nation/video-marcos-jr-press-briefing-luzon-earthquake-july-2022/ |url-status=live |access-date=27 July 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727063254/https://www.rappler.com/nation/video-marcos-jr-press-briefing-luzon-earthquake-july-2022/ |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Inaasahang makikipag-ugnayan siya sa mga establisyimento ng national at lokal na pamahalaan sa mga relief efforts.<ref name="Rappler1" /> Ang mga lokal na awtoridad ay nagpahayag na ang trabaho at mga paaralan ay isususpinde sa mga bahagi ng Ilocos Norte upang payagan ang mga pagtatasa ng pinsala na maganap.<ref name="Adriano1">{{Cite news |last=Adriano |first=Leilanie |date=27 July 2022 |title=Work, classes suspended in parts of Ilocos Norte after Abra quake |work=[[Philippines News Agency]] |url=https://www.pna.gov.ph/articles/1179908 |url-status=live |access-date=27 July 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727065524/https://www.pna.gov.ph/articles/1179908 |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Sinabi ni Huang Xilian, ang embahador ng Tsina sa Pilipinas, na magiging handa ang Tsina na magbigay ng tulong.<ref name="Rocamora1">{{Cite news |last=Joyce Ann L. |first=Rocamora |date=27 July 2022 |title=China offers help for disaster relief in quake-hit provinces |work=[[Philippines News Agency]] |url=https://www.pna.gov.ph/articles/1179900 |url-status=live |access-date=27 July 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727065524/https://www.pna.gov.ph/articles/1179900 |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Sinabi ng [[UNICEF]] na naka-standby ang mga pang-emerhensiyang supply upang suportahan ang mga pagsisikap ng gobyerno sa pagtulong sa mga apektadong bata at pamilya.<ref>{{Citation |last=[[UNICEF]] |title=UNICEF stands ready to reach children affected by the Philippines earthquake |date=27 July 2022 |url=https://reliefweb.int/report/philippines/unicef-stands-ready-reach-children-affected-philippines-earthquake |type=Press release |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727070625/https://reliefweb.int/report/philippines/unicef-stands-ready-reach-children-affected-philippines-earthquake |publisher=[[ReliefWeb]] |access-date=27 July 2022 |archive-date=July 27, 2022}}</ref> ==Pinsala at epekto== Nakasira ang lindol ng kabuuang 173 na mga gusali kabilang ang mga simbahan sa panahon ng mga kastila. Naiulat ang pinsala sa 15 probinsya, 15 lungsod at 280 bayan. Hindi bababa sa apat na nasawi at 60 nasugatan ang naitala. Hindi bababa sa 58 na pagguho ng lupa ang na-trigger.<ref name="Dancel1">{{Cite news |last=Dancel |first=Raul |date=27 July 2022 |title=At least 4 killed, 60 injured as powerful quake strikes northern Philippines |work=The Straits Times |url=https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/71-magnitude-earthquake-hits-northern-philippines |access-date=27 July 2022}}</ref> Sa buong [[Rehiyong Administratibo ng Cordillera|Cordillera Administrative Region]], naganap ang pinsala sa 29 na munisipal na kalsada.<ref name="DeLeon">{{Cite web |last=De Leon |first=Dwight |date=2022-07-27 |title=At least 4 dead in Cordillera after Luzon earthquake – DILG |url=https://www.rappler.com/nation/death-toll-damage-luzon-earthquake-july-27-2022/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727073319/https://www.rappler.com/nation/death-toll-damage-luzon-earthquake-july-27-2022/ |archive-date=July 27, 2022 |access-date=2022-07-27 |website=RAPPLER |language=en-US}}</ref> ===Abra=== Patay ang isang tagabaryo nang tamaan siya ng mga nahulog na slab ng semento sa kanyang bahay sa [[Abra]].<ref>{{Cite web |date=27 July 2022 |title=Strong quake kills 2, injures dozens in northern Philippines |url=https://www.washingtonpost.com/world/73-earthquake-shakes-northern-philippines-felt-in-capital/2022/07/26/783dc34e-0d4b-11ed-88e8-c58dc3dbaee2_story.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727060652/https://www.washingtonpost.com/world/73-earthquake-shakes-northern-philippines-felt-in-capital/2022/07/26/783dc34e-0d4b-11ed-88e8-c58dc3dbaee2_story.html |archive-date=July 27, 2022 |access-date=27 July 2022 |website=[[The Washington Post]]}}</ref> Sa [[Bangued]], isang tao ang namatay nang gumuho ang mga dingding ng isang dormitoryo, at karagdagang 44 ang nasugatan dahil sa mga nahuhulog na mga debris.<ref name="Damian1">{{Cite news |last=Damian |first=Valerie |date=27 July 2022 |title=1 dead, 44 injured in earthquake-hit Abra |work=[[Philippine Daily Inquirer]] |url=https://newsinfo.inquirer.net/1635722/1-dead-44-injured-in-earthquake-hit-abra |url-status=live |access-date=27 July 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727063253/https://newsinfo.inquirer.net/1635722/1-dead-44-injured-in-earthquake-hit-abra |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Nagtamo rin ng pinsala sa lindol ang Simbahan ng Tayum sa [[Tayum|bayan ng kaparehong pangalan]].<ref name="bantay">{{Cite news |last=Sadongdong |first=Martin |date=July 27, 2022 |title=Strong Abra quake damages Vigan Cathedral, Bantay Bell Tower in Ilocos Sur |work=[[Manila Bulletin]] |url=https://mb.com.ph/2022/07/27/strong-abra-quake-damages-vigan-cathedral-bantay-bell-tower-in-ilocos-sur/ |url-status=live |access-date=July 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727035205/https://mb.com.ph/2022/07/27/strong-abra-quake-damages-vigan-cathedral-bantay-bell-tower-in-ilocos-sur/ |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Nasira din umano ang mga paaralan sa paligid.<ref>{{Cite news |date=27 July 2022 |title=DepEd: Cracks seen at several Abra schools after magnitude 7 quake |publisher=[[GMA News]] |url=https://www.gmanetwork.com/news/topstories/regions/839552/deped-cracks-seen-at-several-abra-schools-after-magnitude-7-quake/story/ |url-status=live |access-date=July 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727065524/https://www.gmanetwork.com/news/topstories/regions/839552/deped-cracks-seen-at-several-abra-schools-after-magnitude-7-quake/story/ |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Hindi bababa sa 31 na pagguho ng lupa ang iniulat, at isang bahagyang gumuho na ospital ang inilikas.<ref name="Dancel1"/> Nasira ang mga imprastraktura at kalsada kabilang ang tatlong tulay.<ref name="DeLeon"/> ===Apayao=== Sinabi ng mga opisyal na dalawang istruktura ang nasira.<ref name="DeLeon"/> ===Benguet=== Isang tao ang nasawi sa [[La Trinidad]], [[Benguet]] dahil sa mga nahuhulog na debris mula sa gumuhong gusali.<ref>{{Cite news |last=Quitasol |first=Kimberlie |date=July 27, 2022 |title=1 dead as building collapses in Benguet town due to quake |work=Philippine Daily Inquirer |url=https://newsinfo.inquirer.net/1635558/1-dead-as-building-collapses-in-benguet-town-due-to-quake |url-status=live |access-date=July 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727040210/https://newsinfo.inquirer.net/1635558/1-dead-as-building-collapses-in-benguet-town-due-to-quake |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Hindi bababa sa 62 mga gusali ang nasira sa bayan.<ref name="DeLeon"/> Sinabi ng mga opisyal sa [[Baguio]] na maraming mahahalagang daanan ang naapektuhan ng mga debris. Tatlumpu't tatlong gusali ang nasira.<ref name="DeLeon"/> Ang mga pagsasara ng kalsada ay nakaapekto sa mga motorista sa kahabaan ng [[Daang Kennon|Kennon Road]], [[Pambansang Daan ng Baguio–Bua–Itogon|Baguio–Bua–Itogon National Road]] at [[Daang Benguet–Nueva Vizcaya|Benguet–Nueva Vizcaya Road]], na naiwan lamang ang [[Lansangang Aspiras–Palispis|Aspiras–Palispis Highway na]] bukas para sa mga motorista.<ref name="CNNPH1">{{Cite news |date=27 July 2022 |title=7.0-magnitude quake damages structures, blocks roads in Northern Luzon |work=[[CNN]] Philippines |url=https://www.cnnphilippines.com/news/2022/7/27/earthquake-7.3-magnitude-Abra-Luzon.html |url-status=live |access-date=27 July 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727043830/https://www.cnnphilippines.com/news/2022/7/27/earthquake-7.3-magnitude-Abra-Luzon.html |archive-date=July 27, 2022}}</ref> ===Ilocos Norte=== Sa [[Badoc]], nahulog ang mga brick mula sa mga lumang gusali, kabilang ang sa isang elementarya. Lumitaw din ang mga bitak sa pampublikong pamilihan.<ref name="Adriano1"/> ===Ilocos Sur=== Nasira ang mga lugar ng pamana sa [[UNESCO]] [[Pandaigdigang Pamanang Pook|World Heritage]] ng [[Vigan]], kabilang ang Vigan Cathedral at mga lumang-siglong bahay, pati na rin ang ilang natumbang linya ng kuryente sa kahabaan ng Calle Crisologo.<ref>{{Cite news |date=27 July 2022 |title=Look: State of Vigan City roads, buildings after magnitude 7.3 earthquake |publisher=Top Gear Philippines |url=https://www.topgear.com.ph/news/motoring-news/abra-earthquake-vigan-city-aftermath-a4354-20220727 |url-status=live |access-date=July 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727063254/https://www.topgear.com.ph/news/motoring-news/abra-earthquake-vigan-city-aftermath-a4354-20220727 |archive-date=July 27, 2022}}</ref><ref>{{Cite news |date=27 July 2022 |title=Heritage structures, churches damaged by 7.3 quake |publisher=[[Inquirer]] |url=https://newsinfo.inquirer.net/1635457/heritage-structures-churches-damaged-by-7-3-quake |url-status=live |access-date=July 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727033627/https://newsinfo.inquirer.net/1635457/heritage-structures-churches-damaged-by-7-3-quake |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Gumuho rin sa lupa ang mga bahagi ng lumang makasaysayang kampanaryo ng Simbahan ng Bantay sa [[Bantay, Ilocos Sur|bayan ng kaparehong pangalan]] dahil sa lindol.<ref name="bantay"/> Malakas itong naramdaman sa [[Ilocos Sur]] sa loob ng 30 segundo o mas matagal pa.<ref name="reuters1">{{Cite news |date=July 27, 2022 |title=Powerful 7.1 magnitude earthquake strikes northern Philippines, strongly felt in Manila |work=[[Reuters]] |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/magnitude-72-earthquake-strikes-luzon-philippines-emsc-2022-07-27/ |url-status=live |access-date=July 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727020443/https://www.reuters.com/world/asia-pacific/magnitude-72-earthquake-strikes-luzon-philippines-emsc-2022-07-27/ |archive-date=July 27, 2022}}</ref> ===Maynila=== Malakas ang naramdamang lindol sa [[Kalakhang Maynila|Metro Manila]], ngunit hindi ito sapat upang magdulot ng pinsala.<ref name="reuters1"/> Dahil sa lindol, suspindihin ng Manila Metro Rail Transit System ang serbisyo tuwing rush hour.<ref name="reuters1"/> Nagsimula ang operasyon sa 10:12, maliban sa [[Ikalawang Linya ng Sistema ng Light Rail Transit ng Maynila|LRT Line 2]] dahil sa mga inspeksyon.<ref name="Sarao1">{{Cite news |last=Sarao |first=Zacarian |date=27 July 2022 |title=MRT, LRT-1, PNR back to normal operations after strong Luzon quake |work=[[Philippine Daily Inquirer]] |url=https://newsinfo.inquirer.net/1635661/mrt-lrt-1-pnr-back-to-normal-operations-after-strong-luzon-quake |access-date=27 July 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727062024/https://newsinfo.inquirer.net/1635661/mrt-lrt-1-pnr-back-to-normal-operations-after-strong-luzon-earthquake |archive-date=July 27, 2022}}</ref> Inilikas din ang mga nasa gusali ng Senado sa Pasay.<ref name="reuters1" /> == Tingnan din == * [[Talaan ng mga lindol sa Pilipinas|Listahan ng mga lindol sa Pilipinas]] == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [https://www.rappler.com/nation/luzon/earthquake-updates-news-information-areas-affected-damage-aftershocks-july-2022/ LUZON EARTHQUAKE: Mga update, mga lugar na apektado, pinsala, aftershocks] [[Rappler]] [[Kategorya:Lindol sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] [[Kategorya:Pages with unreviewed translations]] [[Kategorya:2022 sa Pilipinas]] phzcm2v40nj9txx22ax2wq1d45qh5ds 0 318776 1961523 1961238 2022-08-08T13:52:50Z Glennznl 73709 added [[Category:Berlin]] using [[WP:HC|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Coord|52|31|06|N|13|23|46|E}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Coord|52|31|06|N|13|23|46|E}} [[Talaksan:Fassade_der_Stiftung_Deutsches_Historisches_Museum_(ehem._Zeughaus)_-_Berlin.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Fassade_der_Stiftung_Deutsches_Historisches_Museum_%28ehem._Zeughaus%29_-_Berlin.jpg/220px-Fassade_der_Stiftung_Deutsches_Historisches_Museum_%28ehem._Zeughaus%29_-_Berlin.jpg|thumb| Patsada ng [[Zeughaus]], ang pangunahing gusali ng Museo]] [[Talaksan:Treppenturm,_Deutsches_Historisches_Museum,_Berlin,_150118,_ako.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Treppenturm%2C_Deutsches_Historisches_Museum%2C_Berlin%2C_150118%2C_ako.jpg/220px-Treppenturm%2C_Deutsches_Historisches_Museum%2C_Berlin%2C_150118%2C_ako.jpg|thumb| Ang ekstensiyon ng museo]] Ang '''Museong Pangkasaysayang Aleman''' ({{Lang-de|'''Deutsches Historisches Museum'''}}), na kilala sa acronym na '''DHM''', ay isang [[museo]] sa [[Berlin]], [[Alemanya]] na nakatuon sa [[kasaysayan ng Alemanya]]. Inilalarawan nito ang sarili bilang isang lugar ng "kaliwanagan at pag-unawa sa ibinahaging kasaysayan ng mga Aleman at Europeo". Ito ay madalas na tinitingnan bilang isa sa mga pinakamahalagang museo sa [[Berlin]] at isa sa mga madalas na binibisita. Ang museo ay matatagpuan sa [[Zeughaus]] (taguan ng armas) sa [[Unter den Linden]] pati na rin sa katabing Exhibition Hall na idinisenyo ni [[I. M. Pei|IM Pei]]. Ang Museong Pangkasaysayang Aleman ay nasa ilalim ng legal na anyo ng isang pundasyong nakarehistro ng Republikang Federal ng Alemanya. Ang pinakamataas na ranggo na katawan nito ay ang Lupon ng mga Katiwala (Kuratorium) na may mga kinatawan ng pederal na pamahalaan, ang [[German Bundestag|Aleman na Bundestag]] (Parlamento) at ang mga pamahalaan ng [[Länder ng Alemanya|Aleman na Länder]], o mga estado. == Mga pasilidad == === Mga bulwagan ng eksibisyon === Ang Zeughaus ay sarado para sa mga kinakailangang pagsasaayos at para sa pagpapanumbalik ng Permanenteng Eksibisyon mula noong Hunyo 28, 2021. Inaasahang magbubukas muli ito sa katapusan ng 2025. Ang apat na palapag ng Bulwagang Eksibisyong IM Pei ay nakatuon sa mga pansamantalang eksibisyon ng Museo. == Mga sanggunian == {{Reflist}} [[Kategorya:Berlin]] bywefa5jgljhj8cn4eet8ye034rbgid 0 318818 1961516 2022-08-08T13:45:34Z Glennznl 73709 Ikinakarga sa [[Engklabo at eksklabo]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Engklabo at eksklabo]] dnppm4h7jubs3o6oe0midzwmslrogrv 0 318819 1961517 2022-08-08T13:45:47Z Glennznl 73709 Ikinakarga sa [[Engklabo at eksklabo]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Engklabo at eksklabo]] dnppm4h7jubs3o6oe0midzwmslrogrv 0 318820 1961541 2022-08-08T17:54:35Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Automatic taxobox | fossil_range = {{Fossil range|Early Triassic|Recent|ref=<ref name=Palmer>{{cite book |last=Palmer |first=Douglas |title=The Marshall Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs & Prehistoric Animals |publisher=Marshall Editions Developments |year=1999 |isbn=978-1-84028-152-1}}</ref><ref>{{cite web |title=The Paleobiology Database |publisher=The Paleobiology Database |date=14 June 2013 |url=http://paleodb.org/?a=basicTaxonInfo&taxon_no=202677}}</ref>}} | imag... wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{Fossil range|Early Triassic|Recent|ref=<ref name=Palmer>{{cite book |last=Palmer |first=Douglas |title=The Marshall Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs & Prehistoric Animals |publisher=Marshall Editions Developments |year=1999 |isbn=978-1-84028-152-1}}</ref><ref>{{cite web |title=The Paleobiology Database |publisher=The Paleobiology Database |date=14 June 2013 |url=http://paleodb.org/?a=basicTaxonInfo&taxon_no=202677}}</ref>}} | image = F de Castelnau-poissons - Diversity of Fishes (Composite Image).jpg | image_upright = 1.3 | image_caption = Teleosts of different orders, painted by [[Francis de Laporte de Castelnau|Castelnau]], 1856 (left to right, top to bottom): <!--Plate 9: "Aulastoma margravii"=-->''[[Fistularia tabacaria]]'' ([[Syngnathiformes]]), <!--Plate 34: "Myletes duriventris"=-->''[[Mylossoma duriventre]]'' ([[Characiformes]]), <!--Plate 9: "Chromys ?acora"=-->''[[Mesonauta acora]]'' ([[Cichliformes]]), <!--Plate 18: "Callichthys splendens"=-->''[[Corydoras splendens]]'' and <!--Plate 22: "Hypostomus spinosus"=-->''[[Pseudacanthicus spinosus]]'' ([[Siluriformes]]), <!--Plate 12: "Acanthurus coeruleus"=-->''[[Acanthurus coeruleus]]'' ([[Acanthuriformes]]), <!--Plate 2: "Pomacanthus pictus"=-->''[[Stegastes pictus]]'' (''[[Incertae sedis]]'', [[Pomacentridae]]) | taxon = Teleostei | authority = [[Johannes Peter Müller|J. P. Müller]], 1845<ref>{{cite journal |last=Müller |first=Johannes |title=Über den Bau und die Grenzen der Ganoiden, und über das natürliche System der Fische |journal=Archiv für Naturgeschichte |date=1845 |volume=11 |issue=1 |page=129 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/6483059}}</ref> | subdivision_ranks = Subdivisions<!