Vikikitap trwikibooks https://tr.wikibooks.org/wiki/Anasayfa MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Ortam Özel Tartışma Kullanıcı Kullanıcı mesaj Vikikitap Vikikitap tartışma Dosya Dosya tartışma MediaWiki MediaWiki tartışma Şablon Şablon tartışma Yardım Yardım tartışma Kategori Kategori tartışma Yemek Yemek tartışma Vikiçocuk Vikiçocuk tartışma Kitaplık Kitaplık tartışma TimedText TimedText talk Modül Modül tartışma Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 5180 53519 52412 2022-07-21T22:36:14Z 188.119.39.44 /* Bâzı sık kullanılan fiillerin zaman eklerini almış biçimleri */ TDK'ya göre bazı yazarken şapkalı a kullanılmaz wikitext text/x-wiki ==İsimler== ===İsmin halleri=== Azerbaycan Türkçesinde ismin halleri [[Türkçe|Türkiye Türkçesi]]ndekine benzer. Yalnız belirtme hâlinde bir sesli harfi takiben araya yardımcı sessiz olarak ''n'' girer. Başında ''d'' bulunan eklerin ''t'''li biçimleri yoktur. Aşağıdaki tabloda örnek olarak qız ''kız'', qapı ''kapı'', ev ''ev'' ve iş ''iş'' kelimelerinin çekimleri verilmektedir: {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- !colspan="12"|İsmin Halleri<br><span style="color:gray;">İsmin Halları</span> |- !colspan="2"|Yalın hâli <br><span style="color:gray;">Adlıq halı</span> !colspan="2"|Yükleme hâli <br><span style="color:gray;">Təsirlik halı</span> !colspan="2"|Yönelme hâli <br><span style="color:gray;">Yönlük halı</span> !colspan="2"|Bulunma hâli <br><span style="color:gray;">Yerlik halı</span> !colspan="2"|Çıkma hâli <br><span style="color:gray;">Çıxışlıq halı</span> !colspan="2"|İlgi hâli <br><span style="color:gray;">Yiyəlik halı</span> |- align=center |colspan="2"|- |colspan="2"|-(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü |colspan="2"|-(y)a, -(y)ə |colspan="2"|-da, -də |colspan="2"|-dan, -dən |colspan="2"|-(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qız |kız |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızı |kızı |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qıza |kıza |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızda |kızda |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızdan |kızdan |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızın |kızın |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapı |kapı |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapını |kapıyı |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapıya |kapıya |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapıda |kapıda |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapıdan |kapıdan |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapının |kapının |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|ev |ev |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evi |evi |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evə |eve |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evdə |evde |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evdən |evden |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evin |evin |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|iş |iş |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işi |işi |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işə |işe |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işdə |işte |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işdən |işten |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işin |işin |} ===İsim çekimi=== {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- !colspan="12"|İsim Çekimi<br><span style="color:gray;">Xəbərlik Kateqoriyası</span> |- !colspan="2"|I. teklik şahıs<br><span style="color:gray;">I. şəxsin təki</span> !colspan="2"|II. teklik şahıs<br><span style="color:gray;">II. şəxsin təki</span> !colspan="2"|III. teklik şahıs<br><span style="color:gray;">III. şəxsin təki</span> !colspan="2"|I. çokluk şahıs<br><span style="color:gray;">I. şəxsin cəmi</span> !colspan="2"|II. çokluk şahıs<br><span style="color:gray;">II. şəxsin cəmi</span> !colspan="2"|III. çokluk şahıs<br><span style="color:gray;">III. şəxsin cəmi</span> |- align=center |colspan="2"| -(y)am, -(y)əm |colspan="2"| -san, -sən |colspan="2"| -dır, -dir, -dur, -dür |colspan="2"| -(y)ıq, -(y)ik, -(y)uq, -(y)ük |colspan="2"| -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz |colspan="2"| -dırlar, -dirlər, -durlar, -dürlər |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçuyam |yolcuyum |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçusan |yolcusun |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçudur |yolcudur |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçuyuq |yolcuyuz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçusunuz |yolcusunuz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçudurlar |yolcudurlar |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkəm |Türk'üm |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türksən |Türk'sün |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkdür |Türk'tür |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkük |Türk'üz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türksünüz |Türk'sünüz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkdürlər |Türk'türler |} <p><b>Not</b>: Sorularda ve ünlemlerde +dIr eki +dI biçimine geçebilir: Yoxdu! ''yoktur'', yoxdu? ''yok mu?''. (Eğer ''yoktu'' diyecekseniz bunu yox idi biçiminde söyleyiniz.)</p> ==Yapım ekleri== Azerbaycan Türkçesinde yapım ekleri bazen küçük ses farklılıkları olmakla beraber genelde Türkiye Türkçesindekilerle aynıdır. ===İsimden isim yapan ekler=== ::'''-lıq, -lik, -luq, -lük''': dağlıq, çәrçilik, ucuzluq, düzlük ::'''-ça, -çә''': qazança, dәftәrçә ::'''-laq''': duzlaq, çaylaq ::'''-çı, -çi, -çu, -çü''': yazıçı, çörәkçi, odunçu, üzümçü ::'''-lı, -li, -lu, -lü''': dadlı, evli, duzlu, sözlü ::'''-daş''': yoldaş, әmәkdaş, vәtәndaş ::'''-cıq, -cik, -cuq, -cük, -cığaz, -ciyәz''': anacıq, evcik, yavrucuq, gözcük, qızcığaz, nәnәciyәz ===Fiilden isim yapan ekler=== ::'''-ıq, -ik, -uq, -ük''': qatıq, bilik, qoruq, hörük ::'''-ış, -iş, -uş, -üş''': qaçış, gәliş, uçuş, görüş ::'''-ma, -mә''': vuruşma, süzmә ::'''-aq, -әk, -q, -k''': yataq, sürәk, daraq, әlәk ::'''-caq, -cәk''': sancaq, yellәncәk ::'''-ım, -im, -um, -üm''': yığım, içim, udum, ölüm ::'''-qa, -gә''': qovurqa, süpürgә ::'''-ar, -әr''': açar, gülәr ::'''-tı, -ti, -tu, -tü''': qışqırtı, göyәrti, gurultu, üzüntü ::'''-qın, -kin, -qun, -gün, -ğın, -ğun''': basqın, kәskin, tutqun, süzgün, dalğın, vurğun ::'''-qı, -ki, -qu, -gü, -ğı, -ğu''': asqı, seçki, pusqu, bölgü, çalğı, sorğu ::'''-ın, -in''': axın, biçin ::'''-ı, -i, -u, -ü''': yazı, çәki, pozu, ölçü ::'''-ıcı, -ici, -ucu, -ücü''': satıcı, bilici, sorucu, bölücü ::'''-ınc, -inc, -unc, -ünc''': qaxınc, sevinc, qorxunc, gülünc ::'''-acaq, -әcәk''': yanacaq, silәcәk ::'''-cә''': düşüncә ::'''-gәc''': süzgәc ::'''-ac,-әc''': tıxac, döyәc ::'''-ir''': gәlir ::'''-ıc''': ayrıc ::'''-ıntı, -inti, -untu, -üntü''': qazıntı, әzinti, ovuntu, çöküntü ::'''-maz, -mәz''': solmaz, sönmәz ===İsimden fiil yapan ekler=== ::'''-la-, -lә-''': duzla-, işlә-, qarala-, cütlә-, ikilә-, yarıla- ::'''-laş-, -lәş-''': ayaqlaş-, birlәş-, şirinlәş-, sözlәş-, hazırlaş- ::'''-lan-, -lәn-''': yollan-, güclәn-, evlәn-, süslәn-, xumarlan-, dillәn- ::'''-al-, -әl-, -l-''': boşal-, düzәl-, çoxal-, saral-, dincәl-, durul- ::'''-ar-, -әr-''': otar-, göyәr-, yaşar-, qızar- ::'''-a-, -ә-''': yaşa-, boşa-, әlә-, dilә- ::'''-ı-, -i-, -u-, -ü-''': acı-, bәrki-, turşu-, tәngi- ::'''-var-''': suvar- ::'''-sa-''': susa- ::'''-imsә-, -ümsә-''': mәnimsә-, qәribsә-, gülümsә-, özümsә- ::'''-ılda-, -ildә-, -ulda-, -üldә-''': pıçılda-, cingildә-, xorulda-, cürüldә- ::'''-ıq-, -ıx-, -ik-, -uq-, -ux-''': darıx-, gecik-, yolux-, karıx- == Zamirler == ===Şahıs zamirleri=== Türkiye Türkçesindekinden farklı olan yalnızca 1.teklik şahıs zamiridir. <br>mən, sən, o, biz, siz, onlar Azerbaycan Türkçesinde birinci ve ikinci teklik şahısların yönelme durumlarında ince ünlü bulunur: mənə, sənə ===İşaret zamirleri=== Azerbaycan Türkçesinde 'şu' işaret zamiri yoktur. Bu, o işaret zamirlerinin yanında, aynı anlamlara gelen həmən ve həmin zamirleri vardır. ===Belgisiz zamirler=== Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı bâzı belgisiz zamirler vardır. Bunlardan özellikle kimsə ''biri'' ve nəsə ''bir şey'' zamirleri ismin hallerine göre değişiklik gösterir. {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- !'''Azerice''' !'''Türkçe''' !'''Azerice''' !'''Türkçe''' |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimsə''' |biri |style="background:#F0F0F0;"|'''nəsə''' |bir şey |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimisə''' |birini |style="background:#F0F0F0;"|'''nəyisə''' |bir şeyi |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kiməsə''' |birine |style="background:#F0F0F0;"|'''nəyəsə''' |bir şeye |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimdəsə''' |birinde |style="background:#F0F0F0;"|'''nədəsə''' |bir şeyde |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimdənsə''' |birinden |style="background:#F0F0F0;"|'''nədənsə''' |bir şeyden |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kiminsə''' |birinin |style="background:#F0F0F0;"|'''nəyinsə''' |bir şeyin |} Fakat kimsə ''hiç kimse'' anlamında kullanılıyorsa çekimi Türkiye Türkçesindekinden farklı değildir: kimsə, kimsəyə, kimsəni, kimsədə, kimsədən, kimsənin. ==Eylemler== ===Şimdiki zaman=== <br>-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür Şimdiki Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th colspan=8 bgcolor=#F0F0F0>Şimdiki Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlirəm'''<td>geliyorum <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyuram'''<td>okuyorum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmirəm'''<td>gelmiyorum <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuram'''<td>okumuyorum <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlirsən'''<td>geliyorsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyursan'''<td>okuyorsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmirsən'''<td>gelmiyorsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumursan'''<td>okumuyorsun <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlir'''<td>geliyor <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyur'''<td>okuyor <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmir'''<td>gelmiyor <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumur'''<td>okumuyor <tr><td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlirik'''<td>geliyoruz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyuruq'''<td>okuyoruz <td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlmirik'''<td>gelmiyoruz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuruq'''<td>okumuyoruz <tr><td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlirsiniz'''<td>geliyorsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyursunuz'''<td>okuyorsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmirsiniz'''<td>gelmiyorsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumursunuz'''<td>okumuyorsunuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlirlər '''<td>geliyorlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyurlar'''<td>okuyorlar <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmirlər '''<td>gelmiyorlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumurlar'''<td>okumuyorlar |} ===Geniş zaman=== <br>-(y)ar-, -(y)ər- Geniş Zaman Eki + Şahıs Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Geniş Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrəm'''<td>gelirim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyaram'''<td>okurum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmərəm'''<td>gelmem <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumaram'''<td>okumam <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrsən'''<td>gelirsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarsan'''<td>okursun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməzsən'''<td>gelmezsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumazsan'''<td>okumazsın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələr'''<td>gelir <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyar'''<td>okur <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməz'''<td>gelmez <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumaz'''<td>okumaz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrik'''<td>geliriz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarıq'''<td>okuruz <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmərik'''<td>gelmeyiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumarıq'''<td>okumayız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrsiniz'''<td>gelirsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarsınız'''<td>okursunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməzsiniz'''<td>gelmezsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumazsınız'''<td>okumazsınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələrlər'''<td>gelirler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarlar'''<td>okurlar <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməzlər'''<td>gelmezler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumazlar'''<td>okumazlar |} ===Gelecek zaman=== <br>-(y)acaq-, -(y)əcək- Gelecek Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Gelecek Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələcəyəm'''<td>geleceğim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacağam'''<td>okuyacağım <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyəcəyəm'''<td>gelmeyeceğim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacağam'''<td>okumayacağım <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələcəksən'''<td>geleceksin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaqsan'''<td>okuyacaksın <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyəcəksən'''<td>gelmeyeceksin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaqsan'''<td>okumayacaksın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələcək(dir)'''<td>gelecek(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaq(dır)'''<td>okuyacak(tır) <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyəcək(dir)'''<td>gelmeyecek(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaq(dır)'''<td>okumayacak(tır) <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələcəyik'''<td>geleceğiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacağıq'''<td>okuyacağız <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyəcəyik'''<td>gelmeyeceğiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacağıq'''<td>okumayacağız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələcəksiniz'''<td>geleceksiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaqsınız'''<td>okuyacaksınız <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyəcəksiniz'''<td>gelmeyeceksiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaqsınız'''<td>okumayacaksınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələcəklər'''<td>gelecekler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaqlar'''<td>okuyacaklar <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyəcəklər'''<td>gelmeyecekler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaqlar'''<td>okumayacaklar |} ===Görülen geçmiş zaman=== <br>-dı-, -di-, -du-, -dü- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Görülen Geçmiş Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldim'''<td>geldim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudum'''<td>okudum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədim'''<td>gelmedim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadım'''<td>okumadım <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldin'''<td>geldin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudun'''<td>okudun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədin'''<td>gelmedin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadın'''<td>okumadın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldi'''<td>geldi <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudu'''<td>okudu <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədi'''<td>gelmedi <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadı'''<td>okumadı <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldik'''<td>geldik <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuduq'''<td>okuduk <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədik'''<td>gelmedik <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadıq'''<td>okumadık <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldiniz'''<td>geldiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudunuz'''<td>okudunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədiniz'''<td>gelmediniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadınız'''<td>okumadınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəldilər'''<td>geldiler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudular'''<td>okudular <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmədilər'''<td>gelmediler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadılar'''<td>okumadılar |} ===Öğrenilen geçmiş zaman I=== <br>-mış-, -miş-, -muş-, -müş- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Öğrenilen Geçmiş Zaman I</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmişəm'''<td>gelmişim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşam'''<td>okumuşum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməmişəm'''<td>gelmemişim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışam'''<td>okumamışım <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmişsən'''<td>gelmişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşsan'''<td>okumuşsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməmişsən'''<td>gelmemişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışsan'''<td>okumamışsın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmiş(dir)'''<td>gelmiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuş(dur)'''<td>okumuş(tur) <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməmiş(dir)'''<td>gelmemiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamış(dır)'''<td>okumamış(tır) <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmişik'''<td>gelmişiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşuq'''<td>okumuşuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməmişik'''<td>gelmemişiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışıq'''<td>okumamışız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmişsiniz'''<td>gelmişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşsunuz'''<td>okumuşsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməmişsiniz'''<td>gelmemişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışsınız'''<td>okumamışsınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmişlər'''<td>gelmişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşlar'''<td>okumuşlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməmişlər'''<td>gelmemişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışlar'''<td>okumamışlar |} ===Öğrenilen geçmiş zaman II=== <br>-(y)ıb-, -(y)ib-, -(y)ub-, -(y)üb- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Öğrenilen Geçmiş Zaman II</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlibsən'''<td>gelmişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyubsan'''<td>okumuşsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyibsən'''<td>gelmemişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıbsan'''<td>okumamışsın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlib(dir)'''<td>gelmiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyub(dur)'''<td>okumuş(tur) <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyib(dir)'''<td>gelmemiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıb(dır)'''<td>okumamış(tır) <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' -'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>''' -'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlibsiniz'''<td>gelmişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyubsunuz'''<td>okumuşsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyibsiniz'''<td>gelmemişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıbsınız'''<td>okumamışsınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəliblər'''<td>gelmişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyublar'''<td>okumuşlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyiblər'''<td>gelmemişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıblar'''<td>okumamışlar |} <p><b>Notlar</b>: <br>Öğrenilen geçmiş zamanda 1. ve 2. şahıslar için -mış, 3. şahıslar için ise -(y)ıb ekinin kullanımı yaygındır. 2. teklik ve çokluk şahısta -mış ekindeki /ş/ sesi düşmektedir. Böylece öğrenilen geçmiş zaman daha çok şu biçimde karşımıza çıkmaktadır: gəlmişəm, gəlmisən, gəlib, gəlmişik, gəlmisiz, gəliblər.</p> <br>Azerbaycan Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman sık sık görülen geçmiş zaman yerine kullanılmaktadır. Yani gəlmişəm diyerek ''geldim'', gəlib diyerek ''geldi'' anlamı kastedilebilir. <p>Tek heceli fiillerden et- ve get- ile /t/ sesiyle biten bütün çok heceli fiiller ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında sondaki /t/ sesi /d/'ye dönmektedir: edər, gedər, unudar, qayıdar, v.b.</p> ===Bazı sık kullanılan fiillerin zaman eklerini almış biçimleri=== {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <tr><th rowspan="2">'''Fiil'''<th rowspan="2">'''Manası'''<th colspan="2">İndiki Zaman<br>(Şimdiki Zaman)<th colspan="2">Qeyri-qəti Gələcək Zaman<br>(Geniş Zaman)<th colspan="2">Qəti Gələcək Zaman<br>(Gelecek Zaman)<th colspan="2">Şühudi Keçmiş Zaman<br>(Görülen Geçmiş Zaman)<th colspan="2">Nəqli Keçmiş Zaman I<br>(Öğrenilen Geçmiş Zaman I)<th colspan="2">Nəqli Keçmiş Zaman II<br>(Öğrenilen Geçmiş Zaman II) <tr><th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz) <tr><th style="text-align: left;">açmaq<td>açmak<td>açır<td>açmır<td>açar<td>açmaz<td>açacaq<td>açmayacaq<td>açdı<td>açmadı<td>açmış<td>açmamış<td>açıb<td>açmayıb <tr><th style="text-align: left;">almaq<td>almak<td>alır<td>almır<td>alar<td>almaz<td>alacaq<td>almayacaq<td>aldı<td>almadı<td>almış<td>almamış<td>alıb<td>almayıb <tr><th style="text-align: left;">anlamaq<td>anlamak<td>anlayır<td>anlamır<td>anlayar<td>anlamaz<td>anlayacaq<td>anlamayacaq<td>anladı<td>anlamadı<td>anlamış<td>anlamamış<td>anlayıb<td>anlamayıb <tr><th style="text-align: left;">aparmaq<td>alıp götürmek; yürütmek<td>aparır<td>aparmır<td>aparar<td>aparmaz<td>aparacaq<td>aparmayacaq<td>apardı<td>aparmadı<td>aparmış<td>aparmamış<td>aparıb<td>aparmayıb <tr><th style="text-align: left;">bilmək<td>bilmek<td>bilir<td>bilmir<td>bilər<td>bilməz<td>biləcək<td>bilməyəcək<td>bildi<td>bilmədi<td>bilmiş<td>bilməmiş<td>bilib<td>bilməyib <tr><th style="text-align: left;">çatmaq<td>yetişmek; yetmek<td>çatır<td>çatmır<td>çatar<td>çatmaz<td>çatacaq<td>çatmayacaq<td>çatdı<td>çatmadı<td>çatmış<td>çatmamış<td>çatıb<td>çatmayıb <tr><th style="text-align: left;">çıxmaq<td>çıkmak<td>çıxır<td>çıxmır<td>çıxar<td>çıxmaz<td>çıxacaq<td>çıxmayacaq<td>çıxdı<td>çıxmadı<td>çıxmış<td>çıxmamış<td>çıxıb<td>çıxmayıb <tr><th style="text-align: left;">danışmaq<td>konuşmak<td>danışır<td>danışmır<td>danışar<td>danışmaz<td>danışacaq<td>danışmayacaq<td>danışdı<td>danışmadı<td>danışmış<td>danışmamış<td>danışıb<td>danışmayıb <tr><th style="text-align: left;">demək<td>söylemek<td>deyir<td>demir<td>deyər<td>deməz<td>deyəcək<td>deməyəcək<td>dedi<td>demədi<td>demiş<td>deməmiş<td>deyib<td>deməyib <tr><th style="text-align: left;">düşmək<td>inmek<td>düşür<td>düşmür<td>düşər<td>düşməz<td>düşəcək<td>düşməyəcək<td>düşdü<td>düşmədi<td>düşmüş<td>düşməmiş<td>düşüb<td>düşməyib <tr><th style="text-align: left;">eləmək<td>eylemek, yapmak<td>eləyir<td>eləmir<td>eləyər<td>eləməz<td>eləyəcək<td>eləməyəcək<td>elədi<td>eləmədi<td>eləmiş<td>eləməmiş<td>eləyib<td>eləməyib <tr><th style="text-align: left;">eşitmək<td>işitmek<td>eşidir<td>eşitmir<td>eşidər<td>eşitməz<td>eşidəcək<td>eşitməyəcək<td>eşitdi<td>eşitmədi<td>eşitmiş<td>eşitməmiş<td>eşidib<td>eşitməyib <tr><th style="text-align: left;">etmək<td>etmek, yapmak<td>edir<td>etmir<td>edər<td>etməz<td>edəcək<td>etməyəcək<td>etdi<td>etmədi<td>etmiş<td>etməmiş<td>edib<td>etməyib <tr><th style="text-align: left;">gəlmək<td>gelmek<td>gəlir<td>gəlmir<td>gələr<td>gəlməz<td>gələcək<td>gəlməyəcək<td>gəldi<td>gəlmədi<td>gəlmiş<td>gəlməmiş<td>gəlib<td>gəlməyib <tr><th style="text-align: left;">getmək<td>gitmek<td>gedir<td>getmir<tD>gedər<td>getməz<td>gedəcək<td>getməyəcək<td>getdi<td>getmədi<td>getmiş<td>getməmiş<td>gedib<td>getməyib <tr><th style="text-align: left;">görmək<td>görmek<td>görür<td>görmür<td>görər<td>görməz<td>görəcək<td>görməyəcək<td>gördü<td>görmədi<td>görmüş<td>görməmiş<td>görüb<td>görməyib <tr><th style="text-align: left;">götürmək<td>almak<td>götürür<td>götürmür<td>götürər<td>götürməz<td>götürəcək<td>götürməyəcək<td>götürdü<td>götürmədi<td>götürmüş<td>götürməmiş<td>götürüb<td>götürməyib <tr><th style="text-align: left;">xatırlamaq<td>hatırlamak<td>xatırlayır<td>xatırlamır<td>xatırlayar<td>xatırlamaz<td>xatırlayacaq<td>xatırlamayacaq<td>xatırladı<td>xatırlamadı<td>xatırlamış<td>xatırlamamış<td>xatırlayıb<td>xatırlamayıb <tr><th style="text-align: left;">içmək<td>içmek<td>içir<td>içmir<td>içər<td>içməz<td>içəcək<td>içməyəcək<td>içdi<td>içmədi<td>içmiş<tD>içməmiş<td>içib<td>içməyib <tr><th style="text-align: left;">istəmək<td>istemek<td>istəyir<td>istəmir<td>istəyər<td>istəməz<td>istəyəcək<td>istəməyəcək<td>istədi<td>istəmədi<td>istəmiş<td>istəməmiş<td>istəyib<td>istəməyib <tr><th style="text-align: left;">itirmək<td>yitirmek<td>itirir<td>itirmir<td>itirər<td>itirməz<td>itirəcək<td>itirməyəcək<td>itirdi<td>itirmədi<td>itirmiş<td>itirməmiş<td>itirib<td>itirməyib <tr><th style="text-align: left;">keçmək<td>geçmek<td>keçir<td>keçmir<td>keçər<td>keçməz<td>keçəcək<td>keçməyəcək<td>keçdi<td>keçmədi<td>keçmiş<td>keçməmiş<td>keçib<td>keçməyib <tr><th style="text-align: left;">kəsmək<td>kesmek<td>kəsir<td>kəsmir<td>kəsər<td>kəsməz<td>kəsəcək<td>kəsməyəcək<td>kəsdi<td>kəsmədi<td>kəsmiş<td>kəsməmiş<td>kəsib<td>kəsməyib <tr><th style="text-align: left;">qayıtmaq<td>geri dönmek<td>qayıdır<td>qayıtmır<td>qayıdar<td>qayıtmaz<td>qayıdacaq<td>qayıtmayacaq<td>qayıtdı<td>qayıtmadı<td>qayıtmış<td>qayıtmamış<td>qayıdıb<td>qayıtmayıb <tr><th style="text-align: left;">qoymaq<td>bırakmak; koymak<td>qoyur<td>qoymur<td>qoyar<td>qoymaz<td>qoyacaq<td>qoymayacaq<td>qoydu<td>qoymadı<td>qoymuş<td>qoymamış<td>qoyub<td>qoymayıb <tr><th style="text-align: left;">oxşamaq<td>benzemek<td>oxşayır<td>oxşamır<td>oxşayar<td>oxşamaz<td>oxşayacaq<td>oxşamayacaq<td>oxşadı<td>oxşamadı<td>oxşamış<td>oxşamamış<td>oxşayıb<td>oxşamayıb <tr><th style="text-align: left;">oxumaq<td>okumak<td>oxuyur<td>oxumur<td>oxuyar<td>oxumaz<td>oxuyacaq<td>oxumayacaq<td>oxudu<td>oxumadı<td>oxumuş<td>oxumamış<td>oxuyub<td>oxumayıb <tr><th style="text-align: left;">olmaq<td>olmak<td>olur<td>olmur<td>olar<td>olmaz<td>olacaq<td>olmayacaq<td>oldu<td>olmadı<td>olmuş<td>olmamış<td>olub<td>olmayıb <tr><th style="text-align: left;">oynamaq<td>oynamak<td>oynayır<td>oynamır<td>oynayar<td>oynamaz<td>oynayacaq<td>oynamayacaq<td>oynadı<td>oynamadı<td>oynamış<td>oynamamış<td>oynayıb<td>oynamayıb <tr><th style="text-align: left;">ölmək<td>ölmek<td>ölür<td>ölmür<td>ölər<td>ölməz<td>öləcək<td>ölməyəcək<td>öldü<td>ölmədi<td>ölmüş<td>ölməmiş<td>ölüb<td>ölməyib <tr><th style="text-align: left;">öyrənmək<td>öğrenmek<td>öyrənir<td>öyrənmir<td>öyrənər<td>öyrənməz<td>öyrənəcək<td>öyrənməyəcək<td>öyrəndi<td>öyrənmədi<td>öyrənmiş<td>öyrənməmiş<td>öyrənib<td>öyrənməyib <tr><th style="text-align: left;">öyrətmək<td>öğretmek<td>öyrədir<td>öyrətmir<td>öyrədər<td>öyrətməz<td>öyrədəcək<td>öyrətməyəcək<td>öyrətdi<td>öyrətmədi<td>öyrətmiş<td>öyrətməmiş<td>öyrədib<td>öyrətməyib <tr><th style="text-align: left;">saxlamaq<td>durdurmak<td>saxlayır<td>saxlamır<td>saxlayar<td>saxlamaz<td>saxlayacaq<td>saxlamayacaq<td>saxladı<td>saxlamadı<td>saxlamış<td>saxlamamış<td>saxlayıb<td>saxlamayıb <tr><th style="text-align: left;">salmaq<td>düşürmek<td>salır<td>salmır<td>salar<td>salmaz<td>salacaq<td>salmayacaq<td>saldı<td>salmadı<td>salmış<td>salmamış<td>salıb<td>salmayıb <tr><th style="text-align: left;">satmaq<td>satmak<td>satır<td>satmır<td>satar<td>satmaz<td>satacaq<td>satmayacaq<td>satdı<td>satmadı<td>satmış<td>satmamış<td>satıb<td>satmayıb <tr><th style="text-align: left;">sevmək<td>sevmek<td>sevir<td>sevmir<td>sevər<td>sevməz<td>sevəcək<td>sevməyəcək<td>sevdi<td>sevmədi<td>sevmiş<td>sevməmiş<td>sevib<td>sevməyib <tr><th style="text-align: left;">sındırmaq<td>kırmak<td>sındırır<td>sındırmır<td>sındırar<td>sındırmaz<td>sındıracaq<td>sındırmayacaq<td>sındırdı<td>sındırmadı<td>sındırmış<td>sındırmamış<td>sındırıb<td>sındırmayıb <tr><th style="text-align: left;">söyləmək<td>demek<td>söyləyir<td>söyləmir<td>söyləyər<td>söyləməz<td>söyləyəcək<td>söyləməyəcək<td>söylədi<td>söyləmədi<td>söyləmiş<td>söyləməmiş<td>söyləyib<td>söyləməyib <tr><th style="text-align: left;">susmaq<td>susmak<td>susur<td>susmur<td>susar<td>susmaz<td>susacaq<td>susmayacaq<td>susdu<td>susmadı<td>susmuş<td>susmamış<td>susub<td>susmayıb <tr><th style="text-align: left;">tapmaq<td>bulmak<td>tapır<td>tapmır<td>tapar<td>tapmaz<td>tapacaq<td>tapmayacaq<td>tapdı<td>tapmadı<td>tapmış<td>tapmamış<td>tapıb<td>tapmayıb <tr><th style="text-align: left;">tərpənmək<td>kıpırdamak<td>tərpənir<td>tərpənmir<td>tərpənər<td>tərpənməz<td>tərpənəcək<td>tərpənməyəcək<td>tərpəndi<td>tərpənmədi<td>tərpənmiş<td>tərpənməmiş<td>tərpənib<td>tərpənməyib <tr><th style="text-align: left;">toxunmaq<td>dokunmak<td>toxunur<td>toxunmur<td>toxunar<td>toxunmaz<td>toxunacaq<td>toxunmayacaq<td>toxundu<td>toxunmadı<td>toxunmuş<td>toxunmamış<td>toxunub<td>toxunmayıb <tr><th style="text-align: left;">tutmaq<td>yakalamak, tutmak<td>tutur<td>tutmur<td>tutar<td>tutmaz<td>tutacaq<td>tutmayacaq<td>tutdu<td>tutmadı<td>tutmuş<td>tutmamış<td>tutub<td>tutmayıb <tr><th style="text-align: left;">unutmaq<td>unutmak<td>unudur<td>unutmur<td>unudar<td>unutmaz<td>unudacaq<td>unutmayacaq<td>unutdu<td>unutmadı<td>unutmuş<td>unutmamış<td>unudub<td>unutmayıb <tr><th style="text-align: left;">üzmək<td>yüzmek; üzmek; koparmak<td>üzür<td>üzmür<td>üzər<td>üzməz<td>üzəcək<td>üzməyəcək<td>üzdü<td>üzmədi<td>üzmüş<td>üzməmiş<td>üzüb<td>üzməyib <tr><th style="text-align: left;">vermək<td>vermek<td>verir<td>vermir<td>verər<td>verməz<td>verəcək<td>verməyəcək<td>verdi<td>vermədi<td>vermiş<td>verməmiş<td>verib<td>verməyib <tr><th style="text-align: left;">yaşamaq<td>yaşamak<td>yaşayır<td>yaşamır<td>yaşayar<td>yaşamaz<td>yaşayacaq<td>yaşamayacaq<td>yaşadı<td>yaşamadı<td>yaşamış<td>yaşamamış<td>yaşayıb<td>yaşamayıb <tr><th style="text-align: left;">yatmaq<td>uyumak<td>yatır<td>yatmır<td>yatar<td>yatmaz<td>yatacaq<td>yatmayacaq<td>yatdı<td>yatmadı<td>yatmış<td>yatmamış<td>yatıb<td>yatmayıb <tr><th style="text-align: left;">yazmaq<td>yazmak; kaydetmek<td>yazır<td>yazmır<td>yazar<td>yazmaz<td>yazacaq<td>yazmayacaq<td>yazdı<td>yazmadı<td>yazmış<td>yazmamış<td>yazıb<td>yazmayıb <tr><th style="text-align: left;">yemək<td>yemek<td>yeyir<td>yemir<td>yeyər<td>yeməz<td>yeyəcək<td>yeməyəcək<td>yedi<td>yemədi<td>yemiş<td>yeməmiş<td>yeyib<td>yeməyib <tr><th style="text-align: left;">yerimək<td>yürümek<td>yeriyir<td>yerimir<td>yeriyər<td>yeriməz<td>yeriyəcək<td>yeriməyəcək<td>yeridi<td>yerimədi<td>yerimiş<td>yeriməmiş<td>yeriyib<td>yeriməyib <tr><th style="text-align: left;">yumaq<td>yıkamak<td>yuyur<td>yumur<td>yuyar<td>yumaz<td>yuyacaq<td>yumayacaq<td>yudu<td>yumadı<td>yumuş<td>yumamış<td>yuyub<td>yumayıb |} [[Kategori:Azerice]] 06ulxijckvvbzx82nwyt0wv6oxro7v0 53520 53519 2022-07-21T22:38:31Z 188.119.39.44 /* Bazı sık kullanılan fiillerin zaman eklerini almış biçimleri */ wikitext text/x-wiki ==İsimler== ===İsmin halleri=== Azerbaycan Türkçesinde ismin halleri [[Türkçe|Türkiye Türkçesi]]ndekine benzer. Yalnız belirtme hâlinde bir sesli harfi takiben araya yardımcı sessiz olarak ''n'' girer. Başında ''d'' bulunan eklerin ''t'''li biçimleri yoktur. Aşağıdaki tabloda örnek olarak qız ''kız'', qapı ''kapı'', ev ''ev'' ve iş ''iş'' kelimelerinin çekimleri verilmektedir: {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- !colspan="12"|İsmin Halleri<br><span style="color:gray;">İsmin Halları</span> |- !colspan="2"|Yalın hâli <br><span style="color:gray;">Adlıq halı</span> !colspan="2"|Yükleme hâli <br><span style="color:gray;">Təsirlik halı</span> !colspan="2"|Yönelme hâli <br><span style="color:gray;">Yönlük halı</span> !colspan="2"|Bulunma hâli <br><span style="color:gray;">Yerlik halı</span> !colspan="2"|Çıkma hâli <br><span style="color:gray;">Çıxışlıq halı</span> !colspan="2"|İlgi hâli <br><span style="color:gray;">Yiyəlik halı</span> |- align=center |colspan="2"|- |colspan="2"|-(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü |colspan="2"|-(y)a, -(y)ə |colspan="2"|-da, -də |colspan="2"|-dan, -dən |colspan="2"|-(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qız |kız |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızı |kızı |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qıza |kıza |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızda |kızda |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızdan |kızdan |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızın |kızın |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapı |kapı |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapını |kapıyı |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapıya |kapıya |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapıda |kapıda |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapıdan |kapıdan |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapının |kapının |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|ev |ev |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evi |evi |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evə |eve |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evdə |evde |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evdən |evden |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evin |evin |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|iş |iş |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işi |işi |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işə |işe |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işdə |işte |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işdən |işten |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işin |işin |} ===İsim çekimi=== {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- !colspan="12"|İsim Çekimi<br><span style="color:gray;">Xəbərlik Kateqoriyası</span> |- !colspan="2"|I. teklik şahıs<br><span style="color:gray;">I. şəxsin təki</span> !colspan="2"|II. teklik şahıs<br><span style="color:gray;">II. şəxsin təki</span> !colspan="2"|III. teklik şahıs<br><span style="color:gray;">III. şəxsin təki</span> !colspan="2"|I. çokluk şahıs<br><span style="color:gray;">I. şəxsin cəmi</span> !colspan="2"|II. çokluk şahıs<br><span style="color:gray;">II. şəxsin cəmi</span> !colspan="2"|III. çokluk şahıs<br><span style="color:gray;">III. şəxsin cəmi</span> |- align=center |colspan="2"| -(y)am, -(y)əm |colspan="2"| -san, -sən |colspan="2"| -dır, -dir, -dur, -dür |colspan="2"| -(y)ıq, -(y)ik, -(y)uq, -(y)ük |colspan="2"| -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz |colspan="2"| -dırlar, -dirlər, -durlar, -dürlər |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçuyam |yolcuyum |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçusan |yolcusun |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçudur |yolcudur |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçuyuq |yolcuyuz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçusunuz |yolcusunuz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçudurlar |yolcudurlar |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkəm |Türk'üm |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türksən |Türk'sün |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkdür |Türk'tür |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkük |Türk'üz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türksünüz |Türk'sünüz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkdürlər |Türk'türler |} <p><b>Not</b>: Sorularda ve ünlemlerde +dIr eki +dI biçimine geçebilir: Yoxdu! ''yoktur'', yoxdu? ''yok mu?''. (Eğer ''yoktu'' diyecekseniz bunu yox idi biçiminde söyleyiniz.)