--Superorders: disputable--> | subdivision = See text }} Ang mga ''"Teleost''' o '''Teleostei''' ({{IPAc-en|ˌ|t|ɛ|l|i|ˈ|ɒ|s|t|i|aɪ}}; [[Ancient Greek|Greek]] ''teleios'' "kumpleto" + ''osteon'' "buto") {{IPAc-en|ˈ|t|ɛ|l|i|ɒ|s|t|s|,_|ˈ|t|iː|l|i|-}}),<ref>{{cite Dictionary.com|teleost}}</ref> ay ang pinakamalaking [[Impraklase]] sa klaseng [[Actinopterygii]] na mga [[isda]]ng may palikpik na ray{{efn|The other two infraclasses are the [[Holostei]] ([[bowfin]]s and [[gar]]fish) and the [[paraphyly|paraphyletic]] [[Chondrostei]] ([[sturgeon]]s and [[reedfish]]).}} na naglalaman ng 96% ng lahat ng mga umiiiral na [[espesye]] ng isda. Ang mga teleost ay inaayos sa 40 na [[orden]] at 448 [[pamilya]]. Ang higit sa 26,000 [[espesye]] nito ay inilarawan ng mga biologo. Ang mga teleost ay kinabibilangan mula sa mga[[giant oarfish]] na may sukat na {{convert|7.6|m|ft|0|abbr=on}} at [[ocean sunfish]] na tumitimbang na {{convert|2|t|ton|1|abbr=on}} hanggang sa maliliit na [[anglerfish]] ''[[Photocorynus spiniceps]]'' na {{convert|6.2|mm|in|2|abbr=on}} ang haba. Hindi lamang ang may hugis na torpedong isda ang kasapi nito kundi pati rin ang mga patag na bertikal o horisontal na maaaring mga mahabang silindro ay mga espesyalisadong hugis gaya ng mga anglerfish at [[seahorse]]. [[Kategorya:Teleostei]] dk1hrxh8wsv31z7ewualepxww1nukxd 1961542 1961541 2022-08-08T17:56:11Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{Fossil range|Early Triassic|Recent|ref=<ref name=Palmer>{{cite book |last=Palmer |first=Douglas |title=The Marshall Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs & Prehistoric Animals |publisher=Marshall Editions Developments |year=1999 |isbn=978-1-84028-152-1}}</ref><ref>{{cite web |title=The Paleobiology Database |publisher=The Paleobiology Database |date=14 June 2013 |url=http://paleodb.org/?a=basicTaxonInfo&taxon_no=202677}}</ref>}} | image = F de Castelnau-poissons - Diversity of Fishes (Composite Image).jpg | image_upright = 1.3 | image_caption = Teleosts of different orders, painted by [[Francis de Laporte de Castelnau|Castelnau]], 1856 (left to right, top to bottom): <!--Plate 9: "Aulastoma margravii"=-->''[[Fistularia tabacaria]]'' ([[Syngnathiformes]]), <!--Plate 34: "Myletes duriventris"=-->''[[Mylossoma duriventre]]'' ([[Characiformes]]), <!--Plate 9: "Chromys ?acora"=-->''[[Mesonauta acora]]'' ([[Cichliformes]]), <!--Plate 18: "Callichthys splendens"=-->''[[Corydoras splendens]]'' and <!--Plate 22: "Hypostomus spinosus"=-->''[[Pseudacanthicus spinosus]]'' ([[Siluriformes]]), <!--Plate 12: "Acanthurus coeruleus"=-->''[[Acanthurus coeruleus]]'' ([[Acanthuriformes]]), <!--Plate 2: "Pomacanthus pictus"=-->''[[Stegastes pictus]]'' (''[[Incertae sedis]]'', [[Pomacentridae]]) | taxon = Teleostei | authority = [[Johannes Peter Müller|J. P. Müller]], 1845<ref>{{cite journal |last=Müller |first=Johannes |title=Über den Bau und die Grenzen der Ganoiden, und über das natürliche System der Fische |journal=Archiv für Naturgeschichte |date=1845 |volume=11 |issue=1 |page=129 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/6483059}}</ref> | subdivision_ranks = Subdivisions<!--Superorders: disputable--> | subdivision = See text }} Ang mga ''"Teleost''' o '''Teleostei''' ({{IPAc-en|ˌ|t|ɛ|l|i|ˈ|ɒ|s|t|i|aɪ}}; [[Ancient Greek|Greek]] ''teleios'' "kumpleto" + ''osteon'' "buto") {{IPAc-en|ˈ|t|ɛ|l|i|ɒ|s|t|s|,_|ˈ|t|iː|l|i|-}}),<ref>{{cite Dictionary.com|teleost}}</ref> ay ang pinakamalaking [[Impraklase]] sa klaseng [[Actinopterygii]] na mga [[isda]]ng may palikpik na ray{{efn|The other two infraclasses are the [[Holostei]] ([[bowfin]]s and [[gar]]fish) and the [[paraphyly|paraphyletic]] [[Chondrostei]] ([[sturgeon]]s and [[reedfish]]).}} na naglalaman ng 96% ng lahat ng mga umiiiral na [[espesye]] ng isda. Ang mga teleost ay inaayos sa 40 na [[orden]] at 448 [[pamilya]]. Ang higit sa 26,000 [[espesye]] nito ay inilarawan ng mga biologo. Ang mga teleost ay kinabibilangan mula sa mga[[giant oarfish]] na may sukat na {{convert|7.6|m|ft|0|abbr=on}} at [[ocean sunfish]] na tumitimbang na {{convert|2|t|ton|1|abbr=on}} hanggang sa maliliit na [[anglerfish]] ''[[Photocorynus spiniceps]]'' na {{convert|6.2|mm|in|2|abbr=on}} ang haba. Hindi lamang ang may hugis na torpedong isda ang kasapi nito kundi pati rin ang mga patag na bertikal o horisontal na maaaring mga mahabang silindro ay mga espesyalisadong hugis gaya ng mga anglerfish at [[seahorse]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Neopterygii]] [[Kategorya:Teleostei]] 1o7sewjk5613czspsb8dyea7yuulu33 1961543 1961542 2022-08-08T17:56:34Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{Fossil range|Early Triassic|Recent|ref=<ref name=Palmer>{{cite book |last=Palmer |first=Douglas |title=The Marshall Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs & Prehistoric Animals |publisher=Marshall Editions Developments |year=1999 |isbn=978-1-84028-152-1}}</ref><ref>{{cite web |title=The Paleobiology Database |publisher=The Paleobiology Database |date=14 June 2013 |url=http://paleodb.org/?a=basicTaxonInfo&taxon_no=202677}}</ref>}} | image = F de Castelnau-poissons - Diversity of Fishes (Composite Image).jpg | image_upright = 1.3 | image_caption = Teleosts of different orders, painted by [[Francis de Laporte de Castelnau|Castelnau]], 1856 (left to right, top to bottom): <!--Plate 9: "Aulastoma margravii"=-->''[[Fistularia tabacaria]]'' ([[Syngnathiformes]]), <!--Plate 34: "Myletes duriventris"=-->''[[Mylossoma duriventre]]'' ([[Characiformes]]), <!--Plate 9: "Chromys ?acora"=-->''[[Mesonauta acora]]'' ([[Cichliformes]]), <!--Plate 18: "Callichthys splendens"=-->''[[Corydoras splendens]]'' and <!--Plate 22: "Hypostomus spinosus"=-->''[[Pseudacanthicus spinosus]]'' ([[Siluriformes]]), <!--Plate 12: "Acanthurus coeruleus"=-->''[[Acanthurus coeruleus]]'' ([[Acanthuriformes]]), <!--Plate 2: "Pomacanthus pictus"=-->''[[Stegastes pictus]]'' (''[[Incertae sedis]]'', [[Pomacentridae]]) | taxon = Teleostei | authority = [[Johannes Peter Müller|J. P. Müller]], 1845<ref>{{cite journal |last=Müller |first=Johannes |title=Über den Bau und die Grenzen der Ganoiden, und über das natürliche System der Fische |journal=Archiv für Naturgeschichte |date=1845 |volume=11 |issue=1 |page=129 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/6483059}}</ref> | subdivision_ranks = Subdivisions<!--Superorders: disputable--> | subdivision = See text }} Ang mga '''Teleost''' o '''Teleostei''' ({{IPAc-en|ˌ|t|ɛ|l|i|ˈ|ɒ|s|t|i|aɪ}}; [[Ancient Greek|Greek]] ''teleios'' "kumpleto" + ''osteon'' "buto") {{IPAc-en|ˈ|t|ɛ|l|i|ɒ|s|t|s|,_|ˈ|t|iː|l|i|-}}),<ref>{{cite Dictionary.com|teleost}}</ref> ay ang pinakamalaking [[Impraklase]] sa klaseng [[Actinopterygii]] na mga [[isda]]ng may palikpik na ray{{efn|The other two infraclasses are the [[Holostei]] ([[bowfin]]s and [[gar]]fish) and the [[paraphyly|paraphyletic]] [[Chondrostei]] ([[sturgeon]]s and [[reedfish]]).}} na naglalaman ng 96% ng lahat ng mga umiiiral na [[espesye]] ng isda. Ang mga teleost ay inaayos sa 40 na [[orden]] at 448 [[pamilya]]. Ang higit sa 26,000 [[espesye]] nito ay inilarawan ng mga biologo. Ang mga teleost ay kinabibilangan mula sa mga[[giant oarfish]] na may sukat na {{convert|7.6|m|ft|0|abbr=on}} at [[ocean sunfish]] na tumitimbang na {{convert|2|t|ton|1|abbr=on}} hanggang sa maliliit na [[anglerfish]] ''[[Photocorynus spiniceps]]'' na {{convert|6.2|mm|in|2|abbr=on}} ang haba. Hindi lamang ang may hugis na torpedong isda ang kasapi nito kundi pati rin ang mga patag na bertikal o horisontal na maaaring mga mahabang silindro ay mga espesyalisadong hugis gaya ng mga anglerfish at [[seahorse]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Neopterygii]] [[Kategorya:Teleostei]] g3lfx4vupkdrrvldr9dxrcjlg49qccs 1961557 1961543 2022-08-08T18:31:42Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{Fossil range|Early Triassic|Recent|ref=<ref name=Palmer>{{cite book |last=Palmer |first=Douglas |title=The Marshall Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs & Prehistoric Animals |publisher=Marshall Editions Developments |year=1999 |isbn=978-1-84028-152-1}}</ref><ref>{{cite web |title=The Paleobiology Database |publisher=The Paleobiology Database |date=14 June 2013 |url=http://paleodb.org/?a=basicTaxonInfo&taxon_no=202677}}</ref>}} | image = F de Castelnau-poissons - Diversity of Fishes (Composite Image).jpg | image_upright = 1.3 | image_caption = Teleosts of different orders, painted by [[Francis de Laporte de Castelnau|Castelnau]], 1856 (left to right, top to bottom): <!--Plate 9: "Aulastoma margravii"=-->''[[Fistularia tabacaria]]'' ([[Syngnathiformes]]), <!--Plate 34: "Myletes duriventris"=-->''[[Mylossoma duriventre]]'' ([[Characiformes]]), <!--Plate 9: "Chromys ?acora"=-->''[[Mesonauta acora]]'' ([[Cichliformes]]), <!--Plate 18: "Callichthys splendens"=-->''[[Corydoras splendens]]'' and <!--Plate 22: "Hypostomus spinosus"=-->''[[Pseudacanthicus spinosus]]'' ([[Siluriformes]]), <!--Plate 12: "Acanthurus coeruleus"=-->''[[Acanthurus coeruleus]]'' ([[Acanthuriformes]]), <!--Plate 2: "Pomacanthus pictus"=-->''[[Stegastes pictus]]'' (''[[Incertae sedis]]'', [[Pomacentridae]]) | taxon = Teleostei | authority = [[Johannes Peter Müller|J. P. Müller]], 1845<ref>{{cite journal |last=Müller |first=Johannes |title=Über den Bau und die Grenzen der Ganoiden, und über das natürliche System der Fische |journal=Archiv für Naturgeschichte |date=1845 |volume=11 |issue=1 |page=129 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/6483059}}</ref> | subdivision_ranks = Subdivisions<!--Superorders: disputable--> | subdivision = See text }} Ang mga '''Teleost''' o '''Teleostei''' ({{IPAc-en|ˌ|t|ɛ|l|i|ˈ|ɒ|s|t|i|aɪ}}; [[Ancient Greek|Greek]] ''teleios'' "kumpleto" + ''osteon'' "buto") {{IPAc-en|ˈ|t|ɛ|l|i|ɒ|s|t|s|,_|ˈ|t|iː|l|i|-}}),<ref>{{cite Dictionary.com|teleost}}</ref> ay ang pinakamalaking [[Impraklase]] sa klaseng [[Actinopterygii]] na mga [[isda]]ng may palikpik na ray{{efn|The other two infraclasses are the [[Holostei]] ([[bowfin]]s and [[gar]]fish) and the [[paraphyly|paraphyletic]] [[Chondrostei]] ([[sturgeon]]s and [[reedfish]]).}} na naglalaman ng 96% ng lahat ng mga umiiiral na [[espesye]] ng isda. Ang mga teleost ay inaayos sa 40 na [[orden]] at 448 [[pamilya]]. Ang higit sa 26,000 [[espesye]] nito ay inilarawan ng mga biologo. Ang mga teleost ay kinabibilangan mula sa mga[[giant oarfish]] na may sukat na {{convert|7.6|m|ft|0|abbr=on}} at [[ocean sunfish]] na tumitimbang na {{convert|2|t|ton|1|abbr=on}} hanggang sa maliliit na [[anglerfish]] ''[[Photocorynus spiniceps]]'' na {{convert|6.2|mm|in|2|abbr=on}} ang haba. Hindi lamang ang may hugis na torpedong isda ang kasapi nito kundi pati rin ang mga patag na bertikal o horisontal na maaaring mga mahabang silindro ay mga espesyalisadong hugis gaya ng mga anglerfish at [[seahorse]]. ==Piloheniya== {{clade|style=font-size:90%;line-height:90%; |label1=[[Euteleostomi]]/ |sublabel1=[[Osteichthyes]] |1={{clade |label1=[[Sarcopterygii]] (lobe-fins) |1={{clade |label2=[[Actinistia]] |2=[[Coelacanth]]s [[File:Coelacanth flipped.png|70 px]] |label1=[[Rhipidistia]] |1={{clade |2=[[Dipnoi|Lungfish]] [[File:Barramunda coloured.jpg|70px]] |label1=[[Tetrapoda]] |1={{clade |label2=[[Amphibia]] |2=[[Lissamphibia]] [[File:Salamandra salamandra (white background).jpg|70 px]] |label1=[[Amniota]] |1={{clade |1=[[Mammal]]s [[File:Phylogenetic tree of marsupials derived from retroposon data (Paucituberculata).png|60 px]] |2=[[Sauropsida]] ([[reptile]]s, [[bird]]s) [[File:British reptiles, amphibians, and fresh-water fishes (1920) (Lacerta agilis).jpg|70px]] }} }} }} }} |label2=[[Actinopterygii]] (ray-fins) |sublabel2=400 mya |2={{clade |label1=[[Cladistia]] |1=[[Polypteriformes]] ([[bichir]]s, [[reedfish]]es) [[File:Cuvier-105-Polyptère.jpg|80px]] |label2=[[Actinopteri]] |2={{clade |label1=[[Chondrostei]] |1=[[Acipenseriformes]] ([[sturgeon]]s, [[paddlefish]]es) [[File:Atlantic sturgeon flipped.jpg|80px]] |label2=[[Neopterygii]] |sublabel2=360 mya |2={{clade |label1=[[Holostei]] |sublabel1=275 mya |1={{clade |label1=[[Ginglymodi]] |1=[[Lepisosteiformes]] ([[Gar]]s) [[File:Alligator gar fish (white background).jpg|80px]] |label2=[[Halecomorphi]] |2=[[Amiiformes]] ([[bowfin]]) [[File:Amia calva (white background).jpg|70px]] }} |2='''Teleostei''' [[File:Common carp (white background).jpg|70px]] |sublabel2=310 mya }} }} }} }} }} ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Neopterygii]] [[Kategorya:Teleostei]] 7pcdsywm03boudfcuwhkgggm4nhflm2 1961558 1961557 2022-08-08T18:32:33Z Xsqwiypb 120901 /* Piloheniya */ wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox | fossil_range = {{Fossil range|Early Triassic|Recent|ref=<ref name=Palmer>{{cite book |last=Palmer |first=Douglas |title=The Marshall Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs & Prehistoric Animals |publisher=Marshall Editions Developments |year=1999 |isbn=978-1-84028-152-1}}</ref><ref>{{cite web |title=The Paleobiology Database |publisher=The Paleobiology Database |date=14 June 2013 |url=http://paleodb.org/?a=basicTaxonInfo&taxon_no=202677}}</ref>}} | image = F de Castelnau-poissons - Diversity of Fishes (Composite Image).jpg | image_upright = 1.3 | image_caption = Teleosts of different orders, painted by [[Francis de Laporte de Castelnau|Castelnau]], 1856 (left to right, top to bottom): <!--Plate 9: "Aulastoma margravii"=-->''[[Fistularia tabacaria]]'' ([[Syngnathiformes]]), <!--Plate 34: "Myletes duriventris"=-->''[[Mylossoma duriventre]]'' ([[Characiformes]]), <!--Plate 9: "Chromys ?acora"=-->''[[Mesonauta acora]]'' ([[Cichliformes]]), <!--Plate 18: "Callichthys splendens"=-->''[[Corydoras splendens]]'' and <!--Plate 22: "Hypostomus spinosus"=-->''[[Pseudacanthicus spinosus]]'' ([[Siluriformes]]), <!--Plate 12: "Acanthurus coeruleus"=-->''[[Acanthurus coeruleus]]'' ([[Acanthuriformes]]), <!--Plate 2: "Pomacanthus pictus"=-->''[[Stegastes pictus]]'' (''[[Incertae sedis]]'', [[Pomacentridae]]) | taxon = Teleostei | authority = [[Johannes Peter Müller|J. P. Müller]], 1845<ref>{{cite journal |last=Müller |first=Johannes |title=Über den Bau und die Grenzen der Ganoiden, und über das natürliche System der Fische |journal=Archiv für Naturgeschichte |date=1845 |volume=11 |issue=1 |page=129 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/6483059}}</ref> | subdivision_ranks = Subdivisions<!--Superorders: disputable--> | subdivision = See text }} Ang mga '''Teleost''' o '''Teleostei''' ({{IPAc-en|ˌ|t|ɛ|l|i|ˈ|ɒ|s|t|i|aɪ}}; [[Ancient Greek|Greek]] ''teleios'' "kumpleto" + ''osteon'' "buto") {{IPAc-en|ˈ|t|ɛ|l|i|ɒ|s|t|s|,_|ˈ|t|iː|l|i|-}}),<ref>{{cite Dictionary.com|teleost}}</ref> ay ang pinakamalaking [[Impraklase]] sa klaseng [[Actinopterygii]] na mga [[isda]]ng may palikpik na ray{{efn|The other two infraclasses are the [[Holostei]] ([[bowfin]]s and [[gar]]fish) and the [[paraphyly|paraphyletic]] [[Chondrostei]] ([[sturgeon]]s and [[reedfish]]).}} na naglalaman ng 96% ng lahat ng mga umiiiral na [[espesye]] ng isda. Ang mga teleost ay inaayos sa 40 na [[orden]] at 448 [[pamilya]]. Ang higit sa 26,000 [[espesye]] nito ay inilarawan ng mga biologo. Ang mga teleost ay kinabibilangan mula sa mga[[giant oarfish]] na may sukat na {{convert|7.6|m|ft|0|abbr=on}} at [[ocean sunfish]] na tumitimbang na {{convert|2|t|ton|1|abbr=on}} hanggang sa maliliit na [[anglerfish]] ''[[Photocorynus spiniceps]]'' na {{convert|6.2|mm|in|2|abbr=on}} ang haba. Hindi lamang ang may hugis na torpedong isda ang kasapi nito kundi pati rin ang mga patag na bertikal o horisontal na maaaring mga mahabang silindro ay mga espesyalisadong hugis gaya ng mga anglerfish at [[seahorse]]. ==Piloheniya== {{clade|style=font-size:90%;line-height:90%; |label1=[[Euteleostomi]]/ |sublabel1=[[Osteichthyes]] |1={{clade |label1=[[Sarcopterygii]] (lobe-fins) |1={{clade |label2=[[Actinistia]] |2=[[Coelacanth]]s [[File:Coelacanth flipped.png|70 px]] |label1=[[Rhipidistia]] |1={{clade |2=[[Dipnoi|Lungfish]] [[File:Barramunda coloured.jpg|70px]] |label1=[[Tetrapoda]] |1={{clade |label2=[[Amphibia]] |2=[[Lissamphibia]] [[File:Salamandra salamandra (white background).jpg|70 px]] |label1=[[Amniota]] |1={{clade |1=[[Mammal]]s [[File:Phylogenetic tree of marsupials derived from retroposon data (Paucituberculata).png|60 px]] |2=[[Sauropsida]] ([[reptile]]s, [[bird]]s) [[File:British reptiles, amphibians, and fresh-water fishes (1920) (Lacerta agilis).jpg|70px]] }} }} }} }} |label2=[[Actinopterygii]] (ray-fins) |sublabel2=400 mya |2={{clade |label1=[[Cladistia]] |1=[[Polypteriformes]] ([[bichir]]s, [[reedfish]]es) [[File:Cuvier-105-Polyptère.jpg|80px]] |label2=[[Actinopteri]] |2={{clade |label1=[[Chondrostei]] |1=[[Acipenseriformes]] ([[sturgeon]]s, [[paddlefish]]es) [[File:Atlantic sturgeon flipped.jpg|80px]] |label2=[[Neopterygii]] |sublabel2=360 mya |2={{clade |label1=[[Holostei]] |sublabel1=275 mya |1={{clade |label1=[[Ginglymodi]] |1=[[Lepisosteiformes]] ([[Gar]]s) [[File:Alligator gar fish (white background).jpg|80px]] |label2=[[Halecomorphi]] |2=[[Amiiformes]] ([[bowfin]]) [[File:Amia calva (white background).jpg|70px]] }} |2='''Teleostei''' [[File:Common carp (white background).jpg|70px]] |sublabel2=310 mya }} }} }} }} }} ===Mga kasapi ng Telostei=== {{clade |style=font-size:90%;line-height:90% |label1='''Teleostei''' |sublabel1=310 mya |1={{clade |label1=[[Elopomorpha]] |1={{clade |1=[[Elopiformes]] ([[tenpounder]]s, [[tarpon]]s) <span style="{{MirrorH}}">[[File:Tarpon (PSF).png|70 px]]</span> |2={{clade |1=[[Albuliformes]] ([[Japanese gissu]]s and [[bonefish]]es) [[File:Albula conorhynchus - 1700-1880 - Print - Iconographia Zoologica - Special Collections University of Amsterdam - (white background).jpg|70px]] |2={{clade |1=[[Notacanthiformes]] (deep sea spiny eels) [[File:Notacanthus sexspinis1.jpg|90px]] |2=[[Anguilliformes]] (true [[eel]]s) <span style="{{MirrorH}}">[[File:Conger conger Gervais.jpg|70px]]</span> }} }} }} |label2=Osteoglossocephala |2={{clade |label1=[[Osteoglossomorpha]] |1={{clade |1=[[Hiodontiformes]] ([[mooneye]]s) [[File:Hiodon tergisus NOAA.jpg|60 px]] |sublabel2=250 mya |2=[[Osteoglossiformes]] ([[bonytongue]]s, [[Mormyridae|elephantfishes]]) [[File:Osteoglossum bicirrhosum (white background).jpg|70px]] }} |label2=[[Clupeocephala]] |2={{clade |label1=[[Otocephala]] |sublabel1=230 mya |1={{clade |label1=[[Clupeomorpha|Clupei]] |1=[[Clupeiformes]] ([[herrings]]) [[File:Blueback herring fish (white background).jpg|70px]] |2={{clade |label1=Alepocephali |1=[[Alepocephaliformes]] ([[slickhead]]s) [[File:Alepocephalus rostratus Gervais.jpg|70px]] |label2=[[Ostariophysi]] |2={{clade |label1=Anotophysa |1=[[Gonorynchiformes]] ([[milkfish]])<span style="{{MirrorH}}">[[File:Chanos salmoneus Achilles 166.jpg|70px]]</span> |label2=[[Otophysi|Otophysa]] |2={{clade |1=[[Cypriniformes]] ([[minnow]]s, [[carp]]s, [[loach]]es)[[File:Common carp (white background).jpg|70px]] |2={{clade |1=[[Characiformes]] ([[tetras]], [[piranha]]s)<span style="{{MirrorH}}">[[File:Cynopotamus argenteus.jpg|70px]]</span> |2={{clade |1=[[Gymnotiformes]] (knifefish and [[electric eel]]s) [[File:Johann Natterer - Ituí-cavalo (Apteronotus albifrons).jpg|70px]] |2=[[Siluriformes]] (catfish) [[File:Black bullhead fish (white background).jpg|70px]] }} }} }} }} }} }} |label2=[[Euteleostei]] |sublabel2=240 mya |2={{clade |1={{clade |label1=Lepidogalaxii |1=[[Lepidogalaxiiformes]] (salamanderfish) }} |2={{clade |1={{clade |label1=[[Protacanthopterygii]] |sublabel1=225 mya |1={{clade |1=[[Argentiniformes]] (marine smelts)[[File:Argentina sphyraena.jpg|70 px]] |2={{clade |1=[[Galaxiiformes]] ([[whitebait]], mudfishes)<span style="{{MirrorH}}">[[File:Galaxias maculatus.jpg|70px]]</span> |2={{clade |1=[[Esociformes]] ([[Esox|pike]]) <span style="{{MirrorH}}">[[File:Esox lucius1.jpg|70px]]</span> |2=[[Salmoniformes]] ([[salmon]], [[trout]]) [[File:Salmo salar flipped.jpg|70px]] }} }} }} }} |2={{clade |label1=[[Stomiati]] |1={{clade |1=[[Stomiiformes]] (dragonfish) [[File:Sigmops bathyphilus.jpg|70px]] |2=[[Osmeriformes]] ([[smelt (fish)|smelt]]) <span style="{{MirrorH}}">[[File:Southern Pacific fishes illustrations by F.E. Clarke 100 1.jpg|70px]]</span> }} |sublabel2=175 mya |label2=[[Neoteleostei]] |2={{clade |label1=Ateleopodia |1=[[Ateleopodidae]] (jellynoses)<span style="{{MirrorH}}">[[File:Ijimaia plicatellus1.jpg|60px]]</span> |label2=Eurypterygia |2={{clade |label1=Aulopa |1=[[Aulopiformes]] (lizardfish) [[File:Aulopus filamentosus.jpg|70px]] |label2=Ctenosquamata |2={{clade |label1=Scopelomorpha |1=[[Myctophiformes]] ([[lanternfish]])<span style="{{MirrorH}}">[[File:Myctophum punctatum1.jpg|80px]]</span> |label2=[[Acanthomorpha]] |2={{clade |1={{clade |label1=Lampripterygii |1=[[Lampriformes]] ([[oarfish]], [[opah]], [[ribbonfish]]) [[File:Moonfish 600.jpg|60px]] |label2=[[Paracanthopterygii]] |2={{clade |1=[[Percopsiformes]] (troutperches)<span style="{{MirrorH}}">[[File:Percopsis omiscomaycus.jpg|70px]]</span> |2={{clade |1=[[Zeiformes]] (dories) [[File:Zeus faber.jpg|70px]] |2={{clade |1=[[Stylephoriformes]] (tube-eyes/thread-fins) |2=[[Gadiformes]] ([[cod]]s) <span style="{{MirrorH}}">[[File:Atlantic cod.jpg|70px]]</span> }} }} }} }} |2={{clade |label1=Polymixiipterygii |1=[[Polymixiiformes]] (beardfish) [[File:Polymixia nobilis1.jpg|70px]] |label2=[[Acanthopterygii]] |2={{clade |1={{clade |label1=Berycimorphaceae |1={{clade |1=[[Beryciformes]] ([[alfonsino]]s, [[whalefish]]es) [[File:Beryx decadactylus (white background).jpg|60px]] |2=[[Trachichthyiformes]] ([[pinecone fish]]es, [[slimehead]]s)<span style="{{MirrorH}}">[[File:Anoplogaster cornuta Brauer.jpg|70px]]</span> }} }} |2={{clade |label1=Holocentrimorphaceae |1=[[Holocentriformes]] ([[squirrelfish]], [[Myripristinae|soldier fishes]])<span style="{{MirrorH}}">[[File:Plectrypops retrospinis - pone.0010676.g037.png|60px]]</span> |2=[[Percomorpha]] (see below) }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Neopterygii]] [[Kategorya:Teleostei]] lm0h393sm8uo2m9qx2de19e7af5vw05 0 318821 1961544 2022-08-08T17:57:05Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Teleost]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Teleost]] __FORCETOC__ dw8vabhwzsrqtiqsdommq30u51gw5t1 0 318822 1961546 2022-08-08T18:04:52Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: Ang '''Henetikong drift''' (Ingles:Genetic drift) ay naglalarawan sa randoma o nangyayari na lamang ng mga pagbabago sa bilang ng mga anyo ng isang [[gene]]([[Allele]]) sa isang populasyon. Ang henetikong drift ay nangyayar kapag ang allele ay tumataas o bumababa sa pamamagitan ng tsansa sa paglipas ng panahon. Ang mga pagkakaibang ito sa presensiya ng mga allele ay nasusukat bilang mga pagbabago sa prewensiya ng mga allele.<ref>https://www.nature.com/scitable/definition/gene... wikitext text/x-wiki Ang '''Henetikong drift''' (Ingles:Genetic drift) ay naglalarawan sa randoma o nangyayari na lamang ng mga pagbabago sa bilang ng mga anyo ng isang [[gene]]([[Allele]]) sa isang populasyon. Ang henetikong drift ay nangyayar kapag ang allele ay tumataas o bumababa sa pamamagitan ng tsansa sa paglipas ng panahon. Ang mga pagkakaibang ito sa presensiya ng mga allele ay nasusukat bilang mga pagbabago sa prewensiya ng mga allele.<ref>https://www.nature.com/scitable/definition/genetic-drift-201/#:~:text=Genetic%20drift%20describes%20random%20fluctuations,as%20changes%20in%20allele%20frequencies.</ref> [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] og05vf1dpgcqr9hseoxujmbbfxw2mfu 1961547 1961546 2022-08-08T18:05:06Z Xsqwiypb 120901 Inilipat ni Xsqwiypb ang pahinang [[Genetic drift]] sa [[Henetikong drift]] wikitext text/x-wiki Ang '''Henetikong drift''' (Ingles:Genetic drift) ay naglalarawan sa randoma o nangyayari na lamang ng mga pagbabago sa bilang ng mga anyo ng isang [[gene]]([[Allele]]) sa isang populasyon. Ang henetikong drift ay nangyayar kapag ang allele ay tumataas o bumababa sa pamamagitan ng tsansa sa paglipas ng panahon. Ang mga pagkakaibang ito sa presensiya ng mga allele ay nasusukat bilang mga pagbabago sa prewensiya ng mga allele.<ref>https://www.nature.com/scitable/definition/genetic-drift-201/#:~:text=Genetic%20drift%20describes%20random%20fluctuations,as%20changes%20in%20allele%20frequencies.</ref> [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] og05vf1dpgcqr9hseoxujmbbfxw2mfu 1961549 1961547 2022-08-08T18:05:53Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''Henetikong drift''' (Ingles:Genetic drift) ay naglalarawan sa randoma o nangyayari na lamang ng mga pagbabago sa bilang ng mga anyo ng isang [[gene]]([[Allele]]) sa isang populasyon. Ang henetikong drift ay nangyayari kapag ang allele ay tumataas o bumababa sa pamamagitan ng tsansa sa paglipas ng panahon. Ang mga pagkakaibang ito sa presensiya ng mga allele ay nasusukat bilang mga pagbabago sa prewensiya ng mga allele.<ref>https://www.nature.com/scitable/definition/genetic-drift-201/#:~:text=Genetic%20drift%20describes%20random%20fluctuations,as%20changes%20in%20allele%20frequencies.</ref> [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] s862m356njpl9g3viqhm9qi0hutjheu 1961571 1961549 2022-08-09T00:19:50Z Jojit fb 38 Inilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Henetikong drift]] sa [[Henetikong pag-agos]] wikitext text/x-wiki Ang '''Henetikong drift''' (Ingles:Genetic drift) ay naglalarawan sa randoma o nangyayari na lamang ng mga pagbabago sa bilang ng mga anyo ng isang [[gene]]([[Allele]]) sa isang populasyon. Ang henetikong drift ay nangyayari kapag ang allele ay tumataas o bumababa sa pamamagitan ng tsansa sa paglipas ng panahon. Ang mga pagkakaibang ito sa presensiya ng mga allele ay nasusukat bilang mga pagbabago sa prewensiya ng mga allele.<ref>https://www.nature.com/scitable/definition/genetic-drift-201/#:~:text=Genetic%20drift%20describes%20random%20fluctuations,as%20changes%20in%20allele%20frequencies.</ref> [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] s862m356njpl9g3viqhm9qi0hutjheu 1961574 1961571 2022-08-09T00:50:50Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | author-link = Stephen Jay Gould | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (o paiba-iba ang resulta).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = [[Cell Press]] | author-link = Joanna Masel | doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 }}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 danton]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si [[Motoo Kimura]] ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan ang kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = February 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | author-link = Motoo Kimura | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320|language=en}}</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] 3fxf5amvrcfjvaqhmoj1986rxyhphax 1961575 1961574 2022-08-09T00:51:07Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | author-link = Stephen Jay Gould | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (o paiba-iba ang resulta).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = [[Cell Press]] | author-link = Joanna Masel | doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 }}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 dantaon]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si [[Motoo Kimura]] ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan ang kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = February 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | author-link = Motoo Kimura | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320|language=en}}</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] k64qiq3vd2mo0h1erqmcx9n9mcnq0j9 1961576 1961575 2022-08-09T00:51:29Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | author-link = Stephen Jay Gould | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (o paiba-iba ang resulta).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = [[Cell Press]] | author-link = Joanna Masel | doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 }}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 dantaon]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si Motoo Kimura ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan ang kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = February 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | author-link = Motoo Kimura | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320|language=en}}</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] nv0yczqbzlblztn1im922djsvvlda2f 1961577 1961576 2022-08-09T00:51:59Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | author-link = Stephen Jay Gould | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (o paiba-iba ang resulta).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = [[Cell Press]] | author-link = Joanna Masel | doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 |language=en}}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 dantaon]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si Motoo Kimura ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan ang kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = February 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | author-link = Motoo Kimura | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320|language=en}}</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] 292d8qyftb6ao0i2i2hpwsjy9qh3be1 1961578 1961577 2022-08-09T00:53:10Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | author-link = Stephen Jay Gould | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (o paiba-iba ang resulta).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = [[Cell Press]] | author-link = Joanna Masel | doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 |language=en}}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 dantaon]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si Motoo Kimura ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan ang kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = Pebrero 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | author-link = Motoo Kimura | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320|language=en}}</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] pvpdmm39kxl8anoybdq6dla5fn0y6b6 1961579 1961578 2022-08-09T00:53:51Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | author-link = Stephen Jay Gould | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (o paiba-iba ang resulta).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = [[Cell Press]] | author-link = Joanna Masel | doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 |language=en}}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 dantaon]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si Motoo Kimura ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan ang kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = Pebrero 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | author-link = Motoo Kimura | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320}} (sa Ingles)</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] 9umc90i8e1tof2mmyc9anz9fjakpu3i 1961580 1961579 2022-08-09T00:55:26Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (o paiba-iba ang resulta).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = [[Cell Press]] |doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 |language=en}}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 dantaon]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si Motoo Kimura ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan ang kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = Pebrero 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320}} (sa Ingles)</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] dkpj19t6fbklza1pvfn0dg0bkcsk3ul 1961581 1961580 2022-08-09T00:55:45Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (o paiba-iba ang resulta).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = Cell Press |doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 |language=en}}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 dantaon]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si Motoo Kimura ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan ang kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = Pebrero 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320}} (sa Ingles)</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] 2m47q5rk0scl0jhjjeswhkl9koat0da 1961582 1961581 2022-08-09T01:01:22Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (o paiba-iba ang resulta).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = Cell Press |doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 |language=en}}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 dantaon]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano]],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si Motoo Kimura ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan ang kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = Pebrero 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320}} (sa Ingles)</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] rzublh47iyscf0ni8z8hm76ffy0sumf 1961583 1961582 2022-08-09T01:02:55Z Jojit fb 38 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (o paiba-iba ang resulta).