</p> ==Yapım ekleri== Azerbaycan Türkçesinde yapım ekleri bazen küçük ses farklılıkları olmakla beraber genelde Türkiye Türkçesindekilerle aynıdır. ===İsimden isim yapan ekler=== ::'''-lıq, -lik, -luq, -lük''': dağlıq, çәrçilik, ucuzluq, düzlük ::'''-ça, -çә''': qazança, dәftәrçә ::'''-laq''': duzlaq, çaylaq ::'''-çı, -çi, -çu, -çü''': yazıçı, çörәkçi, odunçu, üzümçü ::'''-lı, -li, -lu, -lü''': dadlı, evli, duzlu, sözlü ::'''-daş''': yoldaş, әmәkdaş, vәtәndaş ::'''-cıq, -cik, -cuq, -cük, -cığaz, -ciyәz''': anacıq, evcik, yavrucuq, gözcük, qızcığaz, nәnәciyәz ===Fiilden isim yapan ekler=== ::'''-ıq, -ik, -uq, -ük''': qatıq, bilik, qoruq, hörük ::'''-ış, -iş, -uş, -üş''': qaçış, gәliş, uçuş, görüş ::'''-ma, -mә''': vuruşma, süzmә ::'''-aq, -әk, -q, -k''': yataq, sürәk, daraq, әlәk ::'''-caq, -cәk''': sancaq, yellәncәk ::'''-ım, -im, -um, -üm''': yığım, içim, udum, ölüm ::'''-qa, -gә''': qovurqa, süpürgә ::'''-ar, -әr''': açar, gülәr ::'''-tı, -ti, -tu, -tü''': qışqırtı, göyәrti, gurultu, üzüntü ::'''-qın, -kin, -qun, -gün, -ğın, -ğun''': basqın, kәskin, tutqun, süzgün, dalğın, vurğun ::'''-qı, -ki, -qu, -gü, -ğı, -ğu''': asqı, seçki, pusqu, bölgü, çalğı, sorğu ::'''-ın, -in''': axın, biçin ::'''-ı, -i, -u, -ü''': yazı, çәki, pozu, ölçü ::'''-ıcı, -ici, -ucu, -ücü''': satıcı, bilici, sorucu, bölücü ::'''-ınc, -inc, -unc, -ünc''': qaxınc, sevinc, qorxunc, gülünc ::'''-acaq, -әcәk''': yanacaq, silәcәk ::'''-cә''': düşüncә ::'''-gәc''': süzgәc ::'''-ac,-әc''': tıxac, döyәc ::'''-ir''': gәlir ::'''-ıc''': ayrıc ::'''-ıntı, -inti, -untu, -üntü''': qazıntı, әzinti, ovuntu, çöküntü ::'''-maz, -mәz''': solmaz, sönmәz ===İsimden fiil yapan ekler=== ::'''-la-, -lә-''': duzla-, işlә-, qarala-, cütlә-, ikilә-, yarıla- ::'''-laş-, -lәş-''': ayaqlaş-, birlәş-, şirinlәş-, sözlәş-, hazırlaş- ::'''-lan-, -lәn-''': yollan-, güclәn-, evlәn-, süslәn-, xumarlan-, dillәn- ::'''-al-, -әl-, -l-''': boşal-, düzәl-, çoxal-, saral-, dincәl-, durul- ::'''-ar-, -әr-''': otar-, göyәr-, yaşar-, qızar- ::'''-a-, -ә-''': yaşa-, boşa-, әlә-, dilә- ::'''-ı-, -i-, -u-, -ü-''': acı-, bәrki-, turşu-, tәngi- ::'''-var-''': suvar- ::'''-sa-''': susa- ::'''-imsә-, -ümsә-''': mәnimsә-, qәribsә-, gülümsә-, özümsә- ::'''-ılda-, -ildә-, -ulda-, -üldә-''': pıçılda-, cingildә-, xorulda-, cürüldә- ::'''-ıq-, -ıx-, -ik-, -uq-, -ux-''': darıx-, gecik-, yolux-, karıx- == Zamirler == ===Şahıs zamirleri=== Türkiye Türkçesindekinden farklı olan yalnızca 1.teklik şahıs zamiridir. <br>mən, sən, o, biz, siz, onlar Azerbaycan Türkçesinde birinci ve ikinci teklik şahısların yönelme durumlarında ince ünlü bulunur: mənə, sənə ===İşaret zamirleri=== Azerbaycan Türkçesinde 'şu' işaret zamiri yoktur. Bu, o işaret zamirlerinin yanında, aynı anlamlara gelen həmən ve həmin zamirleri vardır. ===Belgisiz zamirler=== Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı bâzı belgisiz zamirler vardır. Bunlardan özellikle kimsə ''biri'' ve nəsə ''bir şey'' zamirleri ismin hallerine göre değişiklik gösterir. {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- !'''Azerice''' !'''Türkçe''' !'''Azerice''' !'''Türkçe''' |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimsə''' |biri |style="background:#F0F0F0;"|'''nəsə''' |bir şey |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimisə''' |birini |style="background:#F0F0F0;"|'''nəyisə''' |bir şeyi |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kiməsə''' |birine |style="background:#F0F0F0;"|'''nəyəsə''' |bir şeye |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimdəsə''' |birinde |style="background:#F0F0F0;"|'''nədəsə''' |bir şeyde |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimdənsə''' |birinden |style="background:#F0F0F0;"|'''nədənsə''' |bir şeyden |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kiminsə''' |birinin |style="background:#F0F0F0;"|'''nəyinsə''' |bir şeyin |} Fakat kimsə ''hiç kimse'' anlamında kullanılıyorsa çekimi Türkiye Türkçesindekinden farklı değildir: kimsə, kimsəyə, kimsəni, kimsədə, kimsədən, kimsənin. ==Eylemler== ===Şimdiki zaman=== <br>-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür Şimdiki Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th colspan=8 bgcolor=#F0F0F0>Şimdiki Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlirəm'''<td>geliyorum <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyuram'''<td>okuyorum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmirəm'''<td>gelmiyorum <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuram'''<td>okumuyorum <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlirsən'''<td>geliyorsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyursan'''<td>okuyorsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmirsən'''<td>gelmiyorsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumursan'''<td>okumuyorsun <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlir'''<td>geliyor <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyur'''<td>okuyor <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmir'''<td>gelmiyor <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumur'''<td>okumuyor <tr><td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlirik'''<td>geliyoruz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyuruq'''<td>okuyoruz <td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlmirik'''<td>gelmiyoruz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuruq'''<td>okumuyoruz <tr><td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlirsiniz'''<td>geliyorsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyursunuz'''<td>okuyorsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmirsiniz'''<td>gelmiyorsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumursunuz'''<td>okumuyorsunuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlirlər '''<td>geliyorlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyurlar'''<td>okuyorlar <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmirlər '''<td>gelmiyorlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumurlar'''<td>okumuyorlar |} ===Geniş zaman=== <br>-(y)ar-, -(y)ər- Geniş Zaman Eki + Şahıs Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Geniş Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrəm'''<td>gelirim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyaram'''<td>okurum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmərəm'''<td>gelmem <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumaram'''<td>okumam <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrsən'''<td>gelirsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarsan'''<td>okursun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməzsən'''<td>gelmezsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumazsan'''<td>okumazsın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələr'''<td>gelir <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyar'''<td>okur <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməz'''<td>gelmez <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumaz'''<td>okumaz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrik'''<td>geliriz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarıq'''<td>okuruz <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmərik'''<td>gelmeyiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumarıq'''<td>okumayız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrsiniz'''<td>gelirsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarsınız'''<td>okursunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməzsiniz'''<td>gelmezsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumazsınız'''<td>okumazsınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələrlər'''<td>gelirler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarlar'''<td>okurlar <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməzlər'''<td>gelmezler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumazlar'''<td>okumazlar |} ===Gelecek zaman=== <br>-(y)acaq-, -(y)əcək- Gelecek Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Gelecek Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələcəyəm'''<td>geleceğim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacağam'''<td>okuyacağım <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyəcəyəm'''<td>gelmeyeceğim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacağam'''<td>okumayacağım <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələcəksən'''<td>geleceksin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaqsan'''<td>okuyacaksın <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyəcəksən'''<td>gelmeyeceksin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaqsan'''<td>okumayacaksın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələcək(dir)'''<td>gelecek(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaq(dır)'''<td>okuyacak(tır) <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyəcək(dir)'''<td>gelmeyecek(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaq(dır)'''<td>okumayacak(tır) <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələcəyik'''<td>geleceğiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacağıq'''<td>okuyacağız <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyəcəyik'''<td>gelmeyeceğiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacağıq'''<td>okumayacağız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələcəksiniz'''<td>geleceksiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaqsınız'''<td>okuyacaksınız <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyəcəksiniz'''<td>gelmeyeceksiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaqsınız'''<td>okumayacaksınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələcəklər'''<td>gelecekler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaqlar'''<td>okuyacaklar <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyəcəklər'''<td>gelmeyecekler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaqlar'''<td>okumayacaklar |} ===Görülen geçmiş zaman=== <br>-dı-, -di-, -du-, -dü- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Görülen Geçmiş Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldim'''<td>geldim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudum'''<td>okudum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədim'''<td>gelmedim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadım'''<td>okumadım <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldin'''<td>geldin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudun'''<td>okudun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədin'''<td>gelmedin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadın'''<td>okumadın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldi'''<td>geldi <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudu'''<td>okudu <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədi'''<td>gelmedi <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadı'''<td>okumadı <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldik'''<td>geldik <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuduq'''<td>okuduk <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədik'''<td>gelmedik <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadıq'''<td>okumadık <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldiniz'''<td>geldiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudunuz'''<td>okudunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədiniz'''<td>gelmediniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadınız'''<td>okumadınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəldilər'''<td>geldiler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudular'''<td>okudular <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmədilər'''<td>gelmediler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadılar'''<td>okumadılar |} ===Öğrenilen geçmiş zaman I=== <br>-mış-, -miş-, -muş-, -müş- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Öğrenilen Geçmiş Zaman I</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmişəm'''<td>gelmişim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşam'''<td>okumuşum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməmişəm'''<td>gelmemişim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışam'''<td>okumamışım <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmişsən'''<td>gelmişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşsan'''<td>okumuşsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməmişsən'''<td>gelmemişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışsan'''<td>okumamışsın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmiş(dir)'''<td>gelmiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuş(dur)'''<td>okumuş(tur) <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməmiş(dir)'''<td>gelmemiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamış(dır)'''<td>okumamış(tır) <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmişik'''<td>gelmişiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşuq'''<td>okumuşuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməmişik'''<td>gelmemişiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışıq'''<td>okumamışız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmişsiniz'''<td>gelmişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşsunuz'''<td>okumuşsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməmişsiniz'''<td>gelmemişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışsınız'''<td>okumamışsınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmişlər'''<td>gelmişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşlar'''<td>okumuşlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməmişlər'''<td>gelmemişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışlar'''<td>okumamışlar |} ===Öğrenilen geçmiş zaman II=== <br>-(y)ıb-, -(y)ib-, -(y)ub-, -(y)üb- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Öğrenilen Geçmiş Zaman II</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlibsən'''<td>gelmişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyubsan'''<td>okumuşsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyibsən'''<td>gelmemişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıbsan'''<td>okumamışsın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlib(dir)'''<td>gelmiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyub(dur)'''<td>okumuş(tur) <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyib(dir)'''<td>gelmemiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıb(dır)'''<td>okumamış(tır) <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' -'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>''' -'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlibsiniz'''<td>gelmişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyubsunuz'''<td>okumuşsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyibsiniz'''<td>gelmemişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıbsınız'''<td>okumamışsınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəliblər'''<td>gelmişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyublar'''<td>okumuşlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyiblər'''<td>gelmemişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıblar'''<td>okumamışlar |} <p><b>Notlar</b>: <br>Öğrenilen geçmiş zamanda 1. ve 2. şahıslar için -mış, 3. şahıslar için ise -(y)ıb ekinin kullanımı yaygındır. 2. teklik ve çokluk şahısta -mış ekindeki /ş/ sesi düşmektedir. Böylece öğrenilen geçmiş zaman daha çok şu biçimde karşımıza çıkmaktadır: gəlmişəm, gəlmisən, gəlib, gəlmişik, gəlmisiz, gəliblər.</p> <br>Azerbaycan Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman sık sık görülen geçmiş zaman yerine kullanılmaktadır. Yani gəlmişəm diyerek ''geldim'', gəlib diyerek ''geldi'' anlamı kastedilebilir. <p>Tek heceli fiillerden et- ve get- ile /t/ sesiyle biten bütün çok heceli fiiller ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında sondaki /t/ sesi /d/'ye dönmektedir: edər, gedər, unudar, qayıdar, v.b.</p> ===Bazı sık kullanılan fiillerin zaman eklerini almış biçimleri=== {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <tr><th rowspan="2">'''Fiil'''<th rowspan="2">'''Manası'''<th colspan="2">İndiki Zaman<br>(Şimdiki Zaman)<th colspan="2">Qeyri-qəti Gələcək Zaman<br>(Geniş Zaman)<th colspan="2">Qəti Gələcək Zaman<br>(Gelecek Zaman)<th colspan="2">Şühudi Keçmiş Zaman<br>(Görülen Geçmiş Zaman)<th colspan="2">Nəqli Keçmiş Zaman I<br>(Öğrenilen Geçmiş Zaman I)<th colspan="2">Nəqli Keçmiş Zaman II<br>(Öğrenilen Geçmiş Zaman II) <tr><th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz) <tr><th style="text-align: left;">açmaq<td>açmak<td>açır<td>açmır<td>açar<td>açmaz<td>açacaq<td>açmayacaq<td>açdı<td>açmadı<td>açmış<td>açmamış<td>açıb<td>açmayıb <tr><th style="text-align: left;">almaq<td>almak<td>alır<td>almır<td>alar<td>almaz<td>alacaq<td>almayacaq<td>aldı<td>almadı<td>almış<td>almamış<td>alıb<td>almayıb <tr><th style="text-align: left;">anlamaq<td>anlamak<td>anlayır<td>anlamır<td>anlayar<td>anlamaz<td>anlayacaq<td>anlamayacaq<td>anladı<td>anlamadı<td>anlamış<td>anlamamış<td>anlayıb<td>anlamayıb <tr><th style="text-align: left;">aparmaq<td>alıp götürmek; yürütmek<td>aparır<td>aparmır<td>aparar<td>aparmaz<td>aparacaq<td>aparmayacaq<td>apardı<td>aparmadı<td>aparmış<td>aparmamış<td>aparıb<td>aparmayıb <tr><th style="text-align: left;">bilmək<td>bilmek<td>bilir<td>bilmir<td>bilər<td>bilməz<td>biləcək<td>bilməyəcək<td>bildi<td>bilmədi<td>bilmiş<td>bilməmiş<td>bilib<td>bilməyib <tr><th style="text-align: left;">çatmaq<td>yetişmek; yetmek<td>çatır<td>çatmır<td>çatar<td>çatmaz<td>çatacaq<td>çatmayacaq<td>çatdı<td>çatmadı<td>çatmış<td>çatmamış<td>çatıb<td>çatmayıb <tr><th style="text-align: left;">çıxmaq<td>çıkmak<td>çıxır<td>çıxmır<td>çıxar<td>çıxmaz<td>çıxacaq<td>çıxmayacaq<td>çıxdı<td>çıxmadı<td>çıxmış<td>çıxmamış<td>çıxıb<td>çıxmayıb <tr><th style="text-align: left;">danışmaq<td>konuşmak<td>danışır<td>danışmır<td>danışar<td>danışmaz<td>danışacaq<td>danışmayacaq<td>danışdı<td>danışmadı<td>danışmış<td>danışmamış<td>danışıb<td>danışmayıb <tr><th style="text-align: left;">demək<td>söylemek<td>deyir<td>demir<td>deyər<td>deməz<td>deyəcək<td>deməyəcək<td>dedi<td>demədi<td>demiş<td>deməmiş<td>deyib<td>deməyib <tr><th style="text-align: left;">düşmək<td>inmek<td>düşür<td>düşmür<td>düşər<td>düşməz<td>düşəcək<td>düşməyəcək<td>düşdü<td>düşmədi<td>düşmüş<td>düşməmiş<td>düşüb<td>düşməyib <tr><th style="text-align: left;">eləmək<td>eylemek, yapmak<td>eləyir<td>eləmir<td>eləyər<td>eləməz<td>eləyəcək<td>eləməyəcək<td>elədi<td>eləmədi<td>eləmiş<td>eləməmiş<td>eləyib<td>eləməyib <tr><th style="text-align: left;">eşitmək<td>işitmek<td>eşidir<td>eşitmir<td>eşidər<td>eşitməz<td>eşidəcək<td>eşitməyəcək<td>eşitdi<td>eşitmədi<td>eşitmiş<td>eşitməmiş<td>eşidib<td>eşitməyib <tr><th style="text-align: left;">etmək<td>etmek, yapmak<td>edir<td>etmir<td>edər<td>etməz<td>edəcək<td>etməyəcək<td>etdi<td>etmədi<td>etmiş<td>etməmiş<td>edib<td>etməyib <tr><th style="text-align: left;">gəlmək<td>gelmek<td>gəlir<td>gəlmir<td>gələr<td>gəlməz<td>gələcək<td>gəlməyəcək<td>gəldi<td>gəlmədi<td>gəlmiş<td>gəlməmiş<td>gəlib<td>gəlməyib <tr><th style="text-align: left;">getmək<td>gitmek<td>gedir<td>getmir<tD>gedər<td>getməz<td>gedəcək<td>getməyəcək<td>getdi<td>getmədi<td>getmiş<td>getməmiş<td>gedib<td>getməyib <tr><th style="text-align: left;">görmək<td>görmek<td>görür<td>görmür<td>görər<td>görməz<td>görəcək<td>görməyəcək<td>gördü<td>görmədi<td>görmüş<td>görməmiş<td>görüb<td>görməyib <tr><th style="text-align: left;">götürmək<td>almak<td>götürür<td>götürmür<td>götürər<td>götürməz<td>götürəcək<td>götürməyəcək<td>götürdü<td>götürmədi<td>götürmüş<td>götürməmiş<td>götürüb<td>götürməyib <tr><th style="text-align: left;">güdmək<td>izlemek<td>güdür<td>güdmür<td>güdər<td>güdməz<td>güdəcək<td>güdməyəcək<td>güddü<td>güdmədi<td>güdmüş<td>güdməmiş<td>güdüb<td>güdməyib <tr><th style="text-align: left;">xatırlamaq<td>hatırlamak<td>xatırlayır<td>xatırlamır<td>xatırlayar<td>xatırlamaz<td>xatırlayacaq<td>xatırlamayacaq<td>xatırladı<td>xatırlamadı<td>xatırlamış<td>xatırlamamış<td>xatırlayıb<td>xatırlamayıb <tr><th style="text-align: left;">içmək<td>içmek<td>içir<td>içmir<td>içər<td>içməz<td>içəcək<td>içməyəcək<td>içdi<td>içmədi<td>içmiş<tD>içməmiş<td>içib<td>içməyib <tr><th style="text-align: left;">istəmək<td>istemek<td>istəyir<td>istəmir<td>istəyər<td>istəməz<td>istəyəcək<td>istəməyəcək<td>istədi<td>istəmədi<td>istəmiş<td>istəməmiş<td>istəyib<td>istəməyib <tr><th style="text-align: left;">itirmək<td>yitirmek<td>itirir<td>itirmir<td>itirər<td>itirməz<td>itirəcək<td>itirməyəcək<td>itirdi<td>itirmədi<td>itirmiş<td>itirməmiş<td>itirib<td>itirməyib <tr><th style="text-align: left;">keçmək<td>geçmek<td>keçir<td>keçmir<td>keçər<td>keçməz<td>keçəcək<td>keçməyəcək<td>keçdi<td>keçmədi<td>keçmiş<td>keçməmiş<td>keçib<td>keçməyib <tr><th style="text-align: left;">kəsmək<td>kesmek<td>kəsir<td>kəsmir<td>kəsər<td>kəsməz<td>kəsəcək<td>kəsməyəcək<td>kəsdi<td>kəsmədi<td>kəsmiş<td>kəsməmiş<td>kəsib<td>kəsməyib <tr><th style="text-align: left;">qayıtmaq<td>geri dönmek<td>qayıdır<td>qayıtmır<td>qayıdar<td>qayıtmaz<td>qayıdacaq<td>qayıtmayacaq<td>qayıtdı<td>qayıtmadı<td>qayıtmış<td>qayıtmamış<td>qayıdıb<td>qayıtmayıb <tr><th style="text-align: left;">qoymaq<td>bırakmak; koymak<td>qoyur<td>qoymur<td>qoyar<td>qoymaz<td>qoyacaq<td>qoymayacaq<td>qoydu<td>qoymadı<td>qoymuş<td>qoymamış<td>qoyub<td>qoymayıb <tr><th style="text-align: left;">oxşamaq<td>benzemek<td>oxşayır<td>oxşamır<td>oxşayar<td>oxşamaz<td>oxşayacaq<td>oxşamayacaq<td>oxşadı<td>oxşamadı<td>oxşamış<td>oxşamamış<td>oxşayıb<td>oxşamayıb <tr><th style="text-align: left;">oxumaq<td>okumak<td>oxuyur<td>oxumur<td>oxuyar<td>oxumaz<td>oxuyacaq<td>oxumayacaq<td>oxudu<td>oxumadı<td>oxumuş<td>oxumamış<td>oxuyub<td>oxumayıb <tr><th style="text-align: left;">olmaq<td>olmak<td>olur<td>olmur<td>olar<td>olmaz<td>olacaq<td>olmayacaq<td>oldu<td>olmadı<td>olmuş<td>olmamış<td>olub<td>olmayıb <tr><th style="text-align: left;">oynamaq<td>oynamak<td>oynayır<td>oynamır<td>oynayar<td>oynamaz<td>oynayacaq<td>oynamayacaq<td>oynadı<td>oynamadı<td>oynamış<td>oynamamış<td>oynayıb<td>oynamayıb <tr><th style="text-align: left;">ölmək<td>ölmek<td>ölür<td>ölmür<td>ölər<td>ölməz<td>öləcək<td>ölməyəcək<td>öldü<td>ölmədi<td>ölmüş<td>ölməmiş<td>ölüb<td>ölməyib <tr><th style="text-align: left;">öyrənmək<td>öğrenmek<td>öyrənir<td>öyrənmir<td>öyrənər<td>öyrənməz<td>öyrənəcək<td>öyrənməyəcək<td>öyrəndi<td>öyrənmədi<td>öyrənmiş<td>öyrənməmiş<td>öyrənib<td>öyrənməyib <tr><th style="text-align: left;">öyrətmək<td>öğretmek<td>öyrədir<td>öyrətmir<td>öyrədər<td>öyrətməz<td>öyrədəcək<td>öyrətməyəcək<td>öyrətdi<td>öyrətmədi<td>öyrətmiş<td>öyrətməmiş<td>öyrədib<td>öyrətməyib <tr><th style="text-align: left;">saxlamaq<td>durdurmak<td>saxlayır<td>saxlamır<td>saxlayar<td>saxlamaz<td>saxlayacaq<td>saxlamayacaq<td>saxladı<td>saxlamadı<td>saxlamış<td>saxlamamış<td>saxlayıb<td>saxlamayıb <tr><th style="text-align: left;">salmaq<td>düşürmek<td>salır<td>salmır<td>salar<td>salmaz<td>salacaq<td>salmayacaq<td>saldı<td>salmadı<td>salmış<td>salmamış<td>salıb<td>salmayıb <tr><th style="text-align: left;">satmaq<td>satmak<td>satır<td>satmır<td>satar<td>satmaz<td>satacaq<td>satmayacaq<td>satdı<td>satmadı<td>satmış<td>satmamış<td>satıb<td>satmayıb <tr><th style="text-align: left;">sevmək<td>sevmek<td>sevir<td>sevmir<td>sevər<td>sevməz<td>sevəcək<td>sevməyəcək<td>sevdi<td>sevmədi<td>sevmiş<td>sevməmiş<td>sevib<td>sevməyib <tr><th style="text-align: left;">sındırmaq<td>kırmak<td>sındırır<td>sındırmır<td>sındırar<td>sındırmaz<td>sındıracaq<td>sındırmayacaq<td>sındırdı<td>sındırmadı<td>sındırmış<td>sındırmamış<td>sındırıb<td>sındırmayıb <tr><th style="text-align: left;">söyləmək<td>demek<td>söyləyir<td>söyləmir<td>söyləyər<td>söyləməz<td>söyləyəcək<td>söyləməyəcək<td>söylədi<td>söyləmədi<td>söyləmiş<td>söyləməmiş<td>söyləyib<td>söyləməyib <tr><th style="text-align: left;">susmaq<td>susmak<td>susur<td>susmur<td>susar<td>susmaz<td>susacaq<td>susmayacaq<td>susdu<td>susmadı<td>susmuş<td>susmamış<td>susub<td>susmayıb <tr><th style="text-align: left;">tapmaq<td>bulmak<td>tapır<td>tapmır<td>tapar<td>tapmaz<td>tapacaq<td>tapmayacaq<td>tapdı<td>tapmadı<td>tapmış<td>tapmamış<td>tapıb<td>tapmayıb <tr><th style="text-align: left;">tərpənmək<td>kıpırdamak<td>tərpənir<td>tərpənmir<td>tərpənər<td>tərpənməz<td>tərpənəcək<td>tərpənməyəcək<td>tərpəndi<td>tərpənmədi<td>tərpənmiş<td>tərpənməmiş<td>tərpənib<td>tərpənməyib <tr><th style="text-align: left;">toxunmaq<td>dokunmak<td>toxunur<td>toxunmur<td>toxunar<td>toxunmaz<td>toxunacaq<td>toxunmayacaq<td>toxundu<td>toxunmadı<td>toxunmuş<td>toxunmamış<td>toxunub<td>toxunmayıb <tr><th style="text-align: left;">tutmaq<td>yakalamak, tutmak<td>tutur<td>tutmur<td>tutar<td>tutmaz<td>tutacaq<td>tutmayacaq<td>tutdu<td>tutmadı<td>tutmuş<td>tutmamış<td>tutub<td>tutmayıb <tr><th style="text-align: left;">unutmaq<td>unutmak<td>unudur<td>unutmur<td>unudar<td>unutmaz<td>unudacaq<td>unutmayacaq<td>unutdu<td>unutmadı<td>unutmuş<td>unutmamış<td>unudub<td>unutmayıb <tr><th style="text-align: left;">üzmək<td>yüzmek; üzmek; koparmak<td>üzür<td>üzmür<td>üzər<td>üzməz<td>üzəcək<td>üzməyəcək<td>üzdü<td>üzmədi<td>üzmüş<td>üzməmiş<td>üzüb<td>üzməyib <tr><th style="text-align: left;">vermək<td>vermek<td>verir<td>vermir<td>verər<td>verməz<td>verəcək<td>verməyəcək<td>verdi<td>vermədi<td>vermiş<td>verməmiş<td>verib<td>verməyib <tr><th style="text-align: left;">yaşamaq<td>yaşamak<td>yaşayır<td>yaşamır<td>yaşayar<td>yaşamaz<td>yaşayacaq<td>yaşamayacaq<td>yaşadı<td>yaşamadı<td>yaşamış<td>yaşamamış<td>yaşayıb<td>yaşamayıb <tr><th style="text-align: left;">yatmaq<td>uyumak<td>yatır<td>yatmır<td>yatar<td>yatmaz<td>yatacaq<td>yatmayacaq<td>yatdı<td>yatmadı<td>yatmış<td>yatmamış<td>yatıb<td>yatmayıb <tr><th style="text-align: left;">yazmaq<td>yazmak; kaydetmek<td>yazır<td>yazmır<td>yazar<td>yazmaz<td>yazacaq<td>yazmayacaq<td>yazdı<td>yazmadı<td>yazmış<td>yazmamış<td>yazıb<td>yazmayıb <tr><th style="text-align: left;">yemək<td>yemek<td>yeyir<td>yemir<td>yeyər<td>yeməz<td>yeyəcək<td>yeməyəcək<td>yedi<td>yemədi<td>yemiş<td>yeməmiş<td>yeyib<td>yeməyib <tr><th style="text-align: left;">yerimək<td>yürümek<td>yeriyir<td>yerimir<td>yeriyər<td>yeriməz<td>yeriyəcək<td>yeriməyəcək<td>yeridi<td>yerimədi<td>yerimiş<td>yeriməmiş<td>yeriyib<td>yeriməyib <tr><th style="text-align: left;">yumaq<td>yıkamak<td>yuyur<td>yumur<td>yuyar<td>yumaz<td>yuyacaq<td>yumayacaq<td>yudu<td>yumadı<td>yumuş<td>yumamış<td>yuyub<td>yumayıb |} [[Kategori:Azerice]] as2wy5wcv1oia7vq923inubq27fmh1u 53521 53520 2022-07-21T22:39:41Z 188.119.39.44 /* Bazı sık kullanılan fiillerin zaman eklerini almış biçimleri */ wikitext text/x-wiki ==İsimler== ===İsmin halleri=== Azerbaycan Türkçesinde ismin halleri [[Türkçe|Türkiye Türkçesi]]ndekine benzer. Yalnız belirtme hâlinde bir sesli harfi takiben araya yardımcı sessiz olarak ''n'' girer. Başında ''d'' bulunan eklerin ''t'''li biçimleri yoktur. Aşağıdaki tabloda örnek olarak qız ''kız'', qapı ''kapı'', ev ''ev'' ve iş ''iş'' kelimelerinin çekimleri verilmektedir: {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- !colspan="12"|İsmin Halleri<br><span style="color:gray;">İsmin Halları</span> |- !colspan="2"|Yalın hâli <br><span style="color:gray;">Adlıq halı</span> !colspan="2"|Yükleme hâli <br><span style="color:gray;">Təsirlik halı</span> !colspan="2"|Yönelme hâli <br><span style="color:gray;">Yönlük halı</span> !colspan="2"|Bulunma hâli <br><span style="color:gray;">Yerlik halı</span> !colspan="2"|Çıkma hâli <br><span style="color:gray;">Çıxışlıq halı</span> !colspan="2"|İlgi hâli <br><span style="color:gray;">Yiyəlik halı</span> |- align=center |colspan="2"|- |colspan="2"|-(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü |colspan="2"|-(y)a, -(y)ə |colspan="2"|-da, -də |colspan="2"|-dan, -dən |colspan="2"|-(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qız |kız |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızı |kızı |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qıza |kıza |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızda |kızda |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızdan |kızdan |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qızın |kızın |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapı |kapı |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapını |kapıyı |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapıya |kapıya |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapıda |kapıda |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapıdan |kapıdan |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|qapının |kapının |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|ev |ev |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evi |evi |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evə |eve |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evdə |evde |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evdən |evden |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|evin |evin |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|iş |iş |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işi |işi |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işə |işe |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işdə |işte |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işdən |işten |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|işin |işin |} ===İsim çekimi=== {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- !colspan="12"|İsim Çekimi<br><span style="color:gray;">Xəbərlik Kateqoriyası</span> |- !colspan="2"|I. teklik şahıs<br><span style="color:gray;">I. şəxsin təki</span> !colspan="2"|II. teklik şahıs<br><span style="color:gray;">II. şəxsin təki</span> !colspan="2"|III. teklik şahıs<br><span style="color:gray;">III. şəxsin təki</span> !colspan="2"|I. çokluk şahıs<br><span style="color:gray;">I. şəxsin cəmi</span> !colspan="2"|II. çokluk şahıs<br><span style="color:gray;">II. şəxsin cəmi</span> !colspan="2"|III. çokluk şahıs<br><span style="color:gray;">III. şəxsin cəmi</span> |- align=center |colspan="2"| -(y)am, -(y)əm |colspan="2"| -san, -sən |colspan="2"| -dır, -dir, -dur, -dür |colspan="2"| -(y)ıq, -(y)ik, -(y)uq, -(y)ük |colspan="2"| -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz |colspan="2"| -dırlar, -dirlər, -durlar, -dürlər |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçuyam |yolcuyum |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçusan |yolcusun |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçudur |yolcudur |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçuyuq |yolcuyuz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçusunuz |yolcusunuz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|yolçudurlar |yolcudurlar |- |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkəm |Türk'üm |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türksən |Türk'sün |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkdür |Türk'tür |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkük |Türk'üz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türksünüz |Türk'sünüz |style="background:#F0F0F0; font-weight:bold;"|Türkdürlər |Türk'türler |} <p><b>Not</b>: Sorularda ve ünlemlerde +dIr eki +dI biçimine geçebilir: Yoxdu! ''yoktur'', yoxdu? ''yok mu?''. (Eğer ''yoktu'' diyecekseniz bunu yox idi biçiminde söyleyiniz.)</p> ==Yapım ekleri== Azerbaycan Türkçesinde yapım ekleri bazen küçük ses farklılıkları olmakla beraber genelde Türkiye Türkçesindekilerle aynıdır. ===İsimden isim yapan ekler=== ::'''-lıq, -lik, -luq, -lük''': dağlıq, çәrçilik, ucuzluq, düzlük ::'''-ça, -çә''': qazança, dәftәrçә ::'''-laq''': duzlaq, çaylaq ::'''-çı, -çi, -çu, -çü''': yazıçı, çörәkçi, odunçu, üzümçü ::'''-lı, -li, -lu, -lü''': dadlı, evli, duzlu, sözlü ::'''-daş''': yoldaş, әmәkdaş, vәtәndaş ::'''-cıq, -cik, -cuq, -cük, -cığaz, -ciyәz''': anacıq, evcik, yavrucuq, gözcük, qızcığaz, nәnәciyәz ===Fiilden isim yapan ekler=== ::'''-ıq, -ik, -uq, -ük''': qatıq, bilik, qoruq, hörük ::'''-ış, -iş, -uş, -üş''': qaçış, gәliş, uçuş, görüş ::'''-ma, -mә''': vuruşma, süzmә ::'''-aq, -әk, -q, -k''': yataq, sürәk, daraq, әlәk ::'''-caq, -cәk''': sancaq, yellәncәk ::'''-ım, -im, -um, -üm''': yığım, içim, udum, ölüm ::'''-qa, -gә''': qovurqa, süpürgә ::'''-ar, -әr''': açar, gülәr ::'''-tı, -ti, -tu, -tü''': qışqırtı, göyәrti, gurultu, üzüntü ::'''-qın, -kin, -qun, -gün, -ğın, -ğun''': basqın, kәskin, tutqun, süzgün, dalğın, vurğun ::'''-qı, -ki, -qu, -gü, -ğı, -ğu''': asqı, seçki, pusqu, bölgü, çalğı, sorğu ::'''-ın, -in''': axın, biçin ::'''-ı, -i, -u, -ü''': yazı, çәki, pozu, ölçü ::'''-ıcı, -ici, -ucu, -ücü''': satıcı, bilici, sorucu, bölücü ::'''-ınc, -inc, -unc, -ünc''': qaxınc, sevinc, qorxunc, gülünc ::'''-acaq, -әcәk''': yanacaq, silәcәk ::'''-cә''': düşüncә ::'''-gәc''': süzgәc ::'''-ac,-әc''': tıxac, döyәc ::'''-ir''': gәlir ::'''-ıc''': ayrıc ::'''-ıntı, -inti, -untu, -üntü''': qazıntı, әzinti, ovuntu, çöküntü ::'''-maz, -mәz''': solmaz, sönmәz ===İsimden fiil yapan ekler=== ::'''-la-, -lә-''': duzla-, işlә-, qarala-, cütlә-, ikilә-, yarıla- ::'''-laş-, -lәş-''': ayaqlaş-, birlәş-, şirinlәş-, sözlәş-, hazırlaş- ::'''-lan-, -lәn-''': yollan-, güclәn-, evlәn-, süslәn-, xumarlan-, dillәn- ::'''-al-, -әl-, -l-''': boşal-, düzәl-, çoxal-, saral-, dincәl-, durul- ::'''-ar-, -әr-''': otar-, göyәr-, yaşar-, qızar- ::'''-a-, -ә-''': yaşa-, boşa-, әlә-, dilә- ::'''-ı-, -i-, -u-, -ü-''': acı-, bәrki-, turşu-, tәngi- ::'''-var-''': suvar- ::'''-sa-''': susa- ::'''-imsә-, -ümsә-''': mәnimsә-, qәribsә-, gülümsә-, özümsә- ::'''-ılda-, -ildә-, -ulda-, -üldә-''': pıçılda-, cingildә-, xorulda-, cürüldә- ::'''-ıq-, -ıx-, -ik-, -uq-, -ux-''': darıx-, gecik-, yolux-, karıx- == Zamirler == ===Şahıs zamirleri=== Türkiye Türkçesindekinden farklı olan yalnızca 1.teklik şahıs zamiridir. <br>mən, sən, o, biz, siz, onlar Azerbaycan Türkçesinde birinci ve ikinci teklik şahısların yönelme durumlarında ince ünlü bulunur: mənə, sənə ===İşaret zamirleri=== Azerbaycan Türkçesinde 'şu' işaret zamiri yoktur. Bu, o işaret zamirlerinin yanında, aynı anlamlara gelen həmən ve həmin zamirleri vardır. ===Belgisiz zamirler=== Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı bâzı belgisiz zamirler vardır. Bunlardan özellikle kimsə ''biri'' ve nəsə ''bir şey'' zamirleri ismin hallerine göre değişiklik gösterir. {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- !'''Azerice''' !'''Türkçe''' !'''Azerice''' !'''Türkçe''' |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimsə''' |biri |style="background:#F0F0F0;"|'''nəsə''' |bir şey |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimisə''' |birini |style="background:#F0F0F0;"|'''nəyisə''' |bir şeyi |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kiməsə''' |birine |style="background:#F0F0F0;"|'''nəyəsə''' |bir şeye |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimdəsə''' |birinde |style="background:#F0F0F0;"|'''nədəsə''' |bir şeyde |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kimdənsə''' |birinden |style="background:#F0F0F0;"|'''nədənsə''' |bir şeyden |- |style="background:#F0F0F0;"|'''kiminsə''' |birinin |style="background:#F0F0F0;"|'''nəyinsə''' |bir şeyin |} Fakat kimsə ''hiç kimse'' anlamında kullanılıyorsa çekimi Türkiye Türkçesindekinden farklı değildir: kimsə, kimsəyə, kimsəni, kimsədə, kimsədən, kimsənin. ==Eylemler== ===Şimdiki zaman=== <br>-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür Şimdiki Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th colspan=8 bgcolor=#F0F0F0>Şimdiki Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlirəm'''<td>geliyorum <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyuram'''<td>okuyorum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmirəm'''<td>gelmiyorum <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuram'''<td>okumuyorum <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlirsən'''<td>geliyorsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyursan'''<td>okuyorsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmirsən'''<td>gelmiyorsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumursan'''<td>okumuyorsun <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlir'''<td>geliyor <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyur'''<td>okuyor <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmir'''<td>gelmiyor <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumur'''<td>okumuyor <tr><td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlirik'''<td>geliyoruz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyuruq'''<td>okuyoruz <td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlmirik'''<td>gelmiyoruz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuruq'''<td>okumuyoruz <tr><td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlirsiniz'''<td>geliyorsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyursunuz'''<td>okuyorsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmirsiniz'''<td>gelmiyorsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumursunuz'''<td>okumuyorsunuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0> '''gəlirlər '''<td>geliyorlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyurlar'''<td>okuyorlar <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmirlər '''<td>gelmiyorlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumurlar'''<td>okumuyorlar |} ===Geniş zaman=== <br>-(y)ar-, -(y)ər- Geniş Zaman Eki + Şahıs Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Geniş Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrəm'''<td>gelirim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyaram'''<td>okurum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmərəm'''<td>gelmem <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumaram'''<td>okumam <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrsən'''<td>gelirsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarsan'''<td>okursun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməzsən'''<td>gelmezsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumazsan'''<td>okumazsın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələr'''<td>gelir <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyar'''<td>okur <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməz'''<td>gelmez <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumaz'''<td>okumaz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrik'''<td>geliriz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarıq'''<td>okuruz <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmərik'''<td>gelmeyiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumarıq'''<td>okumayız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələrsiniz'''<td>gelirsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarsınız'''<td>okursunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməzsiniz'''<td>gelmezsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumazsınız'''<td>okumazsınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələrlər'''<td>gelirler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyarlar'''<td>okurlar <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməzlər'''<td>gelmezler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumazlar'''<td>okumazlar |} ===Gelecek zaman=== <br>-(y)acaq-, -(y)əcək- Gelecek Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Gelecek Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələcəyəm'''<td>geleceğim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacağam'''<td>okuyacağım <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyəcəyəm'''<td>gelmeyeceğim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacağam'''<td>okumayacağım <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələcəksən'''<td>geleceksin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaqsan'''<td>okuyacaksın <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyəcəksən'''<td>gelmeyeceksin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaqsan'''<td>okumayacaksın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələcək(dir)'''<td>gelecek(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaq(dır)'''<td>okuyacak(tır) <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyəcək(dir)'''<td>gelmeyecek(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaq(dır)'''<td>okumayacak(tır) <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələcəyik'''<td>geleceğiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacağıq'''<td>okuyacağız <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyəcəyik'''<td>gelmeyeceğiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacağıq'''<td>okumayacağız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gələcəksiniz'''<td>geleceksiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaqsınız'''<td>okuyacaksınız <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyəcəksiniz'''<td>gelmeyeceksiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaqsınız'''<td>okumayacaksınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gələcəklər'''<td>gelecekler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyacaqlar'''<td>okuyacaklar <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyəcəklər'''<td>gelmeyecekler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayacaqlar'''<td>okumayacaklar |} ===Görülen geçmiş zaman=== <br>-dı-, -di-, -du-, -dü- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Görülen Geçmiş Zaman</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldim'''<td>geldim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudum'''<td>okudum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədim'''<td>gelmedim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadım'''<td>okumadım <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldin'''<td>geldin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudun'''<td>okudun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədin'''<td>gelmedin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadın'''<td>okumadın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldi'''<td>geldi <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudu'''<td>okudu <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədi'''<td>gelmedi <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadı'''<td>okumadı <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldik'''<td>geldik <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuduq'''<td>okuduk <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədik'''<td>gelmedik <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadıq'''<td>okumadık <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəldiniz'''<td>geldiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudunuz'''<td>okudunuz <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmədiniz'''<td>gelmediniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadınız'''<td>okumadınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəldilər'''<td>geldiler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxudular'''<td>okudular <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmədilər'''<td>gelmediler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumadılar'''<td>okumadılar |} ===Öğrenilen geçmiş zaman I=== <br>-mış-, -miş-, -muş-, -müş- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Öğrenilen Geçmiş Zaman I</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmişəm'''<td>gelmişim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşam'''<td>okumuşum <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməmişəm'''<td>gelmemişim <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışam'''<td>okumamışım <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmişsən'''<td>gelmişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşsan'''<td>okumuşsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməmişsən'''<td>gelmemişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışsan'''<td>okumamışsın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmiş(dir)'''<td>gelmiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuş(dur)'''<td>okumuş(tur) <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməmiş(dir)'''<td>gelmemiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamış(dır)'''<td>okumamış(tır) <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmişik'''<td>gelmişiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşuq'''<td>okumuşuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməmişik'''<td>gelmemişiz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışıq'''<td>okumamışız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlmişsiniz'''<td>gelmişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşsunuz'''<td>okumuşsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməmişsiniz'''<td>gelmemişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışsınız'''<td>okumamışsınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlmişlər'''<td>gelmişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumuşlar'''<td>okumuşlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməmişlər'''<td>gelmemişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumamışlar'''<td>okumamışlar |} ===Öğrenilen geçmiş zaman II=== <br>-(y)ıb-, -(y)ib-, -(y)ub-, -(y)üb- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <th bgcolor=#F0F0F0 colspan=8>Öğrenilen Geçmiş Zaman II</th> <tr><th colspan=4>Olumlu<th colspan=4>Olumsuz <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlibsən'''<td>gelmişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyubsan'''<td>okumuşsun <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyibsən'''<td>gelmemişsin <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıbsan'''<td>okumamışsın <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlib(dir)'''<td>gelmiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyub(dur)'''<td>okumuş(tur) <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyib(dir)'''<td>gelmemiş(tir) <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıb(dır)'''<td>okumamış(tır) <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' -'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>''' -'''<td>- <td bgcolor=#F0F0F0>'''-'''<td>- <tr><td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlibsiniz'''<td>gelmişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyubsunuz'''<td>okumuşsunuz <td bgcolor=#F0F0F0>''' gəlməyibsiniz'''<td>gelmemişsiniz <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıbsınız'''<td>okumamışsınız <tr><td bgcolor=#F0F0F0>'''gəliblər'''<td>gelmişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxuyublar'''<td>okumuşlar <td bgcolor=#F0F0F0>'''gəlməyiblər'''<td>gelmemişler <td bgcolor=#F0F0F0>'''oxumayıblar'''<td>okumamışlar |} <p><b>Notlar</b>: <br>Öğrenilen geçmiş zamanda 1. ve 2. şahıslar için -mış, 3. şahıslar için ise -(y)ıb ekinin kullanımı yaygındır. 