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = Cell Press |doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 |language=en}}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 dantaon]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano]],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si Motoo Kimura ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = Pebrero 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320}} (sa Ingles)</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] q0rryrf2qkdd3jp51u329xmbtas4lhi 1961644 1961583 2022-08-09T03:49:19Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''henetikong pag-agos''' (tinatawag sa [[wikang Ingles|Ingles]] bilang ''genetic drift'', ''allelic drift'', o ang ''Wright effect'')<ref>{{cite book | title = The Structure of Evolutionary Theory | year = 2002 | first = Stephen Jay | last = Gould | name-list-style = vanc | chapter = Chapter 7, section "Synthesis as Hardening" |language=en}}</ref> ay ang pagbabago sa kadalasan ng isang mayroon nang baryanteng [[hene (biyolohiya)|hene]] o [[allele]] sa isang populasyon dahil sa tsansang ''random'' (nangyari na lamang).<ref name="Masel 2011">{{cite journal | vauthors = Masel J | title = Genetic drift | journal = Current Biology | volume = 21 | issue = 20 | pages = R837-8 | date = Oktubre 2011 | pmid = 22032182 | doi = 10.1016/j.cub.2011.08.007 | publisher = Cell Press |doi-access = free |language=en}}</ref> Maaring idulot ng henetikong pag-agos na mawala ng tuluyan ang mga baryenteng hene at sa gayon, binabawasan ang baryasong henetiko.<ref name="Star_2013">{{cite journal | vauthors = Star B, Spencer HG | title = Effects of genetic drift and gene flow on the selective maintenance of genetic variation | journal = Genetics | volume = 194 | issue = 1 | pages = 235–44 | date = Mayo 2013 | pmid = 23457235 | pmc = 3632471 | doi = 10.1534/genetics.113.149781 |language=en}}</ref> Maaring idulot din nito ang inisyal na bihirang alelo na maging mas madalas at nakapirmi. Kapag may iilang kopya ng alelo na mayroon na, mas napapansin ang epekto ng henetikong pag-agos, at kapag marami nang kopya, hindi na napapansin ang epekto. Sa kalagitnaan ng [[ika-20 dantaon]], nangyari ang mga malalakas na debate sa relatibong kahalagaan ng [[likas na pagpili]] laban sa nyutral na proseso, na kabilang ang henetikong pag-agos. Pinanghawakan ni Ronald Fisher, na ipinaliwanag ang likas na pagpili gamit ang [[Pagmamanang Mendeliano|henetikong Mendeliyano]],<ref>{{harvnb|Miller|2000|p=54}}</ref> ang pananaw na maliit ang ginagampanan ng henetikong pag-agos sa [[ebolusyon]], at namayani ang pananaw nito sa ilang mga dekada. Noong 1968, muling pinag-alab ng populasyong henetistang si Motoo Kimura ang pagtatalo sa pamamagitan ng kanyang teoriyang nyutral ng ebolusyong molekular, na nagsasabi na ang karamihan sa mga halimbawa kung saan kumakalat ang isang henetikong pagbabago sa isang populasyon (bagaman, hindi kinakailangan ang mga pagbabago sa mga [[penotipo]]) ay idinulot ng henetikong pag-agos na gumaganap sa mga nyutral na [[mutasyon]].<ref name="Kimura_1968">{{cite journal | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = Pebrero 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | publisher = Nature Publishing Group | bibcode = 1968Natur.217..624K | s2cid = 4161261 |language=en }}</ref><ref name="Futuyma 1998 320">{{harvnb|Futuyma|1998|p=320}} (sa Ingles)</ref> Noong dekada 1990, iminungkahi ang konstruktibong nyutral na ebolusyon na naglalayong ipaliwanag kung papaano umusbong ang komplikadong mga sistema sa pamamagitan ng nyutral na mga paglipat.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Stoltzfus|first=Arlin|date=1999|title=On the Possibility of Constructive Neutral Evolution|url=http://link.springer.com/10.1007/PL00006540|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=49|issue=2|pages=169–181|doi=10.1007/PL00006540|pmid=10441669 |bibcode=1999JMolE..49..169S |s2cid=1743092 |issn=0022-2844|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Muñoz-Gómez|first1=Sergio A.|last2=Bilolikar|first2=Gaurav|last3=Wideman|first3=Jeremy G.|last4=Geiler-Samerotte|first4=Kerry|date=2021-04-01|title=Constructive Neutral Evolution 20 Years Later|url=https://doi.org/10.1007/s00239-021-09996-y|journal=Journal of Molecular Evolution|language=en|volume=89|issue=3|pages=172–182|doi=10.1007/s00239-021-09996-y|issn=1432-1432|pmc=7982386|pmid=33604782|bibcode=2021JMolE..89..172M |language=en}}</ref> ==Tingnan din== *[[Henetikong daloy]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] 9fepek00kwflq61gp68w792yzolfsbg 0 318823 1961548 2022-08-08T18:05:06Z Xsqwiypb 120901 Inilipat ni Xsqwiypb ang pahinang [[Genetic drift]] sa [[Henetikong drift]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Henetikong drift]] g6is38fov7v4cjafp2caxwukbwm4pjz 10 318824 1961554 2022-08-08T18:24:49Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{Navbox | name = Branches of biology | state = {{{state|{{{1|}}}}}} | title = Mga sangay ng Biyolohiya | listclass = hlist | group1 = | list1 = * [[Abiogenesis]] * [[Aerobiology]] * [[Agrostology]] * [[Anatomy]] * [[Astrobiology]] * [[Bacteriology]] * [[Biochemistry]] * [[Biogeography]] * [[Biogeology]] * [[Biohistory]] * [[Bioinformatics]] * [[Biological engineering]] * [[Biomechanics]] * [[Biophysics]] * [[Biosemiotics]] * [[Biostatistics]] * [[Biotechnology]] * [[Botany]]... wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Branches of biology | state = {{{state|{{{1|}}}}}} | title = Mga sangay ng Biyolohiya | listclass = hlist | group1 = | list1 = * [[Abiogenesis]] * [[Aerobiology]] * [[Agrostology]] * [[Anatomy]] * [[Astrobiology]] * [[Bacteriology]] * [[Biochemistry]] * [[Biogeography]] * [[Biogeology]] * [[Biohistory]] * [[Bioinformatics]] * [[Biological engineering]] * [[Biomechanics]] * [[Biophysics]] * [[Biosemiotics]] * [[Biostatistics]] * [[Biotechnology]] * [[Botany]] * [[Cell biology]] * [[Cellular microbiology]] * [[Chemical biology]] * [[Chronobiology]] * [[Cognitive biology]] * [[Computational biology]] * [[Conservation biology]] * [[Cryobiology]] * [[Cytogenetics]] * [[Dendrology]] * [[Developmental biology]] * [[Ecological genetics]] * [[Ecology]] * [[Embryology]] * [[Epidemiology]] * [[Epigenetics]] * [[Evolutionary biology]] * [[Freshwater biology]] * [[Genetics]] * [[Genomics]] * [[Geobiology]] * [[Gerontology]] * [[Herpetology]] * [[Histology]] * [[Human biology]] * [[Ichthyology]] * [[Immunology]] * [[Lipidology]] * [[Mammalogy]] * [[Marine biology]] * [[Mathematical and theoretical biology|Mathematical biology]] * [[Microbiology]] * [[Molecular biology]] * [[Mycology]] * [[Neontology]] * [[Neuroscience]] * [[Nutrition]] * [[Ornithology]] * [[Osteology]] * [[Paleontology]] * [[Parasitology]] * [[Pathology]] * [[Pharmacology]] * [[Photobiology]] * [[Phycology]] * [[Phylogenetics]] * [[Physiology]] * [[Pomology]] * [[Primatology]] * [[Proteomics]] * [[Protistology]] * [[Quantum biology]] * [[Reproductive biology]] * [[Sociobiology]] * [[Structural biology]] * [[Synthetic biology]] * [[Systematics]] * [[Systems biology]] * [[Taxonomy (biology)|Taxonomy]] * [[Teratology]] * [[Toxicology]] * [[Virology]] * [[Virophysics]] * [[Xenobiology]] * [[Zoology]] | group2 = See also | list2 = * [[History of biology]] * [[Nobel Prize in Physiology or Medicine]] * [[Timeline of biology and organic chemistry]] }}<noinclude> {{Documentation | content = {{Collapsible option |statename=optional}} [[Category:Biology templates]] }}<!--(end Documentation)--> [[Category:Biology navigational boxes]] </noinclude> efd9amne04qkfvnc6yt6t73r7gy6bj8 0 318825 1961559 2022-08-08T18:40:24Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: {{automatic taxobox | name = Neopterygii | fossil_range = {{fossil range|earliest=Artinskian|251|0|PS=([[Artinskian]])<ref name="date">{{cite journal| last1=Hurley |first1=Imogen A. |last2=Mueller |first2=Rachael Lockridge |last3=Dunn |first3=Katherine A. |date=21 November 2006 |doi=10.1098/rspb.2006.3749 |title=A new time-scale for ray-finned fish evolution |volume=274 |issue=1609 |journal=Proceedings of the Royal Society B|pages=489–498 |pmid=17476768 |pmc=1766393 }}</re... wikitext text/x-wiki {{automatic taxobox | name = Neopterygii | fossil_range = {{fossil range|earliest=Artinskian|251|0|PS=([[Artinskian]])<ref name="date">{{cite journal| last1=Hurley |first1=Imogen A. |last2=Mueller |first2=Rachael Lockridge |last3=Dunn |first3=Katherine A. |date=21 November 2006 |doi=10.1098/rspb.2006.3749 |title=A new time-scale for ray-finned fish evolution |volume=274 |issue=1609 |journal=Proceedings of the Royal Society B|pages=489–498 |pmid=17476768 |pmc=1766393 }}</ref>-[[Induan]]-[[present]]}} | image = Siganus corallinus Brest.jpg | image_caption = ''[[Siganus corallinus]]'' (a [[teleost]]) | image2 = Lepisosteus oculatus Knochenhecht.JPG | image2_caption = ''[[Lepisosteus oculatus]]'' (a [[holostean]]) | taxon = Neopterygii | authority = [[Charles Tate Regan|Regan]], 1923<ref name=Regan1923>{{cite journal |last=Regan |first=C. Tate |year=1923 |title=The Skeleton of ''Lepidosteus'', with remarks on the origin and evolution of the lower Neopterygian Fishes |journal=Journal of Zoology |volume=93 |issue=2 |pages=445–461 |doi=10.1111/j.1096-3642.1923.tb02191.x |url=https://www.biodiversitylibrary.org/part/72001 }}</ref> | subdivision_ranks = Infraclasses | subdivision = [[Holostei]]<br /> [[Teleostei]]<br /> See text for orders. }} Ang '''Neopterygii''' (mula Griyego νέος ''neos'' 'bago' and πτέρυξ ''pteryx'' 'palikpik') ay isang subklase ng mga [[isda]]ng may palikpik na ray ([[Actinopterygii]]). Ang Neopterygii ay kinabibilangan ng [[Holostei]] at [[Teleostei]] kung saan ang huli ay bumubuo sa karamihan ng mga nabubuhay na [[isda]] at higit sa kalahat ng lahat ng nabubuhay na [[espesye]]ng [[bertebrado]].<ref name="Nelson 2016">{{cite book| last = Nelson| first = Joseph, S.| title = Fishes of the World| year = 2016| publisher = John Wiley & Sons, Inc| isbn = 978-1-118-34233-6 }}</ref> Bagaman ang mga nabubuhay na holostean ay kinabibilangan ng mga [[taxa]] ng mga isdang sariwang tubig, ang mga teleost ay nabubuhay tubig alat at tubig sariwa. Ang ebidensiya ng [[fossil]] para [[koronang pangkat]] na neopterygia ay mula pa noong 251 milyong taon sa yugtong [[Induan]] ng epoch na Maagang [[Triasiko]].<ref>{{Cite journal|last=Olsen|first=P.E.|date=1984|title=The skull and pectoral girdle of the parasemionotid fish Watsonulus eugnathoides from the Early Triassic Sakamena Group of Madagascar, with comments on the relationships of the holostean fishes|journal=Journal of Vertebrate Paleontology|volume=4|issue=3|pages=481–499|doi=10.1080/02724634.1984.10012024}}</ref><ref>{{cite book |last1=Gardiner| first1=B. G. |chapter=Osteichtythyes: basal actinopterygians| title=Fossil Record II |year=1993}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Grande |first1=Lance |last2=Bemis |first2=William E. |title=A Comprehensive Phylogenetic Study of Amiid Fishes (Amiidae) Based on Comparative Skeletal Anatomy. an Empirical Search for Interconnected Patterns of Natural History |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02724634.1998.10011114 |year=1998 |doi=10.1080/02724634.1998.10011114 |pages=1–696 |volume=18 |issue=Supplementary 1 |journal=Journal of Vertebrate Paleontology}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Neopterygii]] 1317u8r8i8wcvl52f80xq51x2inkbfc 1961560 1961559 2022-08-08T18:42:04Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{automatic taxobox | name = Neopterygii | fossil_range = {{fossil range|earliest=Artinskian|251|0|PS=([[Artinskian]])<ref name="date">{{cite journal| last1=Hurley |first1=Imogen A. |last2=Mueller |first2=Rachael Lockridge |last3=Dunn |first3=Katherine A. |date=21 November 2006 |doi=10.1098/rspb.2006.3749 |title=A new time-scale for ray-finned fish evolution |volume=274 |issue=1609 |journal=Proceedings of the Royal Society B|pages=489–498 |pmid=17476768 |pmc=1766393 }}</ref>-[[Induan]]-[[present]]}} | image = Siganus corallinus Brest.jpg | image_caption = ''[[Siganus corallinus]]'' (a [[teleost]]) | image2 = Lepisosteus oculatus Knochenhecht.JPG | image2_caption = ''[[Lepisosteus oculatus]]'' (a [[holostean]]) | taxon = Neopterygii | authority = [[Charles Tate Regan|Regan]], 1923<ref name=Regan1923>{{cite journal |last=Regan |first=C. Tate |year=1923 |title=The Skeleton of ''Lepidosteus'', with remarks on the origin and evolution of the lower Neopterygian Fishes |journal=Journal of Zoology |volume=93 |issue=2 |pages=445–461 |doi=10.1111/j.1096-3642.1923.tb02191.x |url=https://www.biodiversitylibrary.org/part/72001 }}</ref> | subdivision_ranks = Infraclasses | subdivision = [[Holostei]]<br /> [[Teleostei]]<br /> See text for orders. }} Ang '''Neopterygii''' (mula Griyego νέος ''neos'' 'bago' and πτέρυξ ''pteryx'' 'palikpik') ay isang subklase ng mga [[isda]]ng may palikpik na ray ([[Actinopterygii]]). Ang Neopterygii ay kinabibilangan ng [[Holostei]] at [[Teleostei]] kung saan ang huli ay bumubuo sa karamihan ng mga nabubuhay na [[isda]] at higit sa kalahat ng lahat ng nabubuhay na [[espesye]]ng [[bertebrado]].<ref name="Nelson 2016">{{cite book| last = Nelson| first = Joseph, S.| title = Fishes of the World| year = 2016| publisher = John Wiley & Sons, Inc| isbn = 978-1-118-34233-6 }}</ref> Bagaman ang mga nabubuhay na holostean ay kinabibilangan ng mga [[taxa]] ng mga isdang sariwang tubig, ang mga teleost ay nabubuhay tubig alat at tubig sariwa. Ang ebidensiya ng [[fossil]] para [[koronang pangkat]] na neopterygia ay mula pa noong 251 milyong taon sa yugtong [[Induan]] ng epoch na Maagang [[Triasiko]].<ref>{{Cite journal|last=Olsen|first=P.E.|date=1984|title=The skull and pectoral girdle of the parasemionotid fish Watsonulus eugnathoides from the Early Triassic Sakamena Group of Madagascar, with comments on the relationships of the holostean fishes|journal=Journal of Vertebrate Paleontology|volume=4|issue=3|pages=481–499|doi=10.1080/02724634.1984.10012024}}</ref><ref>{{cite book |last1=Gardiner| first1=B. G. |chapter=Osteichtythyes: basal actinopterygians| title=Fossil Record II |year=1993}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Grande |first1=Lance |last2=Bemis |first2=William E. |title=A Comprehensive Phylogenetic Study of Amiid Fishes (Amiidae) Based on Comparative Skeletal Anatomy. an Empirical Search for Interconnected Patterns of Natural History |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02724634.1998.10011114 |year=1998 |doi=10.1080/02724634.1998.10011114 |pages=1–696 |volume=18 |issue=Supplementary 1 |journal=Journal of Vertebrate Paleontology}}</ref> ==Piloheniya== {{clade| style=font-size:100%;line-height:100%; | label1=[[Vertebrata|Vertebrates]] |1={{clade |1=[[Agnathans|Jawless fish]] [[File:Flussneunauge.jpg|100px]] (118 living species: [[hagfish]], [[lampreys]]) |label2=[[Gnathostomata|Jawed vertebrates]] |2={{clade |1=[[Chondrichthyes|Cartilaginous fishes]] <span style="{{MirrorH}}">[[File:White shark (Duane Raver).png|140px]]</span> (>1,100 living species: [[sharks]], [[ray (fish)|rays]], [[ratfish|chimaeras]]) |label2= [[Osteichthyes|Bony fishes]] |2={{clade | 1={{clade |label1=[[Sarcopterygii|Lobe-fins]] |1={{clade |label1=[[Rhipidistia]] |1={{clade |1=[[Tetrapoda]] [[File:Salamandra salamandra (white background).jpg|90px]] (>30,000 living species: [[amphibians]], [[mammals]], [[reptiles]], [[birds]]) |2=[[Dipnoi]] [[File:Barramunda coloured.jpg|100px]] (6 living species: [[Lungfish#Extant lungfish|lungfish]]) }} |2=[[Actinistia]] [[File:Coelacanth flipped.png|100px]] (2 living species: [[Latimeria|coelacanths]]) }} |label2=[[Actinopterygii|Ray-fins]] |2={{clade |1=[[Cladistia]] [[File:Cuvier-105-Polyptère.jpg|100px]] (14 living species: [[bichirs]], [[reedfish]]) |label2=[[Actinopteri]] |2={{clade |1=[[Chondrostei]] [[File:Atlantic sturgeon flipped.jpg|130px]] (27 living species: [[sturgeons]], [[paddlefish]]) |2='''Neopterygii''' [[File:Common carp (white background).jpg|100px]] '''(>32,000 living species)''' }} }} }} }} }} }} }} ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Neopterygii]] g0fbmtp7etzti2y755532w4aeicn296 1961561 1961560 2022-08-08T18:43:04Z Xsqwiypb 120901 /* Piloheniya */ wikitext text/x-wiki {{automatic taxobox | name = Neopterygii | fossil_range = {{fossil range|earliest=Artinskian|251|0|PS=([[Artinskian]])<ref name="date">{{cite journal| last1=Hurley |first1=Imogen A. |last2=Mueller |first2=Rachael Lockridge |last3=Dunn |first3=Katherine A. |date=21 November 2006 |doi=10.1098/rspb.2006.3749 |title=A new time-scale for ray-finned fish evolution |volume=274 |issue=1609 |journal=Proceedings of the Royal Society B|pages=489–498 |pmid=17476768 |pmc=1766393 }}</ref>-[[Induan]]-[[present]]}} | image = Siganus corallinus Brest.jpg | image_caption = ''[[Siganus corallinus]]'' (a [[teleost]]) | image2 = Lepisosteus oculatus Knochenhecht.JPG | image2_caption = ''[[Lepisosteus oculatus]]'' (a [[holostean]]) | taxon = Neopterygii | authority = [[Charles Tate Regan|Regan]], 1923<ref name=Regan1923>{{cite journal |last=Regan |first=C. Tate |year=1923 |title=The Skeleton of ''Lepidosteus'', with remarks on the origin and evolution of the lower Neopterygian Fishes |journal=Journal of Zoology |volume=93 |issue=2 |pages=445–461 |doi=10.1111/j.1096-3642.1923.tb02191.x |url=https://www.biodiversitylibrary.org/part/72001 }}</ref> | subdivision_ranks = Infraclasses | subdivision = [[Holostei]]<br /> [[Teleostei]]<br /> See text for orders. }} Ang '''Neopterygii''' (mula Griyego νέος ''neos'' 'bago' and πτέρυξ ''pteryx'' 'palikpik') ay isang subklase ng mga [[isda]]ng may palikpik na ray ([[Actinopterygii]]). Ang Neopterygii ay kinabibilangan ng [[Holostei]] at [[Teleostei]] kung saan ang huli ay bumubuo sa karamihan ng mga nabubuhay na [[isda]] at higit sa kalahat ng lahat ng nabubuhay na [[espesye]]ng [[bertebrado]].<ref name="Nelson 2016">{{cite book| last = Nelson| first = Joseph, S.| title = Fishes of the World| year = 2016| publisher = John Wiley & Sons, Inc| isbn = 978-1-118-34233-6 }}</ref> Bagaman ang mga nabubuhay na holostean ay kinabibilangan ng mga [[taxa]] ng mga isdang sariwang tubig, ang mga teleost ay nabubuhay tubig alat at tubig sariwa. Ang ebidensiya ng [[fossil]] para [[koronang pangkat]] na neopterygia ay mula pa noong 251 milyong taon sa yugtong [[Induan]] ng epoch na Maagang [[Triasiko]].<ref>{{Cite journal|last=Olsen|first=P.E.|date=1984|title=The skull and pectoral girdle of the parasemionotid fish Watsonulus eugnathoides from the Early Triassic Sakamena Group of Madagascar, with comments on the relationships of the holostean fishes|journal=Journal of Vertebrate Paleontology|volume=4|issue=3|pages=481–499|doi=10.1080/02724634.1984.10012024}}</ref><ref>{{cite book |last1=Gardiner| first1=B. G. |chapter=Osteichtythyes: basal actinopterygians| title=Fossil Record II |year=1993}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Grande |first1=Lance |last2=Bemis |first2=William E. |title=A Comprehensive Phylogenetic Study of Amiid Fishes (Amiidae) Based on Comparative Skeletal Anatomy. an Empirical Search for Interconnected Patterns of Natural History |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02724634.1998.10011114 |year=1998 |doi=10.1080/02724634.1998.10011114 |pages=1–696 |volume=18 |issue=Supplementary 1 |journal=Journal of Vertebrate Paleontology}}</ref> ==Piloheniya== {{clade| style=font-size:100%;line-height:100%; | label1=[[Vertebrata|Vertebrates]] |1={{clade |1=[[Agnathans|Jawless fish]] [[File:Flussneunauge.jpg|100px]] (118 living species: [[hagfish]], [[lampreys]]) |label2=[[Gnathostomata|Jawed vertebrates]] |2={{clade |1=[[Chondrichthyes|Cartilaginous fishes]] <span style="{{MirrorH}}">[[File:White shark (Duane Raver).png|140px]]</span> (>1,100 living species: [[sharks]], [[ray (fish)|rays]], [[ratfish|chimaeras]]) |label2= [[Osteichthyes|Bony fishes]] |2={{clade | 1={{clade |label1=[[Sarcopterygii|Lobe-fins]] |1={{clade |label1=[[Rhipidistia]] |1={{clade |1=[[Tetrapoda]] [[File:Salamandra salamandra (white background).jpg|90px]] (>30,000 living species: [[amphibians]], [[mammals]], [[reptiles]], [[birds]]) |2=[[Dipnoi]] [[File:Barramunda coloured.jpg|100px]] (6 living species: [[Lungfish#Extant lungfish|lungfish]]) }} |2=[[Actinistia]] [[File:Coelacanth flipped.png|100px]] (2 living species: [[Latimeria|coelacanths]]) }} |label2=[[Actinopterygii|Ray-fins]] |2={{clade |1=[[Cladistia]] [[File:Cuvier-105-Polyptère.jpg|100px]] (14 living species: [[bichirs]], [[reedfish]]) |label2=[[Actinopteri]] |2={{clade |1=[[Chondrostei]] [[File:Atlantic sturgeon flipped.jpg|130px]] (27 living species: [[sturgeons]], [[paddlefish]]) |2='''Neopterygii''' [[File:Common carp (white background).jpg|100px]] '''(>32,000 living species)''' }} }} }} }} }} }} }} ===Mga kasapi ng Neopterygii=== {{clade | label1='''Neopterygii''' 360 [[myr|mya]] | 1={{clade |label1=[[Holostei]] 275 [[myr|mya]] |1={{clade |1=[[Ginglymodi]] [[File:Alligator gar fish (white background).jpg|130px]] (7 living [[species]]: [[gar]]s and [[alligator gar]]s) |2=[[Halecomorphi]] [[File:Amia calva (white background).jpg|130px]] (1 living species: [[bowfin]]) }} |label2=310 [[myr|mya]] |2=[[Teleostei]] [[File:Common carp (white background).jpg|130px]] (>32,000 living species) }} }} ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Neopterygii]] fvebr5hctht04tsjkz3vhm2pf1egtky 0 318826 1961564 2022-08-08T18:52:02Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Palikpik]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Palikpik]] __FORCETOC__ 2kylk70arlloe5l3ma1k8cku1vx5h6r 0 318827 1961572 2022-08-09T00:19:50Z Jojit fb 38 Inilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Henetikong drift]] sa [[Henetikong pag-agos]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Henetikong pag-agos]] 7daubyxdhhiwlghihy1fz76wddn0jzp 0 318828 1961621 2022-08-09T01:43:29Z Jojit fb 38 Bagong pahina: {{Infobox identifier | name = Bibcode | full_name = Bibliographic code (kodigong bibliyograpiko) | start_date = Dekada 1990 | digits = 19 | check_digit = wala | example = 1924MNRAS..84..308E | website = <!-- {{URL|example.org}} --> }} Ang '''bibcode''' (tinatawag din bilang '''refcode''') ay isang pinag-isang tagapagkilala (o ''identifier'') na ginagamit sa ilang mga sistemang datos [[astronomiya|pang-astronomiya]] upang matukoy na walang... wikitext text/x-wiki {{Infobox identifier | name = Bibcode | full_name = Bibliographic code (kodigong bibliyograpiko) | start_date = Dekada 1990 | digits = 19 | check_digit = wala | example = 1924MNRAS..84..308E | website = <!-- {{URL|example.org}} --> }} Ang '''bibcode''' (tinatawag din bilang '''refcode''') ay isang pinag-isang tagapagkilala (o ''identifier'') na ginagamit sa ilang mga sistemang datos [[astronomiya|pang-astronomiya]] upang matukoy na walang katulad ang mga sangguniang [[panitikan|pampanitikan]]. == Adopsyon == Orihinal na ginawa ang Bibliographic Reference Code (refcode) upang gamitin sa SIMBA at sa NASA/IPAC Extragalactic Database (NED), subalit naging ''[[de facto]]'' na pamantayan ito at malawak na itong ginagamit sa ngayon, halimbawa, sa NASA Astrophysics Data System, na naglikha nito at mas ginusto ang katawagang "bibcode".<ref name=a>{{ cite book| url=http://cdsweb.u-strasbg.fr/simbad/refcode/refcode-paper.html| chapter= NED and SIMBAD Conventions for Bibliographic Reference Coding| title=Information & On-Line Data in Astronomy|editor= Daniel Egret|editor2= Miguel A. Albrecht|publisher= Kluwer Academic Publishers|date=1995|isbn =0-7923-3659-3|author= M. Schmitz|author2= G. Helou|author3= P. Dubois|author4= C. LaGue|author5= B.F. Madore|author6= H. G. Corwin Jr.|author7= S. Lesteven|name-list-style= amp|access-date= 2011-06-22| language=en| archive-url= https://web.archive.org/web/20110607153038/http://cdsweb.u-strasbg.fr/simbad/refcode/refcode-paper.html| archive-date= 7 Hunyo 2011 | url-status= live}}</ref><ref name=b>{{cite web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs_doc/help_pages/data.html|title= The ADS Data, help page|publisher= NASA ADS |access-date=Nobyembre 5, 2007| archive-url= https://web.archive.org/web/20071014195855/http://adsabs.harvard.edu/abs_doc/help_pages/data.html| archive-date= 14 Oktubre 2007 | url-status= live|language=en}}</ref> == Pormat == Aabot lamang ang kodigo sa 19 na karakter at may anyong :<code>YYYYJJJJJVVVVMPPPPA</code> kung saan ang <code>YYYY</code> ay ang apat na numero ng taon ng sanggunian at ang <code>JJJJJ</code> ay ang kodigo na ipinapahiwatig kung saan nilathala ang sanggunian. Sa kaso ng isang sanggunang aklat-talaan (o ''journal''), numero ng bolyum ang <code>VVVV</code>, ipinapahiwatig ng <code>M</code> ang seksyon ng aklat-talaan kung saan nilathala ang sanggunian (e.g., <code>L</code> para sa seksyon ng mga liham), nagbibigay ang <code>PPPP</code> ng panimulang numero ng pahina, at ang <code>A</code> ang unang titik ng [[apelyido]] ng unang may-akda. Ginagamit ang mga tuldok (<code>.</code>) upang punan ang hindi na nagamit na karakter at para umabot ito sa takdang haba nito kung napaikli nito; ginagawa ang pagpunan sa kanan para sa kodigo ng paglalathala at sa kaliwa para sa numero ng bolyum at numero ng pahina.<ref name=a /><ref name=b /> Pinagpapatuloy ang mga numero ng pahina na higit sa 9999 sa hanay na <code>M</code>. Trinatrato ang mga numerong artikulong ID na may anim na numero (kapalit ng mga numero ng pahina) na ginagamit ng mga publikasyong Physical Review simula noong dekada 1990 bilang: Ang unang dalawang numero ng artikulong ID, katumbas ng numero ng isyu, ay pinapalitan ng isang maliit na titik (01 = a, atbp.) at pinapasok sa hanay <code>M</code>. Ginagamit ang natitirang apat na number sa karakter para sa pahina.<ref name=b /> == Mga halimbawa == Ilang halimbawa ng mga bibcode: {| class="wikitable" |- ! Bibcode ! Sanggunian |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/1974AJ.....79..819H 1974AJ.....79..819H]</code> | {{cite journal |last=Heintz |first=W. D. |date=1974 |title=Astrometric study of four visual binaries |journal=The Astronomical Journal |volume=79 |pages=819–825 |doi=10.1086/111614 |bibcode = 1974AJ.....79..819H }} |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/1924MNRAS..84..308E 1924MNRAS..84..308E]</code> | {{cite journal |last=Eddington |first=A. S. |date=1924 |title=On the relation between the masses and luminosities of the stars |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=84 |issue=5 |pages=308–332 |bibcode = 1924MNRAS..84..308E | doi = 10.1093/mnras/84.5.308 |doi-access=free }} |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/1970ApJ...161L..77K 1970ApJ...161L..77K]</code> | {{cite journal |last1=Kemp |first1=J. C. |last2=Swedlund |first2=J. B. |last3=Landstreet |first3=J. D. |last4=Angel |first4=J. R. P. |date=1970 |title=Discovery of circularly polarized light from a white dwarf |journal=[The Astrophysical Journal Letters |volume=161 |pages=L77–L79 |doi=10.1086/180574 |bibcode = 1970ApJ...161L..77K }} |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/2004PhRvL..93o0801M 2004PhRvL..93o0801M]</code> | {{cite journal |last1=Mukherjee |first1=M. |last2=Kellerbauer |first2=A. |last3=Beck |first3=D. |last4=Blaum |first4=K. |last5=Bollen |first5=G. |last6=Carrel |first6=F. |last7=Delahaye |first7=P. |last8=Dilling |first8=J. |last9=George |first9=S. |last10=Guénaut |first10=C. |last11=Herfurth |first11=F. |last12=Herlert |first12=A. |last13=Kluge |first13=H.-J. |last14=Köster |first14=U. |last15=Lunney |first15=D. |last16=Schwarz |first16=S. |last17=Schweikhard |first17=L. |last18=Yazidjian |first18=C. |display-authors=3 |date=2004 |title=The Mass of ²²Mg |journal=Physical Review Letters |volume=93 |issue=15 |pages=150801 |doi=10.1103/PhysRevLett.93.150801 |pmid=15524861 |bibcode = 2004PhRvL..93o0801M |url=http://cds.cern.ch/record/798313/files/PhysRevLett.93.150801.pdf }} |} == Mga sanggunian == {{Reflist}} [[Kategorya:Tagapagkilala]] do00x1j9e8zpj2rr43jweyqea6j3lau 1961622 1961621 2022-08-09T01:43:42Z Jojit fb 38 Inilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Bibcode (identifier)]] sa [[Bibcode]] wikitext text/x-wiki {{Infobox identifier | name = Bibcode | full_name = Bibliographic code (kodigong bibliyograpiko) | start_date = Dekada 1990 | digits = 19 | check_digit = wala | example = 1924MNRAS..84..308E | website = <!-- {{URL|example.org}} --> }} Ang '''bibcode''' (tinatawag din bilang '''refcode''') ay isang pinag-isang tagapagkilala (o ''identifier'') na ginagamit sa ilang mga sistemang datos [[astronomiya|pang-astronomiya]] upang matukoy na walang katulad ang mga sangguniang [[panitikan|pampanitikan]]. == Adopsyon == Orihinal na ginawa ang Bibliographic Reference Code (refcode) upang gamitin sa SIMBA at sa NASA/IPAC Extragalactic Database (NED), subalit naging ''[[de facto]]'' na pamantayan ito at malawak na itong ginagamit sa ngayon, halimbawa, sa NASA Astrophysics Data System, na naglikha nito at mas ginusto ang katawagang "bibcode".<ref name=a>{{ cite book| url=http://cdsweb.u-strasbg.fr/simbad/refcode/refcode-paper.html| chapter= NED and SIMBAD Conventions for Bibliographic Reference Coding| title=Information & On-Line Data in Astronomy|editor= Daniel Egret|editor2= Miguel A. Albrecht|publisher= Kluwer Academic Publishers|date=1995|isbn =0-7923-3659-3|author= M. Schmitz|author2= G. Helou|author3= P. Dubois|author4= C. LaGue|author5= B.F. Madore|author6= H. G. Corwin Jr.|author7= S. Lesteven|name-list-style= amp|access-date= 2011-06-22| language=en| archive-url= https://web.archive.org/web/20110607153038/http://cdsweb.u-strasbg.fr/simbad/refcode/refcode-paper.html| archive-date= 7 Hunyo 2011 | url-status= live}}</ref><ref name=b>{{cite web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs_doc/help_pages/data.html|title= The ADS Data, help page|publisher= NASA ADS |access-date=Nobyembre 5, 2007| archive-url= https://web.archive.org/web/20071014195855/http://adsabs.harvard.edu/abs_doc/help_pages/data.html| archive-date= 14 Oktubre 2007 | url-status= live|language=en}}</ref> == Pormat == Aabot lamang ang kodigo sa 19 na karakter at may anyong :<code>YYYYJJJJJVVVVMPPPPA</code> kung saan ang <code>YYYY</code> ay ang apat na numero ng taon ng sanggunian at ang <code>JJJJJ</code> ay ang kodigo na ipinapahiwatig kung saan nilathala ang sanggunian. Sa kaso ng isang sanggunang aklat-talaan (o ''journal''), numero ng bolyum ang <code>VVVV</code>, ipinapahiwatig ng <code>M</code> ang seksyon ng aklat-talaan kung saan nilathala ang sanggunian (e.g., <code>L</code> para sa seksyon ng mga liham), nagbibigay ang <code>PPPP</code> ng panimulang numero ng pahina, at ang <code>A</code> ang unang titik ng [[apelyido]] ng unang may-akda. Ginagamit ang mga tuldok (<code>.</code>) upang punan ang hindi na nagamit na karakter at para umabot ito sa takdang haba nito kung napaikli nito; ginagawa ang pagpunan sa kanan para sa kodigo ng paglalathala at sa kaliwa para sa numero ng bolyum at numero ng pahina.<ref name=a /><ref name=b /> Pinagpapatuloy ang mga numero ng pahina na higit sa 9999 sa hanay na <code>M</code>. Trinatrato ang mga numerong artikulong ID na may anim na numero (kapalit ng mga numero ng pahina) na ginagamit ng mga publikasyong Physical Review simula noong dekada 1990 bilang: Ang unang dalawang numero ng artikulong ID, katumbas ng numero ng isyu, ay pinapalitan ng isang maliit na titik (01 = a, atbp.) at pinapasok sa hanay <code>M</code>. Ginagamit ang natitirang apat na number sa karakter para sa pahina.<ref name=b /> == Mga halimbawa == Ilang halimbawa ng mga bibcode: {| class="wikitable" |- ! Bibcode ! Sanggunian |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/1974AJ.....79..819H 1974AJ.....79..819H]</code> | {{cite journal |last=Heintz |first=W. D. |date=1974 |title=Astrometric study of four visual binaries |journal=The Astronomical Journal |volume=79 |pages=819–825 |doi=10.1086/111614 |bibcode = 1974AJ.....79..819H }} |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/1924MNRAS..84..308E 1924MNRAS..84..308E]</code> | {{cite journal |last=Eddington |first=A. S. |date=1924 |title=On the relation between the masses and luminosities of the stars |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=84 |issue=5 |pages=308–332 |bibcode = 1924MNRAS..84..308E | doi = 10.1093/mnras/84.5.308 |doi-access=free }} |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/1970ApJ...161L..77K 1970ApJ...161L..77K]</code> | {{cite journal |last1=Kemp |first1=J. C. |last2=Swedlund |first2=J. B. |last3=Landstreet |first3=J. D. |last4=Angel |first4=J. R. P. |date=1970 |title=Discovery of circularly polarized light from a white dwarf |journal=[The Astrophysical Journal Letters |volume=161 |pages=L77–L79 |doi=10.1086/180574 |bibcode = 1970ApJ...161L..77K }} |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/2004PhRvL..93o0801M 2004PhRvL..93o0801M]</code> | {{cite journal |last1=Mukherjee |first1=M. |last2=Kellerbauer |first2=A. |last3=Beck |first3=D. |last4=Blaum |first4=K. |last5=Bollen |first5=G. |last6=Carrel |first6=F. |last7=Delahaye |first7=P. |last8=Dilling |first8=J. |last9=George |first9=S. |last10=Guénaut |first10=C. |last11=Herfurth |first11=F. |last12=Herlert |first12=A. |last13=Kluge |first13=H.-J. |last14=Köster |first14=U. |last15=Lunney |first15=D. |last16=Schwarz |first16=S. |last17=Schweikhard |first17=L. |last18=Yazidjian |first18=C. |display-authors=3 |date=2004 |title=The Mass of ²²Mg |journal=Physical Review Letters |volume=93 |issue=15 |pages=150801 |doi=10.1103/PhysRevLett.93.150801 |pmid=15524861 |bibcode = 2004PhRvL..93o0801M |url=http://cds.cern.ch/record/798313/files/PhysRevLett.93.150801.pdf }} |} == Mga sanggunian == {{Reflist}} [[Kategorya:Tagapagkilala]] do00x1j9e8zpj2rr43jweyqea6j3lau 1961627 1961622 2022-08-09T02:01:23Z Jojit fb 38 /* Pormat */ wikitext text/x-wiki {{Infobox identifier | name = Bibcode | full_name = Bibliographic code (kodigong bibliyograpiko) | start_date = Dekada 1990 | digits = 19 | check_digit = wala | example = 1924MNRAS..84..308E | website = <!-- {{URL|example.org}} --> }} Ang '''bibcode''' (tinatawag din bilang '''refcode''') ay isang pinag-isang tagapagkilala (o ''identifier'') na ginagamit sa ilang mga sistemang datos [[astronomiya|pang-astronomiya]] upang matukoy na walang katulad ang mga sangguniang [[panitikan|pampanitikan]]. == Adopsyon == Orihinal na ginawa ang Bibliographic Reference Code (refcode) upang gamitin sa SIMBA at sa NASA/IPAC Extragalactic Database (NED), subalit naging ''[[de facto]]'' na pamantayan ito at malawak na itong ginagamit sa ngayon, halimbawa, sa NASA Astrophysics Data System, na naglikha nito at mas ginusto ang katawagang "bibcode".<ref name=a>{{ cite book| url=http://cdsweb.u-strasbg.fr/simbad/refcode/refcode-paper.html| chapter= NED and SIMBAD Conventions for Bibliographic Reference Coding| title=Information & On-Line Data in Astronomy|editor= Daniel Egret|editor2= Miguel A. Albrecht|publisher= Kluwer Academic Publishers|date=1995|isbn =0-7923-3659-3|author= M. Schmitz|author2= G. Helou|author3= P. Dubois|author4= C. LaGue|author5= B.F. Madore|author6= H. G. Corwin Jr.|author7= S. Lesteven|name-list-style= amp|access-date= 2011-06-22| language=en| archive-url= https://web.archive.org/web/20110607153038/http://cdsweb.u-strasbg.fr/simbad/refcode/refcode-paper.html| archive-date= 7 Hunyo 2011 | url-status= live}}</ref><ref name=b>{{cite web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs_doc/help_pages/data.html|title= The ADS Data, help page|publisher= NASA ADS |access-date=Nobyembre 5, 2007| archive-url= https://web.archive.org/web/20071014195855/http://adsabs.harvard.edu/abs_doc/help_pages/data.html| archive-date= 14 Oktubre 2007 | url-status= live|language=en}}</ref> == Pormat == Aabot lamang ang kodigo sa 19 na karakter at may anyong :<code>YYYYJJJJJVVVVMPPPPA</code> kung saan ang <code>YYYY</code> ay ang apat na numero ng taon ng sanggunian at ang <code>JJJJJ</code> ay ang kodigo na ipinapahiwatig kung saan nilathala ang sanggunian. Sa kaso ng isang sanggunang aklat-talaan (o ''journal''), numero ng bolyum ang <code>VVVV</code>, ipinapahiwatig ng <code>M</code> ang seksyon ng aklat-talaan kung saan nilathala ang sanggunian (e.g., <code>L</code> para sa seksyon ng mga liham), nagbibigay ang <code>PPPP</code> ng panimulang numero ng pahina, at ang <code>A</code> ang unang titik ng [[apelyido]] ng unang may-akda. Ginagamit ang mga tuldok (<code>.</code>) upang punan ang hindi na nagamit na karakter at para umabot ito sa takdang haba nito kung napaikli nito; ginagawa ang pagpunan sa kanan para sa kodigo ng paglalathala at sa kaliwa para sa numero ng bolyum at numero ng pahina.<ref name=a /><ref name=b /> Pinagpapatuloy ang mga numero ng pahina na higit sa 9999 sa hanay na <code>M</code>. Trinatrato ang mga numerong artikulong ID na may anim na numero (kapalit ng mga numero ng pahina) na ginagamit ng mga publikasyong Physical Review simula noong dekada 1990 bilang: Ang unang dalawang numero ng artikulong ID, katumbas ng numero ng isyu, ay pinapalitan ng isang maliit na titik (01 = a, atbp.) at pinapasok sa hanay <code>M</code>. Ginagamit ang natitirang apat na numero sa karakter para sa pahina.<ref name=b /> == Mga halimbawa == Ilang halimbawa ng mga bibcode: {| class="wikitable" |- ! Bibcode ! Sanggunian |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/1974AJ.....79..819H 1974AJ.....79..819H]</code> | {{cite journal |last=Heintz |first=W. D. |date=1974 |title=Astrometric study of four visual binaries |journal=The Astronomical Journal |volume=79 |pages=819–825 |doi=10.1086/111614 |bibcode = 1974AJ.....79..819H }} |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/1924MNRAS..84..308E 1924MNRAS..84..308E]</code> | {{cite journal |last=Eddington |first=A. S. |date=1924 |title=On the relation between the masses and luminosities of the stars |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=84 |issue=5 |pages=308–332 |bibcode = 1924MNRAS..84..308E | doi = 10.1093/mnras/84.5.308 |doi-access=free }} |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/1970ApJ...161L..77K 1970ApJ...161L..77K]</code> | {{cite journal |last1=Kemp |first1=J. C. |last2=Swedlund |first2=J. B. |last3=Landstreet |first3=J. D. |last4=Angel |first4=J. R. P. |date=1970 |title=Discovery of circularly polarized light from a white dwarf |journal=[The Astrophysical Journal Letters |volume=161 |pages=L77–L79 |doi=10.1086/180574 |bibcode = 1970ApJ...161L..77K }} |- | <code>[https://adsabs.harvard.edu/abs/2004PhRvL..93o0801M 2004PhRvL..93o0801M]</code> | {{cite journal |last1=Mukherjee |first1=M. |last2=Kellerbauer |first2=A. |last3=Beck |first3=D. |last4=Blaum |first4=K. |last5=Bollen |first5=G. |last6=Carrel |first6=F. |last7=Delahaye |first7=P. |last8=Dilling |first8=J. |last9=George |first9=S. |last10=Guénaut |first10=C. |last11=Herfurth |first11=F. |last12=Herlert |first12=A. |last13=Kluge |first13=H.-J. |last14=Köster |first14=U. |last15=Lunney |first15=D. |last16=Schwarz |first16=S. |last17=Schweikhard |first17=L. |last18=Yazidjian |first18=C. |display-authors=3 |date=2004 |title=The Mass of ²²Mg |journal=Physical Review Letters |volume=93 |issue=15 |pages=150801 |doi=10.1103/PhysRevLett.93.150801 |pmid=15524861 |bibcode = 2004PhRvL..93o0801M |url=http://cds.cern.ch/record/798313/files/PhysRevLett.93.150801.pdf }} |} == Mga sanggunian == {{Reflist}} [[Kategorya:Tagapagkilala]] gr3pdqegd64j810gq4a71ico3y0xp74 0 318829 1961623 2022-08-09T01:43:42Z Jojit fb 38 Inilipat ni Jojit fb ang pahinang [[Bibcode (identifier)]] sa [[Bibcode]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Bibcode]] nqe9r0z07km72d631mwyctn43139hps 14 318830 1961625 2022-08-09T01:47:02Z Jojit fb 38 Bagong pahina: [[Kategorya:Nakasulat na komunikasyon]] wikitext text/x-wiki [[Kategorya:Nakasulat na komunikasyon]] 4wz60at5oyp7ynqmzmtvd63hqx8g3wz 0 318831 1961626 2022-08-09T01:49:47Z Jojit fb 38 Ikinakarga sa [[Bibcode]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Bibcode]] nqe9r0z07km72d631mwyctn43139hps 0 318832 1961645 2022-08-09T03:58:31Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: Sa [[henetika ng populasyon]], ang '''henetikong daloy''' o '''daloy ng gene''' ang paglipat ng materyal na [[hene]]tiko mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon. Kung ang antas ng daloy [[gene]] ay sapat na mataas, ang dalawang populasyon ay magkakaroon ng parehong prekwensiya ng [[alllele]] at kaya ay maituturing na isang epektibong populasyon. Naipakita na kailangan lamang ng isang palipat kada [[henerasyon]] upang maiwasan ang mga populasyon sa [[paghihiwalay]] dah... wikitext text/x-wiki Sa [[henetika ng populasyon]], ang '''henetikong daloy''' o '''daloy ng gene''' ang paglipat ng materyal na [[hene]]tiko mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon. Kung ang antas ng daloy [[gene]] ay sapat na mataas, ang dalawang populasyon ay magkakaroon ng parehong prekwensiya ng [[alllele]] at kaya ay maituturing na isang epektibong populasyon. Naipakita na kailangan lamang ng isang palipat kada [[henerasyon]] upang maiwasan ang mga populasyon sa [[paghihiwalay]] dahil sa [[henetikong pag-agos]]. Ang mga populasyon ay naghihiwalay dahil sa seleksisyon kahit pa may palitan ng mga allele kung ang presyon ng seleksyon ay sapat na malakas. Ito ay mahalagang mekanismo sa paglilipat ng dibersidad o pagkakaiba sa populasyon..<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=F-XB8hqZ4s8C&q=conservation+genetics&pg=PR13|title=Introduction to Conservation Genetics|last1=Frankham|first1=Richard|last2=Briscoe|first2=David A.|last3=Ballou|first3=Jonathan D. | name-list-style = vanc |date=2002-03-14|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521639859|language=en}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Stankowski S | title = Ecological speciation in an island snail: evidence for the parallel evolution of a novel ecotype and maintenance by ecologically dependent postzygotic isolation | journal = Molecular Ecology | volume = 22 | issue = 10 | pages = 2726–41 | date = May 2013 | pmid = 23506623 | doi = 10.1111/mec.12287 | s2cid = 39592922 | url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/mec.12287 }}</ref><ref>{{Cite journal| vauthors = Gemmell MR, Trewick SA, Crampton JS, Vaux F, Hills SF, Daly EE, Marshall BA, Beu AG, Morgan-Richards M |date=2018-11-26|title=Genetic structure and shell shape variation within a rocky shore whelk suggest both diverging and constraining selection with gene flow |journal=Biological Journal of the Linnean Society|language=en|volume=125|issue=4|pages=827–843|doi=10.1093/biolinnean/bly142|issn=0024-4066|doi-access=free}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Tingnan din== *[[Ebolusyon]] [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] 2md77jkq4qlz9htanzp97b9naahzdjb 1961646 1961645 2022-08-09T03:59:13Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Sa [[henetika ng populasyon]], ang '''henetikong daloy''' o '''daloy ng gene''' ang paglipat ng materyal na [[hene]]tiko mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon. Kung ang antas ng daloy [[gene]] ay sapat na mataas, ang dalawang populasyon ay magkakaroon ng parehong prekwensiya ng [[allele]] at kaya ay maituturing na isang epektibong populasyon. Naipakita na kailangan lamang ng isang palipat kada [[henerasyon]] upang maiwasan ang mga populasyon sa [[paghihiwalay]] dahil sa [[henetikong pag-agos]]. Ang mga populasyon ay naghihiwalay dahil sa seleksisyon kahit pa may palitan ng mga allele kung ang presyon ng seleksyon ay sapat na malakas. Ito ay mahalagang mekanismo sa paglilipat ng dibersidad o pagkakaiba sa populasyon..<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=F-XB8hqZ4s8C&q=conservation+genetics&pg=PR13|title=Introduction to Conservation Genetics|last1=Frankham|first1=Richard|last2=Briscoe|first2=David A.|last3=Ballou|first3=Jonathan D. | name-list-style = vanc |date=2002-03-14|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521639859|language=en}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Stankowski S | title = Ecological speciation in an island snail: evidence for the parallel evolution of a novel ecotype and maintenance by ecologically dependent postzygotic isolation | journal = Molecular Ecology | volume = 22 | issue = 10 | pages = 2726–41 | date = May 2013 | pmid = 23506623 | doi = 10.1111/mec.12287 | s2cid = 39592922 | url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/mec.12287 }}</ref><ref>{{Cite journal| vauthors = Gemmell MR, Trewick SA, Crampton JS, Vaux F, Hills SF, Daly EE, Marshall BA, Beu AG, Morgan-Richards M |date=2018-11-26|title=Genetic structure and shell shape variation within a rocky shore whelk suggest both diverging and constraining selection with gene flow |journal=Biological Journal of the Linnean Society|language=en|volume=125|issue=4|pages=827–843|doi=10.1093/biolinnean/bly142|issn=0024-4066|doi-access=free}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Tingnan din== *[[Ebolusyon]] [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] dl2wiw1rbeyupnioxzzyh5zg1me7tah 1961647 1961646 2022-08-09T03:59:31Z Xsqwiypb 120901 Inilipat ni Xsqwiypb ang pahinang [[Henetikong daloy]] sa [[Daloy ng gene]] wikitext text/x-wiki Sa [[henetika ng populasyon]], ang '''henetikong daloy''' o '''daloy ng gene''' ang paglipat ng materyal na [[hene]]tiko mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon. Kung ang antas ng daloy [[gene]] ay sapat na mataas, ang dalawang populasyon ay magkakaroon ng parehong prekwensiya ng [[allele]] at kaya ay maituturing na isang epektibong populasyon. Naipakita na kailangan lamang ng isang palipat kada [[henerasyon]] upang maiwasan ang mga populasyon sa [[paghihiwalay]] dahil sa [[henetikong pag-agos]]. Ang mga populasyon ay naghihiwalay dahil sa seleksisyon kahit pa may palitan ng mga allele kung ang presyon ng seleksyon ay sapat na malakas. Ito ay mahalagang mekanismo sa paglilipat ng dibersidad o pagkakaiba sa populasyon..<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=F-XB8hqZ4s8C&q=conservation+genetics&pg=PR13|title=Introduction to Conservation Genetics|last1=Frankham|first1=Richard|last2=Briscoe|first2=David A.|last3=Ballou|first3=Jonathan D. | name-list-style = vanc |date=2002-03-14|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521639859|language=en}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Stankowski S | title = Ecological speciation in an island snail: evidence for the parallel evolution of a novel ecotype and maintenance by ecologically dependent postzygotic isolation | journal = Molecular Ecology | volume = 22 | issue = 10 | pages = 2726–41 | date = May 2013 | pmid = 23506623 | doi = 10.1111/mec.12287 | s2cid = 39592922 | url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/mec.12287 }}</ref><ref>{{Cite journal| vauthors = Gemmell MR, Trewick SA, Crampton JS, Vaux F, Hills SF, Daly EE, Marshall BA, Beu AG, Morgan-Richards M |date=2018-11-26|title=Genetic structure and shell shape variation within a rocky shore whelk suggest both diverging and constraining selection with gene flow |journal=Biological Journal of the Linnean Society|language=en|volume=125|issue=4|pages=827–843|doi=10.1093/biolinnean/bly142|issn=0024-4066|doi-access=free}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Tingnan din== *[[Ebolusyon]] [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] dl2wiw1rbeyupnioxzzyh5zg1me7tah 1961649 1961647 2022-08-09T04:01:20Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Sa [[henetika ng populasyon]], ang '''henetikong daloy''' o '''daloy ng gene''' ang paglipat ng materyal na [[hene]]tiko mula sa isang populasyon sa isa pang populasyon. Kung ang antas ng daloy ng isang [[gene]] ay sapat na mataas, ang dalawang populasyon ay magkakaroon ng parehong prekwensiya ng [[allele]] at kaya ay maituturing na isang epektibong populasyon. Naipakita na kailangan lamang ng isang palipat kada [[henerasyon]] upang maiwasan ang mga populasyon na [[Ebolusyong diberhente|humiwalay]] dahil sa [[henetikong pag-agos]]. Ang mga populasyon ay naghihiwalay dahil sa seleksisyon kahit pa may palitan ng mga allele kung ang presyon ng seleksyon ay sapat na malakas. Ito ay mahalagang mekanismo sa paglilipat ng dibersidad o pagkakaiba sa populasyon..<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=F-XB8hqZ4s8C&q=conservation+genetics&pg=PR13|title=Introduction to Conservation Genetics|last1=Frankham|first1=Richard|last2=Briscoe|first2=David A.|last3=Ballou|first3=Jonathan D. | name-list-style = vanc |date=2002-03-14|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521639859|language=en}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Stankowski S | title = Ecological speciation in an island snail: evidence for the parallel evolution of a novel ecotype and maintenance by ecologically dependent postzygotic isolation | journal = Molecular Ecology | volume = 22 | issue = 10 | pages = 2726–41 | date = May 2013 | pmid = 23506623 | doi = 10.1111/mec.12287 | s2cid = 39592922 | url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/mec.12287 }}</ref><ref>{{Cite journal| vauthors = Gemmell MR, Trewick SA, Crampton JS, Vaux F, Hills SF, Daly EE, Marshall BA, Beu AG, Morgan-Richards M |date=2018-11-26|title=Genetic structure and shell shape variation within a rocky shore whelk suggest both diverging and constraining selection with gene flow |journal=Biological Journal of the Linnean Society|language=en|volume=125|issue=4|pages=827–843|doi=10.1093/biolinnean/bly142|issn=0024-4066|doi-access=free}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Tingnan din== *[[Ebolusyon]] [[Kategorya:Henetika]] [[Kategorya:Ebolusyon]] 5x3323irepyvnw0py6ypp5pqt9m276v 0 318833 1961648 2022-08-09T03:59:31Z Xsqwiypb 120901 Inilipat ni Xsqwiypb ang pahinang [[Henetikong daloy]] sa [[Daloy ng gene]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Daloy ng gene]] ne9nvfvk77gal0esoiagavebk4hjh88 0 318834 1961650 2022-08-09T04:12:43Z Xsqwiypb 120901 Bagong pahina: Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ito ay tumutukoy sa panaahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak ng lolo(ama) at anak ng anak(ama ng apo) ng lolo(apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ito ay tumutukoy sa panaahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak ng lolo(ama) at anak ng anak(ama ng apo) ng lolo(apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] k9ulj3wtoxx94tggwbiu2yebo3k3zk9 1961651 1961650 2022-08-09T04:14:03Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ito ay tumutukoy sa panaahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] 6s6a75iibq5s4jtbjpe4xcpntnov3hp 1961652 1961651 2022-08-09T04:33:02Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ito ay tumutukoy sa panaahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Halimbawa== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni Abraham. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni Zorobabel si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si Jose asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa pagdalang-bihag sa Babilonia ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil si ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, ito binanggit na may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] bes2yqwmyoiam9ww7mljm9dtakhrnft 1961653 1961652 2022-08-09T04:34:20Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ito ay tumutukoy sa panaahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Halimbawa== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni Abraham. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni Zorobabel si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si Jose asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil si ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, ito binanggit na may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] rwrqsbmwclt5x30o50dgqo9pk8rd3pc 1961654 1961653 2022-08-09T04:45:44Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ito ay tumutukoy rin sa panaahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni Abraham. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni Zorobabel si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si Jose asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil si ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, ito binanggit na may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni Jonas. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] 8i4fipxia0vvk8ocg9gzusk9sne51ra 1961655 1961654 2022-08-09T04:46:22Z Xsqwiypb 120901 /* Mateo Kapitulo 1 */ wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ito ay tumutukoy rin sa panaahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni Abraham. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni Zorobabel si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si Jose asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, ito binanggit na may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni Jonas. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] kt4yk3529hw2jb2d6fgqfs96g0rw431 1961656 1961655 2022-08-09T04:48:10Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ang '''Henerasyon''' (Griyego: γενεά) ay tumutukoy rin sa panahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni Abraham. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni Zorobabel si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si Jose asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, ito binanggit na may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni Jonas. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] cflgcxc7wz45dgbk3ucyvem6x89gqgz 1961657 1961656 2022-08-09T04:49:32Z Xsqwiypb 120901 /* Mateo Kapitulo 1 */ wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ang '''Henerasyon''' (Griyego: γενεά) ay tumutukoy rin sa panahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni Abraham. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni Zorobabel si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si Jose asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, ito binanggit may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni Jonas. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] tthv696pdqsprxse5edq2i1xsuoty04 1961658 1961657 2022-08-09T04:50:37Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ang '''Henerasyon''' (Griyego: γενεά) ay tumutukoy rin sa panahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni Abraham. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni Zorobabel si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si Jose asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, ito binanggit may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni Jonas. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] [[Kategorya:Hesus]] s1tolb72ulcbg2au9n6ffm1d2ye1675 1961659 1961658 2022-08-09T04:53:15Z Xsqwiypb 120901 /* Mateo 16 */ wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ang '''Henerasyon''' (Griyego: γενεά) ay tumutukoy rin sa panahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni Abraham. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni Zorobabel si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si Jose asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, ito binanggit may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni [[Jonas]]. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] [[Kategorya:Hesus]] 9q8i5j6remjtk96dp5nzjyevp6rakmi 1961660 1961659 2022-08-09T04:58:16Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ang '''Henerasyon''' (Griyego: γενεά) ay tumutukoy rin sa panahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni Abraham. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni Zorobabel si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si Jose asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, ito binanggit may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni [[Jonas]]. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} ===Lucas 21=== {{cquote| 20 Datapuwa't pagka nangakita ninyong [[Unang Digmaang Hudyo-Romano|nakukubkob ng mga hukbo ang Herusalem]], kung magkagayo'y talastasin ninyo na ang kaniyang pagkawasak ay malapit na. 21 Kung magkagayo'y ang mga nasa Judea ay magsitakas sa mga bundok; at ang mga nasa loob ng bayan ay magsilabas; at ang mga nasa parang ay huwag magsipasok sa bayan. 22 Sapagka't ito ang mga araw ng paghihiganti, upang maganap ang lahat ng mga bagay na nangasusulat. 23 Sa aba ng mga nagdadalang-tao, at ng mga nagpapasuso sa mga araw na yaon! sapagka't magkakaroon ng malaking kahapisan sa ibabaw ng lupa, at kagalitan sa bayang ito. 24 At sila'y mangabubuwal sa pamamagitan ng talim ng tabak, at dadalhing bihag sa lahat ng mga bansa: at yuyurakan ang Jerusalem ng mga Gentil, hanggang sa matupad ang mga panahon ng mga Gentil. 25 At magkakaroon ng mga tanda sa araw at buwan at mga bituin; at sa lupa'y magkakaroon ng kasalatan sa mga bansa, na matitilihan dahil sa ugong ng dagat at mga daluyong; 26 Magsisipanglupaypay ang mga tao dahil sa takot, at dahil sa paghihintay ng mga bagay na darating sa ibabaw ng sanglibutan: sapagka't mangangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit. 27 At kung magkagayo'y makikita nila ang Anak ng tao na pariritong nasa isang alapaap na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 28 Datapuwa't kung magpasimulang mangyari ang mga bagay na ito, ay magsitingin kayo, at itaas ninyo ang inyong mga ulo; sapagka't malapit na ang pagkatubos ninyo. 29 At sinalita niya sa kanila ang isang talinghaga: Masdan ninyo ang puno ng igos at ang lahat ng mga punong kahoy: 30 Pagka nangagdadahon na sila, ay nakikita ninyo at nalalaman ninyo sa inyong sarili na malapit na ang tagaraw. 31 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyong nangyari ang mga bagay na ito, talastasin ninyo na malapit na ang kaharian ng Dios. 32 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito , hanggang sa maganap ang lahat ng mga bagay.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] [[Kategorya:Hesus]] pxhglhdb2vvcjod62qbk596uzm1ty6a 1961663 1961660 2022-08-09T05:03:09Z Xsqwiypb 120901 /* Mga Halimbawa */ wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ang '''Henerasyon''' (Griyego: γενεά) ay tumutukoy rin sa panahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni Abraham. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni Zorobabel si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si Jose asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, binanggit na may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni [[Jonas]]. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} ===Lucas 21=== {{cquote| 20 Datapuwa't pagka nangakita ninyong [[Unang Digmaang Hudyo-Romano|nakukubkob ng mga hukbo ang Herusalem]], kung magkagayo'y talastasin ninyo na ang kaniyang pagkawasak ay malapit na. 21 Kung magkagayo'y ang mga nasa Judea ay magsitakas sa mga bundok; at ang mga nasa loob ng bayan ay magsilabas; at ang mga nasa parang ay huwag magsipasok sa bayan. 22 Sapagka't ito ang mga araw ng paghihiganti, upang maganap ang lahat ng mga bagay na nangasusulat. 23 Sa aba ng mga nagdadalang-tao, at ng mga nagpapasuso sa mga araw na yaon! sapagka't magkakaroon ng malaking kahapisan sa ibabaw ng lupa, at kagalitan sa bayang ito. 24 At sila'y mangabubuwal sa pamamagitan ng talim ng tabak, at dadalhing bihag sa lahat ng mga bansa: at yuyurakan ang Jerusalem ng mga Gentil, hanggang sa matupad ang mga panahon ng mga Gentil. 25 At magkakaroon ng mga tanda sa araw at buwan at mga bituin; at sa lupa'y magkakaroon ng kasalatan sa mga bansa, na matitilihan dahil sa ugong ng dagat at mga daluyong; 26 Magsisipanglupaypay ang mga tao dahil sa takot, at dahil sa paghihintay ng mga bagay na darating sa ibabaw ng sanglibutan: sapagka't mangangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit. 27 At kung magkagayo'y makikita nila ang Anak ng tao na pariritong nasa isang alapaap na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 28 Datapuwa't kung magpasimulang mangyari ang mga bagay na ito, ay magsitingin kayo, at itaas ninyo ang inyong mga ulo; sapagka't malapit na ang pagkatubos ninyo. 29 At sinalita niya sa kanila ang isang talinghaga: Masdan ninyo ang puno ng igos at ang lahat ng mga punong kahoy: 30 Pagka nangagdadahon na sila, ay nakikita ninyo at nalalaman ninyo sa inyong sarili na malapit na ang tagaraw. 31 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyong nangyari ang mga bagay na ito, talastasin ninyo na malapit na ang kaharian ng Dios. 32 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito , hanggang sa maganap ang lahat ng mga bagay.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] [[Kategorya:Hesus]] qw9dw4ggjt73ij50xaej0psu0wycjhx 1961664 1961663 2022-08-09T05:04:39Z Xsqwiypb 120901 /* Mateo Kapitulo 1 */ wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ang '''Henerasyon''' (Griyego: γενεά) ay tumutukoy rin sa panahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni [[Abraham]]. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni [[Zorobabel]] si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si [[Jose (ama ni Hesus)|Jose]] na asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, binanggit na may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni [[Jonas]]. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} ===Lucas 21=== {{cquote| 20 Datapuwa't pagka nangakita ninyong [[Unang Digmaang Hudyo-Romano|nakukubkob ng mga hukbo ang Herusalem]], kung magkagayo'y talastasin ninyo na ang kaniyang pagkawasak ay malapit na. 21 Kung magkagayo'y ang mga nasa Judea ay magsitakas sa mga bundok; at ang mga nasa loob ng bayan ay magsilabas; at ang mga nasa parang ay huwag magsipasok sa bayan. 22 Sapagka't ito ang mga araw ng paghihiganti, upang maganap ang lahat ng mga bagay na nangasusulat. 23 Sa aba ng mga nagdadalang-tao, at ng mga nagpapasuso sa mga araw na yaon! sapagka't magkakaroon ng malaking kahapisan sa ibabaw ng lupa, at kagalitan sa bayang ito. 24 At sila'y mangabubuwal sa pamamagitan ng talim ng tabak, at dadalhing bihag sa lahat ng mga bansa: at yuyurakan ang Jerusalem ng mga Gentil, hanggang sa matupad ang mga panahon ng mga Gentil. 25 At magkakaroon ng mga tanda sa araw at buwan at mga bituin; at sa lupa'y magkakaroon ng kasalatan sa mga bansa, na matitilihan dahil sa ugong ng dagat at mga daluyong; 26 Magsisipanglupaypay ang mga tao dahil sa takot, at dahil sa paghihintay ng mga bagay na darating sa ibabaw ng sanglibutan: sapagka't mangangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit. 27 At kung magkagayo'y makikita nila ang Anak ng tao na pariritong nasa isang alapaap na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 28 Datapuwa't kung magpasimulang mangyari ang mga bagay na ito, ay magsitingin kayo, at itaas ninyo ang inyong mga ulo; sapagka't malapit na ang pagkatubos ninyo. 29 At sinalita niya sa kanila ang isang talinghaga: Masdan ninyo ang puno ng igos at ang lahat ng mga punong kahoy: 30 Pagka nangagdadahon na sila, ay nakikita ninyo at nalalaman ninyo sa inyong sarili na malapit na ang tagaraw. 31 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyong nangyari ang mga bagay na ito, talastasin ninyo na malapit na ang kaharian ng Dios. 32 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito , hanggang sa maganap ang lahat ng mga bagay.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] [[Kategorya:Hesus]] p4ipmrdzqmpjmfsz1qijmhrw2vy5ce3 1961665 1961664 2022-08-09T05:05:39Z Xsqwiypb 120901 /* Lucas 21 */ wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ang '''Henerasyon''' (Griyego: γενεά) ay tumutukoy rin sa panahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni [[Abraham]]. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni [[Zorobabel]] si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si [[Jose (ama ni Hesus)|Jose]] na asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, binanggit na may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni [[Jonas]]. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} ===Lucas 21=== {{cquote| 20 Datapuwa't pagka nangakita ninyong [[Unang Digmaang Hudyo-Romano|nakukubkob ng mga hukbo ang Herusalem]], kung magkagayo'y talastasin ninyo na ang kaniyang pagkawasak ay malapit na. 21 Kung magkagayo'y ang mga nasa [[Judea (lalawigang Romano)|Judea]] ay magsitakas sa mga bundok; at ang mga nasa loob ng bayan ay magsilabas; at ang mga nasa parang ay huwag magsipasok sa bayan. 22 Sapagka't ito ang mga araw ng paghihiganti, upang maganap ang lahat ng mga bagay na nangasusulat. 23 Sa aba ng mga nagdadalang-tao, at ng mga nagpapasuso sa mga araw na yaon! sapagka't magkakaroon ng malaking kahapisan sa ibabaw ng lupa, at kagalitan sa bayang ito. 24 At sila'y mangabubuwal sa pamamagitan ng talim ng tabak, at dadalhing bihag sa lahat ng mga bansa: at yuyurakan ang Jerusalem ng mga Gentil, hanggang sa matupad ang mga panahon ng mga Gentil. 25 At magkakaroon ng mga tanda sa araw at buwan at mga bituin; at sa lupa'y magkakaroon ng kasalatan sa mga bansa, na matitilihan dahil sa ugong ng dagat at mga daluyong; 26 Magsisipanglupaypay ang mga tao dahil sa takot, at dahil sa paghihintay ng mga bagay na darating sa ibabaw ng sanglibutan: sapagka't mangangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit. 27 At kung magkagayo'y makikita nila ang Anak ng tao na pariritong nasa isang alapaap na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 28 Datapuwa't kung magpasimulang mangyari ang mga bagay na ito, ay magsitingin kayo, at itaas ninyo ang inyong mga ulo; sapagka't malapit na ang pagkatubos ninyo. 29 At sinalita niya sa kanila ang isang talinghaga: Masdan ninyo ang puno ng igos at ang lahat ng mga punong kahoy: 30 Pagka nangagdadahon na sila, ay nakikita ninyo at nalalaman ninyo sa inyong sarili na malapit na ang tagaraw. 31 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyong nangyari ang mga bagay na ito, talastasin ninyo na malapit na ang kaharian ng Dios. 32 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito , hanggang sa maganap ang lahat ng mga bagay.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] [[Kategorya:Hesus]] 0s7i0acgj9obq08x6897m29mu6qivhk 1961666 1961665 2022-08-09T05:06:50Z Xsqwiypb 120901 /* Lucas 21 */ wikitext text/x-wiki Ang '''Henerasyon''' ay tumutukoy sa lahat ng tao na ipinanganak at nabubuhay sa parehong panahon. Sa [[Bibliya]], ang '''Henerasyon''' (Griyego: γενεά) ay tumutukoy rin sa panahon na itinuturing na mga 20-30 taon kung saan ang mga anak ay ipinanganak at nagiging matanda at nagkakaroon rin ng mga anak. Halimbawa, ang lolo, ang anak nito(ama), at ang anak ng anak nito (apo) ay kumakatawan sa tatlong henerasyon. ==Mga Halimbawa== ===Mateo Kapitulo 1=== Sa [[Ebanghelyo ni Mateo]] Kapitulo 1 {{cquote| Ang aklat ng lahi ni [[Hesus]], na anak ni [[David]], na anak ni [[Abraham]]. 2 Naging anak ni Abraham si Isaac; at naging anak ni Isaac si Jacob; at naging anak ni Jacob si Juda at ang kaniyang mga kapatid; 3 At naging anak ni Juda kay Tamar si Fares at si Zara; at naging anak ni Fares si Esrom; at naging anak ni Esrom si Aram; 4 At naging anak ni Aram si Aminadab; at naging anak ni Aminadab si Naason; at naging anak ni Naason si Salmon; 5 At naging anak ni Salmon kay Rahab si Booz; at naging anak ni Booz kay Rut si Obed; at naging anak ni Obed si Jesse. 6 At naging anak ni Jesse ang haring si David; at naging anak ni David si Solomon, doon sa naging asawa ni Urias; 7 At naging anak ni [[Solomon]] si Rehoboam at naging anak ni Reboam si Abias; at naging anak ni [[Abija]] si [[Asa ng Juda]]. 8 At naging anak ni Asa si [[Jehoshaphat]]; at naging anak ni Jehoshaphat si [[Joram]] at naging anak ni [[Jehoram ng Juda]] si [[Uzzias]]; 9 At naging anak ni [[Uzzias]] si [[Jotham]]; at naging anak ni Joatam si [[Ahaz]]; at naging anak ni Ahaz si Hezekias 10 At naging anak ni [[Hezekias]] si [[Manases]]; at naging anak ni Manases si Amon; at naging anak ni Amon si [[Josias]]; 11 At naging anak ni Josias si [[Jeconias]] at ang kaniyang mga kapatid, nang panahon ng pagkadalang-bihag sa [[Lungsod ng Babilonya]] 12 At pagkatapos nang pagkadalangbihag sa Babilonya ay naging anak ni Jeconias si Salatiel; at naging anak ni Salatiel si Zorobabel; 13 At naging anak ni [[Zorobabel]] si Abiud; at naging anak ni Abiud si Eliaquim; at naging anak ni Eliaquim si Azor; 14 At naging anak ni Azor si Sadoc; at naging anak ni Sadoc si Aquim; at naging anak ni Aquim si Eliud; 15 At naging anak ni Eliud si Eleazar; at naging anak ni Eleazar si Matan; at naging anak ni Matan si Jacob; 16 At naging anak ni Jacob si [[Jose (ama ni Hesus)|Jose]] na asawa ni [[Maria]], na siyang nanganak kay [[Hesus]] na siyang tinatawag na [[Kristo]]; 17 Sa makatuwid ang lahat ng mga '''henerasyon''' buhat kay Abraham hanggang kay David ay labingapat na '''henerasyon''' at buhat kay David hanggang sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] ay labingapat na '''henerasyon'''; at buhat sa [[pagpapatapon sa Babilonya]] hanggang kay [[Kristo]] ay labingapat na '''henerasyon'''}} May kamalian sa Mateo kapitulo 1 dahil ang ama ni [[Jeconias]] ay si [[Jehoiakim]] at si [[Uzzias]] ay apo sa tuhod ni [[Jehoram ng Juda]]. Ayon sa [[1 Cronica]] 3:11-12 may tatlong henerasyon sa pagitan nina [[Uzzias]] at [[Jotham]] na sina [[Joash]], [[Amazias]] at [[Azarias]]. Sa karagdagan, binanggit na may 14x3 henerasyon=42 henerasyon ngunit ang nakatala ay 41 henerasyon lamang. ===Mateo 16=== {{cquote|6 At nagsilapit ang mga [[Pariseo]] at mga [[Saduceo]], na tinutukso siya na sa kaniya'y nagsisihiling na sila'y pagpakitaan ng isang tanda na mula sa langit. 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Sa kinahapunan, ay sinasabi ninyo, Bubuti ang panahon: sapagka't ang langit ay mapula. 3 At sa umaga, Ngayo'y uunos: sapagka't mapula at makulimlim ang langit. Kayo'y marurunong magsikilala ng anyo ng langit; datapuwa't hindi ninyo mangakilala ang mga tanda ng mga panahon. 4 Ang isang masama at mapangalunyang '''henerasyon''' ay humahanap ng tanda; at hindi siya bibigyan ng anomang tanda, kundi ng tanda ni [[Jonas]]. At sila'y iniwan niya, at yumaon.}} ===Mateo 24=== {{cquote| 1 At lumabas si Hesus sa [[Ikalawang Templo sa Herusalem]], at payaon sa kaniyang lakad; at nagsilapit sa kaniya ang kaniyang mga alagad upang sa kaniya'y ipamalas ang mga gusali ng [[Ikalawang Templo sa Herusalem]] 2 Datapuwa't siya'y sumagot at sa kanila'y sinabi, Hindi baga ninyo nangakikita ang lahat ng mga bagay na ito? katotohanang sinasabi ko sa inyo, Dito'y walang maiiwang isang bato sa ibabaw ng ibang bato, na hindi ibabagsak. 3 At samantalang siya'y nakaupo sa bundok ng mga Olivo, ay nagsilapit sa kaniya ng bukod ang mga alagad, na nagsisipagsabi, Sabihin mo sa amin, kailan mangyayari ang mga bagay na ito? at ano ang magiging tanda ng iyong pagparito, at ng katapusan ng sanglibutan? 4 At sumagot si Hesus at sinabi sa kanila, Mangagingat kayo na huwag kayong mailigaw ninoman. 5 Sapagka't marami ang magsisiparito sa aking pangalan, na mangagsasabi, Ako ang Kristo; at ililigaw ang marami. 6 At mangakakarinig kayo ng mga digmaan at mga alingawngaw ng mga digmaan; ingatan ninyo na huwag kayong magulumihanan: sapagka't kinakailangang ito'y mangyari datapuwa't hindi pa ang wakas. 7 Sapagka't magsisitindig ang bansa laban sa bansa, at ang kaharian laban sa kaharian; at magkakagutom at lilindol sa iba't ibang dako. 8 Datapuwa't ang lahat ng mga bagay na ito ay siyang pasimula ng kahirapan. 9 Kung magkagayo'y ibibigay kayo sa kapighatian, at kayo'y papatayin: at kayo'y kapopootan ng lahat ng mga bansa dahil sa aking pangalan. 10 At kung magkagayo'y maraming mangatitisod, at mangagkakanuluhan ang isa't isa, at mangagkakapootan ang isa't isa. 11 At magsisibangon ang maraming bulaang propeta, at kanilang ililigaw ang marami. 12 At dahil sa pagsagana ng katampalasanan, ang pagibig ng marami ay lalamig. 13 Datapuwa't ang magtitiis hanggang sa wakas ay siyang maliligtas. 14 At ipangangaral ang evangeliong ito ng kaharian sa buong sanglibutan sa pagpapatotoo sa lahat ng mga bansa; at kung magkagayo'y darating ang wakas. 15 Kaya nga pagkakita ninyo ng kasuklamsuklam na paninira, na sinalita sa pamamagitan ng propeta Daniel, na natatayo sa dakong banal (unawain ng bumabasa), 16 Kung magkagayo'y magsitakas sa mga bundok ang nangasa Judea: 17 Ang nasa bubungan ay huwag bumaba upang maglabas ng mga bagay sa loob ng kaniyang bahay: 18 At ang nasa bukid ay huwag magbalik upang kumuha ng kaniyang balabal. 19 Datapuwa't sa aba ng nangagdadalang-tao at nangagpapasuso sa mga araw na yaon! 20 At magsipanalangin kayo na huwag mangyari ang pagtakas ninyo sa panahong taginaw, o sa sabbath man: 21 Sapagka't kung magkagayo'y magkakaroon ng malaking kapighatian, na ang gayo'y di pa nangyayari buhat sa pasimula ng sanglibutan hanggang ngayon, at ni hindi na mangyayari kailan man. 22 At malibang paikliin ang mga araw na yaon, ay walang lamang makaliligtas: datapuwa't dahil sa mga hirang ay paiikliin ang mga araw na yaon. 23 Kung magkagayon, kung may magsabi sa inyong sinomang tao, Narito ang Kristo, o, Nariyan; huwag ninyong paniwalaan. 24 Sapagka't may magsisilitaw na mga bulaang Kristo, at mga bulaang propeta, at mangagpapakita ng mga dakilang tanda at mga kababalaghan; ano pa't ililigaw, kung maaari, pati ng mga hirang. 25 Narito, ipinagpauna ko nang sinabi sa inyo. 26 Kaya nga kung sa inyo'y kanilang sasabihin, Narito, siya'y nasa ilang; huwag kayong magsilabas: Narito, siya'y nasa mga silid; huwag ninyong paniwalaan. 27 Sapagka't gaya ng kidlat na kumikidlat sa silanganan, at nakikita hanggang sa kalunuran; gayon din naman ang pagparito ng Anak ng tao. 28 Saan man naroon ang bangkay, ay doon mangagkakatipon ang mga uwak. 29 Datapuwa't karakarakang pagkatapos ng kapighatian sa mga araw na yaon ay magdidilim ang araw, at ang buwan ay hindi magbibigay ng kaniyang liwanag, at mangalalaglag ang mga bituin mula sa langit, at magsisipangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit: 30 At kung magkagayo'y lilitaw ang tanda ng Anak ng tao sa langit: at kung magkagayo'y magsisitaghoy ang lahat ng mga angkan sa lupa, at mangakikita nila ang Anak ng tao na napaparitong sumasa mga alapaap ng langit na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 31 At susuguin ang kaniyang mga anghel na may matinding pakakak, at kanilang titipunin ang kaniyang mga hinirang mula sa apat na hangin ng sanglibutan, mula sa isang dulo ng langit hanggang sa kabila. 32 Sa puno ng igos nga ay pagaralan ninyo ang kaniyang talinghaga: pagka nananariwa ang kaniyang sanga, at sumusupling ang mga dahon, ay nalalaman ninyo na malapit na ang tagaraw; 33 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyo ang lahat ng mga bagay na ito, ay talastasin ninyo na siya'y malapit na, nasa mga pintuan nga. 34 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito, hanggang sa mangaganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} ===Lucas 21=== {{cquote| 20 Datapuwa't pagka nangakita ninyong [[Unang Digmaang Hudyo-Romano|nakukubkob ng mga hukbo ang Herusalem]], kung magkagayo'y talastasin ninyo na ang kaniyang pagkawasak ay malapit na. 21 Kung magkagayo'y ang mga nasa [[Judea (lalawigang Romano)|Judea]] ay magsitakas sa mga bundok; at ang mga nasa loob ng bayan ay magsilabas; at ang mga nasa parang ay huwag magsipasok sa bayan. 22 Sapagka't ito ang mga araw ng paghihiganti, upang maganap ang lahat ng mga bagay na nangasusulat. 23 Sa aba ng mga nagdadalang-tao, at ng mga nagpapasuso sa mga araw na yaon! sapagka't magkakaroon ng malaking kahapisan sa ibabaw ng lupa, at kagalitan sa bayang ito. 24 At sila'y mangabubuwal sa pamamagitan ng talim ng tabak, at dadalhing bihag sa lahat ng mga bansa: at yuyurakan ang Jerusalem ng mga Gentil, hanggang sa matupad ang mga panahon ng mga Gentil. 25 At magkakaroon ng mga tanda sa araw at buwan at mga bituin; at sa lupa'y magkakaroon ng kasalatan sa mga bansa, na matitilihan dahil sa ugong ng dagat at mga daluyong; 26 Magsisipanglupaypay ang mga tao dahil sa takot, at dahil sa paghihintay ng mga bagay na darating sa ibabaw ng sanglibutan: sapagka't mangangatal ang mga kapangyarihan sa mga langit. 27 At kung magkagayo'y makikita nila ang Anak ng tao na pariritong nasa isang alapaap na may kapangyarihan at dakilang kaluwalhatian. 28 Datapuwa't kung magpasimulang mangyari ang mga bagay na ito, ay magsitingin kayo, at itaas ninyo ang inyong mga ulo; sapagka't malapit na ang pagkatubos ninyo. 29 At sinalita niya sa kanila ang isang talinghaga: Masdan ninyo ang puno ng igos at ang lahat ng mga punong kahoy: 30 Pagka nangagdadahon na sila, ay nakikita ninyo at nalalaman ninyo sa inyong sarili na malapit na ang tagaraw. 31 Gayon din naman kayo, pagka nangakita ninyong nangyari ang mga bagay na ito, talastasin ninyo na malapit na ang kaharian ng Dios. 32 Katotohanang sinasabi ko sa inyo, Hindi lilipas ang '''henerasyong''' ito , hanggang sa maganap ang lahat ng mga bagay na ito.}} [[Kategorya:Pamilya]] [[Kategorya:Bibliya]] [[Kategorya:Hesus]] nteuvcxk415hsqkzosl6x2cgyxp0l2o 0 318835 1961662 2022-08-09T05:00:40Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Judea (lalawigang Romano)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Judea (lalawigang Romano)]] __FORCETOC__ spx8vosm0icm2fp2osy3g7afatj8zrl 1 318837 1961673 2022-08-09T05:59:43Z Ivan P. Clarin 84769 Bagong pahina: {{Isinalinwikang pahina|en|2022 Luzon earthquake}} wikitext text/x-wiki {{Isinalinwikang pahina|en|2022 Luzon earthquake}} 3lg8dnf10ik1ojjhis41jchfsttaliw 0 318838 1961682 2022-08-09T08:20:00Z Ivan P. Clarin 84769 Bagong pahina: {{Infobox person | name = Elle Villanueva | image = | caption = | birth_name = Elle Villanueva | birth_date = {{birth date and age|1996|2|18}} | birth_place = [[Pilipinas]] | nationality = [[Pilipino]] | occupation = [[Aktres]] | other_names = Elle | years_active = 2020–kasalukuyan | height = {{height|m=1.62}} | website = {{Instagram|_ellevillanueva}} }} Si '''Elle Villanueva''', ay (ipinanganak noong Pebrero 18, 1996) ay isang artista mula sa Pilipinas, ay kasalukuyang n... wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Elle Villanueva | image = | caption = | birth_name = Elle Villanueva | birth_date = {{birth date and age|1996|2|18}} | birth_place = [[Pilipinas]] | nationality = [[Pilipino]] | occupation = [[Aktres]] | other_names = Elle | years_active = 2020–kasalukuyan | height = {{height|m=1.62}} | website = {{Instagram|_ellevillanueva}} }} Si '''Elle Villanueva''', ay (ipinanganak noong Pebrero 18, 1996) ay isang artista mula sa Pilipinas, ay kasalukuyang napapanood sa teleseryeng ''[[Return to Paradise]]'' katambal si [[Derrick Monasterio]].<ref>https://peoplaid.com/2020/08/09/elle-villanueva</ref> ==Karera== Si Villanueva ay unang nakilala sa isang entertainment industry bilang modelo sa isang telebisyong komersyal Mang Inasal, PH Care, Talk n Text, Solmux, and Myra E. kalaunan siya nasa ilalim ng himpilan sa [[GMA Network]].<ref>https://www.pep.ph/lifestyle/167542/elle-villanueva-return-to-paradise-a746-20220807</ref> ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== * 2022 – ''My Fantastic Pag-ibig: Invisiboi'' * 2021 – ''Magpakailanman: Prisoners of Love'' * 2021 – ''Magpakailanman: Rape Victim, Ikinulong?'' * 2020 – ''Bridging the Gap'' * 2020 – ''Magpakailanman (A Scandalous Crime)'' ==Sanggunian== {{reflist}} ==Talababa== * {{IMDb name|11439530}} {{DEFAULTSORT:Villanueva, Elle}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 1996]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga artista mula sa Pilipinas]] {{usbong|Artista|Pilipinas}} m2f64a8877wc1c7cu2353w2ulxv8ruq 1961683 1961682 2022-08-09T08:21:20Z Ivan P. Clarin 84769 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Elle Villanueva | image = | caption = | birth_name = Elle Villanueva | birth_date = {{birth date and age|1996|2|18}} | birth_place = [[Pilipinas]] | nationality = [[Pilipino]] | occupation = [[Aktres]] | other_names = Elle | years_active = 2020–kasalukuyan | height = {{height|m=1.62}} | website = {{Instagram|_ellevillanueva}} }} Si '''Elle Villanueva''', ay (ipinanganak noong Pebrero 18, 1996) ay isang artista mula sa Pilipinas, ay kasalukuyang napapanood sa teleseryeng ''[[Return to Paradise]]'' katambal si [[Derrick Monasterio]].<ref>https://peoplaid.com/2020/08/09/elle-villanueva</ref> ==Karera== Si Villanueva ay unang nakilala sa isang entertainment industry bilang modelo sa isang telebisyong komersyal Mang Inasal, PH Care, Talk n Text, Solmux, and Myra E. kalaunan siya nasa ilalim ng himpilan sa [[GMA Network]].<ref>https://www.pep.ph/lifestyle/167542/elle-villanueva-return-to-paradise-a746-20220807</ref> ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== * 2022 – ''My Fantastic Pag-ibig: Invisiboi'' * 2021 – ''Magpakailanman: Prisoners of Love'' * 2021 – ''Magpakailanman: Rape Victim, Ikinulong?'' * 2020 – ''Bridging the Gap'' * 2020 – ''Magpakailanman (A Scandalous Crime)'' ==Tingnan rin== * [[Anne Curtis]] * [[Bianca Umali]] * [[Derrick Monasterio]] * [[Maris Racal]] ==Sanggunian== {{reflist}} ==Talababa== * {{IMDb name|11439530}} {{DEFAULTSORT:Villanueva, Elle}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 1996]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga artista mula sa Pilipinas]] {{usbong|Artista|Pilipinas}} a2cuin4dz3sg9bp90pfnxhb7b9q0cs6 1961684 1961683 2022-08-09T08:22:46Z Ivan P. Clarin 84769 /* Telebisyon */ wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Elle Villanueva | image = | caption = | birth_name = Elle Villanueva | birth_date = {{birth date and age|1996|2|18}} | birth_place = [[Pilipinas]] | nationality = [[Pilipino]] | occupation = [[Aktres]] | other_names = Elle | years_active = 2020–kasalukuyan | height = {{height|m=1.62}} | website = {{Instagram|_ellevillanueva}} }} Si '''Elle Villanueva''', ay (ipinanganak noong Pebrero 18, 1996) ay isang artista mula sa Pilipinas, ay kasalukuyang napapanood sa teleseryeng ''[[Return to Paradise]]'' katambal si [[Derrick Monasterio]].<ref>https://peoplaid.com/2020/08/09/elle-villanueva</ref> ==Karera== Si Villanueva ay unang nakilala sa isang entertainment industry bilang modelo sa isang telebisyong komersyal Mang Inasal, PH Care, Talk n Text, Solmux, and Myra E. kalaunan siya nasa ilalim ng himpilan sa [[GMA Network]].<ref>https://www.pep.ph/lifestyle/167542/elle-villanueva-return-to-paradise-a746-20220807</ref> ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== * 2022 – ''[[Return to Paradise]]'' bilang Eden "Yenyen" Sta. Maria * 2022 – ''My Fantastic Pag-ibig: Invisiboi'' * 2021 – ''Magpakailanman: Prisoners of Love'' * 2021 – ''Magpakailanman: Rape Victim, Ikinulong?'' * 2020 – ''Bridging the Gap'' * 2020 – ''Magpakailanman (A Scandalous Crime)'' ==Tingnan rin== * [[Anne Curtis]] * [[Bianca Umali]] * [[Derrick Monasterio]] * [[Maris Racal]] ==Sanggunian== {{reflist}} ==Talababa== * {{IMDb name|11439530}} {{DEFAULTSORT:Villanueva, Elle}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 1996]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga artista mula sa Pilipinas]] {{usbong|Artista|Pilipinas}} kgjdjv2ohihx0974znx4055yl0ca0jg 0 318839 1961692 2022-08-09T08:36:24Z Bluemask 20 Inilipat ni Bluemask ang pahinang [[San Jose]] sa [[Jose (ama ni Hesus)]]: fixing copy-paste move wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Jose (ama ni Hesus)]] tbn1ko7hd2ftsn7a029t8615t2u9zkr 0 318841 1961697 2022-08-09T08:40:42Z Bluemask 20 Inilipat ni Bluemask ang pahinang [[Jose (ama ni Hesus)]] sa [[Jose ng Nazaret]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Jose ng Nazaret]] jx3ir887p5vmtk5viexvb58c2tcmuki