2. teklik ve çokluk şahısta -mış ekindeki /ş/ sesi düşmektedir. Böylece öğrenilen geçmiş zaman daha çok şu biçimde karşımıza çıkmaktadır: gəlmişəm, gəlmisən, gəlib, gəlmişik, gəlmisiz, gəliblər.</p> <br>Azerbaycan Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman sık sık görülen geçmiş zaman yerine kullanılmaktadır. Yani gəlmişəm diyerek ''geldim'', gəlib diyerek ''geldi'' anlamı kastedilebilir. <p>Tek heceli fiillerden et- ve get- ile /t/ sesiyle biten bütün çok heceli fiiller ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında sondaki /t/ sesi /d/'ye dönmektedir: edər, gedər, unudar, qayıdar, v.b.</p> ===Bazı sık kullanılan fiillerin zaman eklerini almış biçimleri=== {|class="wikitable" style="margin:0 0% 0 0%; font-style: italic; font-family: Times New Roman; font-size: 15px;" |- <tr><th rowspan="2">'''Fiil'''<th rowspan="2">'''Manası'''<th colspan="2">İndiki Zaman<br>(Şimdiki Zaman)<th colspan="2">Qeyri-qəti Gələcək Zaman<br>(Geniş Zaman)<th colspan="2">Qəti Gələcək Zaman<br>(Gelecek Zaman)<th colspan="2">Şühudi Keçmiş Zaman<br>(Görülen Geçmiş Zaman)<th colspan="2">Nəqli Keçmiş Zaman I<br>(Öğrenilen Geçmiş Zaman I)<th colspan="2">Nəqli Keçmiş Zaman II<br>(Öğrenilen Geçmiş Zaman II) <tr><th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz)<th>Təsdiq<br>(Olumlu)<th>İnkâr<br>(Olumsuz) <tr><th style="text-align: left;">açmaq<td>açmak<td>açır<td>açmır<td>açar<td>açmaz<td>açacaq<td>açmayacaq<td>açdı<td>açmadı<td>açmış<td>açmamış<td>açıb<td>açmayıb <tr><th style="text-align: left;">almaq<td>almak<td>alır<td>almır<td>alar<td>almaz<td>alacaq<td>almayacaq<td>aldı<td>almadı<td>almış<td>almamış<td>alıb<td>almayıb <tr><th style="text-align: left;">anlamaq<td>anlamak<td>anlayır<td>anlamır<td>anlayar<td>anlamaz<td>anlayacaq<td>anlamayacaq<td>anladı<td>anlamadı<td>anlamış<td>anlamamış<td>anlayıb<td>anlamayıb <tr><th style="text-align: left;">aparmaq<td>alıp götürmek; yürütmek<td>aparır<td>aparmır<td>aparar<td>aparmaz<td>aparacaq<td>aparmayacaq<td>apardı<td>aparmadı<td>aparmış<td>aparmamış<td>aparıb<td>aparmayıb <tr><th style="text-align: left;">bilmək<td>bilmek<td>bilir<td>bilmir<td>bilər<td>bilməz<td>biləcək<td>bilməyəcək<td>bildi<td>bilmədi<td>bilmiş<td>bilməmiş<td>bilib<td>bilməyib <tr><th style="text-align: left;">çatmaq<td>yetişmek; yetmek<td>çatır<td>çatmır<td>çatar<td>çatmaz<td>çatacaq<td>çatmayacaq<td>çatdı<td>çatmadı<td>çatmış<td>çatmamış<td>çatıb<td>çatmayıb <tr><th style="text-align: left;">çıxmaq<td>çıkmak<td>çıxır<td>çıxmır<td>çıxar<td>çıxmaz<td>çıxacaq<td>çıxmayacaq<td>çıxdı<td>çıxmadı<td>çıxmış<td>çıxmamış<td>çıxıb<td>çıxmayıb <tr><th style="text-align: left;">danışmaq<td>konuşmak<td>danışır<td>danışmır<td>danışar<td>danışmaz<td>danışacaq<td>danışmayacaq<td>danışdı<td>danışmadı<td>danışmış<td>danışmamış<td>danışıb<td>danışmayıb <tr><th style="text-align: left;">demək<td>söylemek<td>deyir<td>demir<td>deyər<td>deməz<td>deyəcək<td>deməyəcək<td>dedi<td>demədi<td>demiş<td>deməmiş<td>deyib<td>deməyib <tr><th style="text-align: left;">düşmək<td>inmek<td>düşür<td>düşmür<td>düşər<td>düşməz<td>düşəcək<td>düşməyəcək<td>düşdü<td>düşmədi<td>düşmüş<td>düşməmiş<td>düşüb<td>düşməyib <tr><th style="text-align: left;">eləmək<td>eylemek, yapmak<td>eləyir<td>eləmir<td>eləyər<td>eləməz<td>eləyəcək<td>eləməyəcək<td>elədi<td>eləmədi<td>eləmiş<td>eləməmiş<td>eləyib<td>eləməyib <tr><th style="text-align: left;">eşitmək<td>işitmek<td>eşidir<td>eşitmir<td>eşidər<td>eşitməz<td>eşidəcək<td>eşitməyəcək<td>eşitdi<td>eşitmədi<td>eşitmiş<td>eşitməmiş<td>eşidib<td>eşitməyib <tr><th style="text-align: left;">etmək<td>etmek, yapmak<td>edir<td>etmir<td>edər<td>etməz<td>edəcək<td>etməyəcək<td>etdi<td>etmədi<td>etmiş<td>etməmiş<td>edib<td>etməyib <tr><th style="text-align: left;">gəlmək<td>gelmek<td>gəlir<td>gəlmir<td>gələr<td>gəlməz<td>gələcək<td>gəlməyəcək<td>gəldi<td>gəlmədi<td>gəlmiş<td>gəlməmiş<td>gəlib<td>gəlməyib <tr><th style="text-align: left;">getmək<td>gitmek<td>gedir<td>getmir<tD>gedər<td>getməz<td>gedəcək<td>getməyəcək<td>getdi<td>getmədi<td>getmiş<td>getməmiş<td>gedib<td>getməyib <tr><th style="text-align: left;">görmək<td>görmek<td>görür<td>görmür<td>görər<td>görməz<td>görəcək<td>görməyəcək<td>gördü<td>görmədi<td>görmüş<td>görməmiş<td>görüb<td>görməyib <tr><th style="text-align: left;">götürmək<td>almak<td>götürür<td>götürmür<td>götürər<td>götürməz<td>götürəcək<td>götürməyəcək<td>götürdü<td>götürmədi<td>götürmüş<td>götürməmiş<td>götürüb<td>götürməyib <tr><th style="text-align: left;">güdmək<td>izlemek, gözetlemek<td>güdür<td>güdmür<td>güdər<td>güdməz<td>güdəcək<td>güdməyəcək<td>güddü<td>güdmədi<td>güdmüş<td>güdməmiş<td>güdüb<td>güdməyib <tr><th style="text-align: left;">xatırlamaq<td>hatırlamak<td>xatırlayır<td>xatırlamır<td>xatırlayar<td>xatırlamaz<td>xatırlayacaq<td>xatırlamayacaq<td>xatırladı<td>xatırlamadı<td>xatırlamış<td>xatırlamamış<td>xatırlayıb<td>xatırlamayıb <tr><th style="text-align: left;">içmək<td>içmek<td>içir<td>içmir<td>içər<td>içməz<td>içəcək<td>içməyəcək<td>içdi<td>içmədi<td>içmiş<tD>içməmiş<td>içib<td>içməyib <tr><th style="text-align: left;">istəmək<td>istemek<td>istəyir<td>istəmir<td>istəyər<td>istəməz<td>istəyəcək<td>istəməyəcək<td>istədi<td>istəmədi<td>istəmiş<td>istəməmiş<td>istəyib<td>istəməyib <tr><th style="text-align: left;">itirmək<td>yitirmek<td>itirir<td>itirmir<td>itirər<td>itirməz<td>itirəcək<td>itirməyəcək<td>itirdi<td>itirmədi<td>itirmiş<td>itirməmiş<td>itirib<td>itirməyib <tr><th style="text-align: left;">keçmək<td>geçmek<td>keçir<td>keçmir<td>keçər<td>keçməz<td>keçəcək<td>keçməyəcək<td>keçdi<td>keçmədi<td>keçmiş<td>keçməmiş<td>keçib<td>keçməyib <tr><th style="text-align: left;">kəsmək<td>kesmek<td>kəsir<td>kəsmir<td>kəsər<td>kəsməz<td>kəsəcək<td>kəsməyəcək<td>kəsdi<td>kəsmədi<td>kəsmiş<td>kəsməmiş<td>kəsib<td>kəsməyib <tr><th style="text-align: left;">qayıtmaq<td>geri dönmek<td>qayıdır<td>qayıtmır<td>qayıdar<td>qayıtmaz<td>qayıdacaq<td>qayıtmayacaq<td>qayıtdı<td>qayıtmadı<td>qayıtmış<td>qayıtmamış<td>qayıdıb<td>qayıtmayıb <tr><th style="text-align: left;">qoymaq<td>bırakmak; koymak<td>qoyur<td>qoymur<td>qoyar<td>qoymaz<td>qoyacaq<td>qoymayacaq<td>qoydu<td>qoymadı<td>qoymuş<td>qoymamış<td>qoyub<td>qoymayıb <tr><th style="text-align: left;">oxşamaq<td>benzemek<td>oxşayır<td>oxşamır<td>oxşayar<td>oxşamaz<td>oxşayacaq<td>oxşamayacaq<td>oxşadı<td>oxşamadı<td>oxşamış<td>oxşamamış<td>oxşayıb<td>oxşamayıb <tr><th style="text-align: left;">oxumaq<td>okumak<td>oxuyur<td>oxumur<td>oxuyar<td>oxumaz<td>oxuyacaq<td>oxumayacaq<td>oxudu<td>oxumadı<td>oxumuş<td>oxumamış<td>oxuyub<td>oxumayıb <tr><th style="text-align: left;">olmaq<td>olmak<td>olur<td>olmur<td>olar<td>olmaz<td>olacaq<td>olmayacaq<td>oldu<td>olmadı<td>olmuş<td>olmamış<td>olub<td>olmayıb <tr><th style="text-align: left;">oynamaq<td>oynamak<td>oynayır<td>oynamır<td>oynayar<td>oynamaz<td>oynayacaq<td>oynamayacaq<td>oynadı<td>oynamadı<td>oynamış<td>oynamamış<td>oynayıb<td>oynamayıb <tr><th style="text-align: left;">ölmək<td>ölmek<td>ölür<td>ölmür<td>ölər<td>ölməz<td>öləcək<td>ölməyəcək<td>öldü<td>ölmədi<td>ölmüş<td>ölməmiş<td>ölüb<td>ölməyib <tr><th style="text-align: left;">öyrənmək<td>öğrenmek<td>öyrənir<td>öyrənmir<td>öyrənər<td>öyrənməz<td>öyrənəcək<td>öyrənməyəcək<td>öyrəndi<td>öyrənmədi<td>öyrənmiş<td>öyrənməmiş<td>öyrənib<td>öyrənməyib <tr><th style="text-align: left;">öyrətmək<td>öğretmek<td>öyrədir<td>öyrətmir<td>öyrədər<td>öyrətməz<td>öyrədəcək<td>öyrətməyəcək<td>öyrətdi<td>öyrətmədi<td>öyrətmiş<td>öyrətməmiş<td>öyrədib<td>öyrətməyib <tr><th style="text-align: left;">saxlamaq<td>durdurmak<td>saxlayır<td>saxlamır<td>saxlayar<td>saxlamaz<td>saxlayacaq<td>saxlamayacaq<td>saxladı<td>saxlamadı<td>saxlamış<td>saxlamamış<td>saxlayıb<td>saxlamayıb <tr><th style="text-align: left;">salmaq<td>düşürmek<td>salır<td>salmır<td>salar<td>salmaz<td>salacaq<td>salmayacaq<td>saldı<td>salmadı<td>salmış<td>salmamış<td>salıb<td>salmayıb <tr><th style="text-align: left;">satmaq<td>satmak<td>satır<td>satmır<td>satar<td>satmaz<td>satacaq<td>satmayacaq<td>satdı<td>satmadı<td>satmış<td>satmamış<td>satıb<td>satmayıb <tr><th style="text-align: left;">sevmək<td>sevmek<td>sevir<td>sevmir<td>sevər<td>sevməz<td>sevəcək<td>sevməyəcək<td>sevdi<td>sevmədi<td>sevmiş<td>sevməmiş<td>sevib<td>sevməyib <tr><th style="text-align: left;">sındırmaq<td>kırmak<td>sındırır<td>sındırmır<td>sındırar<td>sındırmaz<td>sındıracaq<td>sındırmayacaq<td>sındırdı<td>sındırmadı<td>sındırmış<td>sındırmamış<td>sındırıb<td>sındırmayıb <tr><th style="text-align: left;">söyləmək<td>demek<td>söyləyir<td>söyləmir<td>söyləyər<td>söyləməz<td>söyləyəcək<td>söyləməyəcək<td>söylədi<td>söyləmədi<td>söyləmiş<td>söyləməmiş<td>söyləyib<td>söyləməyib <tr><th style="text-align: left;">susmaq<td>susmak<td>susur<td>susmur<td>susar<td>susmaz<td>susacaq<td>susmayacaq<td>susdu<td>susmadı<td>susmuş<td>susmamış<td>susub<td>susmayıb <tr><th style="text-align: left;">tapmaq<td>bulmak<td>tapır<td>tapmır<td>tapar<td>tapmaz<td>tapacaq<td>tapmayacaq<td>tapdı<td>tapmadı<td>tapmış<td>tapmamış<td>tapıb<td>tapmayıb <tr><th style="text-align: left;">tərpənmək<td>kıpırdamak<td>tərpənir<td>tərpənmir<td>tərpənər<td>tərpənməz<td>tərpənəcək<td>tərpənməyəcək<td>tərpəndi<td>tərpənmədi<td>tərpənmiş<td>tərpənməmiş<td>tərpənib<td>tərpənməyib <tr><th style="text-align: left;">toxunmaq<td>dokunmak<td>toxunur<td>toxunmur<td>toxunar<td>toxunmaz<td>toxunacaq<td>toxunmayacaq<td>toxundu<td>toxunmadı<td>toxunmuş<td>toxunmamış<td>toxunub<td>toxunmayıb <tr><th style="text-align: left;">tutmaq<td>yakalamak, tutmak<td>tutur<td>tutmur<td>tutar<td>tutmaz<td>tutacaq<td>tutmayacaq<td>tutdu<td>tutmadı<td>tutmuş<td>tutmamış<td>tutub<td>tutmayıb <tr><th style="text-align: left;">unutmaq<td>unutmak<td>unudur<td>unutmur<td>unudar<td>unutmaz<td>unudacaq<td>unutmayacaq<td>unutdu<td>unutmadı<td>unutmuş<td>unutmamış<td>unudub<td>unutmayıb <tr><th style="text-align: left;">üzmək<td>yüzmek; üzmek; koparmak<td>üzür<td>üzmür<td>üzər<td>üzməz<td>üzəcək<td>üzməyəcək<td>üzdü<td>üzmədi<td>üzmüş<td>üzməmiş<td>üzüb<td>üzməyib <tr><th style="text-align: left;">vermək<td>vermek<td>verir<td>vermir<td>verər<td>verməz<td>verəcək<td>verməyəcək<td>verdi<td>vermədi<td>vermiş<td>verməmiş<td>verib<td>verməyib <tr><th style="text-align: left;">yaşamaq<td>yaşamak<td>yaşayır<td>yaşamır<td>yaşayar<td>yaşamaz<td>yaşayacaq<td>yaşamayacaq<td>yaşadı<td>yaşamadı<td>yaşamış<td>yaşamamış<td>yaşayıb<td>yaşamayıb <tr><th style="text-align: left;">yatmaq<td>uyumak<td>yatır<td>yatmır<td>yatar<td>yatmaz<td>yatacaq<td>yatmayacaq<td>yatdı<td>yatmadı<td>yatmış<td>yatmamış<td>yatıb<td>yatmayıb <tr><th style="text-align: left;">yazmaq<td>yazmak; kaydetmek<td>yazır<td>yazmır<td>yazar<td>yazmaz<td>yazacaq<td>yazmayacaq<td>yazdı<td>yazmadı<td>yazmış<td>yazmamış<td>yazıb<td>yazmayıb <tr><th style="text-align: left;">yemək<td>yemek<td>yeyir<td>yemir<td>yeyər<td>yeməz<td>yeyəcək<td>yeməyəcək<td>yedi<td>yemədi<td>yemiş<td>yeməmiş<td>yeyib<td>yeməyib <tr><th style="text-align: left;">yerimək<td>yürümek<td>yeriyir<td>yerimir<td>yeriyər<td>yeriməz<td>yeriyəcək<td>yeriməyəcək<td>yeridi<td>yerimədi<td>yerimiş<td>yeriməmiş<td>yeriyib<td>yeriməyib <tr><th style="text-align: left;">yumaq<td>yıkamak<td>yuyur<td>yumur<td>yuyar<td>yumaz<td>yuyacaq<td>yumayacaq<td>yudu<td>yumadı<td>yumuş<td>yumamış<td>yuyub<td>yumayıb |} [[Kategori:Azerice]] goyfoaktt86ivypdq5nuav3cbh38bvg 0 12658 53447 53279 2022-07-21T19:04:54Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Türkçe gramerinde, kısa köklere eklenilen ekler ile yeni kelimeler türetilmektedir. Örneğin "susmak" fiilini geçişli yapmak için -tır ekini ekleriz, "susturmak" olur. Bu sebeple Türkçe sondan eklemeli diller kategorisine girer. Arapça kelimeler ise genellikle üç ünsüzden oluşan bir köke dayalıdır. Buna '''sülasi kök''' adı verilmektedir. Bu ünsüzleri '''vezin''' ismi verilen kalıplara yerleştirerek yeni kelimeler türetiriz. Örneğin سكون (sükûn) kelimesinin kökünü oluşturan س ك ن harflerini تفعیل (tefˁîl) veznine ekleyince "sakinleştirmek" anlamına gelen تسكین (teskin) masdarını elde ederiz. Osmanlıcada Arapça kökenli sözcüklerin hangi kökten hangi vezinle türetildiği konusu, bu sahada uzmanlaşmaya çalışan kişiler için mühim bir husustur. Zira Arapça sözcüklerin harekesiz şekilde yazıldığı Osmanlıcada kelimeleri doğru teşhis edebilmek için vezin bilgisi büyük kolaylık sağlamaktadır. Vezinlerin adları sülasi kökleri temsilen sabit üç ünsüzün kullanılmasına dayanır: ف ع ل yani f, ˁ (ayn) ve l. Bu üç ünsüz cebirdeki x, y ve z gibidir. Yerlerine istediğimiz ünsüzleri ekleyerek yeni kelimeler türetebiliriz. Örneğin شمس şems sözcüğünde üç ünsüz bulunmaktadır: ش ,م ,س ş, m, s. Bu sözcüğün vezni sözcükteki ünlüyü de yerine koyduğumuzda فَعْل faˁl şeklinde olur. Eğer bir sözcükte sülasi kökten başka ünsüzler de bulunuyorsa bunlar da veznin adına eklenir. Mesela معرفت maˁrifet sözcüğünde kök ع ,ر ,ف yani Ayn, Re ve Fe'dir. Mim ve Te ünsüzleri ise kelime türetmede kullanılan ekleme ünsüzlerdir. Kökün yerine ف ع ل ünsüzlerini koyduğumuzda sözcüğün vezni مفعلة mefˁile(t) olarak bulunur. ==Düzensizlikler== ===Sahih Kökler=== Çekimlenirken çok bir düzensizlik göstermeyen köklere '''sahih''' kökler denir. Bu köklerin içinde و (vav) veya ی (ye) harfi bulunmaz. Ünsüzlerinden birisi hemze olan köklere '''mehmuz''' kökler denir. Bu kökler çoğunlukla düzenlidir, ancak bazı vezinlerde nadiren düzensizlikler olabilir. Son iki ünsüzü aynı olan köklere de '''muzaaf''' kökler denir. Bunlar da nadiren düzensizlik gösterir. Tamamen düzenli köklere ise '''salim''' kökler denir. ===Mutel Kökler=== Eğer bir sülasi kökte و (vav) veya ی (ye) harflerinden birisi bulunuyorsa bu ünsüzler sık sık düzensizliklere sebep olur. İlk ünlüsü Vav veya Ye olan köklere '''misal''' kökler denir, çünkü bu kökler vav veya ye içeren köklerden en düzenli, yani salim köklere en çok benzeyen olandır. İlk ünlünün Ye olması nadirdir, ancak Vav ile başlayan kökler bolcadır. Örnek olarak وجود (vücut) kelimesi, افعال (if'âl) vezninde Vav'ını kaybeder ve ایجاد (icat) şekline bürünür. Ortadaki harfi Vav veya Ye olan köklere ise '''ecvef''' kökler denir. Ecvef kökler daha sık düzensizlik gösterirler. Örnek olarak دور (devir) kelimesi, فاعل (fâ'il) veznine getirildiğinde Vav, Hemze'ye dönüşür ve دائر (dair) olur. En düzensiz olan kökler de son harfi Vav veya Ye olanlardır. Bu köklere '''nakıs''' kökler denir. Bu kökler o kadar düzensizdir ki, bazı durumlarda Vav veya Ye'nin varlığını fark etmek oldukça zordur. <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 35l89q5is66cg44bjuxqc1bgme0zba9 3 12931 53522 53402 2022-07-22T10:30:53Z Bekiroflaz 2314 /* Şablon:Nav */ Yanıt wikitext text/x-wiki == "Dikkat" Şablonu == Merhaba. İngilizce Vikikitap'daki "caution" şablonu burada var mı? Yoksa oluşturulabilir mi? Teşekkürler. --[[Kullanıcı:Comrade-yutyo|Comrade-yutyo]] ([[Kullanıcı mesaj:Comrade-yutyo|mesaj]]) 09.41, 29 Aralık 2021 (UTC) ::[[Şablon:Mkutusu]] [[Kullanıcı:Bekiroflaz|Bekiroflaz]][[Kullanıcı mesaj:Bekiroflaz|^mesaj]] 07.38, 30 Aralık 2021 (UTC) ==[[Şablon:Nav]]== Merhaba. Nav şablonunu oluşturdum. Ama tam emin değilim düzgün çalışıp çalışmayacağından. [[Kullanıcı:Bekiroflaz|Bekiroflaz]][[Kullanıcı mesaj:Bekiroflaz|^mesaj]] 11.53, 20 Temmuz 2022 (UTC) :{{ping|Bekiroflaz}} şablonu [[Bash Kabuk Betikleme/Bash Hakkında]] sayfasında İngilizce sitede kullanıldığı gibi kullandım ve "Betik hatası: Böyle bir "Printable version" modülü yok." hatası verdi. [[Kullanıcı:Comrade-yutyo|Comrade-yutyo]] ([[Kullanıcı mesaj:Comrade-yutyo|mesaj]]) 12.25, 20 Temmuz 2022 (UTC) ::Ben de İngilizce Vikikitap'taki orijinal Nav şablonunun içeriğini olduğu gibi aktardım. Çok detaylı bilmiyorum şablonları. [[Kullanıcı:Bekiroflaz|Bekiroflaz]][[Kullanıcı mesaj:Bekiroflaz|^mesaj]] 10.30, 22 Temmuz 2022 (UTC) 4xlv7fk12uz5kihk345hpgvoogxmbvw 53525 53522 2022-07-22T10:45:32Z Bekiroflaz 2314 /* Şablon:Nav */ Yanıt wikitext text/x-wiki == "Dikkat" Şablonu == Merhaba. İngilizce Vikikitap'daki "caution" şablonu burada var mı? Yoksa oluşturulabilir mi? Teşekkürler. --[[Kullanıcı:Comrade-yutyo|Comrade-yutyo]] ([[Kullanıcı mesaj:Comrade-yutyo|mesaj]]) 09.41, 29 Aralık 2021 (UTC) ::[[Şablon:Mkutusu]] [[Kullanıcı:Bekiroflaz|Bekiroflaz]][[Kullanıcı mesaj:Bekiroflaz|^mesaj]] 07.38, 30 Aralık 2021 (UTC) ==[[Şablon:Nav]]== Merhaba. Nav şablonunu oluşturdum. Ama tam emin değilim düzgün çalışıp çalışmayacağından. [[Kullanıcı:Bekiroflaz|Bekiroflaz]][[Kullanıcı mesaj:Bekiroflaz|^mesaj]] 11.53, 20 Temmuz 2022 (UTC) :{{ping|Bekiroflaz}} şablonu [[Bash Kabuk Betikleme/Bash Hakkında]] sayfasında İngilizce sitede kullanıldığı gibi kullandım ve "Betik hatası: Böyle bir "Printable version" modülü yok." hatası verdi. [[Kullanıcı:Comrade-yutyo|Comrade-yutyo]] ([[Kullanıcı mesaj:Comrade-yutyo|mesaj]]) 12.25, 20 Temmuz 2022 (UTC) ::Ben de İngilizce Vikikitap'taki orijinal Nav şablonunun içeriğini olduğu gibi aktardım. Çok detaylı bilmiyorum şablonları. [[Kullanıcı:Bekiroflaz|Bekiroflaz]][[Kullanıcı mesaj:Bekiroflaz|^mesaj]] 10.30, 22 Temmuz 2022 (UTC) :::Oldu galiba. [[Kullanıcı:Bekiroflaz|Bekiroflaz]][[Kullanıcı mesaj:Bekiroflaz|^mesaj]] 10.45, 22 Temmuz 2022 (UTC) t8yp7t8ibzfdiu8inwsfsezh5hwjx1n 110 13000 53438 52742 2022-07-21T17:57:32Z 88.234.86.213 wikitext text/x-wiki Böcekler Dünyadaki en fazla canlı türüne sahiptirler. Böcekler derin denizler haricinde Dünyanın her yerinde vardırlar. Bazı böcek türleri insanlar tarafından evcilleştirilmişlerdir. Örneğin bal arısı ve ipek böceği gibi. Hatta genellikle Doğu Asya ülkelerinde bazı böcek türleri besin olarak tüketilir. 86tog45g99mcr3thhpiqss6mp81fw1h 0 13114 53411 53410 2022-07-21T12:00:25Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===''-ki'' ekinin yazımı=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Eki=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -مق |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki, istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 9igsjoyc4eo3isoy4m2ci0x1w8nu1ji 53412 53411 2022-07-21T12:00:59Z Sinus46 17965 /* Fiil Çekim Ekleri */ wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===''-ki'' ekinin yazımı=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Eki=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki, istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 6z4xor3pz523l87kev6torxixxdq8bf 53413 53412 2022-07-21T12:04:26Z Sinus46 17965 /* Fiil Çekim Ekleri */ wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===''-ki'' ekinin yazımı=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} Ancak, izafe ve ilgi ekleriyle birleşmek için -mak yerine -ma mastar eki kullanılır. Bu ekin yazımı sabittir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه | -ma, -me |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌نك | añlamanıñ | كورمه‌سی | görmesi |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} Bu şekilde mastar eki olan -ma'dan ayrılır. ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} ezbwoxhc4mtzjek8i2udk7xtnvhpqft 53414 53413 2022-07-21T12:11:10Z Sinus46 17965 /* Fiil Çekim Ekleri */ wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===''-ki'' ekinin yazımı=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} Ancak, izafe ve ilgi ekleriyle birleşmek için -mak yerine -ma mastar eki kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه، ما | -ma, -me |} Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye He ile yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌ | añlama | كورمه‌ | görmesi |} Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاماك | añlamañ | كورمسی | görmesi |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} l330jkibjecw6znhqfm0ybqnschwcap 53415 53414 2022-07-21T12:16:20Z Sinus46 17965 /* Fiil Çekim Ekleri */ wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===''-ki'' ekinin yazımı=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ''-ma/me'' mastar ekinin yazımı ise yazılar arasında tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه، ما | -ma, -me |} Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye He ile yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌ | añlama | كورمه‌ | görmesi |} Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاماك | añlamañ | كورمسی | görmesi |} ''-ış/iş/uş/üş'' ekinin yazımı da aynı şekilde tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ش­، یش، وش | -ış, -iş, -uş, -üş |} Bu ekin و (vav) ile وش şeklinde yazılması, sadece yeni yazılarda görülür. Eski yazılarda da ی (Ye)'nin yazılıp yazılmadığı da tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایش | anlayış | كورش | görüş |- | | | كوریش | görüş |- | | | كوروش | görüş |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 4usk2qdatlc4ou75tc2mkd490822y78 53416 53415 2022-07-21T12:18:51Z Sinus46 17965 /* Fiil Çekim Ekleri */ wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===''-ki'' ekinin yazımı=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ''-ma/me'' mastar ekinin yazımı ise yazılar arasında tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه، ما | -ma, -me |} Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye He ile yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌ | añlama | كورمه‌ | görmesi |} Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاماك | añlamañ | كورمسی | görmesi |} ''-ış/iş/uş/üş'' ekinin yazımı da aynı şekilde tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ش­، یش، وش | -ış, -iş, -uş, -üş |} Bu ekin و (vav) ile وش şeklinde yazılması, sadece yeni yazılarda görülür. Eski yazılarda da ی (Ye)'nin yazılıp yazılmadığı da tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایش | anlayış | كورش | görüş |- | | | كوریش | görüş |- | | | كوروش | görüş |} Edilgen mastar eki ''-ım/im/um/üm'' eki ise و (vav) ve ی (ye) arasında geçiş yapar. Bu ek günümüz Türkçesindeki kadar sık kullanılmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم، وم | -ım, -im, -um, -üm |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلیم | alım | طوروم | durum |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} f4e067vsuagaxjtydbiea92j0p3h7nv 53417 53416 2022-07-21T12:30:55Z Sinus46 17965 /* Fiil Çekim Ekleri */ wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===''-ki'' ekinin yazımı=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ''-ma/me'' mastar ekinin yazımı ise yazılar arasında tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه، ما | -ma, -me |} Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye He ile yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌ | añlama | كورمه‌ | görmesi |} Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاماك | añlamañ | كورمسی | görmesi |} ''-ış/iş/uş/üş'' ekinin yazımı da aynı şekilde tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ش­، یش، وش | -ış, -iş, -uş, -üş |} Bu ekin و (vav) ile وش şeklinde yazılması, sadece yeni yazılarda görülür. Eski yazılarda da ی (Ye)'nin yazılıp yazılmadığı da tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایش | anlayış | كورش | görüş |- | | | كوریش | görüş |- | | | كوروش | görüş |} Edilgen mastar eki ''-ım/im/um/üm'' eki ise و (vav) ve ی (ye) arasında geçiş yapar. Bu ek günümüz Türkçesindeki kadar sık kullanılmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم، وم | -ım, -im, -um, -üm |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلیم | alım | طوروم | durum |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Çatı Ekleri=== Ettirgen çatı eki ''-dır-/-dir-/-dur-/-dür-'' eki aşağıdaki gibi yazılır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | در، دیر | -dır-, -dir-, -dur-, -dür- |} Bu ek, çoğu metinde ی (ye) ile yazılmaz, ancak yakın zamanda yazılan metinlerde bazen yazılır. Günümüz Türkçesinde olduğu gibi, çok heceli fiillerde ünlülerden ve fiillerde ل (lam), ر (re) ve ن (nun) harflerinden sonra ''-t-'' eki tercih edilir. Bazen düzensiz olarak başka fiillerden sonra da ''-t-'' eki gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ت | -t- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاتمق | anlatmak | چیقارتمق | çıkartmak |- | طوردرمق | durdurmak | یازدرمق | yazdırmak |} Edilgen çatı eki ise günümüz Türkçesiyle aynı şekilde ünsüzlerden sonra ''-ıl-'', ünlülerden sonra ''-n-'' ve ل (lam) harfinden sonra ''-ın'' şeklindedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ل، ن | -ıl-, -ın-, -n- |} Bu ek, sesli ile başlayan bir ek alınca okutucu ی (ye) ile yazılır. Daha yakın metinlerde yuvarlak ünlülerden sonra و (vav) ile de yazıldığı olmuştur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اقلمق | yakılmak | كورلمك | görülmek |- | اقیلیر | yakılır | كوریلور | görülür |- | صالنمق | salınmak | بویانمق | boyanmak |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} atn741820bcv47669la8i9o7j3sq5u7 53418 53417 2022-07-21T12:35:59Z Sinus46 17965 /* Fiil Çekim Ekleri */ wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===''-ki'' ekinin yazımı=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ''-ma/me'' mastar ekinin yazımı ise yazılar arasında tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه، ما | -ma, -me |} Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye He ile yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌ | añlama | كورمه‌ | görmesi |} Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاماك | añlamañ | كورمسی | görmesi |} ''-ış/iş/uş/üş'' ekinin yazımı da aynı şekilde tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ش­، یش، وش | -ış, -iş, -uş, -üş |} Bu ekin و (vav) ile وش şeklinde yazılması, sadece yeni yazılarda görülür. Eski yazılarda da ی (Ye)'nin yazılıp yazılmadığı da tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایش | anlayış | كورش | görüş |- | | | كوریش | görüş |- | | | كوروش | görüş |} Edilgen mastar eki ''-ım/im/um/üm'' eki ise و (vav) ve ی (ye) arasında geçiş yapar. Bu ek günümüz Türkçesindeki kadar sık kullanılmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم، وم | -ım, -im, -um, -üm |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلیم | alım | طوروم | durum |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Çatı Ekleri=== Ettirgen çatı eki ''-dır-/-dir-/-dur-/-dür-'' eki aşağıdaki gibi yazılır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | در، دیر | -dır-, -dir-, -dur-, -dür- |} Bu ek, çoğu metinde ی (ye) ile yazılmaz, ancak yakın zamanda yazılan metinlerde bazen yazılır. Günümüz Türkçesinde olduğu gibi, çok heceli fiillerde ünlülerden ve fiillerde ل (lam), ر (re) ve ن (nun) harflerinden sonra ''-t-'' eki tercih edilir. Bazen düzensiz olarak başka fiillerden sonra da ''-t-'' eki gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ت | -t- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاتمق | anlatmak | چیقارتمق | çıkartmak |- | طوردرمق | durdurmak | یازدرمق | yazdırmak |} Edilgen çatı eki ise günümüz Türkçesiyle aynı şekilde ünsüzlerden sonra ''-ıl-'', ünlülerden sonra ''-n-'' ve ل (lam) harfinden sonra ''-ın'' şeklindedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ل، ن | -ıl-, -ın-, -n- |} Bu ek, sesli ile başlayan bir ek alınca okutucu ی (ye) ile yazılır. Daha yakın metinlerde yuvarlak ünlülerden sonra و (vav) ile de yazıldığı olmuştur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اقلمق | yakılmak | كورلمك | görülmek |- | اقیلیر | yakılır | كوریلور | görülür |- | صالنمق | salınmak | بویانمق | boyanmak |} İşteş fiil eki ''-ş-/-ış-'' eki çoğu zaman doğru okutucu ile yazılır. Çok eski metinlerde okutucusuz yazıldığı da görülür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ش، یش، وش | -ş-, -ış-, -uş- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاشمق | anlaşmak | كوروشمك | görüşmek |- | باقیشمق | bakışmak | سویشمك | sevişmek |} Dönüşlü fiil eki ''-ın-'' eki de edilgen fiil ekindeki gibi çoğu zaman okutucusuz yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ن | -ın- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ییقانمق | yıkanmak | كورنمك | görünmek |- | باقنمق | bakınmak | سونمك | sevinmek |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} j1w9wdosj4yvjyh1r01xp04d2uxzma3 53419 53418 2022-07-21T12:46:33Z Sinus46 17965 /* Fiil Çekim Ekleri */ wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===''-ki'' ekinin yazımı=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ''-ma/me'' mastar ekinin yazımı ise yazılar arasında tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه، ما | -ma, -me |} Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye He ile yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌ | añlama | كورمه‌ | görmesi |} Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاماك | añlamañ | كورمسی | görmesi |} ''-ış/iş/uş/üş'' ekinin yazımı da aynı şekilde tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ش­، یش، وش | -ış, -iş, -uş, -üş |} Bu ekin و (vav) ile وش şeklinde yazılması, sadece yeni yazılarda görülür. Eski yazılarda da ی (Ye)'nin yazılıp yazılmadığı da tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایش | anlayış | كورش | görüş |- | | | كوریش | görüş |- | | | كوروش | görüş |} Edilgen mastar eki ''-ım/im/um/üm'' eki ise و (vav) ve ی (ye) arasında geçiş yapar. Bu ek günümüz Türkçesindeki kadar sık kullanılmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم، وم | -ım, -im, -um, -üm |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلیم | alım | طوروم | durum |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Çatı Ekleri=== Çatı eklerinin imlası oldukça tutarsızdır, tek bir doğru şekli yoktur. Aşağıda kullanılan şekiller karışık olarak verilmiştir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| ! Çatı ! Osmanlıca ! Latin |- | Ettirgen<br/>Kıyasî Müteaddi | در، دیر، ت | -dır, -dir-, -t- |- | Edilgen<br/>Meçhûl | ل، یل، ن | -ıl-, -ın-, -n- |- | İşteş<br/>Müşareket | ش، یش، وش | -ş-, -iş-, -üş- |- | Dönüşlü<br/>Mütâvaat | -ن | -ın-, -n- |} Edilgen çatıda ünlü ile başlayan bir ek gelince genelde okutucu ile yazılır. Diğer ekler genelde keyfî bir şekilde okutucu ile yazılıp yazılmayabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاتمق | یازدرمق |- | یاقلمق | اوقونمق |- | آكلاشمق | كوروشمك |- | ییقانمق | كورنمك |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} sq3wiofdc93icrfaqnm0ai256rvc8kp 53420 53419 2022-07-21T13:00:55Z Sinus46 17965 /* Çatı Ekleri */ wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===''-ki'' ekinin yazımı=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ''-ma/me'' mastar ekinin yazımı ise yazılar arasında tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه، ما | -ma, -me |} Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye He ile yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌ | añlama | كورمه‌ | görmesi |} Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاماك | añlamañ | كورمسی | görmesi |} ''-ış/iş/uş/üş'' ekinin yazımı da aynı şekilde tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ش­، یش، وش | -ış, -iş, -uş, -üş |} Bu ekin و (vav) ile وش şeklinde yazılması, sadece yeni yazılarda görülür. Eski yazılarda da ی (Ye)'nin yazılıp yazılmadığı da tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایش | anlayış | كورش | görüş |- | | | كوریش | görüş |- | | | كوروش | görüş |} Edilgen mastar eki ''-ım/im/um/üm'' eki ise و (vav) ve ی (ye) arasında geçiş yapar. Bu ek günümüz Türkçesindeki kadar sık kullanılmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم، وم | -ım, -im, -um, -üm |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلیم | alım | طوروم | durum |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Çatı Ekleri=== Çatı eklerinin imlası oldukça tutarsızdır, tek bir doğru şekli yoktur. Aşağıda kullanılan şekiller karışık olarak verilmiştir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| ! Çatı ! Osmanlıca ! Latin |- | Ettirgen<br/>Kıyasî Müteaddi | در، دیر، ت | -dır, -dir-, -t- |- | Edilgen<br/>Meçhûl | ل، یل، ن | -ıl-, -ın-, -n- |- | İşteş<br/>Müşareket | ش، یش، وش | -ş-, -iş-, -üş- |- | Dönüşlü<br/>Mütâvaat | -ن | -ın-, -n- |} Edilgen çatıda ünlü ile başlayan bir ek gelince genelde okutucu ile yazılır. Diğer ekler genelde keyfî bir şekilde okutucu ile yazılıp yazılmayabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاتمق | یازدرمق |- | یاقلمق | اوقونمق |- | آكلاشمق | كوروشمك |- | ییقانمق | كورنمك |} Eski Osmanlıcada ettirgen çatı eki -dır- eki daima در şeklinde yazılıp u veya ü ile telaffuz edilirdi. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلدرمق | aldurmak | طوردرمق | durdurmak |- | أزدرمك | ezdürmek | أولدرمك | öldürmek |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} hse1g6q3j70hile3cylyt1ohz0fw1cm 53421 53420 2022-07-21T13:26:34Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===Vasıf Eki=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ''-ma/me'' mastar ekinin yazımı ise yazılar arasında tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه، ما | -ma, -me |} Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye He ile yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌ | añlama | كورمه‌ | görmesi |} Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاماك | añlamañ | كورمسی | görmesi |} ''-ış/iş/uş/üş'' ekinin yazımı da aynı şekilde tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ش­، یش، وش | -ış, -iş, -uş, -üş |} Bu ekin و (vav) ile وش şeklinde yazılması, sadece yeni yazılarda görülür. Eski yazılarda da ی (Ye)'nin yazılıp yazılmadığı da tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایش | anlayış | كورش | görüş |- | | | كوریش | görüş |- | | | كوروش | görüş |} Edilgen mastar eki ''-ım/im/um/üm'' eki ise و (vav) ve ی (ye) arasında geçiş yapar. Bu ek günümüz Türkçesindeki kadar sık kullanılmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم، وم | -ım, -im, -um, -üm |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلیم | alım | طوروم | durum |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Çatı Ekleri=== Çatı eklerinin imlası oldukça tutarsızdır, tek bir doğru şekli yoktur. Aşağıda kullanılan şekiller karışık olarak verilmiştir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| ! Çatı ! Osmanlıca ! Latin |- | Ettirgen<br/>Kıyasî Müteaddi | در، دیر، ت | -dır, -dir-, -t- |- | Edilgen<br/>Meçhûl | ل، یل، ن | -ıl-, -ın-, -n- |- | İşteş<br/>Müşareket | ش، یش، وش | -ş-, -iş-, -üş- |- | Dönüşlü<br/>Mütâvaat | -ن | -ın-, -n- |} Edilgen çatıda ünlü ile başlayan bir ek gelince genelde okutucu ile yazılır. Diğer ekler genelde keyfî bir şekilde okutucu ile yazılıp yazılmayabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاتمق | یازدرمق |- | یاقلمق | اوقونمق |- | آكلاشمق | كوروشمك |- | ییقانمق | كورنمك |} Eski Osmanlıcada ettirgen çatı eki -dır- eki daima در şeklinde yazılıp u veya ü ile telaffuz edilirdi. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلدرمق | aldurmak | طوردرمق | durdurmak |- | أزدرمك | ezdürmek | أولدرمك | öldürmek |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 6pw168iucfoo9azohnml9owk0fpjyx7 53422 53421 2022-07-21T13:26:49Z Sinus46 17965 /* Küçültme ekleri (Tasgîr) */ wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik |- | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Ek Fiil=== Ek fiilin birleşik yazılması, Türkçeye yeni gelen bir özelliktir. Osmanlı döneminde, en yeni metinler hariç ek fiiller genellikle ayrı yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ایم | -im | ایمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Ancak, şimdiki zamandaki ek fiil birleşik de yazılabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم | -im | یمز | -iz |- | سین | -sin | سكز | -siñiz |- | در | -dir |} Örnek cümleler: {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=بن كوچك ایم|yeni=Ben küçüğüm}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=سن كنج سن|yeni=Sen gencsin}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=او شهر اوزاقدر|yeni=O şehir uzakdır}} |} Diğer ek fiiller için fiiller kısmına bakınız. ===Vasıf Eki=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ''-ma/me'' mastar ekinin yazımı ise yazılar arasında tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه، ما | -ma, -me |} Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye He ile yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌ | añlama | كورمه‌ | görmesi |} Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاماك | añlamañ | كورمسی | görmesi |} ''-ış/iş/uş/üş'' ekinin yazımı da aynı şekilde tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ش­، یش، وش | -ış, -iş, -uş, -üş |} Bu ekin و (vav) ile وش şeklinde yazılması, sadece yeni yazılarda görülür. Eski yazılarda da ی (Ye)'nin yazılıp yazılmadığı da tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایش | anlayış | كورش | görüş |- | | | كوریش | görüş |- | | | كوروش | görüş |} Edilgen mastar eki ''-ım/im/um/üm'' eki ise و (vav) ve ی (ye) arasında geçiş yapar. Bu ek günümüz Türkçesindeki kadar sık kullanılmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم، وم | -ım, -im, -um, -üm |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلیم | alım | طوروم | durum |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Çatı Ekleri=== Çatı eklerinin imlası oldukça tutarsızdır, tek bir doğru şekli yoktur. Aşağıda kullanılan şekiller karışık olarak verilmiştir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| ! Çatı ! Osmanlıca ! Latin |- | Ettirgen<br/>Kıyasî Müteaddi | در، دیر، ت | -dır, -dir-, -t- |- | Edilgen<br/>Meçhûl | ل، یل، ن | -ıl-, -ın-, -n- |- | İşteş<br/>Müşareket | ش، یش، وش | -ş-, -iş-, -üş- |- | Dönüşlü<br/>Mütâvaat | -ن | -ın-, -n- |} Edilgen çatıda ünlü ile başlayan bir ek gelince genelde okutucu ile yazılır. Diğer ekler genelde keyfî bir şekilde okutucu ile yazılıp yazılmayabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاتمق | یازدرمق |- | یاقلمق | اوقونمق |- | آكلاشمق | كوروشمك |- | ییقانمق | كورنمك |} Eski Osmanlıcada ettirgen çatı eki -dır- eki daima در şeklinde yazılıp u veya ü ile telaffuz edilirdi. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلدرمق | aldurmak | طوردرمق | durdurmak |- | أزدرمك | ezdürmek | أولدرمك | öldürmek |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} hf4iwqufvdzsm6xipp7gi4g784vfbwk 53423 53422 2022-07-21T13:27:15Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Eklerin imlâ kuralları, kelime köklerinden farklılık göstermektedir. Günümüz Latin Alfabesinde kelimelerin telaffuzlarına yakın yazılması sebebiyle bazı eklerin 8'e kadar farklı şekli bulunabilmektedir. Osmanlıcada ise çoğu ekin 1, en fazla 2 şekli bulunur. ==Temel İlkeler== A veya E içeren ekler, genellikle sabit bir şekilde ه (he) okutucusuyla gösterilir. I, İ, U veya Ü içeren ekler ise genelde sabit bir şekilde ی (ye) okutucusuyla gösterilir. Kapalı (ünsüzle biten) ekler ise, genellikle hiçbir okutucu içermez. Aynı zamanda, eklerdeki Dal harfi, sert ünlülerden sonra Te'ye dönüşmez. Ancak K içeren ekler Kaf ve Kef arasında geçiş yapar. Kelime köklerindeki çoğu ünsüz yumuşaması gösterilmez, ancak Kaf harfinin yumuşayıp Gayn olması gösterilir. Ünlü düşmesi de aynı şekilde gösterilmez, ünlüsü düşen kelimeler direkt okutucu olmadan yazılır. ==Harflerin bağlanması== Okutucu ه (he) veya ی (ye) ile biten isimler, ek alınca bağlanmazlar. Diğer munfasıl olmayan harfler, bir ek alınca bağlanırlar. {| class="standard" style="font-size: 2em; line-height: 2em; width: 60%; text-align: center;"| |كدی‌یه |آننه‌م |كوپكه |قویونه |- | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | kediye | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | annem | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | köpeğe | style="font-size: 0.8em; line-height: 1em;" | koyuna |} ==İsim Çekim Ekleri== ===Çoğul Eki (Cem')=== Arapça kelimelerin Arapça çoğulları, ilerleyen makalelerde incelenecektir. Türkçe çoğul eki ise tahmin edildiği gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | لر | -ler |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أولر | قاپولر | قولتقلر |} ===Soru eki=== Türkçede ayrı yazılan soru edatı/eki ''mı/mi/mu/mü'', Osmanlıcada çoğu zaman birleşik yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | می | mi |} Yuvarlak ünlülerden sonra ی (ye) yerine و (vav) gelmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أومی | قاپومی | قولتقمی |} ===Hâl Ekleri (Ahvâl-i İsm)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ی | -i |- | ه | -e |- | ده | -de |- | دن | -den |} Ünlü ile biten kelimelerde kaynaştırma ünsüzü ی (ye) kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوی | قاپویی | قولتغی |- | أوه | قاپویه | قولتغه |- | أوده | قاپوده | قولتقده |- | أودن | قاپودن | قولتقدن |} İlgi eki (Muzafün İleyh) -(n)ın, [[Osmanlıca/Ünsüzlerin Yazımı|kef ile yazılır]]. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ك | -iñ |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra kaynaştırma ünsüzü ن (nun) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوك | قاپونك | قولتغك |} Günümüz Türkçesindeki gibi "su" ve "ne" kelimelerinden sonra ن (nun) yerine ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویك | نه‌یك |} Eşitlik (Müsavat) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جه | -ce |} Baştaki cim harfi, çe olarak sertleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كوزلجه | یاواشجه | أیوجه |} Vasıta (Mezidün Maa) eki ise aşağıdaki gibidir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | له | -le |} Ünlülerden sonra ی (ye) kaynaştırma ünsüzü gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوله | قاپویله | قولتقله |} Bu ekin ''ile'' edatı olarak kullanılması da mümkündür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أو ایله | قاپو ایله | قولتق ایله |} ===İyelik Ekleri (İzâfet)=== Mülkiyet ekleri de aşağıdaki şekildedir: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | م | -m | مز | -miz |- | ك | -ñ | كز | -ñiz |- | ی | -i |} Ünlüyle biten kelimelerden sonra 3. şahısta kaynaştırma ünsüzü س (sin) gelir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوم | قاپوم | قولتغم |- | أوك | قاپوك | قولتغك |- | أوی | قاپوسی | قولتغی |- | أومز | قاپومز | قولتغمز |- | أوكز | قاپوكز | قولتغكز |} 3. şahıs izafe ekinden sonra bir hâl eki gelince, birleşen harflerle biten kelimelerde ی (ye) düşer, munfasıl harflerle biten kelimelerde düşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوینی | قاپوسنی | قولتغنی |} "Su" kelimesi, günümüz Türkçesinde olduğu gibi Osmanlıcada da düzensiz olarak ی (ye) kaynaştırma ünsüzü alır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | صویم |- | صویك |- | صویی |- | صویمز |- | صویكز |} ===Küçültme ekleri (Tasgîr)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | جق­، جك | -cik |- | جغز، جكز | -ceğiz |} Cim harfi sert ünsüzlerden sonra sertleşip Çe'ye dönüşmez, ancak ince ünlülerden sonra Kaf ve Gayn harfleri Kef olarak inceleşir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | چوجوقجغز | قوزیجق | كدیجك |} ===Vasıf Eki=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | كی | -ki |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | أوككی | قاپونككی | قولتغككی |} Günümüz Türkçesinde, ''-ki'' eki ''dün'' ve ''gün'' kelimeleriyle birleştiğinde ünlü uyumuna uyar. Bu Osmanlıcada gerçekleşmez. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 3em; width: 20%;"| | دونكی | او كونكی | بو كونكی |} ==Zamirlerin Çekimi== Zamirler, yönelme durum eki -e'yi alınca düzensizlik gösterirler. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | بكا | baña |- | سكا | saña |- | اوكا | oña |- | بوكا | buña |- | شوكا | şuña |} Ayrıca daha eski metinlerde ''o'' zamiri şu şekilde çekimlenebilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | اول | ol |- | آنك | anıñ |- | آنی | anı |- | آكا | aña |- | آنده | anda |- | آندن | andan |} Çoğul hâli de آنلر (anlar) şeklinde yazılmaktadır. Ayrıca eski metinlerde شو (şu) yerine de شول (şol) yazılmaktadır. Yeni metinlerde اول (ol) ve شول (şol) sadece işaret sıfatı olarak kullanılmaktadır, zamir olarak kullanılmamaktadır. {| |{{Osmanlıca/Örnek|eski=شول افندی|yeni=şol efendi}} |{{Osmanlıca/Örnek|eski=اول ذاتك أوینده|yeni=ol zatın evinde}} |} ==Fiil Çekim Ekleri== ===Mastar Ekleri=== Mastar eki K ünsüzü içerdiğinden ق (kaf) ve ك (kef) arasında geçiş yapmaktadır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مق | -mak |- | مك | -mek |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamak | كورمه‌مك | görmek |} Mastar ekinden sonra günümüz Türkçesinde olduğu gibi hâl ekleri gelebilir. Günümüz Türkçesinden farklı olarak -ı ve -a hâl ekleri de mastar ekinden sonra gelebilir. Bu durumda ق (kaf), غ (gayn) olarak yumuşar {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامغی | añlamağı | كورمه‌كه | görmeğe |} ''-ma/me'' mastar ekinin yazımı ise yazılar arasında tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مه، ما | -ma, -me |} Bu ekin ما şeklinde Elif ile yazılması, daha çok yeni yazımlarda görülür. Eski yazılarda sabit bir şekilde مه diye He ile yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامه‌ | añlama | كورمه‌ | görmesi |} Bazı yazılarda izafe eklerinden önce He düşer, veya kalınsa ك (nef) harfinden önce Elif'e dönüşür. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاماك | añlamañ | كورمسی | görmesi |} ''-ış/iş/uş/üş'' ekinin yazımı da aynı şekilde tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ش­، یش، وش | -ış, -iş, -uş, -üş |} Bu ekin و (vav) ile وش şeklinde yazılması, sadece yeni yazılarda görülür. Eski yazılarda da ی (Ye)'nin yazılıp yazılmadığı da tutarsızdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایش | anlayış | كورش | görüş |- | | | كوریش | görüş |- | | | كوروش | görüş |} Edilgen mastar eki ''-ım/im/um/üm'' eki ise و (vav) ve ی (ye) arasında geçiş yapar. Bu ek günümüz Türkçesindeki kadar sık kullanılmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یم، وم | -ım, -im, -um, -üm |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلیم | alım | طوروم | durum |} ===Olumsuzluk Eki=== Olumsuzluk eki istisnai olarak ünlü uyumuna göre elif ve he arasında geçiş yapar. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ما | -ma- |- | مه‌ | -me- |} {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلامامق | añlamamak | كورمه‌مك | görmemek |} ===Çatı Ekleri=== Çatı eklerinin imlası oldukça tutarsızdır, tek bir doğru şekli yoktur. Aşağıda kullanılan şekiller karışık olarak verilmiştir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| ! Çatı ! Osmanlıca ! Latin |- | Ettirgen<br/>Kıyasî Müteaddi | در، دیر، ت | -dır, -dir-, -t- |- | Edilgen<br/>Meçhûl | ل، یل، ن | -ıl-, -ın-, -n- |- | İşteş<br/>Müşareket | ش، یش، وش | -ş-, -iş-, -üş- |- | Dönüşlü<br/>Mütâvaat | -ن | -ın-, -n- |} Edilgen çatıda ünlü ile başlayan bir ek gelince genelde okutucu ile yazılır. Diğer ekler genelde keyfî bir şekilde okutucu ile yazılıp yazılmayabilir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلاتمق | یازدرمق |- | یاقلمق | اوقونمق |- | آكلاشمق | كوروشمك |- | ییقانمق | كورنمك |} Eski Osmanlıcada ettirgen çatı eki -dır- eki daima در şeklinde yazılıp u veya ü ile telaffuz edilirdi. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آلدرمق | aldurmak | طوردرمق | durdurmak |- | أزدرمك | ezdürmek | أولدرمك | öldürmek |} ===Şimdiki Zaman (Zamân-i Hâl)=== Ünlüyle biten kelimelerden sonra -yor, ünsüzle biten kelimelerden sonra -iyor olarak eklenir. Ünlü daralması, konuşmada da yazımda da en yakın metinler hariç bulunmaz. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | یور | -yor |- | ییور | -iyor |} Örnekler aşağıda verilmiştir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلایورم | كورییورم |- | آكلایورسین | كورییورسین |- | آكلایور | كورییور |- | آكلایورز | كورییورز |- | آكلایورسكز | كورییورسكز |- | آكلایورلر | كورییورلر |} ===Geniş Zaman (Muzâri)=== Geniş zaman eki; vav, ye ve elif arasında geçiş yapan istisnai bir ektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ر | -r |- | ار | -ar |- | ر | -er |- | یر | -ır, -ir |- | رو | -ur, -ür |} Bu ekin çok farklı versiyonları olabildiği için bilmek, gitmek ve yapmak fiilleri de örnek olarak çekimlenecektir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | آكلارم | كورورم | بیلیرم | كدرم | یاپارم |- | آكلارسین | كورورسین | بیلیرسین | كدرسین | یاپارسین |- | آكلار | كورور | بیلیر | كدر | یاپار |- | آكلارز | كورورز | بیلیرز | كدرز | یاپارز |- | آكلارسكز | كورورسكز | بیلیرسكز | كدرسكز | یاپارسكز |- | آكلارلر | كورورلر | بیلیرلر | كدرلر | یاپارلر |} Geniş zamanın olumsuz versiyonu, günümüz Türkçesinde olduğu gibi düzensizdir. ''Tablo yapım aşamasındadır'' ===Geçmiş Zaman (Mazi-yi Şühûdî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | دم | -dım | دق، دك | -dık, -dik |- | دك | -dıñ | دیكز | -dıñız |- | دی | -dı | دیلر | -dılar |} Dal harfi, sert ünsüzlerden sonra yumuşamaz. Bu sebeple, örnekte görmek ve bakmak fiilleri kullanılmıştır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | كوردم | باقدم |- | كوردك | باقدك |- | كوردی | باقدی |- | كوردك | باقدق |- | كوردیكز | باقدیكز |- | كوردیلر | باقدیلر |} ===Dolaylı Geçmiş Zaman (Mazi-yi Naklî)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | مش | -mış |} ''Örnek eklenecektir'' ===Gelecek Zaman (Müstakbel)=== {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 3em;"| | ه‌جق | -acak | ه‌جك | -ecek |- | یه‌جق | -yacak | یه‌جك | -yecek |} ''Örnek eklenecektir'' <br /> {{Osmanlıca/İçindekiler}} mvsb3punhwyeql7omrq01ftze4z8mgk 0 13118 53444 53292 2022-07-21T19:02:35Z Sinus46 17965 /* Hemze ve Ayn */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | emin | umur | izin |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | tesir | mümin | dair |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şey | iftira |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | adap | kuran |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''ee'''ssüf | t'''aa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''e'''mur | m'''a'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | emir | akıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şey | cem |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | amele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | amele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabun |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | zaten | halen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 35a90cnibfb7a33iuzmmtitn6xilzpf 53445 53444 2022-07-21T19:03:13Z Sinus46 17965 /* Hemze ve Ayn */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | emin | umur | izin |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | tesir | mümin | dair |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şey | iftira |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | adap | kuran |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''ee'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''e'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | emir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şey | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | amele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | amele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabun |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | zaten | halen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 4jg8z0bsgkpijydz897kmk7gwlvjv9s 53446 53445 2022-07-21T19:03:43Z Sinus46 17965 /* Diğer İşaretler */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | emin | umur | izin |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | tesir | mümin | dair |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şey | iftira |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | adap | kuran |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''ee'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''e'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | emir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şey | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | zaten | halen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} oz1jw0oc3v56gkswmlbz226dsvkyryt 53457 53446 2022-07-21T19:25:03Z Sinus46 17965 /* Hemze ve Ayn */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | emin | umur | izin |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | tesir | mümin | dair |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şey | iftira |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | adap | kuran |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''ee'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''e'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | emir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şey | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | zaten | halen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} qu7j4q9b0cq5n34dh3218ur42n7gjyu 53458 53457 2022-07-21T19:25:21Z Sinus46 17965 /* Hemze ve Ayn */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | emin | umur | izin |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | tesir | mümin | dair |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şey | iftira |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | adap | kuran |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | zaten | halen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} e60njg8xls7navne8he54sd1q0fk0rq 53459 53458 2022-07-21T19:26:11Z Sinus46 17965 /* Hemze'nin yazılışı */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemin | ˀumur | ˀizin |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | teˀsir | müˀmin | daˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | iftiraˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâp | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | zaten | halen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} c0ga8l2pz8wch0rgwcb71tl4ykieo0q 53460 53459 2022-07-21T19:29:20Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemin | ˀumur | ˀizin |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | teˀsir | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | iftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâp | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | zaten | halen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} dn8wc58isuwkfdyvsg84jaikhtr0njq 53468 53460 2022-07-21T19:52:08Z Sinus46 17965 /* Ünsüzler */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ... şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ..., Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemin | ˀumur | ˀizin |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | teˀsir | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | iftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâp | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | zaten | halen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} al7bnv2mxltpdqc3cj1ki35ttvbp7ed 53469 53468 2022-07-21T19:52:43Z Sinus46 17965 /* Hemze'nin yazılışı */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ... şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ..., Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀizin |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | iftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâp | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | zaten | halen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} g51t16oq8thwyhgu1w4xcfcvdv7k8k3 53470 53469 2022-07-21T19:52:51Z Sinus46 17965 /* Hemze'nin yazılışı */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ... şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ..., Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | iftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâp | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | zaten | halen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} iei9w8z8jmvx1dga1yxsdqem3ct5lmq 53471 53470 2022-07-21T19:53:10Z Sinus46 17965 /* Tenvin */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ... şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ..., Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | iftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâp | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | hâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 1h0dtf91pjd973bfh09hswb624tyr75 53476 53471 2022-07-21T19:57:45Z Sinus46 17965 /* Yutaksıl ünsüzler */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ... şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ḫ, Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمین | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | iftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâp | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | hâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} po0u16zs3bhzfzrnduzw1hyowrtgx3b 53477 53476 2022-07-21T19:58:30Z Sinus46 17965 /* Hemze'nin yazılışı */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ... şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ḫ, Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüt |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemir | ˁakıl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | hâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 2cskuu0f7ca59wyh52ag2u41e2cwc2w 53478 53477 2022-07-21T19:58:55Z Sinus46 17965 /* Hemze ve Ayn */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ... şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ḫ, Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁakl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | hâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} f5zr3fr2zwfu26fgmf7qpa50eh5hm9p 53486 53478 2022-07-21T20:06:59Z Sinus46 17965 /* Yutaksıl ünsüzler */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ..., ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ḫ, Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁakl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | hâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} okpcjqripsukzts5i7pfxwsi435o9fe 53487 53486 2022-07-21T20:07:27Z Sinus46 17965 /* Tenvin */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ..., ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ḫ, Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁakl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitabün |- | كتابٍ | kitabin |- | كتاباً | kitaben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 7f51gwroimrp5n5ahps1pqmkyuswh4y 53492 53487 2022-07-21T20:11:50Z Sinus46 17965 /* Tenvin */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ..., ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ḫ, Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁakl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 2pwiome2mrxpyjj1qs283au9e8k0clq 53493 53492 2022-07-21T20:13:10Z Sinus46 17965 /* Yutaksıl ünsüzler */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ṣ, ..., ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ḫ, Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | kurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁakl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} llkpozfgfico94oe18xj7jck1nwmxop 53494 53493 2022-07-21T20:14:04Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ṣ, ..., ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Hı harfi ise ḫ, Gayn harfi ise Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | ḳurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁaḳl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} sg99ohphvk3eg2qfz06ibbkm7irxtp0 53497 53494 2022-07-21T20:16:45Z Sinus46 17965 /* Yutaksıl ünsüzler */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ..., ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Sad harfinin latinleşmiş versiyonu ise ş ile karışmasın diye ṡ şeklinde latinleşmiştir. Hı harfi ḫ, Gayn harfi de Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | ḳurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁaḳl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 25klt1qgzc4cf4b1duukamamappdr4d 53500 53497 2022-07-21T20:19:34Z Sinus46 17965 /* Yutaksıl ünsüzler */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ḍ, ṭ, ..., ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Sad harfinin latinleşmiş versiyonu ise ş ile karışmasın diye ṡ şeklinde seçilmiştir. Hı harfi ḫ, Gayn harfi de Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | ḳurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁaḳl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 1mt9pc70wqsgtfn1v99x3ew8u58zaek 53503 53500 2022-07-21T20:21:32Z Sinus46 17965 /* Yutaksıl ünsüzler */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ḍ, ṭ, ẓ, ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Sad harfinin latinleşmiş versiyonu ise ş ile karışmasın diye ṡ şeklinde seçilmiştir. Hı harfi ḫ, Gayn harfi de Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | ḳurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁaḳl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} n35lajm6fihvunu9muwv8cfuybjk9pz 53505 53503 2022-07-21T20:24:25Z Sinus46 17965 /* Dad Harfi */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ḍ, ṭ, ẓ, ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Sad harfinin latinleşmiş versiyonu ise ş ile karışmasın diye ṡ şeklinde seçilmiştir. Hı harfi ḫ, Gayn harfi de Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. Bu farklılıkları Latin harflerinde de korumak için Dad harfi bu kitapta d'ye tekabül ederken ḍ, z'ye tekabül ederken ẓᵈ gösterimleri seçilmiştir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | ḳurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁaḳl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} nzve8sqht58cismnl7bf097q9j7lecc 53507 53505 2022-07-21T20:30:48Z Sinus46 17965 /* Dad Harfi */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ḍ, ṭ, ẓ, ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Sad harfinin latinleşmiş versiyonu ise ş ile karışmasın diye ṡ şeklinde seçilmiştir. Hı harfi ḫ, Gayn harfi de Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. Bu farklılıkları Latin harflerinde de korumak için Dad harfi bu kitapta d'ye tekabül ederken ḍ, z'ye tekabül ederken ẓᵈ gösterimleri seçilmiştir. ===Ünsüz Sertleşmeleri=== Günümüz Türkçesinde B, C ve D harfleri kelime sonlarında ve sert ünsüzlerden önce sertleşip P, Ç ve T olur. Sertleşmenin ne zaman olacağı tahmin edilebilir olduğundan bu kitapta ünsüz sertleşmeleri gösterilmemiştir; Be harfi daima B, Cim harfi daima C, Dal harfi de daima D olarak geçirilmiştir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | ḳurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁaḳl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} j0tubss9ifuy29ons2by1lfxt2nnu1w 53508 53507 2022-07-21T20:32:31Z Sinus46 17965 /* Şedde */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} Şedde ile biten kelimeler günümüz Türkçesinde tek ünsüz ile yazılır, ancak ek alınca ünsüz türemesi gerçekleşir. Bu tamamen tahmin edilebilir bir şekilde gerçekleştiği için bu kitapta şedde ile biten kelimeler çift ünsüz ile yazılmıştır. Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em;"| | سرّ |- | sırr |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ḍ, ṭ, ẓ, ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Sad harfinin latinleşmiş versiyonu ise ş ile karışmasın diye ṡ şeklinde seçilmiştir. Hı harfi ḫ, Gayn harfi de Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. Bu farklılıkları Latin harflerinde de korumak için Dad harfi bu kitapta d'ye tekabül ederken ḍ, z'ye tekabül ederken ẓᵈ gösterimleri seçilmiştir. ===Ünsüz Sertleşmeleri=== Günümüz Türkçesinde B, C ve D harfleri kelime sonlarında ve sert ünsüzlerden önce sertleşip P, Ç ve T olur. Sertleşmenin ne zaman olacağı tahmin edilebilir olduğundan bu kitapta ünsüz sertleşmeleri gösterilmemiştir; Be harfi daima B, Cim harfi daima C, Dal harfi de daima D olarak geçirilmiştir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | ḳurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁaḳl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} air7jsc98sw9azfbgyw5d2nd9h4s94o 53509 53508 2022-07-21T20:35:25Z Sinus46 17965 /* Ünlüler */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} Bu kitapta okuyucunun dikkatini dağıtmamak için ünlüler günümüz Türkçesine en yakın hâliyle geçirilmiştir ve kısa ünlülerin kalınlaşması da göz önünde bulundurulmuştur. Tek heceli Arapça kelimeler Türkçe ile uyumsuz ünsüz silsileleriyle bitebilir. Bu durumda, Türkçe'ye geçerken ünlü uyumuna göre bir dar ünlü türer, ancak kelime ek aldığı zaman ünlü düşmesine uğrar. ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} Şedde ile biten kelimeler günümüz Türkçesinde tek ünsüz ile yazılır, ancak ek alınca ünsüz türemesi gerçekleşir. Bu tamamen tahmin edilebilir bir şekilde gerçekleştiği için bu kitapta şedde ile biten kelimeler çift ünsüz ile yazılmıştır. Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em;"| | سرّ |- | sırr |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ḍ, ṭ, ẓ, ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Sad harfinin latinleşmiş versiyonu ise ş ile karışmasın diye ṡ şeklinde seçilmiştir. Hı harfi ḫ, Gayn harfi de Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. Bu farklılıkları Latin harflerinde de korumak için Dad harfi bu kitapta d'ye tekabül ederken ḍ, z'ye tekabül ederken ẓᵈ gösterimleri seçilmiştir. ===Ünsüz Sertleşmeleri=== Günümüz Türkçesinde B, C ve D harfleri kelime sonlarında ve sert ünsüzlerden önce sertleşip P, Ç ve T olur. Sertleşmenin ne zaman olacağı tahmin edilebilir olduğundan bu kitapta ünsüz sertleşmeleri gösterilmemiştir; Be harfi daima B, Cim harfi daima C, Dal harfi de daima D olarak geçirilmiştir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | ḳurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁaḳl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} b23z4xailf9b38ewqf5jg37y3vkz35m 53514 53509 2022-07-21T20:44:22Z Sinus46 17965 /* Ünlüler */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} Bu kitapta okuyucunun dikkatini dağıtmamak için ünlüler günümüz Türkçesine en yakın hâliyle geçirilmiştir ve kısa ünlülerin kalınlaşması da göz önünde bulundurulmuştur. Tek heceli Arapça kelimeler Türkçe ile uyumsuz ünsüz silsileleriyle bitebilir. Bu durumda, Türkçe'ye geçerken ünlü uyumuna göre bir dar ünlü türer, ancak kelime ek aldığı zaman ünlü düşmesine uğrar. Bu kitapta bu tür ünlüler gri renk ile gösterilmiştir. {| class="wikitable" | style="font-size: 1.5em;"| ! Arap Harfleriyle ! Orijinali ! Bu kitaptaki gösterimi |- | حكم | ḥukm | ḥük{{Osmanlıca/Gri|ü}}m |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} Şedde ile biten kelimeler günümüz Türkçesinde tek ünsüz ile yazılır, ancak ek alınca ünsüz türemesi gerçekleşir. Bu tamamen tahmin edilebilir bir şekilde gerçekleştiği için bu kitapta şedde ile biten kelimeler çift ünsüz ile yazılmıştır. Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em;"| | سرّ |- | sırr |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ḍ, ṭ, ẓ, ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Sad harfinin latinleşmiş versiyonu ise ş ile karışmasın diye ṡ şeklinde seçilmiştir. Hı harfi ḫ, Gayn harfi de Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. Bu farklılıkları Latin harflerinde de korumak için Dad harfi bu kitapta d'ye tekabül ederken ḍ, z'ye tekabül ederken ẓᵈ gösterimleri seçilmiştir. ===Ünsüz Sertleşmeleri=== Günümüz Türkçesinde B, C ve D harfleri kelime sonlarında ve sert ünsüzlerden önce sertleşip P, Ç ve T olur. Sertleşmenin ne zaman olacağı tahmin edilebilir olduğundan bu kitapta ünsüz sertleşmeleri gösterilmemiştir; Be harfi daima B, Cim harfi daima C, Dal harfi de daima D olarak geçirilmiştir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | ḳurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀemr | ˁaḳl |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} rpqu44xtdkc07et0ehnc7oxwis14g77 53515 53514 2022-07-21T20:44:50Z Sinus46 17965 /* Hemze ve Ayn */ wikitext text/x-wiki Osmanlıcaya Arapçadan geçen kelimeler, yazımlarını olduğu gibi korumaktadır. Bu sebepten ötürü bu tür kelimeleri doğru yazabilmek ve okuyabilmek için bir miktar Arapça dilbilgisi öğrenmek mühimdir. Arapça asıllı kelimelerin Türkçeye geçtiğinde geçirdikleri ses değişimleri oldukça düzenlidir. Bu sebepten ötürü, bir kelimenin Latin harfleriyle nasıl yazıldığını ve nasıl telaffuz edildiğini öngörebilmek için Osmanlıca yazılışına bakmak tamamen olmasa da az çok yeterlidir. Bu makalede Arapçada harflerin nasıl telaffuz edildiği ve günümüz Türkçesine nasıl geçtikleri ele alınacaktır. ==Ünlüler== Arapçada sadece 3 tane ünlü bulunur: A, İ ve U. Bu ünlülerin uzun veya kısa olabileceğini de göz önünde bulundurursak aslında toplam 6 ünlü ses bulunur. Arap harflerinden Türk harflerine geçilirken kelimelerin yazımının telaffuzuna yakın olması önemsendiğinden Arapçada ünlüler arasında küçük telaffuz farkı olarak görülen küçük detaylar bile Türkçede gösterilmiştir. Bu sebepten ötürü, kısa A sesi genellikle E olarak, kısa U sesi de genellikle Ü olarak Türkçeye geçer. Ancak bu kaide, kalın ünsüzlerin etrafında bozulur. Kalın ünsüzlerin yanında kısa A sesi A ile, kısa U sesi U ile, hatta bazı durumlarda kısa İ sesi I ile gösterilebilir. İnce ünsüz olan ل (lam) ve ك (kef) harfleri de bunu engellemeye çalışır. Ünlülerin ne zaman kalınlaşıp ne zaman inceldiği oldukça düzenli kurallara bağlıdır, ancak bu kuralların sayısı çok fazla olduğundan öğrenmenin en kolay yolu bolca metin okumaktır. O ve Ö harfleri Arapça kelimelerde nadiren görülür. Ancak uzun ünlü sesleri sabit kalma eğilimindedir. Yakındaki ünlüler ne kadar kalın veya ince olursa olsun, uzun A Türkçeye A olarak, uzun İ Türkçeye İ olarak, uzun U da Türkçeye U olarak geçer; ünsüzler de uyum sağlar. Arapçada kısa ünlüler yazılmaz. Bunun yerine ünsüzlerin üstüne yerleştirilen '''hareke''' denilen işaretler yardımıyla gösterilirler. 3 tane hareke vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَ | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''üstün''' |- | بِ | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''esre''' |- | بُ | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ötre''' |} Ancak harekeleri yazmak zaman aldığı için her metinde gösterilmez. Dinî metinlerde, hat sanatında, sözlüklerde ve yazmayı yeni öğrenenler için hazırlanan kitaplarda gösterilirken diğer metinlerde terk edilir. Bu tür metinlerde sonuncu bir işaret daha vardır: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بْ | Sesliyle takip edilmeyen ünsüzler için için '''sükûn''' |} Uzun ünlüler ise okutucu harflere gösterilir. Okutucu harflerin harekesi olmaz, ancak bir önceki ünsüzün harekesi her halükârda yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:3em; | بَا | A sesi ile takip edilen ünsüzler için '''elif''' |- | بِي | İ sesi ile takip edilen ünsüzler için '''ye''' |- | بُو | U sesi ile takip edilen ünsüzler için '''vav''' |} Bu kitapta okuyucunun dikkatini dağıtmamak için ünlüler günümüz Türkçesine en yakın hâliyle geçirilmiştir ve kısa ünlülerin kalınlaşması da göz önünde bulundurulmuştur. Tek heceli Arapça kelimeler Türkçe ile uyumsuz ünsüz silsileleriyle bitebilir. Bu durumda, Türkçe'ye geçerken ünlü uyumuna göre bir dar ünlü türer, ancak kelime ek aldığı zaman ünlü düşmesine uğrar. Bu kitapta bu tür ünlüler gri renk ile gösterilmiştir. {| class="wikitable" | style="font-size: 1.5em;"| ! Arap Harfleriyle ! Orijinali ! Bu kitaptaki gösterimi |- | حكم | ḥukm | ḥük{{Osmanlıca/Gri|ü}}m |} ==Ünsüzler== Aşağıdaki tabloda Arapça telaffuzlar için IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe), Türkçe telaffuzlar için standart Türk Alfabesi kullanılmıştır. {| class="wikitable" ! scope="col" | Harf ! scope="col" | İsmi ! scope="col" | Arapça<br/>Telaffuz ! scope="col" | Türkçe<br/>Telaffuz ! scope="col" | Kalınlık ! scope="col" | Not |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ا ء</span> | elif<br/>hemze | /ʔ/ | ''yok'' | nötr | Arapça telaffuzu Türkçede sadece bazı ünlemlerde bulunur (''a aaa'', ''ce eee'' gibi) |- align="center" | <span style="font-size:200%;line-height:110%">ب</span> | be | /b/ | b veya p | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ت</span> | te | /t/ | t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">ث</span> | se | /θ/ | s | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''th'''orn kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ج</span> | cim | /dʒ/ | c veya ç | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">ح</span> | ha | /ħ/ | h | kalın | Yutaktan telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">خ</span> | hı | /x/ | h | kalın | Almanca Na'''ch'''t, Rusça '''х'''ороший kelimelerindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:110%">د</span> | dal | /d/ | d veya t | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ذ</span> | zel | /ð/ | z | nötr | İngilizce '''th'''ey kelimesindeki gibi |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ر</span> | re | /r/ | r | nötr | Arapçada tıpkı Rusçadaki veya İtalyancadaki gibi yuvarlanır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ز</span> | ze | /z/ | z | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">س</span> | sin | /s/ | s | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ش</span> | şın | /ʃ/ | ş | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ص</span> | sad | /sˤ/ | s | kalın | Dilin ucu S sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ض</span> | dad | /dˤ/ | d veya z | kalın | Dilin ucu D sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ط</span> | tı | /tˤ/ | t | kalın | Dilin ucu T sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ظ</span> | zı | /ðˤ/ | z | kalın | Dilin ucu İngilizce '''th'''ey kelimesindeki sesi çıkarırken kökü yutağa yaklaştırılır |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:130%">ع</span> | ayn | /ʕ/ | ''yok'' | kalın | A sesinin ünsüz hâli |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:135%">غ</span> | gayn | /ɣ/ | g veya ğ | kalın | Felemenkçedeki G gibi, veya Yunancadaki Γ |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ف</span> | fe | /f/ | f | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ق</span> | kaf | /q/ | k | kalın | Küçük dilden telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ك</span> | kef | /k/ | k | ince | Türkçedeki kalın K |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ل</span> | lam | /l/ | l | ince | Ender durumlar hariç ince telaffuz edilir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">م</span> | mim | /m/ | m | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ن</span> | nun | /n/ | n | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ه</span> | he | /h/ | h | nötr |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">و</span> | vav | /w/ | v | nötr | Arapça telaffuzu İngilizce '''w'''ine kelimesindeki gibidir |- align="center" |<span style="font-size:200%;line-height:120%">ي</span> | ye | /j/ | y | nötr |} ===Şedde=== Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | دقّت | style="width:5em; | تردّد | بقّال |- | dikkat | tereddüt | bakkal |} Şedde her zaman yazılmaz. Arapçada kelimeler çekimlenirken bazı ünsüzlere şedde gelip kalkabilir. Bu sebepten ötürü gramatik bir işlevi de vardır. Türkçe kelimelerde Şedde kullanılmaz, ünsüzler iki kere yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آننه | اللی |- | anne | elli |} Arapçada da bir ünsüzün iki kere yazıldığı tek bir kelime vardır: Allah {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | الله |} Şedde ile biten kelimeler günümüz Türkçesinde tek ünsüz ile yazılır, ancak ek alınca ünsüz türemesi gerçekleşir. Bu tamamen tahmin edilebilir bir şekilde gerçekleştiği için bu kitapta şedde ile biten kelimeler çift ünsüz ile yazılmıştır. Arapçada çift ünsüzleri yazmak için özel bir işaret bulunur: Şedde {| class="standard" style="font-size:1.5em;"| | سرّ |- | sırr |} ===Peltek Ünsüzler=== Dişlerden telaffuz edilen ث (se), ذ (zel) ve ظ (zı) ünsüzlerine konvansiyon olarak peltek ünsüzler denilir. Bu ünsüzler batılı kaynaklarda th, dh, ṯ, ḏ gibi latinleştirilebilir, ancak Türkçe telaffuzlarında normal S ve Z'den bir farkları bulunmadığı için bu kitapta s̱ ve ẕ şeklinde latinleştirilmiştir. ===Yutaksıl ünsüzler=== ح (ha) ve ع (ayn) harfleri yutaktan telaffuz edilir; ص (sad), ض (dad), ط (tı) ve ظ (zı) harfleri ise aynı anda hem yutaktan, hem de dilin ucuyla telaffuz edilir. Aynı şekilde ق (kaf), غ (gayn) ve خ (hı) harfleri de küçük dilden telaffuz edilir. Bu harflerin yutaksıl telaffuzu nedeniyle Türkçede etrafındaki ünlüleri kalınlaştırma eğilimi vardır. Batılı kaynaklar genellikle Kaf ve Hı harflerini q ve kh/x ile latinleştirir, ancak bu kitapta mevzubahis ünsüzlerin hepsi, Türkçe telaffuzunun altına bir nokta konularak ḍ, ṭ, ẓ, ḥ ve ḳ şeklinde latinleştirilmiştir. Sad harfinin latinleşmiş versiyonu ise ş ile karışmasın diye ṡ şeklinde seçilmiştir. Hı harfi ḫ, Gayn harfi de Türkçe telaffuzuna göre g veya ğ olarak latinleştirilmiştir. Böylece okuyucunun dikkatini dağıtmadan bu farklılıklar not edilmiştir. ===Dad Harfi=== Dad harfi standart Arapçada kendi özel telaffuzuna sahip olsa da Irak'ta ve başka Orta Doğu diyalektlerinde Zı harfi ile aynı şekilde telaffuz edilmektedir. Bu diyalektlerin etkisiyle dolayısıyla Arapçadan Farsçaya geçen kelimelerde Dad harfi, Z gibi telaffuz edilir. Osmanlı Türkçesi hem Arapçanın, hem de Farsçanın etkisinde olduğundan, bu harf Türkçede düzensiz olarak ya Z (örn: عرض arz, ضمّ zam), ya da D (örn: ضربه darbe) olarak telaffuz edilmektedir. Bu farklılıkları Latin harflerinde de korumak için Dad harfi bu kitapta d'ye tekabül ederken ḍ, z'ye tekabül ederken ẓᵈ gösterimleri seçilmiştir. ===Ünsüz Sertleşmeleri=== Günümüz Türkçesinde B, C ve D harfleri kelime sonlarında ve sert ünsüzlerden önce sertleşip P, Ç ve T olur. Sertleşmenin ne zaman olacağı tahmin edilebilir olduğundan bu kitapta ünsüz sertleşmeleri gösterilmemiştir; Be harfi daima B, Cim harfi daima C, Dal harfi de daima D olarak geçirilmiştir. ===Hemze'nin yazılışı=== (Hemzenin telaffuzu için bir sonraki bölüme bakınız) Hemze, çoğu zaman diğer harflerle aynı hizada yazılmaz. Kelime içindeki pozisyonuna göre yazım kuralları şöyledir: Kelime başında Elif ile birlikte yazılır. Harekesi üstün veya ötre ise Elif'in üstüne, esre ise Elif'in altına yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمین | style="width:5em; | أمور | إذن |- | ˀemîn | ˀumûr | ˀiẕn |} Kelime ortasında etrafındaki kısa ünlülere göre nereye yazacağı belirlenir. Tam kuralları karmaşık olmakla birlikte genel kaide, öncelikli olarak Ye'nin, sonra Vav'ın, en son da Elif'in üstüne yazmaktır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأثیر | style="width:5em; | مؤمن | دائر |- | teˀs̱îr | müˀmin | dâˀir |} Etrafta hiçbir uygun ünlü bulunmadığı durumda Hemze satırın üzerine yazılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شیء | إفتراء |- | şeyˀ | ˀiftirâˀ |} Bu kurallardan dolayı iki Elif'in yan yana geleceği durumlarda ise medli elif kullanılır. Kısaca medli elif, ˀâ silsilesine tekabül etmektedir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | آداب | قرآن |- | ˀâdâb | ḳurˀân |} Satır üzerinde yazılan hemzeler, ve kelime başında kalan hemzeler Osmanlıcada genelde yazılmaz, terk edilir. ===Hemze ve Ayn=== Hemze ve Ayn ünsüzleri, Arapçada bir telaffuza sahip olsa da Türkçeye geçerken yazımdan düşerler. İki ünlünün arasındaki tek ünsüz Hemze veya Ayn ise arkalarında kuralsız bir ünlü silsilesi bırakırlar: {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | تأسّف | تعهّد |- | t'''eˀe'''ssüf | t'''aˁa'''hhüd |} Hemze ünsüzü düşünce gerisinde bir ince ünlü silsilesi bırakır, Ayn ise bir kalın ünlü silsilesi bırakır. Bir hece sonundayken düşünce de gerilerinde bir uzun ünlü bırakır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | مأمور | معلوم |- | m'''eˀ'''mur | m'''aˁ'''lum |} Türkçede bulunan tüm uzun E ve Ü sesleri, bir Hemzenin düşmesinden kaynaklıdır. Arapçada kelimelerin ünlüyle başlaması da imkânsızdır. Eğer Türkçede bir ünlüyle başlayan bir Arapça kelime varsa, orijinali ya Hemze, ya da Ayn ile başlıyordur. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | أمر | عقل |- | ˀem{{Osmanlıca/Gri|i}}r | ˁaḳ{{Osmanlıca/Gri|ı}}l |} Türkçesi E ile başlayan kelimeler çoğunlukla Hemze ile başlar, Türkçesi kısa A ile başlayanlar da çoğu zaman Ayn ile başlar. Bu durumlar haricinde Hemze ve Ayn, hiçbir etki bırakmadan düşer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | شيء | جمع |- | şeyˀ | cemˁ |} Ancak Hemze ve Ayn'ın varlığını bilmek, kelimenin kökünü bilmek için önemli olduğundan bu kitapta kökün parçası olan Hemze'ler sola bakan ˀ işaretiyle, Ayn'lar da sağa bakan ˁ işaretiyle işaretlenecektir. ==Diğer İşaretler== ===Yuvarlak Te=== Arapçada kelimelerin cinsiyeti vardır. Dişi kelimelere '''müennes''', eril kelimelere '''müzekker''' denir. Arapçada dişi kelimeler özel bir harf olan yuvarlak te ile biter. {| class="standard" style="font-size:2em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ة |} He ile Te'nin karışımı olarak görünen bu harf, kelimeler cümle sonuna geldiğinde -e diye okunurken cümle ortasında -et diye okunur. Türkçeye müennes isimler düzensiz bir şekilde -e veya -et eki ile geçer. Arapça dilbilgisini öğrenirken -e ve -et eklerinin birbirinin aynısı olduğu unutulmamalıdır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عملة | سكونة |- | ˁamele | sükûnet |} Ancak Osmanlıcada bu harf nadiren kullanılır, Türkçe telaffuzuna göre normal te veya normal he olarak geçer. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | عمله | سكونت |- | ˁamele | sükûnet |} ===Kısa elif=== Arapçada Ye harfi kelime sonuna gelince de noktalı yazılır {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ي |} Farsçada, ve Farsçanın etkisiyle Osmanlıcada ise Ye kelime sonuna gelince noktalarını yitirir. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | ی |} Bunun sebebi Arapçada noktasız Ye'nin aslında Elif'in kelime sonuna gelmiş bir türevi olmasıdır. Osmanlıcada çoğu zaman direkt Elif kullanılır, ama Ye'nin de kullanıldığı görülür. ===Tenvin=== -an, -in ve -an eklerini bildirmek için kullanılan özel harekelere tenvin (nunlama) işaretleri denir. Tenvinli Üstün için İki Üstün, Tenvinli Esre için İki Esre, Tenvinli Ötre için İki Ötre işaretleri kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em; | كتابٌ | kitâbün |- | كتابٍ | kitâbin |- | كتاباً | kitâben |} İki Üstün işareti genellikle Elif üzerine yazılır. Bu ekler Arapçada ismin çekimlenmesinde kullanılır, ve Yuvarlak Te gibi cümle sonunda düşerler. Osmanlıcada neredeyse sadece İki Üstün kullanılır. {| class="standard" style="font-size:1.5em; line-height: 2em; line-width: 5em; width: %50;"| | style="width:5em;" | ذاتاً | style="width:5em;" | حالاً | رسماً |- | ẕâten | ḥâlen | resmen |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} k0yt95kixalacfccdtje2pmsl1njqgb 0 13121 53424 53314 2022-07-21T16:07:50Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'l | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fi'l | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'l | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'al | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'âl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fi'lân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fu'lân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | fa'alân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler bulunur. #Fa'l veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fu'ûl, fu'ûle(t) ve fa'alân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fu'l vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Fa'le(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه <- ضرب #*جلسه <- جلوس #Renkler genellikle fu'le(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık fa'al vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #Fi'âle(t) ve fa'âle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fu'ûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Fa'alân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mef'il | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İf'âl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İf'âl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İf'âl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tef'îl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tef'îl vezni de, if'âl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. Bazı durumlarda if'âl vezninden farklı olarak kelimeleri şiddetlendirerek geçişli yapar. Bazen ise if'âl babındaki birden çok anlamlı bir fiilin farklı bir anlamında geçişli olmasına sebep olur. Diğer durumlarda çok bir farkı bulunmamaktadır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} ====Düzensizlikler==== Tef'îl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâ'ale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin, genellikle işteşlik belirtmek için kullanılır. Bazen başka soyut konseptler için de kullanılabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | عین | حرب | خبر | ترك | عمل | عون | نظر | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مزاكره | معاینه | محاربه | مخبره | متاركه | معامله | معاونت | مناظره | مناسبت |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===<nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki>=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tef'îl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tef'îl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâ'ul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin, müfâ'ale veznindeki masdarları dönüşlü yapar. Dolayısıyla masdarlara hem dönüşlülük, hem de işteşlik katar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefe''ul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İfti'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfi'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstif'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, if'âl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 7qb2ci198ocxrkrqca9lrpnbge03a3l 53425 53424 2022-07-21T16:09:38Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'l | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fi'l | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'l | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'al | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'âl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fi'lân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fu'lân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | fa'alân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Fa'l veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fu'ûl, fu'ûle(t) ve fa'alân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fu'l vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Fa'le(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه <- ضرب #*جلسه <- جلوس #Renkler genellikle fu'le(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık fa'al vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #Fi'âle(t) ve fa'âle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fu'ûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Fa'alân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mef'il | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İf'âl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İf'âl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İf'âl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tef'îl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tef'îl vezni de, if'âl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. Bazı durumlarda if'âl vezninden farklı olarak kelimeleri şiddetlendirerek geçişli yapar. Bazen ise if'âl babındaki birden çok anlamlı bir fiilin farklı bir anlamında geçişli olmasına sebep olur. Diğer durumlarda çok bir farkı bulunmamaktadır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} ====Düzensizlikler==== Tef'îl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâ'ale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin, genellikle işteşlik belirtmek için kullanılır. Bazen başka soyut konseptler için de kullanılabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | عین | حرب | خبر | ترك | عمل | عون | نظر | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مزاكره | معاینه | محاربه | مخبره | متاركه | معامله | معاونت | مناظره | مناسبت |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===<nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki>=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tef'îl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tef'îl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâ'ul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin, müfâ'ale veznindeki masdarları dönüşlü yapar. Dolayısıyla masdarlara hem dönüşlülük, hem de işteşlik katar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefe''ul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İfti'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfi'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstif'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, if'âl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} muzj0a3sbkcxopzs5lpn1ipnd8z084c 53426 53425 2022-07-21T16:10:28Z Sinus46 17965 /* Sülasi Mücerred Masdarlar */ wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'l | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fi'l | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'l | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'al | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'âl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fi'lân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fu'lân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | fa'alân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Fa'l veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fu'ûl, fu'ûle(t) ve fa'alân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fu'l vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Fa'le(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fu'le(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık fa'al vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #Fi'âle(t) ve fa'âle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fu'ûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Fa'alân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mef'il | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İf'âl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İf'âl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İf'âl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tef'îl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tef'îl vezni de, if'âl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. Bazı durumlarda if'âl vezninden farklı olarak kelimeleri şiddetlendirerek geçişli yapar. Bazen ise if'âl babındaki birden çok anlamlı bir fiilin farklı bir anlamında geçişli olmasına sebep olur. Diğer durumlarda çok bir farkı bulunmamaktadır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} ====Düzensizlikler==== Tef'îl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâ'ale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin, genellikle işteşlik belirtmek için kullanılır. Bazen başka soyut konseptler için de kullanılabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | عین | حرب | خبر | ترك | عمل | عون | نظر | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مزاكره | معاینه | محاربه | مخبره | متاركه | معامله | معاونت | مناظره | مناسبت |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===<nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki>=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tef'îl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tef'îl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâ'ul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin, müfâ'ale veznindeki masdarları dönüşlü yapar. Dolayısıyla masdarlara hem dönüşlülük, hem de işteşlik katar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefe''ul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İfti'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfi'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstif'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, if'âl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} q1msnnitno1o0iegl1d8tbajl5hkzzs 53427 53426 2022-07-21T16:22:22Z Sinus46 17965 /* Mimli Masdarlar */ wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'l | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fi'l | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'l | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'al | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'âl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fi'lân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fu'lân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | fa'alân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Fa'l veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fu'ûl, fu'ûle(t) ve fa'alân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fu'l vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Fa'le(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fu'le(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık fa'al vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #Fi'âle(t) ve fa'âle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fu'ûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Fa'alân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mef'il | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mef'il ve mef'ile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İf'âl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İf'âl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İf'âl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tef'îl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tef'îl vezni de, if'âl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. Bazı durumlarda if'âl vezninden farklı olarak kelimeleri şiddetlendirerek geçişli yapar. Bazen ise if'âl babındaki birden çok anlamlı bir fiilin farklı bir anlamında geçişli olmasına sebep olur. Diğer durumlarda çok bir farkı bulunmamaktadır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} ====Düzensizlikler==== Tef'îl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâ'ale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin, genellikle işteşlik belirtmek için kullanılır. Bazen başka soyut konseptler için de kullanılabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | عین | حرب | خبر | ترك | عمل | عون | نظر | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مزاكره | معاینه | محاربه | مخبره | متاركه | معامله | معاونت | مناظره | مناسبت |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===<nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki>=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tef'îl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tef'îl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâ'ul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin, müfâ'ale veznindeki masdarları dönüşlü yapar. Dolayısıyla masdarlara hem dönüşlülük, hem de işteşlik katar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefe''ul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İfti'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfi'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstif'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, if'âl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} ehli9dryb6yxvs1vw6zkb2py47hdcxg 53428 53427 2022-07-21T16:39:34Z Sinus46 17965 /* Tef'îl Vezni */ wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'l | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fi'l | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'l | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'al | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'âl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fi'lân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fu'lân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | fa'alân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Fa'l veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fu'ûl, fu'ûle(t) ve fa'alân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fu'l vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Fa'le(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fu'le(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık fa'al vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #Fi'âle(t) ve fa'âle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fu'ûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Fa'alân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mef'il | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mef'il ve mef'ile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İf'âl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İf'âl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İf'âl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tef'îl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tef'îl vezni de, if'âl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tef'îl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tef'îl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tef'îl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tef'îl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tef'îl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâ'ale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin, genellikle işteşlik belirtmek için kullanılır. Bazen başka soyut konseptler için de kullanılabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | عین | حرب | خبر | ترك | عمل | عون | نظر | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مزاكره | معاینه | محاربه | مخبره | متاركه | معامله | معاونت | مناظره | مناسبت |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===<nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki>=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tef'îl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tef'îl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâ'ul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin, müfâ'ale veznindeki masdarları dönüşlü yapar. Dolayısıyla masdarlara hem dönüşlülük, hem de işteşlik katar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefe''ul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İfti'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfi'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstif'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, if'âl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 0rxrqu82ukm3430sfp6aq41plins9rm 53429 53428 2022-07-21T16:48:47Z Sinus46 17965 /* Müfâ'ale(t) vezni */ wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'l | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fi'l | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'l | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'al | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'âl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fi'lân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fu'lân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | fa'alân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Fa'l veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fu'ûl, fu'ûle(t) ve fa'alân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fu'l vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Fa'le(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fu'le(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık fa'al vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #Fi'âle(t) ve fa'âle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fu'ûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Fa'alân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mef'il | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mef'il ve mef'ile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İf'âl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İf'âl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İf'âl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tef'îl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tef'îl vezni de, if'âl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tef'îl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tef'îl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tef'îl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tef'îl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tef'îl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâ'ale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin işteşlik, yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | عین | حرب | خبر | ترك | عون | نظر | لزوم | دوام |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مزاكره | معاینه | محاربه | مخبره | متاركه | معاونت | مناظره | ملازمت | مداومت |} Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | خفز | سفر | طلب | شهادت | هجرت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مخافزه | مسافرت | مطالبه | مشاهده | مهجرت |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===<nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki>=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tef'îl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tef'îl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâ'ul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin, müfâ'ale veznindeki masdarları dönüşlü yapar. Dolayısıyla masdarlara hem dönüşlülük, hem de işteşlik katar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefe''ul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İfti'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfi'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstif'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, if'âl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} dmvkqghx5yztgierru5shzcko0eut84 53430 53429 2022-07-21T16:52:15Z Sinus46 17965 /* Müfâ'ale(t) vezni */ wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'l | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fi'l | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'l | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'al | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'âl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fi'lân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fu'lân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | fa'alân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Fa'l veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fu'ûl, fu'ûle(t) ve fa'alân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fu'l vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Fa'le(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fu'le(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık fa'al vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #Fi'âle(t) ve fa'âle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fu'ûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Fa'alân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mef'il | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mef'il ve mef'ile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İf'âl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İf'âl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İf'âl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tef'îl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tef'îl vezni de, if'âl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tef'îl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tef'îl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tef'îl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tef'îl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tef'îl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâ'ale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin işteşlik, yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | حرب | خبر | ترك | نظر | لزوم | دوام |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مزاكره | محاربه | مخبره | متاركه | مناظره | ملازمت | مداومت |} Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | خفز | سفر | طلب | شهادت | هجرت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مخافزه | مسافرت | مطالبه | مشاهده | مهجرت |} Bazen de işteşlik dışında başka anlamları ifade etmek için de kullanılır. Bu şekilde hem geçişli, hem de geçişsiz olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عمل | عون | عین | بلوغ | نسبت | طبق | حساب |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | معامله | معاونت | معاینه | مبالغه | مناسبت | مطابقت | محاسبه |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===<nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki>=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tef'îl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tef'îl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâ'ul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin, müfâ'ale veznindeki masdarları dönüşlü yapar. Dolayısıyla masdarlara hem dönüşlülük, hem de işteşlik katar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefe''ul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İfti'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfi'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstif'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, if'âl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} jci4rzgbli6go9z0wt772pzar91t1mh 53431 53430 2022-07-21T16:53:42Z Sinus46 17965 /* Sülasi Mücerred Masdarlar */ wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'l | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fi'l | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'l | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'al | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'âl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fi'lân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fu'lân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | fa'alân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Fa'l veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fu'ûl, fu'ûle(t) ve fa'alân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fu'l vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Fa'le(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fu'le(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık fa'al vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #*عمل (ishal) #Fi'âle(t) ve fa'âle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fu'ûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Fa'alân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mef'il | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mef'il ve mef'ile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İf'âl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İf'âl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İf'âl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tef'îl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tef'îl vezni de, if'âl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tef'îl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tef'îl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tef'îl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tef'îl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tef'îl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâ'ale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin işteşlik, yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | حرب | خبر | ترك | نظر | لزوم | دوام |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مزاكره | محاربه | مخبره | متاركه | مناظره | ملازمت | مداومت |} Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | خفز | سفر | طلب | شهادت | هجرت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مخافزه | مسافرت | مطالبه | مشاهده | مهجرت |} Bazen de işteşlik dışında başka anlamları ifade etmek için de kullanılır. Bu şekilde hem geçişli, hem de geçişsiz olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عمل | عون | عین | بلوغ | نسبت | طبق | حساب |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | معامله | معاونت | معاینه | مبالغه | مناسبت | مطابقت | محاسبه |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===<nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki>=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tef'îl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tef'îl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâ'ul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin, müfâ'ale veznindeki masdarları dönüşlü yapar. Dolayısıyla masdarlara hem dönüşlülük, hem de işteşlik katar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefe''ul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İfti'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfi'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstif'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, if'âl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} frs7goal8zr59pyvt1pjf6sg3xzg43o 53432 53431 2022-07-21T16:55:29Z Sinus46 17965 /* İfti'âl Vezni */ wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'l | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fi'l | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'l | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'al | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'âl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fi'lân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fu'lân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | fa'alân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Fa'l veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fu'ûl, fu'ûle(t) ve fa'alân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fu'l vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Fa'le(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fu'le(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık fa'al vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #*عمل (ishal) #Fi'âle(t) ve fa'âle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fu'ûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Fa'alân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mef'il | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mef'il ve mef'ile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İf'âl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İf'âl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İf'âl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tef'îl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tef'îl vezni de, if'âl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tef'îl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tef'îl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tef'îl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tef'îl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tef'îl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâ'ale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin işteşlik, yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | حرب | خبر | ترك | نظر | لزوم | دوام |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مزاكره | محاربه | مخبره | متاركه | مناظره | ملازمت | مداومت |} Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | خفز | سفر | طلب | شهادت | هجرت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مخافزه | مسافرت | مطالبه | مشاهده | مهجرت |} Bazen de işteşlik dışında başka anlamları ifade etmek için de kullanılır. Bu şekilde hem geçişli, hem de geçişsiz olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عمل | عون | عین | بلوغ | نسبت | طبق | حساب |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | معامله | معاونت | معاینه | مبالغه | مناسبت | مطابقت | محاسبه |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===<nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki>=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tef'îl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tef'îl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâ'ul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin, müfâ'ale veznindeki masdarları dönüşlü yapar. Dolayısıyla masdarlara hem dönüşlülük, hem de işteşlik katar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefe''ul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İfti'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir, bazen de sülasi mücerret masdarlarla da eş anlamlı olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfi'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstif'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, if'âl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 3st2h7evc8l265pz2wfa8d5saw3oilz 53433 53432 2022-07-21T17:00:27Z Sinus46 17965 /* Tefâ'ul Vezni */ wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'l | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fi'l | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'l | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'al | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | fa'âl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'le(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fa'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fi'âle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fu'ûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fi'lân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fu'lân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | fa'alân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Fa'l veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fu'ûl, fu'ûle(t) ve fa'alân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fu'l vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Fa'le(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fu'le(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık fa'al vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #*عمل (ishal) #Fi'âle(t) ve fa'âle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fu'ûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Fa'alân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mef'il | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mef'il ve mef'ile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İf'âl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İf'âl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İf'âl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İf'âl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tef'îl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tef'îl vezni de, if'âl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tef'îl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tef'îl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tef'îl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tef'îl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tef'îl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâ'ale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin işteşlik, yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | حرب | خبر | ترك | نظر | لزوم | دوام |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مزاكره | محاربه | مخبره | متاركه | مناظره | ملازمت | مداومت |} Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | خفز | سفر | طلب | شهادت | هجرت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مخافزه | مسافرت | مطالبه | مشاهده | مهجرت |} Bazen de işteşlik dışında başka anlamları ifade etmek için de kullanılır. Bu şekilde hem geçişli, hem de geçişsiz olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عمل | عون | عین | بلوغ | نسبت | طبق | حساب |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | معامله | معاونت | معاینه | مبالغه | مناسبت | مطابقت | محاسبه |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===<nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki>=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tef'îl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tef'îl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tef'îl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefe''ul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâ'ul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin müfâ'ale veznindeki masdarları dönüşlü, sülasi mücerret masdarları da işteş yapar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme eki gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâ'ale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefe''ul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâ'ul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İfti'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir, bazen de sülasi mücerret masdarlarla da eş anlamlı olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfi'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstif'âl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, if'âl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstif'âl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} nds5y3lo9ty3epmg0i3fttlyfkbdov1 53448 53433 2022-07-21T19:08:45Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁl | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fiˁl | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fuˁl | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁal | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁâl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fuˁûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | faˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fiˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fuˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | faˁâle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fiˁâle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fuˁûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fiˁlân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fuˁlân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | faˁalân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Faˁl veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fuˁûl, fuˁûle(t) ve faˁalân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fuˁl vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Faˁle(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fuˁle(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık faˁal vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #*عمل (ishal) #Fiˁâle(t) ve faˁâle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fuˁûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Faˁalân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mefˁil | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mefˁil ve mefˁile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İfˁâl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İfˁâl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İfˁâl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İfˁâl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İfˁâl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İfˁâl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tefˁîl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tefˁîl vezni de, ifˁâl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tefˁîl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tefˁîl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tefˁîl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tefˁîl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tefˁîl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâˁale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin işteşlik, yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | حرب | خبر | ترك | نظر | لزوم | دوام |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مزاكره | محاربه | مخبره | متاركه | مناظره | ملازمت | مداومت |} Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | خفز | سفر | طلب | شهادت | هجرت |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مخافزه | مسافرت | مطالبه | مشاهده | مهجرت |} Bazen de işteşlik dışında başka anlamları ifade etmek için de kullanılır. Bu şekilde hem geçişli, hem de geçişsiz olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عمل | عون | عین | بلوغ | نسبت | طبق | حساب |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | معامله | معاونت | معاینه | مبالغه | مناسبت | مطابقت | محاسبه |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===Tefeˁˁul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tefˁîl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | Tefeˁˁul Vezni | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tefˁîl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefeˁˁul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefeˁˁul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâˁul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin müfâˁale veznindeki masdarları dönüşlü, sülasi mücerret masdarları da işteş yapar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme eki gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâˁul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefeˁˁul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâˁul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İftiˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir, bazen de sülasi mücerret masdarlarla da eş anlamlı olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiˁâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiˁâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiˁâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiˁâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiˁâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfiˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiˁâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiˁâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstifˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstifˁâl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, ifˁâl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstifˁâl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 0v2jttomts39gr8nbz8049n1ke46mr6 53461 53448 2022-07-21T19:30:29Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁl | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fiˁl | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fuˁl | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁal | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁâl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fuˁûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | faˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fiˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fuˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | faˁâle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fiˁâle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fuˁûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fiˁlân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fuˁlân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | faˁalân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Faˁl veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fuˁûl, fuˁûle(t) ve faˁalân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fuˁl vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Faˁle(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fuˁle(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık faˁal vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #*عمل (ishal) #Fiˁâle(t) ve faˁâle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fuˁûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Faˁalân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mefˁil | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mefˁil ve mefˁile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maˁîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===İfˁâl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> İfˁâl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | İfˁâl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | İfˁâl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | İfˁâl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | İfˁâl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tefˁîl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tefˁîl vezni de, ifˁâl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tefˁîl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tefˁîl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tefˁîl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tefˁîl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tefˁîl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâˁale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin işteşlik, yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | حرب | خبر | ترك | نظر | لزوم | دوام |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مزاكره | محاربه | مخبره | متاركه | مناظره | ملازمت | مداومت |} Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | خفز | سفر | طلب | شهادت | هجرت |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مخافزه | مسافرت | مطالبه | مشاهده | مهجرت |} Bazen de işteşlik dışında başka anlamları ifade etmek için de kullanılır. Bu şekilde hem geçişli, hem de geçişsiz olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عمل | عون | عین | بلوغ | نسبت | طبق | حساب |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | معامله | معاونت | معاینه | مبالغه | مناسبت | مطابقت | محاسبه |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===Tefeˁˁul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tefˁîl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | Tefeˁˁul Vezni | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tefˁîl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefeˁˁul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefeˁˁul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâˁul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin müfâˁale veznindeki masdarları dönüşlü, sülasi mücerret masdarları da işteş yapar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme eki gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâˁul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefeˁˁul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâˁul Vezni | تداوی | تعالی |} ===İftiˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> İftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir, bazen de sülasi mücerret masdarlarla da eş anlamlı olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | İftiˁâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | İftiˁâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | İftiˁâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | İftiˁâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | İftiˁâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===İnfiˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | İnfiˁâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | İnfiˁâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | İnfiâl Vezni | انزوا |} ===İstifˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | İstifˁâl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, ifˁâl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | İstifˁâl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} avlxiyi4bfi1lpxykz3h909c374g9iy 53462 53461 2022-07-21T19:32:45Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁl | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fiˁl | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fuˁl | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁal | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁâl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fuˁûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | faˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fiˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fuˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | faˁâle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fiˁâle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fuˁûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fiˁlân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fuˁlân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | faˁalân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Faˁl veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fuˁûl, fuˁûle(t) ve faˁalân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fuˁl vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Faˁle(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fuˁle(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık faˁal vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #*عمل (ishal) #Fiˁâle(t) ve faˁâle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fuˁûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Faˁalân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mefˁil | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mefˁil ve mefˁile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maˁîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===ˀİfˁâl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> ˀİfˁâl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | ˀİfˁâl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | ˀİfˁâl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | ˀİfˁâl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | ˀİfˁâl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tefˁîl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tefˁîl vezni de, ˀifˁâl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tefˁîl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tefˁîl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tefˁîl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tefˁîl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tefˁîl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâˁale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin işteşlik, yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | حرب | خبر | ترك | نظر | لزوم | دوام |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مزاكره | محاربه | مخبره | متاركه | مناظره | ملازمت | مداومت |} Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | خفز | سفر | طلب | شهادت | هجرت |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مخافزه | مسافرت | مطالبه | مشاهده | مهجرت |} Bazen de işteşlik dışında başka anlamları ifade etmek için de kullanılır. Bu şekilde hem geçişli, hem de geçişsiz olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عمل | عون | عین | بلوغ | نسبت | طبق | حساب |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | معامله | معاونت | معاینه | مبالغه | مناسبت | مطابقت | محاسبه |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===Tefeˁˁul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tefˁîl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | Tefeˁˁul Vezni | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tefˁîl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefeˁˁul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefeˁˁul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâˁul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin müfâˁale veznindeki masdarları dönüşlü, sülasi mücerret masdarları da işteş yapar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme eki gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâˁul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefeˁˁul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâˁul Vezni | تداوی | تعالی |} ===ˀİftiˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> ˀİftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir, bazen de sülasi mücerret masdarlarla da eş anlamlı olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | ˀİftiˁâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | ˀİftiˁâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | ˀİftiˁâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | ˀİftiˁâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | ˀİftiˁâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===ˀİnfiˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | ˀİnfiˁâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | ˀİnfiˁâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | ˀİnfiâl Vezni | انزوا |} ===ˀİstifˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | ˀİstifˁâl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, ˀifˁâl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | ˀİstifˁâl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} lsqjg7d18r791wczdjffu0sklaru0xn 53463 53462 2022-07-21T19:34:14Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁl | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fiˁl | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fuˁl | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁal | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁâl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fuˁûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | faˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fiˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fuˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | faˁâle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fiˁâle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fuˁûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fiˁlân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fuˁlân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | faˁalân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Faˁl veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fuˁûl, fuˁûle(t) ve faˁalân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fuˁl vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Faˁle(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fuˁle(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık faˁal vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #*عمل (ishal) #Fiˁâle(t) ve faˁâle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fuˁûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Faˁalân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mefˁil | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mefˁil ve mefˁile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maˁîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===ˀifˁâl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> ˀifˁâl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | ˀifˁâl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | ˀifˁâl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | ˀifˁâl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | ˀifˁâl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tefˁîl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tefˁîl vezni de, ˀifˁâl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tefˁîl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tefˁîl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tefˁîl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tefˁîl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tefˁîl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâˁale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin işteşlik, yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | حرب | خبر | ترك | نظر | لزوم | دوام |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مزاكره | محاربه | مخبره | متاركه | مناظره | ملازمت | مداومت |} Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | خفز | سفر | طلب | شهادت | هجرت |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مخافزه | مسافرت | مطالبه | مشاهده | مهجرت |} Bazen de işteşlik dışında başka anlamları ifade etmek için de kullanılır. Bu şekilde hem geçişli, hem de geçişsiz olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عمل | عون | عین | بلوغ | نسبت | طبق | حساب |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | معامله | معاونت | معاینه | مبالغه | مناسبت | مطابقت | محاسبه |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===Tefeˁˁul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tefˁîl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | Tefeˁˁul Vezni | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tefˁîl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefeˁˁul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefeˁˁul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâˁul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin müfâˁale veznindeki masdarları dönüşlü, sülasi mücerret masdarları da işteş yapar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme eki gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâˁul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefeˁˁul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâˁul Vezni | تداوی | تعالی |} ===ˀiftiˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> ˀiftiâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir, bazen de sülasi mücerret masdarlarla da eş anlamlı olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | ˀiftiˁâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | ˀiftiˁâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | ˀiftiˁâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | ˀiftiˁâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | ˀiftiˁâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===ˀinfiˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | ˀinfiˁâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | ˀinfiˁâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | ˀinfiâl Vezni | انزوا |} ===ˀistifˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | ˀistifˁâl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, ˀifˁâl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | ˀistifˁâl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} lavtwfrxfeitpt34p4thrgu0d5yf0ji 53464 53463 2022-07-21T19:34:34Z Sinus46 17965 /* ˀiftiˁâl Vezni */ wikitext text/x-wiki Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar: * Sülasi Mücerred Masdarlar * Mimli Masdarlar * Mezidün Fih Masdarlar * Mecul Masdarlar Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz ==Sülasi Mücerred Masdarlar== Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara '''sülasi mücerred''' masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en teme anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır: {| class="wikitable" style="width: 50%;" | ! span="col" | Vezin ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" style="width: 90%;"| Örnekler |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁl | style="font-size: 1.5em;" | ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف أمر |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fiˁl | style="font-size: 1.5em;" | فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلْ | style="font-size: 1.5em;" | fuˁl | style="font-size: 1.5em;" | حكم ظلم عسل فحش شكر لطف جرم |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁal | style="font-size: 1.5em;" | شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالْ | style="font-size: 1.5em;" | faˁâl | style="font-size: 1.5em;" | دوام زوال خیال سلام أذان جزاء كباب |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولْ | style="font-size: 1.5em;" | fuˁûl | style="font-size: 1.5em;" | سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | faˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | ضربه فضله غفلت رغبت رحبت نفرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fiˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَة | style="font-size: 1.5em;" | fuˁle(t) | style="font-size: 1.5em;" | نسخه رتبه شبهه شهرت |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | faˁâle(t) | style="font-size: 1.5em;" | جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعَالَة | style="font-size: 1.5em;" | fiˁâle(t) | style="font-size: 1.5em;" | شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعُولَة | style="font-size: 1.5em;" | fuˁûle(t) | style="font-size: 1.5em;" | سكونت حكومت خشونت |- | style="font-size: 1.5em;" | فِعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fiˁlân | style="font-size: 1.5em;" | عصیان عرفان وجدان |- | style="font-size: 1.5em;" | فُعْلَان | style="font-size: 1.5em;" | fuˁlân | style="font-size: 1.5em;" | بحران شكران خسران |- | style="font-size: 1.5em;" | فَعَلَان | style="font-size: 1.5em;" | faˁalân | style="font-size: 1.5em;" | هیجان جریان غلیان |} Dikkat edilmesi gereken bir husus, Vav veya Ye harflerinin sık sık kökten düşmesi, veya Vavların Ye'ye dönüşmesi söz konusu olabildiğidir. Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla ''semai''dir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur. #Faˁl veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur. #*سوق (bir şeyi sevk etmek) #*ضرب (bir şeyi darb etmek) #*ترك (bir şeyi terk etmek) #Fuˁûl, fuˁûle(t) ve faˁalân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur. #*وجود (bulunmak) #*سكون (sessiz olmak) #*دخول (girmek) #*خروج (çıkmak) #*رتوبت (yaş olmak) #*جریان (akmak) #*طیران (uçmak) #Kötü şeylerden bahsetmek için fuˁl vezni kullanılır. #*ظلم #*فحش #*جرم #Faˁle(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir. #*ضنبه → ضرب #*جلسه → جلوس #Renkler genellikle fuˁle(t) vezninde olur. #*حمرت (kırmızılık) #*سمرت (esmerlik) #*صفرت (sarılık) #Hastalıklardan bahsetmek için sık sık faˁal vezni kullanılır. #*تعب (yorgunluk) #*وجع (ağrı) #*عرج (topallık) #*عمل (ishal) #Fiˁâle(t) ve faˁâle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır. #*تجارت #*ریاست #*خطابت #*ولایت #*نظارت #Akrabalık bildirmek için fuˁûle(t) vezni kullanılır. #*أبوّت (babalık) #*أمومت (annelik) #*عمومت (amcalık) #*أخوّت (kardeşlik) #Faˁalân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir. #*طیران (uçmak) #*جریان (akmak) #*غلیان (kaynamak) ==Mimli Masdarlar== Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara '''mimli masdarlar''' denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشغله مسأله مشورت |- | مَفْعِلْ | mefˁil | منطق مولد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مغفرت معرفت معذرت |} İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır. Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi. Mefˁil ve mefˁile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maˁîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi. ==Mezidün Fih Masdarlar== Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir. * '''Müteaddi''' yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler. * '''Lazım''' yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler. * '''Mutavaat''' yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer. * '''Müşareket''' yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir. Bu vezinler, aşağıda verilmiştir. ===ˀifˁâl vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْعَالْ </big> ˀifˁâl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دخول | صرف | خروج | سكون | مشغله | سلام | خبر | جمع | بلوغ |- ! span="row" | ˀifˁâl Vezni | ادخال | اصراف | اخراج | اسكان | اشغال | اسلام | اخبار | اجماع | ابلاغ |} ====Düzensizlikler==== İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وجود | أمانت | وضوح | وجیبه |- ! span="wikitable" | ˀifˁâl Vezni | ایجاد | ایمان | ایضاح | ایجاب |} İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زوال | دور | فائده | عون | حال | ضیافت | جواز | دوام |- ! span="wikitable" | ˀifˁâl Vezni | ازاله | اداره | افاده | اعانه | احاله | اضافه | اجازت | ادامه |} Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ve Osmanlıcada yazımda çoğu zaman gösterilmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="wikitable" | S. Mücerred | لغو | وفا | عطیه |- ! span="wikitable" | ˀifˁâl Vezni | الغا | ایفا | اعطا |} ===Tefˁîl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفْعِیلْ </big> Tefˁîl vezni de, ˀifˁâl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | سكون | سلام | نظم | درس | عجله | شرف | كبر | أمن |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تعلیم | تسكین | تسلیم | تنظیم | تدریس | تعجیل | تشریف | تكبیر | تأمین |} Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tefˁîl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tefˁîl vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | صدق | جهالت | حسن | شكل |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تصدیق | تجهیل | تحسین | تشكیل |} Sayılar, tefˁîl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Sayı | واحد | ثلاثه | أربعه | خمسه |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | توحید | تثلیث | تربیع | تخمیس |} Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tefˁîl vezni kullanılır. {| class="box" style="font-size: 1.5em;" | | تكبیر | تهلیل | تحمید | تسبیح |} ====Düzensizlikler==== Tefˁîl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وصیت | خلا | ثانی | أدا |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | توصیه | تخلیه | تثنیه | تأدیه |} Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | هلاك | - |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تهلكه | تجربه |} ===Müfâˁale(t) vezni=== <big style="font-size: 2em;"> مُفَاعَلَة </big> Bu vezin işteşlik, yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زكر | حرب | خبر | ترك | نظر | لزوم | دوام |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مزاكره | محاربه | مخبره | متاركه | مناظره | ملازمت | مداومت |} Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | خفز | سفر | طلب | شهادت | هجرت |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مخافزه | مسافرت | مطالبه | مشاهده | مهجرت |} Bazen de işteşlik dışında başka anlamları ifade etmek için de kullanılır. Bu şekilde hem geçişli, hem de geçişsiz olabilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عمل | عون | عین | بلوغ | نسبت | طبق | حساب |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | معامله | معاونت | معاینه | مبالغه | مناسبت | مطابقت | محاسبه |} ====Düzensizlikler==== Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son harf bir ا (elif)'e dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جزا | كفایت | سویه |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | مجازات | مكافات | مساوات |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. ''Örnek eklenecektir'' ===Tefeˁˁul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَعُّلْ</big> Bu vezin, tefˁîl veznindeki masdarları dönüşlü yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | علم | بلوغ | سلام | شكل | قدم | عین | شرف | كبر | أثر |- ! span="row" | Tefˁîl Vezni | تعلیم | تبلیغ | تسلیم | تشكیل | تقدیم | تعیین | تشریف | تكبیر | تأثیر |- ! span="row" | Tefeˁˁul Vezni | تعلم | تبلغ | تسلم | تشكل | تقدم | تعین | تشرف | تكبر | تأثر |} Ancak bu vezinde var olan her masdarın tefˁîl vezni Türkçede kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | شكر | حال | خیال | حمل |- ! span="row" | <nowiki>Tefeˁˁul Vezni</nowiki> | تشكر | تحول | تخیل | تحمل |} ====Düzensizlikler==== Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | منی | جلا |- ! span="row" | <nowiki>Tefeˁˁul Vezni</nowiki> | تمنی | تجلی |} ===Tefâˁul Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> تَفَاعُلْ</big> Bu vezin müfâˁale veznindeki masdarları dönüşlü, sülasi mücerret masdarları da işteş yapar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme eki gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | جهالت | غفلت | بارز | وضع | قبول | عمل | عون | - | نسبت |- ! span="row" | Müfâˁale Vezni | - | - | - | - | - | معامله | معاونت | موافقت | مناسبت |- ! span="row" | Tefâˁul Vezni | تجاهل | تغافل | تبارز | تواضع | تقابل | تعامل | تعاون | توافق | تناسب |} ====Düzensizlikler==== <nowiki>Tefeˁˁul</nowiki> vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | دوا | عالی |- ! span="row" | Tefâˁul Vezni | تداوی | تعالی |} ===ˀiftiˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِفْتِعَالْ</big> ˀiftiˁâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir, bazen de sülasi mücerret masdarlarla da eş anlamlı olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | رجوع | لزوم | نقل | قدرت | نظم | جمع | خصوص | حساب | مشغله |- ! span="row" | ˀiftiˁâl Vezni | ارتجاع | التزام | انتقال | اقتدار | انتظام | اجتماع | اختصاص | احتساب | اشتغال |} ====Düzensizlikler==== Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar. * İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir. * İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir. * İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir. * İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ضرب | صلح | طرد | زحمت | دعوت | وحدت | ألفت |- ! span="row" | ˀiftiˁâl Vezni | اضطراب | اصطلاح | اطّراد | ازدحام | ادّعا | اتّحاد | ایتلاف |} İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | عودت | شوق |- ! span="row" | ˀiftiˁâl Vezni | اعتیاد | اشتیاق |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سویه | زوج |- ! span="row" | ˀiftiˁâl Vezni | استواء | ازدواج |} Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | بلا | عنایت | نحایت | كفایت | دعوت |- ! span="row" | ˀiftiˁâl Vezni | ابتلا | اعتنا | انتحا | اكتفا | ادّعا |} ===ˀinfiˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِنْفِعَالْ</big> Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | فعل | كشف | حلّ | حصر | قلب | طبع | طبق |- ! span="row" | ˀinfiˁâl Vezni | انفعال | انكشاف | انحلال | انحصار | انقلاب | انطباع | انطباق |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | سوق | زاویه |- ! span="row" | ˀinfiˁâl Vezni | انسیاق | انزوا |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | زاویه |- ! span="row" | ˀinfiâl Vezni | انزوا |} ===ˀistifˁâl Vezni=== <big style="font-size: 2em;"> إِسْتِفْعَالْ</big> Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | ثقلت | لزوم | خروج | حكم | عمل | حسن | خفیف | كشف | خبر |- ! span="row" | ˀistifˁâl Vezni | استثقال | استلزام | استخراج | استحكام | استعمال | استحسان | استخفاف | استكشاف | استخبار |} ====Düzensizlikler==== Bu veznin düzensizlikleri, ˀifˁâl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | S. Mücerred | وضوح | ولایت | اذن | راحت | فائده | حال | عفو | منی | غنا |- ! span="row" | ˀistifˁâl Vezni | استیضاح | استیلا | استیذان | استراحت | استفاده | استحاله | استعفا | استمنا | استغنا |} ==Mecul Masdarlar== Sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara '''mecul''' masdarlar denir. {| class="wikitable" style="font-size:1.5em;"| ! span="row" | Yalın | مشغول | جاهل | مدنی | اسلام | انسان |- ! span="row" | Mecul<br/>Masdar | مشغولیت | جاهلیت | مدنیت | اسلامیت | انسانیت |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 5iqvwwe0zwryzkzbkv5u4q0ya7exgw4 0 13122 53449 53330 2022-07-21T19:12:11Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Bir fiili yapan özneyi belirten isimlere '''ism-i fâil''', bir fiilin nesnesi olan isimlere de '''ism-i mefûl''' deriz. Arapçada bu tür isimleri türetmek için gelişmiş bir sistem vardır, ve bu makalede bunu inceleyeceğiz. ==Basit Masdarların Fâili ve Mefûlü== Masdarların en basit hâlinde onlarca vezni olduğunu öğrenmiştik. Ancak tüm basit masdarların ism-i fâil ve mefûl'ü aynı vezindedir. ===Fâˁil Vezni=== <big style="font-size: 2em;">فَاعِلْ</big> Oldukça sık kullanılan bir vezin olan fâˁil vezni, basit masdarların ism-i fâilini yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | جهالت | أمر | كتابت | حكم | سكون | عجز | كشف | قتل | علم |- ! span="row" | Fâˁili | جاهل | آمر | كاتب | حاكم | ساكن | عاجز | كاشف | قاتل | عالم |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüz و (vav) veya ی (ye) ise ء (hemze)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | دور | دوام | جواز | خیانت | عودت | فیض |- ! span="row" | Fâˁili | دائر | دائم | جائز | خائن | عائد | فائض |} Son harf Vav ise Ye'ye dönüşür, uzun İ olarak okunur. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | جنایت | دها | كفایت | ولایت | رضا | عصیان |- ! span="row" | Fâˁili | جانی | داهی | كافی | والی | راضی | عاصی |} ===Mefˁûl Vezni=== <big style="font-size: 2em;">مَفْعُولْ</big> Yine oldukça sık kullanılan bir vezin olup, basit masdarların ism-i mef'ûllerini yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | جهالت | أمر | كتابت | حكم | سكون | زكر | عقل | قتل | علم |- ! span="row" | Mefˁûlü | مجهول | مأمور | مكتوب | محكوم | مسكون | مزكور | معقول | مقتول | معلوم |} ====Düzensizlikler==== Son iki ünsüzden birisi و (vav) ise düşer. Son iki ünsüzden birisi ی (ye) ise yine Vav düşer, son hece uzun İ ile okunur. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | صیانت | قول | سیلان | سیر | رعایت |- ! span="row" | Mefˁûlü | مصون | مقوله | مسیل | مسیره | مرعی |} ==Mezidün Fih Masdarların Fâilleri ve Mefûlleri== Mezidün Fih Masdarların fâil ve mefûl isimleri çoğu zaman aynı yazılır, sadece telaffuzda ayrılır. Bu tür fâillerin ve mefûllerin hepsi mü- ön ekiyle başlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! colspan="2" | Masdar ! colspan="2" | İsm-i Fâil ! colspan="2" | İsm-i Mefˁûl |- ! A. ! L. ! A. ! L. ! A. ! L. |- | تَفْعِیلْ | tefˁîl | مُفَعِّلْ | müfaˁˁil | مُفَعَّلْ | müfaˁˁal |- | مُفَاعَلَة | müfâˁale(t) | مُفَاعِلْ | müfâˁil | مُفَاعَلْ | müfâˁal |- | إِفْعَالْ | ifˁâl | مُفْعِلْ | müfˁil | مُفْعَلْ | müfˁal |- | تَفَعُّلْ | tefeˁˁul | مُتَفَعِّلْ | mütefeˁˁil | مُتَفَعَّلْ | >mütefeˁˁal |- | تَفَاعُلْ | tefâˁul | مُتَفَاعِلْ | mütefâˁil | مُتَفَاعَلْ | mütefâˁal |- | إِنْفِعَالْ | infiˁâl | مُنْفَعِلْ | münfaˁil | مُنْفَعَلْ | münfaˁal |- | إِفْتِعَالْ | iftiˁâl | مُفْتَعِلْ | müftaˁil | مُفْتَعَلْ | müftaˁal |- | إِسْتِفْعَالْ | istifˁâl | مُسْتَفْعِلْ | müstafˁil | مُسْتَفْعَلْ | müstefˁal |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | تواضع | معاونت | تألف | افراط | تشكّر | التزام | انكسار | استحصال |- ! span="row" | Fâili | متواضع | معاون | مؤلّف | مفرط | متشكّر | ملتزم | منكسر | مستحصل |- ! span="row" | Masdar | تأسیس | اثبات | احترام | استحكام |- ! span="row" | Mefûlü | مؤسّس | مثبت | محترم | مستحكم |} ===Düzensizlikler=== İftiˁâl vezninde ت (Te)'ye olan değişiklikler, ism-i fâil ve mefûlünde de gözlemlenir. İfˁâl ve İstifˁâl vezinlerinde ilk ünsüzde olan düzensizlikler, ism-i fâil ve mefûlünde gözlemlenmez, ancak müfˁil ve müfˁal vezinlerinde oluşan -üv- silsilesi Türkçeye -û- olarak geçer. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | اضطراب | ادّعا | ایجاد | ایمان | استیلا |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | مضطرب | مدّعی | موجد | مؤمن | مستولی |} İkinci ünsüzün و (vav) olduğu durumlarda iftiˁâl ve infiˁâl vezinlerinde ی (ye)'ye dönüştüğünü görmüştük. Bu masdarların ism-i fâil ve mefllerinde ise söz konusu ی (Ye), ا (Elif)'e dönüşür. Bu vezinlerin ism-i fâil ve mefûlleri aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | احتیاج | اختیار | اشتیاق | اعتیاد |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | محتاج | مختار | مشتاق | معتاد |} İkinci ünsüzün و (vav) veya ی (ye) olunca ifˁâl ve istifˁâl babında -ة (-e(t)) eki geldiğini görmüştük. Bu masdarların ism-i fâil ve mefûllerinde ise و (vav) ve ی (ye) yine düşer, ancak son hecedeki ünlü uzatılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | اداره | اعانه | اراده | استقامت | استشاره |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | مدیر | معین | مراد | مستقیم | مستشار |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlarda her babda Vav veya Ye düşer, ve sondaki ünlü uzatılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | تقویه | مساوات | الغاء | تمادی | التجاء | انزواء | استعفاء |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | مقوّا | مساوی | ملغا | متمادی | ملتجی | منزوی | مستعفی |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda müfâˁale, ifˁâl, tefâˁul, infiˁâl, iftiˁâl ve istifˁâl vezinlerinin ism-i fâil ve mefûllerinde ünsüz iki kere tekrarlanmaz, sondaki ünsüz şeddelenir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | احقاق | ارتداد | استحقاق |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | محقّ | مرتدّ | مستحقّ |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 9l9udmmz9ucxfy7vvhs2k1abhq42s55 53450 53449 2022-07-21T19:12:32Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Bir fiili yapan özneyi belirten isimlere '''ism-i fâil''', bir fiilin nesnesi olan isimlere de '''ism-i mefûl''' deriz. Arapçada bu tür isimleri türetmek için gelişmiş bir sistem vardır, ve bu makalede bunu inceleyeceğiz. ==Basit Masdarların Fâili ve Mefûlü== Masdarların en basit hâlinde onlarca vezni olduğunu öğrenmiştik. Ancak tüm basit masdarların ism-i fâil ve mefûl'ü aynı vezindedir. ===Fâˁil Vezni=== <big style="font-size: 2em;">فَاعِلْ</big> Oldukça sık kullanılan bir vezin olan fâˁil vezni, basit masdarların ism-i fâilini yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | جهالت | أمر | كتابت | حكم | سكون | عجز | كشف | قتل | علم |- ! span="row" | Fâˁil | جاهل | آمر | كاتب | حاكم | ساكن | عاجز | كاشف | قاتل | عالم |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüz و (vav) veya ی (ye) ise ء (hemze)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | دور | دوام | جواز | خیانت | عودت | فیض |- ! span="row" | Fâˁil | دائر | دائم | جائز | خائن | عائد | فائض |} Son harf Vav ise Ye'ye dönüşür, uzun İ olarak okunur. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | جنایت | دها | كفایت | ولایت | رضا | عصیان |- ! span="row" | Fâˁil | جانی | داهی | كافی | والی | راضی | عاصی |} ===Mefˁûl Vezni=== <big style="font-size: 2em;">مَفْعُولْ</big> Yine oldukça sık kullanılan bir vezin olup, basit masdarların ism-i mef'ûllerini yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | جهالت | أمر | كتابت | حكم | سكون | زكر | عقل | قتل | علم |- ! span="row" | Mefˁûl | مجهول | مأمور | مكتوب | محكوم | مسكون | مزكور | معقول | مقتول | معلوم |} ====Düzensizlikler==== Son iki ünsüzden birisi و (vav) ise düşer. Son iki ünsüzden birisi ی (ye) ise yine Vav düşer, son hece uzun İ ile okunur. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | صیانت | قول | سیلان | سیر | رعایت |- ! span="row" | Mefˁûl | مصون | مقوله | مسیل | مسیره | مرعی |} ==Mezidün Fih Masdarların Fâilleri ve Mefûlleri== Mezidün Fih Masdarların fâil ve mefûl isimleri çoğu zaman aynı yazılır, sadece telaffuzda ayrılır. Bu tür fâillerin ve mefûllerin hepsi mü- ön ekiyle başlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! colspan="2" | Masdar ! colspan="2" | İsm-i Fâil ! colspan="2" | İsm-i Mefˁûl |- ! A. ! L. ! A. ! L. ! A. ! L. |- | تَفْعِیلْ | tefˁîl | مُفَعِّلْ | müfaˁˁil | مُفَعَّلْ | müfaˁˁal |- | مُفَاعَلَة | müfâˁale(t) | مُفَاعِلْ | müfâˁil | مُفَاعَلْ | müfâˁal |- | إِفْعَالْ | ifˁâl | مُفْعِلْ | müfˁil | مُفْعَلْ | müfˁal |- | تَفَعُّلْ | tefeˁˁul | مُتَفَعِّلْ | mütefeˁˁil | مُتَفَعَّلْ | >mütefeˁˁal |- | تَفَاعُلْ | tefâˁul | مُتَفَاعِلْ | mütefâˁil | مُتَفَاعَلْ | mütefâˁal |- | إِنْفِعَالْ | infiˁâl | مُنْفَعِلْ | münfaˁil | مُنْفَعَلْ | münfaˁal |- | إِفْتِعَالْ | iftiˁâl | مُفْتَعِلْ | müftaˁil | مُفْتَعَلْ | müftaˁal |- | إِسْتِفْعَالْ | istifˁâl | مُسْتَفْعِلْ | müstafˁil | مُسْتَفْعَلْ | müstefˁal |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | تواضع | معاونت | تألف | افراط | تشكّر | التزام | انكسار | استحصال |- ! span="row" | Fâili | متواضع | معاون | مؤلّف | مفرط | متشكّر | ملتزم | منكسر | مستحصل |- ! span="row" | Masdar | تأسیس | اثبات | احترام | استحكام |- ! span="row" | Mefûlü | مؤسّس | مثبت | محترم | مستحكم |} ===Düzensizlikler=== İftiˁâl vezninde ت (Te)'ye olan değişiklikler, ism-i fâil ve mefûlünde de gözlemlenir. İfˁâl ve İstifˁâl vezinlerinde ilk ünsüzde olan düzensizlikler, ism-i fâil ve mefûlünde gözlemlenmez, ancak müfˁil ve müfˁal vezinlerinde oluşan -üv- silsilesi Türkçeye -û- olarak geçer. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | اضطراب | ادّعا | ایجاد | ایمان | استیلا |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | مضطرب | مدّعی | موجد | مؤمن | مستولی |} İkinci ünsüzün و (vav) olduğu durumlarda iftiˁâl ve infiˁâl vezinlerinde ی (ye)'ye dönüştüğünü görmüştük. Bu masdarların ism-i fâil ve mefllerinde ise söz konusu ی (Ye), ا (Elif)'e dönüşür. Bu vezinlerin ism-i fâil ve mefûlleri aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | احتیاج | اختیار | اشتیاق | اعتیاد |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | محتاج | مختار | مشتاق | معتاد |} İkinci ünsüzün و (vav) veya ی (ye) olunca ifˁâl ve istifˁâl babında -ة (-e(t)) eki geldiğini görmüştük. Bu masdarların ism-i fâil ve mefûllerinde ise و (vav) ve ی (ye) yine düşer, ancak son hecedeki ünlü uzatılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | اداره | اعانه | اراده | استقامت | استشاره |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | مدیر | معین | مراد | مستقیم | مستشار |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlarda her babda Vav veya Ye düşer, ve sondaki ünlü uzatılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | تقویه | مساوات | الغاء | تمادی | التجاء | انزواء | استعفاء |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | مقوّا | مساوی | ملغا | متمادی | ملتجی | منزوی | مستعفی |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda müfâˁale, ifˁâl, tefâˁul, infiˁâl, iftiˁâl ve istifˁâl vezinlerinin ism-i fâil ve mefûllerinde ünsüz iki kere tekrarlanmaz, sondaki ünsüz şeddelenir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | احقاق | ارتداد | استحقاق |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | محقّ | مرتدّ | مستحقّ |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} cp7zdq2jsk91j2ulxtxdwxqprxxvaub 53465 53450 2022-07-21T19:35:53Z Sinus46 17965 /* Mezidün Fih Masdarların Fâilleri ve Mefûlleri */ wikitext text/x-wiki Bir fiili yapan özneyi belirten isimlere '''ism-i fâil''', bir fiilin nesnesi olan isimlere de '''ism-i mefûl''' deriz. Arapçada bu tür isimleri türetmek için gelişmiş bir sistem vardır, ve bu makalede bunu inceleyeceğiz. ==Basit Masdarların Fâili ve Mefûlü== Masdarların en basit hâlinde onlarca vezni olduğunu öğrenmiştik. Ancak tüm basit masdarların ism-i fâil ve mefûl'ü aynı vezindedir. ===Fâˁil Vezni=== <big style="font-size: 2em;">فَاعِلْ</big> Oldukça sık kullanılan bir vezin olan fâˁil vezni, basit masdarların ism-i fâilini yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | جهالت | أمر | كتابت | حكم | سكون | عجز | كشف | قتل | علم |- ! span="row" | Fâˁil | جاهل | آمر | كاتب | حاكم | ساكن | عاجز | كاشف | قاتل | عالم |} ====Düzensizlikler==== İkinci ünsüz و (vav) veya ی (ye) ise ء (hemze)'ye dönüşür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | دور | دوام | جواز | خیانت | عودت | فیض |- ! span="row" | Fâˁil | دائر | دائم | جائز | خائن | عائد | فائض |} Son harf Vav ise Ye'ye dönüşür, uzun İ olarak okunur. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | جنایت | دها | كفایت | ولایت | رضا | عصیان |- ! span="row" | Fâˁil | جانی | داهی | كافی | والی | راضی | عاصی |} ===Mefˁûl Vezni=== <big style="font-size: 2em;">مَفْعُولْ</big> Yine oldukça sık kullanılan bir vezin olup, basit masdarların ism-i mef'ûllerini yapar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | جهالت | أمر | كتابت | حكم | سكون | زكر | عقل | قتل | علم |- ! span="row" | Mefˁûl | مجهول | مأمور | مكتوب | محكوم | مسكون | مزكور | معقول | مقتول | معلوم |} ====Düzensizlikler==== Son iki ünsüzden birisi و (vav) ise düşer. Son iki ünsüzden birisi ی (ye) ise yine Vav düşer, son hece uzun İ ile okunur. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | صیانت | قول | سیلان | سیر | رعایت |- ! span="row" | Mefˁûl | مصون | مقوله | مسیل | مسیره | مرعی |} ==Mezidün Fih Masdarların Fâilleri ve Mefûlleri== Mezidün Fih Masdarların fâil ve mefûl isimleri çoğu zaman aynı yazılır, sadece telaffuzda ayrılır. Bu tür fâillerin ve mefûllerin hepsi mü- ön ekiyle başlar. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! colspan="2" | Masdar ! colspan="2" | İsm-i Fâil ! colspan="2" | İsm-i Mefˁûl |- ! A. ! L. ! A. ! L. ! A. ! L. |- | تَفْعِیلْ | tefˁîl | مُفَعِّلْ | müfaˁˁil | مُفَعَّلْ | müfaˁˁal |- | مُفَاعَلَة | müfâˁale(t) | مُفَاعِلْ | müfâˁil | مُفَاعَلْ | müfâˁal |- | إِفْعَالْ | ˀifˁâl | مُفْعِلْ | müfˁil | مُفْعَلْ | müfˁal |- | تَفَعُّلْ | tefeˁˁul | مُتَفَعِّلْ | mütefeˁˁil | مُتَفَعَّلْ | mütefeˁˁal |- | تَفَاعُلْ | tefâˁul | مُتَفَاعِلْ | mütefâˁil | مُتَفَاعَلْ | mütefâˁal |- | إِنْفِعَالْ | ˀinfiˁâl | مُنْفَعِلْ | münfaˁil | مُنْفَعَلْ | münfaˁal |- | إِفْتِعَالْ | ˀiftiˁâl | مُفْتَعِلْ | müftaˁil | مُفْتَعَلْ | müftaˁal |- | إِسْتِفْعَالْ | ˀistifˁâl | مُسْتَفْعِلْ | müstafˁil | مُسْتَفْعَلْ | müstefˁal |} {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | تواضع | معاونت | تألف | افراط | تشكّر | التزام | انكسار | استحصال |- ! span="row" | Fâili | متواضع | معاون | مؤلّف | مفرط | متشكّر | ملتزم | منكسر | مستحصل |- ! span="row" | Masdar | تأسیس | اثبات | احترام | استحكام |- ! span="row" | Mefûlü | مؤسّس | مثبت | محترم | مستحكم |} ===Düzensizlikler=== ˀiftiˁâl vezninde ت (Te)'ye olan değişiklikler, ism-i fâil ve mefûlünde de gözlemlenir. ˀifˁâl ve ˀistifˁâl vezinlerinde ilk ünsüzde olan düzensizlikler, ism-i fâil ve mefûlünde gözlemlenmez, ancak müfˁil ve müfˁal vezinlerinde oluşan -üv- silsilesi Türkçeye -û- olarak geçer. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | اضطراب | ادّعا | ایجاد | ایمان | استیلا |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | مضطرب | مدّعی | موجد | مؤمن | مستولی |} İkinci ünsüzün و (vav) olduğu durumlarda ˀiftiˁâl ve ˀinfiˁâl vezinlerinde ی (ye)'ye dönüştüğünü görmüştük. Bu masdarların ism-i fâil ve mefllerinde ise söz konusu ی (Ye), ا (Elif)'e dönüşür. Bu vezinlerin ism-i fâil ve mefûlleri aynıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | احتیاج | اختیار | اشتیاق | اعتیاد |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | محتاج | مختار | مشتاق | معتاد |} İkinci ünsüzün و (vav) veya ی (ye) olunca ˀifˁâl ve ˀistifˁâl babında -ة (-e(t)) eki geldiğini görmüştük. Bu masdarların ism-i fâil ve mefûllerinde ise و (vav) ve ی (ye) yine düşer, ancak son hecedeki ünlü uzatılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | اداره | اعانه | اراده | استقامت | استشاره |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | مدیر | معین | مراد | مستقیم | مستشار |} Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlarda her babda Vav veya Ye düşer, ve sondaki ünlü uzatılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | تقویه | مساوات | الغاء | تمادی | التجاء | انزواء | استعفاء |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | مقوّا | مساوی | ملغا | متمادی | ملتجی | منزوی | مستعفی |} Son iki ünsüzün aynı olması durumunda müfâˁale, ˀifˁâl, tefâˁul, ˀinfiˁâl, ˀiftiˁâl ve ˀistifˁâl vezinlerinin ism-i fâil ve mefûllerinde ünsüz iki kere tekrarlanmaz, sondaki ünsüz şeddelenir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Masdar | احقاق | ارتداد | استحقاق |- ! span="row" | Fâili veya<br/>Mefûlü | محقّ | مرتدّ | مستحقّ |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} h9t33vjup0909qhgkocxmipsatglrk7 0 13128 53434 53357 2022-07-21T17:09:03Z Sinus46 17965 /* Sıfat-ı Müşebbehe */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mef'il | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mif'al | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mif'âl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen fa'îl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için (<nowiki>fa''âl</nowiki>) vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ef'al (kısa a ile) vezni kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyaz | ابیاض | ebyaz |- | عمیا | amya | اعما | âmâ |- | سواد | sevat | اسود | esvet |- | حماقت | hamakat | احمق | ahmak |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de fa'lâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehra |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyza |- | أسود | esvet | سودا | sevda |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ef'al) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kesret | اكثر | ekser |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fu'lâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşra |- | أكبر | ekber | كبرا | kübra |- | أعقب | akap | عقبا | ukba |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fu'ayl vezni ile oluşturulur. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | abd | عبید | ubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 30gdrs5yrjukk6lkrcqzo1fyew2x2cr 53435 53434 2022-07-21T17:13:48Z Sinus46 17965 /* Sıfat-ı Elvân ve Uyûp */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mef'il | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mif'al | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mif'âl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen fa'îl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için (<nowiki>fa''âl</nowiki>) vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ef'al (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyaz | ابیاض | ebyaz |- | عمیا | amya | اعما | âmâ |- | سواد | sevat | اسود | esvet |- | حماقت | hamakat | احمق | ahmak |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de fa'lâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehra |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyza |- | أسود | esvet | سودا | sevda |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ef'al) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kesret | اكثر | ekser |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fu'lâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşra |- | أكبر | ekber | كبرا | kübra |- | أعقب | akap | عقبا | ukba |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fu'ayl vezni ile oluşturulur. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | abd | عبید | ubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} pfnx04fcfogz8fpkt951kmk98t072zs 53436 53435 2022-07-21T17:18:05Z Sinus46 17965 /* İsm-i Tafdîl */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mef'al | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mef'il | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mef'ile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mif'al | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mif'âl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mef'ale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen fa'îl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için (<nowiki>fa''âl</nowiki>) vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ef'al (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyaz | ابیاض | ebyaz |- | عمیا | amya | اعما | âmâ |- | سواد | sevat | اسود | esvet |- | حماقت | hamakat | احمق | ahmak |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de fa'lâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehra |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyza |- | أسود | esvet | سودا | sevda |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ef'al) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kesret | اكثر | ekser |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | edna |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fu'lâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşra |- | أكبر | ekber | كبرا | kübra |- | أعقب | akap | عقبا | ukba |- | أدنا | edna | دنیا | dünya |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fu'ayl vezni ile oluşturulur. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | abd | عبید | ubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} q4qtvpa4o4ltiph34iec55eicxj9jqy 53451 53436 2022-07-21T19:15:58Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen efˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâ |- | سواد | sevat | اسود | esvet |- | حماقت | hamakat | احمق | ahmak |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehra |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyza |- | أسود | esvet | سودا | sevda |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (efˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kesret | اكثر | ekser |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | edna |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşra |- | أكبر | ekber | كبرا | kübra |- | أعقب | aˁkap | عقبا | ˁukba |- | أدنا | edna | دنیا | dünya |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 58pl47mh7ibmet40idotozas5rwxwgl 53452 53451 2022-07-21T19:16:36Z Sinus46 17965 /* Sıfat-ı Elvân ve Uyûp */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen efˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | hamâkat | احمق | ahmak |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (efˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kesret | اكثر | ekser |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | edna |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşra |- | أكبر | ekber | كبرا | kübra |- | أعقب | aˁkap | عقبا | ˁukba |- | أدنا | edna | دنیا | dünya |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} gy9o88qjf9essjbfp70zk85i9d3zlk9 53453 53452 2022-07-21T19:16:55Z Sinus46 17965 /* İsm-i Tafdîl */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen efˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | hamâkat | احمق | ahmak |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (efˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kesret | اكثر | ekser |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşra |- | أكبر | ekber | كبرا | kübra |- | أعقب | aˁkap | عقبا | ˁukba |- | أدنا | edna | دنیا | dünya |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} sb0yina304l9rez4vqoa32o7oc8l5w1 53454 53453 2022-07-21T19:17:42Z Sinus46 17965 /* İsm-i Tafdîl */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen efˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | hamâkat | احمق | ahmak |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (efˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kesret | اكثر | ekser |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁkap | عقبا | ˁukbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 4dhy7pksp18lp148wz97nbl2d2lurre 53466 53454 2022-07-21T19:37:08Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | hamâkat | احمق | ahmak |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kesret | اكثر | ekser |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁkap | عقبا | ˁukbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} hryzsatdngfmvh529v42op64qeipf91 53472 53466 2022-07-21T19:55:07Z Sinus46 17965 /* İsm-i Tafdîl */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | hamâkat | احمق | ahmak |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | ke̱sret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁkap | عقبا | ˁukbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} mdrnq99tywah0w9q9m635x40jndtczc 53473 53472 2022-07-21T19:55:18Z Sinus46 17965 /* İsm-i Tafdîl */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | hamâkat | احمق | ahmak |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁkap | عقبا | ˁukbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} dfdik4m8xnm5ipzfnh4285vfqhs2tgo 53483 53473 2022-07-21T20:05:17Z Sinus46 17965 /* Sıfat-ı Elvân ve Uyûp */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | hamâḳat | احمق | ahmaḳ |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁkap | عقبا | ˁukbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 1iu2g1fo9tuf81yl1n6xv1x6jm98e9b 53484 53483 2022-07-21T20:05:39Z Sinus46 17965 /* İsm-i Tafdîl */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | hamâḳat | احمق | ahmaḳ |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁḳap | عقبا | ˁuḳbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selman | سلیمان | süleyman |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} i5c3hy8fbz2m1nz4s8ms5xrwx1ivght 53485 53484 2022-07-21T20:06:00Z Sinus46 17965 /* İsm-i Tafgil */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | humret | احمر | ahmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | hamâḳat | احمق | ahmaḳ |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁḳap | عقبا | ˁuḳbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selmân | سلیمان | süleymân |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} hxsctbwxniz2jec2l2qg7eu5ilnnute 53488 53485 2022-07-21T20:07:51Z Sinus46 17965 /* Sıfat-ı Elvân ve Uyûp */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | ḥumret | احمر | aḥmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | ḥamâḳat | احمق | aḥmaḳ |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebir | أكبر | ekber |- | كریم | kerim | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerif | اشرف | eşref |- | نادر | nadir | اندر | ender |- | نفیس | nefis | انفس | enfes |- | دنی | deni | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁḳap | عقبا | ˁuḳbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selmân | سلیمان | süleymân |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 38yfn2ys5xsc1zrk1eci53528wgv69k 53489 53488 2022-07-21T20:10:03Z Sinus46 17965 /* İsm-i Tafdîl */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | ḥumret | احمر | aḥmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | ḥamâḳat | احمق | aḥmaḳ |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebîr | أكبر | ekber |- | كریم | kerîm | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerîf | اشرف | eşref |- | نادر | nâdir | اندر | ender |- | نفیس | nefîs | انفس | enfes |- | دنی | denî | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁḳap | عقبا | ˁuḳbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | hasan | حسین | hüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selmân | سلیمان | süleymân |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} lcfxh8vz1yk831ugn9onfudsqg1b2de 53490 53489 2022-07-21T20:10:18Z Sinus46 17965 /* İsm-i Tafgil */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | ḥumret | احمر | aḥmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | ḥamâḳat | احمق | aḥmaḳ |- | صفرت | sufret | اصفر | esfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebîr | أكبر | ekber |- | كریم | kerîm | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerîf | اشرف | eşref |- | نادر | nâdir | اندر | ender |- | نفیس | nefîs | انفس | enfes |- | دنی | denî | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁḳap | عقبا | ˁuḳbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | ḥasan | حسین | ḥüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selmân | سلیمان | süleymân |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} t46jmph5bumk49ttrdr8pdbwitj71a7 53495 53490 2022-07-21T20:15:01Z Sinus46 17965 /* Sıfat-ı Elvân ve Uyûp */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | ḥumret | احمر | aḥmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | ḥamâḳat | احمق | aḥmaḳ |- | صفرت | ṣufret | اصفر | eṣfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebîr | أكبر | ekber |- | كریم | kerîm | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerîf | اشرف | eşref |- | نادر | nâdir | اندر | ender |- | نفیس | nefîs | انفس | enfes |- | دنی | denî | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁḳap | عقبا | ˁuḳbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | ḥasan | حسین | ḥüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selmân | سلیمان | süleymân |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} acnxe5ccq8nc7cyfd6kuhqlv13rj22a 53498 53495 2022-07-21T20:17:11Z Sinus46 17965 /* Sıfat-ı Elvân ve Uyûp */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | ḥumret | احمر | aḥmar |- | بیاض | beyâz | ابیض | ebyaz |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | ḥamâḳat | احمق | aḥmaḳ |- | صفرت | ṡufret | اصفر | eṡfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaz | بیضا | beyzâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebîr | أكبر | ekber |- | كریم | kerîm | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerîf | اشرف | eşref |- | نادر | nâdir | اندر | ender |- | نفیس | nefîs | انفس | enfes |- | دنی | denî | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁḳap | عقبا | ˁuḳbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | ḥasan | حسین | ḥüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selmân | سلیمان | süleymân |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} iw64ztxwd4epeq9o9wg50wmi6ulrk3p 53506 53498 2022-07-21T20:25:00Z Sinus46 17965 /* Sıfat-ı Elvân ve Uyûp */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | ḥumret | احمر | aḥmar |- | بیاض | beyâẓᵈ | ابیض | ebyaẓᵈ |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevât | اسود | esvet |- | حماقت | ḥamâḳat | احمق | aḥmaḳ |- | صفرت | ṡufret | اصفر | eṡfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaẓᵈ | بیضا | beyẓᵈâ |- | أسود | esvet | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebîr | أكبر | ekber |- | كریم | kerîm | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerîf | اشرف | eşref |- | نادر | nâdir | اندر | ender |- | نفیس | nefîs | انفس | enfes |- | دنی | denî | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁḳap | عقبا | ˁuḳbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | ḥasan | حسین | ḥüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selmân | سلیمان | süleymân |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} rpek825xwt84ca9ssdzpmmuelhwccgw 53516 53506 2022-07-21T20:45:36Z Sinus46 17965 /* Sıfat-ı Elvân ve Uyûp */ wikitext text/x-wiki Şu ana kadar sülasi köklerden Masdarlar, ve Sıfat-Fiiller elde etmiştik. Bu sayfada, bu köklerden özel isimler elde etmesini göreceğiz. ==İsm-i Mekân ve Zamân== Daha önce gördüğümüz [[Osmanlıca/Masdarlar#Mimli Masdarlar|mimli masdarlar]] için kullanılan tüm vezinler, aynı zamanda ism-i mekân ve zamân yapmak için de kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مَفْعَلْ | mefˁal | مسكن مكتب محلّ مدخل |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | محكمه محلّه مملكت مدرسه |- | مَفْعِلْ | mefˁil | مجلس مسجد |- | مَفْعِلَة | mefˁile(t) | مسیره |} ==İsm-i Âlet== Alet isimleri türetmek için de aşağıdaki vezinler çokça kullanılır. {| class="wikitable" style="width: 50%; font-size: 1.5em;" | !span="col" | Vezin !span="col" | Latin<br/>Harfleriyle !span="col" style="width: 90%;" | Örnekler |- | مِفْعَلْ | mifˁal | مغفر محور |- | مِفْعَالَ | mifˁâl | مضراب مقدار مسواق |- | مَفْعَلَة | mefˁale(t) | مشعله مضبطه |} ==Sıfat-ı Müşebbehe== <big style="font-size: 2em;">فَعِیلْ</big> Bir varlığın bir fiili sadece yapmakla kalmayıp, onun özelliği olduğunu belirten ism-i fâillere sıfat-ı müşebbehe denilir. Türkçeden örnek vermek gerekirse, "konuşan" bir ism-i fâil iken "konuşkan" bir sıfat-ı müşebbehedir. Arapçada bu, yukarıda gösterilen faˁîl vezni ile yapılır. Müteeddi (geçişli) fiillerden sıfat-ı müşebbehe olmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | ضعف | أصل | شهادت | شرف | كبر | وخامت | حكم | رئاست | أمانت |- ! span="row" | Sıfat-ı Müşebbehe | ضعیف | أصیل | شهید | شریف | كبیر | وخیم | حكیم | رئیس | أمین |} ==Mübalağa-yı Fâil== <big style="font-size: 2em;">فَعَّالْ</big> Bir fâilin, bir fiili çokça yaptığını belirtmek için faˁˁâl vezni kullanılır. Bazı durumlarda, meslek isimleri yapmak için de bu vezin kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök | بقله | سیاحت | كشف | رسم | جرح | نقش | فعل |- ! span="row" | Mübalağa-yı Fâil | بقّال | سیّاح | كشّاف | رسّام | جرّاح | نقّاش | فعّال |} ==Sıfat-ı Elvân ve Uyûp== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> Renk ve eksiklik bildiren sıfatlar için yukarıda gösterilen ˀefˁal (kısa a ile) vezni kullanılır. Nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Sıfat-ı Elvan<br/>ve Uyûp ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حمرت | ḥumret | احمر | aḥmar |- | بیاض | beyâẓᵈ | ابیض | ebyaẓᵈ |- | عمیا | ˁamya | اعما | aˁmâˀ |- | سواد | sevâd | اسود | esved |- | حماقت | ḥamâḳat | احمق | aḥmaḳ |- | صفرت | ṡufret | اصفر | eṡfer |- | سمرت | sümret | اسمر | esmer |} Bu sıfatların müennes (dişi) hâli de faˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فَعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="row" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أزهر | ezher | زهرا | zehrâ |- | أبیض | ebyaẓᵈ | بیضا | beyẓᵈâ |- | أسود | esved | سودا | sevdâ |} ==İsm-i Tafdîl== <big style="font-size: 2em;">أَفْعَلْ</big> İsm-i tafdîl, sıfat-ı elvân ve uyûp ile aynı vezinde (ˀefˁal) bulunur. Ancak, temsil ettiği anlam farklıdır. Batılı dillerde bulunan komperatif ve süperlatif sıfatların Arapça karşılığıdır. Türkçedeki "daha" ve "en" zarflarının karşılığıdır. Aynı şekilde, nakıs (son ünsüzü Vav veya Ye olan) köklerde son ünsüz düşer, yerine ا (elif) gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Sıfat-ı<br/>Tafdîl ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | لازم | lâzım | ألزم | elzem |- | كبیر | kebîr | أكبر | ekber |- | كریم | kerîm | اكرم | ekrem |- | كثرت | kes̱ret | اكثر | eks̱er |- | شریف | şerîf | اشرف | eşref |- | نادر | nâdir | اندر | ender |- | نفیس | nefîs | انفس | enfes |- | دنی | denî | أدنا | ednâ |} Sıfat-ı tafdîllerin müennes (dişi) hâli, fuˁlâˀ veznidir. <big style="font-size: 2em;">فُعْلَاءْ</big> {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Müzekker ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | Müennes ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | ابشر | ebşer | بشرا | büşrâ |- | أكبر | ekber | كبرا | kübrâ |- | أعقب | aˁḳap | عقبا | ˁuḳbâ |- | أدنا | ednâ | دنیا | dünyâ |} ==İsm-i Tafgil== <big style="font-size: 2em;">فُعَیلْ</big> İsm-ı tasdilin zıttı olarak, ism-i tafgiller ismi küçültmek için kullanırlar. Türkçedeki -cık/cik diminütif ekine tekabül ederler. Fuˁayl vezni ile oluşturulur. Çok kullanılmaz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="row" | Kök ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="row" | İsm-i Tafgil ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | حسن | ḥasan | حسین | ḥüseyn |- | عبد | ˁabd | عبید | ˁubeyd |- | سلمان | selmân | سلیمان | süleymân |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} da6sazvdxduugfc3evt1wmd28mp6i3p 0 13130 53437 53353 2022-07-21T17:45:50Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'z-zât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | Memûrûn | Memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | Müminîn | Müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | Müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | Alâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | Zevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | Tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | Ma'lûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 60%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 20%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>fa'l | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fu'ûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>fa'l fi'l<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>fa'al fu'l | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ef'âl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekil | taraf | velet | sınıf | sır | hüküm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fu'le(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fu'al | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle (kule) |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fi'le(t) fa'le(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fi'al | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | nimet | millet | ibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niam | milel | iber | bilât |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>fa'âl fi'âl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ef'ile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zaman | cevap | taam |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâ'il | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّال<br/><nowiki>fu''âl fevâ'il</nowiki><br/>فَعَلَة فُعَلَاء<br/>fu'alâ fa'ale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sahil | cami | tacir | hâkim | amil | alim | cahil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevahil | cevami | tüccar | hukkâm | amele | ulema | cühela |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>ef'ilâ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâ'ile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâ'il | قاعده | لازمه | فائده |- | kaide | lâzıme | faide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavait | levazım | fevait |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>fa'îl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fi'âl fu'alâ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ef'ilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehit | fakir | kebir | kerim | karip |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şüheda | fukara | kibar | kiram | akraba |- | rowspan="4" | فَعِیلْة<br/>fa'île(t) | rowspan="4" | فَعَائِل<br/>fa'âil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazife | hazine | cezire |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazaif | hazain | cezair |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِلْ<br/>fa'âlil | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mektep | memleket | tedbir | asgar | sultan | asker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memalik | tedabir | asagir | selâtin | asakir | teracim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mef'ûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | üm | أمّهات | ümmehât |- | انسان | insân | ناس | nâs |- | اسود | esvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | sa'y | مساعی | mesâ'i |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} n6n9pp46vt8uuz1h1x2glwsk4ra1zih 53439 53437 2022-07-21T18:51:16Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'z-zât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | Memûrûn | Memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | Müminîn | Müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | Müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | Alâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | Zevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | Tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | Ma'lûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 60%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 20%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>fa'l | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fu'ûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>fa'l fi'l<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>fa'al fu'l | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ef'âl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekil | taraf | velet | sınıf | sır | hüküm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fu'le(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fu'al | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle (kule) |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fi'le(t) fa'le(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fi'al | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | nimet | millet | ibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niam | milel | iber | bilât |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>fa'âl fi'âl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ef'ile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zaman | cevap | taam |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâ'il | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّال<br/><nowiki>fu''âl fevâ'il</nowiki><br/>فَعَلَة فُعَلَاء<br/>fu'alâ fa'ale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sahil | cami | tacir | hâkim | amil | alim | cahil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevahil | cevami | tüccar | hukkâm | amele | ulema | cühela |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>ef'ilâ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâ'ile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâ'il | قاعده | لازمه | فائده |- | kaide | lâzıme | faide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavait | levazım | fevait |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>fa'îl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fi'âl fu'alâ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ef'ilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehit | fakir | kebir | kerim | karip |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şüheda | fukara | kibar | kiram | akraba |- | rowspan="4" | فَعِیلْة<br/>fa'île(t) | rowspan="4" | فَعَائِل<br/>fa'âil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazife | hazine | cezire |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazaif | hazain | cezair |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>fa'âlil fa'âlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mektep | memleket | tedbir | asgar | sultan | asker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memalik | tedabir | asagir | selâtin | asakir | teracim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mef'ûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | üm | أمّهات | ümmehât |- | انسان | insân | ناس | nâs |- | اسود | esvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | sa'y | مساعی | mesâ'i |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} pq54x4hkzbvsrdig3g8o9c03xoiqlbg 53440 53439 2022-07-21T18:52:19Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'z-zât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | Memûrûn | Memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | Müminîn | Müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | Müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | Alâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | Zevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | Tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | Ma'lûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 60%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 20%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>fa'l | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fu'ûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>fa'l fi'l<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>fa'al fu'l | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ef'âl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekil | taraf | velet | sınıf | sır | hüküm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fu'le(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fu'al | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle (kule) |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fi'le(t) fa'le(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fi'al | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | nimet | millet | ibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niam | milel | iber | bilât |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>fa'âl fi'âl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ef'ile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zaman | cevap | taam |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâ'il | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّال<br/><nowiki>fu''âl fevâ'il</nowiki><br/>فَعَلَة فُعَلَاء<br/>fu'alâ fa'ale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sahil | cami | tacir | hâkim | amil | alim | cahil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevahil | cevami | tüccar | hukkâm | amele | ulema | cühela |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>ef'ilâ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâ'ile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâ'il | قاعده | لازمه | فائده |- | kaide | lâzıme | faide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavait | levazım | fevait |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>fa'îl | rowspan="4" | فِعَالْ<br/>fi'âl<br/>فُعَلَاء<br/>fu'alâ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ef'ilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehit | fakir | kebir | kerim | karip |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şüheda | fukara | kibar | kiram | akraba |- | rowspan="4" | فَعِیلْة<br/>fa'île(t) | rowspan="4" | فَعَائِل<br/>fa'âil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazife | hazine | cezire |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazaif | hazain | cezair |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِلْ<br/>fa'âlil<br/>فَعَالِیلْ<br/>fa'âlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mektep | memleket | tedbir | asgar | sultan | asker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memalik | tedabir | asagir | selâtin | asakir | teracim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mef'ûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | üm | أمّهات | ümmehât |- | انسان | insân | ناس | nâs |- | اسود | esvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | sa'y | مساعی | mesâ'i |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} atci5f0tkq7jbo1omgqqrtayrir2kps 53441 53440 2022-07-21T18:53:17Z Sinus46 17965 [[Kullanıcı:Sinus46|Sinus46]] ([[Özel:Contributions/Sinus46|k]] | [[Kullanıcı mesaj:Sinus46|t]] | [[Özel:Blockip/Sinus46|e]])değişiklikleri geri alınıyor. wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'z-zât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | Memûrûn | Memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | Müminîn | Müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | Müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | Alâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | Zevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | Tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | Ma'lûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 60%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 20%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>fa'l | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fu'ûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>fa'l fi'l<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>fa'al fu'l | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ef'âl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekil | taraf | velet | sınıf | sır | hüküm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fu'le(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fu'al | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle (kule) |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fi'le(t) fa'le(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fi'al | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | nimet | millet | ibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niam | milel | iber | bilât |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>fa'âl fi'âl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ef'ile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zaman | cevap | taam |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâ'il | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّال<br/><nowiki>fu''âl fevâ'il</nowiki><br/>فَعَلَة فُعَلَاء<br/>fu'alâ fa'ale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sahil | cami | tacir | hâkim | amil | alim | cahil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevahil | cevami | tüccar | hukkâm | amele | ulema | cühela |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>ef'ilâ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâ'ile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâ'il | قاعده | لازمه | فائده |- | kaide | lâzıme | faide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavait | levazım | fevait |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>fa'îl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fi'âl fu'alâ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ef'ilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehit | fakir | kebir | kerim | karip |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şüheda | fukara | kibar | kiram | akraba |- | rowspan="4" | فَعِیلْة<br/>fa'île(t) | rowspan="4" | فَعَائِل<br/>fa'âil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazife | hazine | cezire |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazaif | hazain | cezair |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>fa'âlil fa'âlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mektep | memleket | tedbir | asgar | sultan | asker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memalik | tedabir | asagir | selâtin | asakir | teracim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mef'ûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | üm | أمّهات | ümmehât |- | انسان | insân | ناس | nâs |- | اسود | esvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | sa'y | مساعی | mesâ'i |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} pq54x4hkzbvsrdig3g8o9c03xoiqlbg 53442 53441 2022-07-21T18:55:42Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'z-zât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | Memûrûn | Memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | Müminîn | Müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | Müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | Alâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | Zevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | Tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | Ma'lûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>fa'l | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fu'ûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>fa'l fi'l<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>fa'al fu'l | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ef'âl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekil | taraf | velet | sınıf | sır | hüküm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fu'le(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fu'al | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle (kule) |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fi'le(t) fa'le(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fi'al | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | nimet | millet | ibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niam | milel | iber | bilât |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>fa'âl fi'âl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ef'ile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zaman | cevap | taam |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâ'il | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّال<br/><nowiki>fu''âl fevâ'il</nowiki><br/>فَعَلَة فُعَلَاء<br/>fu'alâ fa'ale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sahil | cami | tacir | hâkim | amil | alim | cahil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevahil | cevami | tüccar | hukkâm | amele | ulema | cühela |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>ef'ilâ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâ'ile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâ'il | قاعده | لازمه | فائده |- | kaide | lâzıme | faide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavait | levazım | fevait |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>fa'îl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fi'âl fu'alâ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ef'ilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehit | fakir | kebir | kerim | karip |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şüheda | fukara | kibar | kiram | akraba |- | rowspan="4" | فَعِیلْة<br/>fa'île(t) | rowspan="4" | فَعَائِل<br/>fa'âil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazife | hazine | cezire |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazaif | hazain | cezair |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>fa'âlil fa'âlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mektep | memleket | tedbir | asgar | sultan | asker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memalik | tedabir | asagir | selâtin | asakir | teracim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mef'ûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | üm | أمّهات | ümmehât |- | انسان | insân | ناس | nâs |- | اسود | esvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | sa'y | مساعی | mesâ'i |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} a3uth85mrwvk437vcrhap43rbwzyyxn 53443 53442 2022-07-21T18:59:36Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'z-zât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | Memûrûn | Memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | Müminîn | Müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | Müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | Alâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | Zevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | Tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | Ma'lûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>fa'l | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fu'ûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>fa'l fi'l<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>fa'al fu'l | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ef'âl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekil | taraf | velet | sınıf | sır | hüküm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fu'le(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fu'al | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle (kule) |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fi'le(t) fa'le(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fi'al | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | nimet | millet | ibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niam | milel | iber | bilât |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>fa'âl fi'âl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ef'ile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zaman | cevap | taam |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâ'il | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/><nowiki>fu''âl fevâ'il</nowiki><br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fu'alâ fa'ale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sahil | cami | tacir | hâkim | amil | alim | cahil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevahil | cevami | tüccar | hukkâm | amele | ulema | cühela |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>ef'ilâ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâ'ile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâ'il | قاعده | لازمه | فائده |- | kaide | lâzıme | faide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavait | levazım | fevait |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>fa'îl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fi'âl fu'alâ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ef'ilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehit | fakir | kebir | kerim | karip |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şüheda | fukara | kibar | kiram | akraba |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>fa'île(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>fa'âil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazife | hazine | cezire |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazaif | hazain | cezair |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>fa'âlil fa'âlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mektep | memleket | tedbir | asgar | sultan | asker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memalik | tedabir | asagir | selâtin | asakir | teracim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mef'ûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | üm | أمّهات | ümmehât |- | انسان | insân | ناس | nâs |- | اسود | esvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | sa'y | مساعی | mesâ'i |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} oo81sdsn8w2uizs3bh13o7yfdfc0w0i 53455 53443 2022-07-21T19:23:43Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'z-zât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | Memûrûn | Memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | Müminîn | Müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | zevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | Maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>efˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekil | taraf | velet | sınıf | sır | hüküm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle (kule) |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilât |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>efˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zaman | cevap | taˁam |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâhil | câmiˁ | tâcir | hâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâhil | cevâmiˁ | tüccâr | hukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | faide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâ<br/>أَفْعِلَاء<br/>efˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | karîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fukarâ | kibâr | kirâm | akrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | hazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | hazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | asgar | sultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | asâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ümm | أمّهات | ümmehât |- | انسان | insân | ناس | nâs |- | اسود | esvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} m1682b744c8ml1pfvl2nvcwb8ckb7mb 53456 53455 2022-07-21T19:24:34Z Sinus46 17965 /* Salim Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'z-zât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | memûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | zevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>efˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekil | taraf | velet | sınıf | sır | hüküm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle (kule) |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilât |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>efˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zaman | cevap | taˁam |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâhil | câmiˁ | tâcir | hâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâhil | cevâmiˁ | tüccâr | hukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | faide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâ<br/>أَفْعِلَاء<br/>efˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | karîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fukarâ | kibâr | kirâm | akrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | hazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | hazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | asgar | sultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | asâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ümm | أمّهات | ümmehât |- | انسان | insân | ناس | nâs |- | اسود | esvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} s1cpm9jxyohynh50tb8wjb8kgzubc1g 53467 53456 2022-07-21T19:40:28Z Sinus46 17965 /* Cem */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'z-zât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | memûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | zevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | sınf | sırr | hükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâhil | câmiˁ | tâcir | hâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâhil | cevâmiˁ | tüccâr | hukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | faˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | karîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fukarâ | kibâr | kirâm | akrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | hazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | hazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀasgar | sultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀasâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} jny6zmz5sarwtnht8bqcfk3fe1obat9 53474 53467 2022-07-21T19:55:37Z Sinus46 17965 /* Baştaki Elif'in düşmesi */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | memûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | zevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | sınf | sırr | hükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâhil | câmiˁ | tâcir | hâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâhil | cevâmiˁ | tüccâr | hukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | faˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | karîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fukarâ | kibâr | kirâm | akrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | hazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | hazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀasgar | sultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀasâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 703f9jrnicf8nx3zmzcw57odzhunc96 53475 53474 2022-07-21T19:56:17Z Sinus46 17965 /* Salim Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | Sahileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | Ebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | Tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | Nüshateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | memûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | sınf | sırr | hükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâhil | câmiˁ | tâcir | hâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâhil | cevâmiˁ | tüccâr | hukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | faˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | karîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fukarâ | kibâr | kirâm | akrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | hazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | hazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀasgar | sultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀasâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 62pkzypul2f0t94gvfnwz1ii9fkeagh 53479 53475 2022-07-21T20:01:20Z Sinus46 17965 /* Kelimelerin Sayısı (Kemiyet) */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâhileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | sınf | sırr | hükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsha | suret | kulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsah | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâhil | câmiˁ | tâcir | hâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâhil | cevâmiˁ | tüccâr | hukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | faˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | karîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fukarâ | kibâr | kirâm | akrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | hazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | hazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀasgar | sultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀasâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 844ssq530yossdunjgj8nkh7vnx3icr 53480 53479 2022-07-21T20:02:11Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâhileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | sınf | sırr | hükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | suret | kulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâhil | câmiˁ | tâcir | hâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâhil | cevâmiˁ | tüccâr | hukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | faˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | karîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fukarâ | kibâr | kirâm | akrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀasgar | sultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀasâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} jpdi99yopny2zh0ykwqqnth9jr4pjrl 53481 53480 2022-07-21T20:02:36Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâhileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | nakit |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nukut |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | sınf | sırr | hükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | sûret | kulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | suvar | kulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâhil | câmiˁ | tâcir | hâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâhil | cevâmiˁ | tüccâr | hukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | faˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | karîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fukarâ | kibâr | kirâm | akrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀasgar | sultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀasâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermeni | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} l2eo8xrifpkc7mps0b2qaml6g9slmdw 53482 53481 2022-07-21T20:04:46Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâhileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | tahrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | harf | şart | had | naḳt |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | hurûf | şurût | hudûd | nuḳût |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | sınf | sırr | hükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | ahkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | sûret | ḳulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | suvar | ḳulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâhil | câmiˁ | tâcir | hâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâhil | cevâmiˁ | tüccâr | hukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliya | enbiya | ezkiya |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | fâˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | ḳarîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fuḳarâ | kibâr | kirâm | aḳrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀasgar | sultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀasâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermenî | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} ajxf8hef5vo6rvkw5w68md0ay5rvpb3 53491 53482 2022-07-21T20:11:26Z Sinus46 17965 /* Kelimelerin Sayısı (Kemiyet) */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâḥileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | taḥrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | ḥarf | şart | ḥadd | naḳt |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | ḥurûf | şurût | ḥudûd | nuḳût |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | sınf | sırr | ḥükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | esnaf | esrar | aḥkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | sûret | ḳulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | suvar | ḳulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâḥil | câmiˁ | tâcir | ḥâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâḥil | cevâmiˁ | tüccâr | ḥukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliyâ | enbiyâ | ezkiyâ |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | fâˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | ḳarîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fuḳarâ | kibâr | kirâm | aḳrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀasgar | sultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀasâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermenî | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 4mosowzu4b3dpjna24sijqw4o0xrbpt 53496 53491 2022-07-21T20:15:36Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâḥileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | taḥrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | ḥarf | şart | ḥadd | naḳt |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | ḥurûf | şurût | ḥudûd | nuḳût |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | ṣınf | sırr | ḥükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | eṣnaf | esrar | aḥkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | ṣûret | ḳulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | ṣuvar | ḳulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâḥil | câmiˁ | tâcir | ḥâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâḥil | cevâmiˁ | tüccâr | ḥukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliyâ | enbiyâ | ezkiyâ |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | fâˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | ḳarîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fuḳarâ | kibâr | kirâm | aḳrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀasgar | ṣultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀaṣâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermenî | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} aqedlim7tzs7ua775btv7yvxln5tzwv 53499 53496 2022-07-21T20:17:40Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâḥileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | tarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | taḥrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | ḥarf | şart | ḥadd | naḳt |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | ḥurûf | şurût | ḥudûd | nuḳût |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | ṡınf | sırr | ḥükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | eṡnaf | esrar | aḥkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | ṡûret | ḳulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | ṡuvar | ḳulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâḥil | câmiˁ | tâcir | ḥâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâḥil | cevâmiˁ | tüccâr | ḥukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliyâ | enbiyâ | ezkiyâ |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | fâˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | ḳarîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fuḳarâ | kibâr | kirâm | aḳrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀaṡgar | ṣultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀaṡâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermenî | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 6j5ojmbwrqw28wyqi3rt2gc08f7znfr 53501 53499 2022-07-21T20:19:52Z Sinus46 17965 /* Tesniye */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâḥileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | ṭarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | taḥrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | ḥarf | şart | ḥadd | naḳt |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | ḥurûf | şurût | ḥudûd | nuḳût |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | taraf | velet | ṡınf | sırr | ḥükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | etraf | evlât | eṡnaf | esrar | aḥkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | ṡûret | ḳulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | ṡuvar | ḳulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | taˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | etˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâḥil | câmiˁ | tâcir | ḥâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâḥil | cevâmiˁ | tüccâr | ḥukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliyâ | enbiyâ | ezkiyâ |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | fâˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | ḳarîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fuḳarâ | kibâr | kirâm | aḳrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀaṡgar | ṣultân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀaṡâgir | selâtin | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermenî | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 5kskc2f2put5zuymfoskwvt2dp7wjpk 53502 53501 2022-07-21T20:20:53Z Sinus46 17965 /* Cem */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâḥileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | ṭarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | taḥrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | ḥarf | şarṭ | ḥadd | naḳt |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | ḥurûf | şurûṭ | ḥudûd | nuḳût |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | ṭaraf | velet | ṡınf | sırr | ḥükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | eṭraf | evlât | eṡnaf | esrar | aḥkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | ṡûret | ḳulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | ṡuvar | ḳulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | ṭaˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | eṭˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâḥil | câmiˁ | tâcir | ḥâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâḥil | cevâmiˁ | tüccâr | ḥukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliyâ | enbiyâ | ezkiyâ |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | fâˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | ḳarîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fuḳarâ | kibâr | kirâm | aḳrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vazîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vazâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀaṡgar | ṣulṭân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀaṡâgir | selâṭîn | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermenî | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} j05zjdfqqw5pwsym5ozby711avs2qaf 53504 53502 2022-07-21T20:22:08Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâḥileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | ṭarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | taḥrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | ḥarf | şarṭ | ḥadd | naḳt |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | ḥurûf | şurûṭ | ḥudûd | nuḳût |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şekl | ṭaraf | velet | ṡınf | sırr | ḥükm | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | eṭraf | evlât | eṡnaf | esrar | aḥkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | ṡûret | ḳulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | ṡuvar | ḳulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | ṭaˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | eṭˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâḥil | câmiˁ | tâcir | ḥâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâḥil | cevâmiˁ | tüccâr | ḥukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliyâ | enbiyâ | ezkiyâ |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | fâˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | ḳarîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fuḳarâ | kibâr | kirâm | aḳrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vaẓîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vaẓâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀaṡgar | ṣulṭân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀaṡâgir | selâṭîn | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermenî | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} fprau7qbcjaqa1aznguzgzgu2knkgax 53517 53504 2022-07-21T20:47:24Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâḥileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | ṭarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | taḥrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | ḥarf | şarṭ | ḥadd | naḳt |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | ḥurûf | şurûṭ | ḥudûd | nuḳût |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şek{{Osmanlıca/Gri|i}}l | ṭaraf | velet | ṡın{{Osmanlıca/Gri|ı}}f | sırr | ḥük{{Osmanlıca/Gri|ü}}m | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | eṭraf | evlât | eṡnaf | esrar | aḥkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | ṡûret | ḳulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | ṡuvar | ḳulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | ṭaˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | eṭˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâḥil | câmiˁ | tâcir | ḥâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâḥil | cevâmiˁ | tüccâr | ḥukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliyâ | enbiyâ | ezkiyâ |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | fâˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | ḳarîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fuḳarâ | kibâr | kirâm | aḳrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vaẓîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vaẓâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀaṡgar | ṣulṭân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀaṡâgir | selâṭîn | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermenî | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} 6e50s7wg5gx3y90vlzep7f8n5y4sqy3 53518 53517 2022-07-21T20:47:59Z Sinus46 17965 /* Mükesser Çoğullar */ wikitext text/x-wiki Bu bölümde, Arapça gramerinde ismin nasıl çekimlendiğini inceleyeceğiz. ==Belirtili ve Belirtisiz İsimler== Belirtili isimler, Belirtisiz isimlere -ال (el-) ön eki getirerek yapılır. Ancak, el- ön eki her zaman olduğu gibi telaffuz edilmez. Bu konuda dikkat edilmesi gereken iki husus vardır: ===Baştaki Elif'in düşmesi=== Ünlü ile biten bir kelimeden sonra el- ön ekinin Elif'i telaffuz edilmez. Bunu göstermek için bazen el- ön eki, -ٱل şeklinde hemze-yi vasıl ile yazılır. <big style="font-size: 2em;"> بالجمله </big> <big> '''bi'l-cümle''' </big><br/> <big style="font-size: 2em;"> بالذات </big> <big> '''bi'ẕ-ẕât''' </big> ===Lâm'ın Asimilasyonu=== Dilin ucuyla telaffuz edilen ünsüzlere '''şemsî''' ünsüzler denilir. Bu ünsüzler kelime başında olunca Lâm harfi telaffuz edilmez, ilk ünsüz şeddeli okunur. Aşağıdaki ünsüzler şemsîdir: <big style="font-size: 2em;"> ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن </big> Dilin ucuyla telaffuz edilmeyen ünsüzlere ise '''kamerî''' ünsüzler denir. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden önce Lâm harfi telaffuz edilir. <big style="font-size: 2em;"> ء ب ج ح خ ع غ ف ق ك م ه و ی </big> Cim harfi, dilin ucuyla telaffuz edilmesine rağmen kamerî sayılmaktadır. <big style="font-size: 2em;"> السلام </big> <br/> <big> '''es-selâm''' </big> ==İsmin Hâlleri (Ahvâl-i İsim)== Arapçada kelimelerin bulunduğu üç hâl vardır: * Yalın hâldeki kelimeler '''ötre''' ile biter * Belirtme hâlindeki kelimeler '''üstün''' ile biter. * İyelik hâlindeki kelimeler ise '''esre''' ile biter. Belirtisiz, yani el- ön ekine sahip olmayan isimler ise tenvin işaretlerinden biriyle biter. Dolayısıyla, Arapçada asla "kitap" kelimesi geçmez. Ya <big style="font-size: 2em;"> كتابٌ </big><br/> <big>'''kitâbün'''</big> ya da <big style="font-size: 2em;"> الكتاب</big><br/> <big>'''el-kitâbü'''</big> olarak geçer. Ancak hâl ekleri, bir kelimenin veya ifadenin sonunda bulununca düşer. Bu sebepten ötürü, Arapça kelimeler Osmanlıcaya -un eki olmadan geçmiştir. Osmanlıcada İyelik hâli nadiren kalıplaşmış ifadelerde kullanılır. Yalın hâlindeki ötre ise sonraki makalelerde göreceğimiz gibi tamlama yaparken kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> دارُ الشفقة </big> Belirtme hâli ise sık sık zarf olarak kullanılır. <big style="font-size: 2em;"> ذاتاً رسماً قسماً حالاً </big> ==Kelimelerin Cinsiyeti (Keyfiyet)== Arapçada iki cinsiyet vardır: müzekker (eril) ve müennes (dişil) Önceki makalelerimizde, müennes kelimelerin ة- (yuvarlak te) eki ile bittiğini, ve bu ekin Türkçeye geçerken düzensiz bir şekilde -e veya -et olduğunu görmüştük. Arapçada bu harf, ifade sonunca olduğunda -e gibi telaffuz edilirken söz konusu kelime çekimlenince t ünsüzü ile birlikte telaffuz edilir. Müennes kelimeler, yuvarlak te dışında ا (elif) veya ت (te) ile de bitebilirler. Ancak kökün bir parçası olan Elif veya Te ile biten kelimeleri müennes zannetmemek gerekir. Bir kelime müennes değilse o kelimeye müzekker denilir. Müzekker kelimelere ة- (yuvarlak te) veya ت- (te) eki getirerek müennes yapabiliriz. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müzekker ! column="col" | Müennes |- | حامل | حامله |- | عظیم | عظیمه |- | رسّام | رسّامه |- | ثانی | ثانیه |- | بِن | بِنْت |- | أُخ | أُخْت |} Kelimelerin müennes olabilmesi için bir insanı temsil etmesine gerek yoktur. Sık sık cisimler, hatta soyut konseptler bile müennes olabilir. ==Kelimelerin Sayısı (Kemiyet)== Türkçede kelimelerin sahip olabileceği iki sayı vardır: Tekil ve Çoğul. Arapçada ise kelimeler üç farklı sayıya sahip olabilirler: * Müfred (Tekil) * Tesniye (İkil) * Cem (Çoğul) Bir kelimeyi müfret yapmak için herhangi bir ek eklemek gerekmez. ===Tesniye=== Bir kelimeyi müsenna (tesniye edilmiş) yapmak için ise ین- (-eyn) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Müsenna ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | ساحل | ساحلین | sâḥileyn | İki sahil |- | أبو | أبوین | ˀebeveyn | İki baba<br/>İki veli |- | طراف | طرافین | ṭarafeyn | İki taraf |- | نسخه | نسختین | nüsḫateyn | İki nüsha <br/>(kopya) |} ===Cem=== Arapçada iki çeşit cem bulunur: * Cem-i Salim (Düzenli Çoğul) * Cem-i Mükesser (Kırık Çoğul) ====Salim Çoğullar==== Salim çoğullar, kelimenin köküne bir ek getirerek elde edilir. Müzekker kelimelerin çoğulunu elde etmek için ون- (-ûn) veya ین- (-în) eki kullanılır. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مأمور | مأمورون | meˀmûrûn | memurlar |- | مؤمن | مؤمنین | müˀminîn | müminler |} Ancak müzekker olup insan olmayan varlıklar için ون- veya ین- (-ûn veya -în) ekleri kullanılamaz. Bu tür isimler, müennes isimler gibi çekimlenir. Müennes isimlerde ise kelimenin sonundaki yuvarlak te düşer, yerine ات- (-ât) eki gelir. Kelimenin kökü zaten -ât ile bitiyorsa -ât ekinin yerine bir Vav gelir. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! column="col" | Müfred ! column="col" | Cem ! column="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! column="col" | Manası |- | مسلمه | مسلمات | müslimât | Kadın Müslümanlar |- | علامت | علامات | ˁalâmât | Alametler |- | ذات | ذوات | ẕevât | Zatlar (Kişiler) |- | تحریر | تحریرات | taḥrîrât | Yazılar |- | معلوم | معلومات | maˁlûmât | Bilinenler |} ====Mükesser Çoğullar==== Bazı isimler ise, çoğullarını türetmek için ekler almaktansa özel vezinlere sokulurlar. Hangi kelimenin hangi vezne girdiği mutlak kurallara bağlı değildir, ancak kelimenin kökünün bulunduğu vezne göre bazı kaidelerden bahsetmek mümkündür. {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em; width: 65%; text-align: center;" | ! span="col" style="width: 20%;" | Müfret Vezni ! span="col" style="width: 30%;" | Cem Vezni ! colspan="10" | Örnekler |- | rowspan="4" | فَعْلْ<br/>faˁl | rowspan="4" | فُعُولْ<br/>fuˁûl | فنّ | حرف | شرط | حدّ | نقت |- | fen | ḥarf | şarṭ | ḥadd | naḳ{{Osmanlıca/Gri|i}}t |- | فنون | حروف | مشرط | حدود | نقوت |- | fünûn | ḥurûf | şurûṭ | ḥudûd | nuḳût |- | rowspan="4" | فَعْلْ فِعْلْ<br/>faˁl fiˁl<br/>فُعْلْ فَعَلْ<br/>faˁal fuˁl | rowspan="4" | أَفْعَالْ<br/>ˀefˁâl | شكل | طرف | ولد | صنف | سرّ | حكم | ملك |- | şek{{Osmanlıca/Gri|i}}l | ṭaraf | velet | ṡın{{Osmanlıca/Gri|ı}}f | sırr | ḥük{{Osmanlıca/Gri|ü}}m | mülk |- | أشكال | اطراف | أولاد | اصناف | اسرار | أحكام | أملاك |- | eşkâl | eṭraf | evlât | eṡnaf | esrar | aḥkâm | emlâk |- | rowspan="4" | فُعْلَة<br/>fuˁle(t) | rowspan="4" | فُعَلْ<br/>fuˁal | نسخه | صورت | قلّه |- | nüsḫa | ṡûret | ḳulle |- | نسخ | صور | قلل |- | nüsaḫ | ṡuvar | ḳulel |- | rowspan="4" | فَعْلَة فِعْلَة<br/>fiˁle(t) faˁle(t) | rowspan="4" | فِعَلْ<br/>fiˁal | نعمت | ملّت | عبرت | بلده |- | niˁmet | millet | ˁibret | belde |- | نعم | ملل | عبر | بلاد |- | niˁam | milel | ˁiber | bilâd |- | rowspan="4" | فِعَالْ فَعَالْ<br/>faˁâl fiˁâl | rowspan="4" | أَفْعِلَة<br/>ˀefˁile(t) | زمان | جواب | طعام |- | zamân | cevâp | ṭaˁâm |- | ازمنه | اجوبه | اطعمه | بلاد |- | ezmine | ecvibe | eṭˁime |- | rowspan="4" | فَاعِلْ<br/>fâˁil | rowspan="4" | فَوَاعِلْ فُعَّالْ<br/>fuˁˁâl fevâˁil<br/>فَعَلَة فُعَلَاءْ<br/>fuˁalâˀ faˁale | ساحل | جامع | تاجر | حاكم | عامل | عالم | جاهل |- | sâḥil | câmiˁ | tâcir | ḥâkim | ˁâmil | ˁâlim | câhil |- | سواحل | جوامع | تجّار | حكّام | عمله | علما | جهلا |- | sevâḥil | cevâmiˁ | tüccâr | ḥukkâm | ˁamele | ˁulemâ | cühelâ |- | rowspan="4" | Ye ile biten kelimeler | rowspan="4" | أَفْعِلَاءْ<br/>efˁilâˀ | ولی | نبی | زكی |- | veli | nebi | zeki |- | أولیا | انبیا | ازكیا |- | evliyâ | enbiyâ | ezkiyâ |- | rowspan="4" | فَاعِلَة<br/>fâˁile(t) | rowspan="4" | فَوَاعِلْ<br/>fevâˁil | قاعده | لازمه | فائده |- | ḳâˁide | lâzıme | fâˀide (fayda) |- | قواعد | لوازم | فوائد |- | kavaˁid | levazım | fevaˀid |- | rowspan="4" | فَعِیلْ<br/>faˁîl | rowspan="4" | فُعَلَاء فِعَالْ<br/>fiˁâl fuˁalâˀ<br/>أَفْعِلَاء<br/>ˀefˁilâ | شهید | فقیر | كبیر | كریم | قریب |- | şehîd | faḳîr | kebîr | kerîm | ḳarîp |- | شهدا | فقرا | كبار | كرام | أقربا |- | şühedâ | fuḳarâ | kibâr | kirâm | aḳrabâ |- | rowspan="4" | فَعِیلَة<br/>faˁîle(t) | rowspan="4" | فَعَائِلْ<br/>faˁâˀil | وظیفه | خزینه | جزیره |- | vaẓîfe | ḫazîne | cezîre |- | وظائف | خزائن | جزائر |- | vaẓâif | ḫazâin | cezâir |- | rowspan="4" | 4 ünsüzlü<br/>her kelime | rowspan="4" | فَعَالِیلْ فَعَالِلْ<br/>faˁâlil faˁâlîl | مكتب | مملكت | تدبیر | أصغر | سلطان | عسكر | ترجمه |- | mekteb | memleket | tedbir | ˀaṡgar | ṣulṭân | ˁasker | tercüme |- | مكاتب | ممالك | تدابر | عصاغر | سلاطین | عساكر | تراجم |- | mekâtip | memâlik | tedâbir | ˀaṡâgir | selâṭîn | ˁasâkir | terâcim |} Mezidün fih masdarlar bunların ism-i fâil ve mefûllerinin çoğulları çoğu zaman salimdir. Birkaç istisnai ismin çoğulu da tamamen düzensizdir: {| class="wikitable" style="font-size: 1.5em;" | ! span="col" | Müfret ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle ! span="col" | Cem ! span="col" | Latin<br/>Harfleriyle |- | أمّ | ˀümm | أمّهات | ˀümmehât |- | انسان | ˀinsân | ناس | nâs |- | اسود | ˀesvet | سودان | sûdân |- | ارمنی | ˀermenî | آرامنه | ârâmine |- | سعی | saˁy | مساعی | mesâˁi |} <br/> {{Osmanlıca/İçindekiler}} sf08fb257brjw0xfbwx9lbhcoe29u36 10 13147 53510 2022-07-21T20:40:54Z Sinus46 17965 Yeni sayfa: <span style="color: light-gray;">{{0}}</span> wikitext text/x-wiki <span style="color: light-gray;">{{0}}</span> 8gxxatf51preyw8l0c5iwknz45io41n 53511 53510 2022-07-21T20:42:39Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki <span style="color: gray;">{{{1}}}</span> lbqbv7twsktyoch42lbr044gupk507l 53512 53511 2022-07-21T20:42:57Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki <span style="color: lightgray;">{{{1}}}</span> 3c32enm6qqszctzc71me0gkaponu0rp 53513 53512 2022-07-21T20:43:59Z Sinus46 17965 wikitext text/x-wiki <span style="color: silver;">{{{1}}}</span> ok29965ef0tnwf14kvhe6srokmgmj2n 828 13148 53523 2022-07-22T10:41:19Z Bekiroflaz 2314 Yeni sayfa: -- Search and display the book pages from the TOC page, in order to create a printable version and a previous / next navigation. debug = false OnlySubpages = true local p = {} Error = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'error_invalid_toc') Beginning1 = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'header_notice') Beginning2 = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'header_cover') Break = require('Module:TNT').f... Scribunto text/plain -- Search and display the book pages from the TOC page, in order to create a printable version and a previous / next navigation. debug = false OnlySubpages = true local p = {} Error = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'error_invalid_toc') Beginning1 = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'header_notice') Beginning2 = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'header_cover') Break = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'page_break') Ending1 = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'footer_license') Ending2 = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'footer2') templateLeft = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'template_left') templateRight = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'template_right') TOC = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'TOC') sep = require('Module:TNT').format('I18n/Module:Printable version', 'subpage_separator') function p._escapePattern(pattern) return mw.ustring.gsub(pattern, "([%(%)%.%%%+%-%*%?%[%^%$%]])", "%%%1"); end function p.displays_book(frame) if not debug then Error = '' end if frame == nil then return '' end if frame.args == nil then return '' end if frame.args[1] == nil then return '' end local BookName = frame.args[1] if (BookName ~= nil and mw.text.trim(BookName) ~= '') then title = mw.title.new(BookName) if frame.args[2] ~= nil and frame.args[2] ~= '' then BookName = frame.args[2] else if mw.ustring.find(BookName, sep .. TOC, 1, true) ~= nil then BookName = mw.ustring.gsub(BookName, "^(.*)" .. sep .. TOC .. "$", "%1") end end if frame.args[3] ~= nil then OnlySubpages = false end else return Error end if (title == nil or title == '') then return Error end text = title.getContent(title) if (text == nil or text == '') then return Error end -- Book subpages titles normalization to absolute names local lines_ = mw.text.split(text, "\n") local fullPageName local PrintVersion = {} for i,v in ipairs(lines_) do if mw.text.trim(v) ~= '' then fullPageName = p.getFullPageName(BookName, v) if fullPageName ~= nil then ChapterTitle = mw.title.new(fullPageName) if (ChapterTitle ~= nil and ChapterTitle.exists) then PageName = p.getSubpageName(BookName, fullPageName) if (PageName ~= nil and PageName ~= '') then if Break ~= "" then table.insert(PrintVersion, frame:expandTemplate{title = Break}) end table.insert(PrintVersion, '\n<div style="clear:both;page-break-before:always;"></div>\n=' .. PageName .. '=\n') end table.insert(PrintVersion, frame:expandTemplate{ title = ':' .. fullPageName } .. '\n\n') else if debug then table.insert(PrintVersion, '<span class="error">Missing subpage "' .. fullPageName .. '" on line "' .. v .. '" for the book:</span> ' .. BookName .. '\n\n') end end end end end Templates1 = "" if Beginning1 ~= "" then Templates1 = Templates1 .. frame:expandTemplate{title = Beginning1} .. '\n' end if Beginning2 ~= "" then Templates1 = Templates1 .. frame:expandTemplate{title = Beginning2} .. '\n' end Templates2 = "" if Ending1 ~= "" then Templates2 = Templates2 .. frame:expandTemplate{title = Ending1} .. '\n' end if Ending2 ~= "" then Templates2 = Templates2 .. frame:expandTemplate{title = Ending2} .. '\n' end return Templates1 .. table.concat(PrintVersion, "\r\n") .. Templates2 end function p.extract_fullPageName(frame) if frame == nil then return '' end if frame.args == nil then return '' end if frame.args[1] == nil then return '' end if frame.args[2] == nil then return '' end return p.getFullPageName(frame.args[1], frame.args[2]) end function p.getFullPageName(BookName, chapter) if (BookName ~= nil and mw.text.trim(BookName) ~= '') or (chapter ~= nil and mw.text.trim(chapter) ~= '') then BookName = mw.text.trim(BookName) chapter = mw.text.trim(chapter) BookName = mw.ustring.gsub(BookName, "_", " ") chapter = mw.ustring.gsub(chapter, "_", " ") else if debug then chapter = '<span class="error">Incorrect book or chapter name</span>' else chapter = '' end end chapter = mw.ustring.gsub(chapter, "{{BOOKNAME}}", BookName) chapter = mw.ustring.gsub(chapter, "{{[Mm]odulo%|([^}]+)}}", "[[%1]]") chapter = mw.ustring.gsub(chapter, " *%| *[0-9]*.*{{[Cc]%|([^}]+)%|[0-9]}}", "[[" .. BookName .. sep .. "%1]]") chapter = mw.ustring.gsub(chapter, " *%| *[0-9]*.*{{[Cc]%|([^}]+)}}", "[[" .. BookName .. sep .. "%1]]") chapter = mw.ustring.gsub(chapter, " *%[%[Image:[^%]]+%]%]", "") chapter = mw.ustring.gsub(chapter, "{{[^}]*}}", "") chapter = mw.ustring.gsub(chapter, "^[%#%*:; ]*", "") chapter = mw.ustring.gsub(chapter, "%[%[%.%.?/", "[[" .. BookName .. sep) chapter = mw.ustring.gsub(chapter, "%[%[/", "[[" .. BookName .. sep) chapter = mw.ustring.gsub(chapter, "%/%]%]", "]]") chapter = mw.ustring.gsub(chapter, "%/$", "") if mw.ustring.find(chapter, "%[%[") ~= nil then -- Pages titles extraction from the TOC if mw.ustring.find(chapter, "%|") == nil or (mw.ustring.find(chapter, "%]") ~= nil and mw.ustring.find(chapter, "%|") > mw.ustring.find(chapter, "%]")) then Ending = "%]" else if mw.ustring.find(chapter, "%/%|") == nil or mw.ustring.find(chapter, "%/%|") > mw.ustring.find(chapter, "%|") then Ending = "%|" else Ending = "%/%|" end end chapter = mw.text.split(chapter, Ending)[1] -- extraction of the line beginning --chapter = mw.text.split(chapter, "%[%[")[2] chapter = mw.ustring.gsub(chapter, "[^%[]*%[%[(.*)", "%1") -- brackets and pipes removal if chapter == BookName or chapter == BookName .. sep or mw.ustring.find(chapter, "%#") ~= nil then if debug then chapter = '<span class="error">Chapter = ' .. chapter .. ' => book name or another subpage name</span> with Ending = ' .. Ending else chapter = '' end else if OnlySubpages then -- Book subpages only (and ignoring the other links like "see also") if mw.ustring.find(chapter, BookName .. sep, 1, true) == nil then if debug then chapter = "<span class=\"error\">No book subpage into the internal link:</span> '" .. chapter .. "' doesn't include '" .. BookName .. sep .. "'" else chapter = '' end end end end else if debug then chapter = "<span class=\"error\">No internal link</span> for: " .. chapter .. "\n" else chapter = '' end end return chapter end function p.getSubpageName(bookName, fullPageName) k, v = mw.ustring.gsub(fullPageName, p._escapePattern(bookName) .. '/', '') return k end function p.extract_subpageName(frame) if frame == nil then return '' end if frame.args == nil then return '' end if frame.args[1] == nil then return '' end if frame.args[2] == nil then return '' end return p.getSubpageName(frame.args[1], frame.args[2]) end function p.displays_footer(frame) if not debug then Error = '' end if frame == nil then return "" end if frame.args == nil then return "" end if frame.args[1] == nil then return "" end local footer = {} local BookName = frame.args[1] if (BookName ~= nil and mw.text.trim(BookName) ~= "") then title = mw.title.new(BookName) if mw.ustring.find(BookName, sep .. TOC, 1, true) ~= nil then BookName = mw.ustring.gsub(BookName, "^(.*)" .. sep .. TOC .. "$", "%1") end else return Error end local currentPageName if frame.args[2] ~= nil and frame.args[2] ~= '' then currentPageName = frame.args[2] else currentPageName = p.getSubpageName(BookName, mw.title.getCurrentTitle().fullText) end if (currentPageName ~= nil and mw.text.trim(currentPageName) ~= "") then currentPageName = mw.text.trim(currentPageName) else return Error end if debug then table.insert(footer, " currentPageName = " .. currentPageName .. "\n") end if (title == nil or title == "") then return Error end text = title.getContent(title) if (text == nil or text == "") then return Error end if frame.args[3] ~= nil and frame.args[3] ~= '' then if frame.args[3] == 'programming' then if debug then table.insert(footer, " skin=programming\n\n") end templateLeft = '{| style="width:100%; border:solid 1px #71c837; background:#c6e9af; color:#2d5016;" class="navlinks noprint"\n| style="text-align:left; width:33%; font-size:90%;" class="navprevious" |[[Image:Navigation_Left_Arrow.svg|18px|link=printf|alt=]] [[printf]]\n' templateRight = '| style="text-align:center; width:34%;" class="navtitle" | [['..mw.title.getCurrentTitle().rootText..']]<br><b>'..mw.title.getCurrentTitle().subpageText..'</b>\n| style="text-align:right; width:33%; font-size:90%;" class="navnext" | [[printf]] [[Image:Navigation_Right_Arrow.svg|18px|link=printf|alt=]]\n|}' end end -- Book subpages titles normalization to absolute names local lines_ = mw.text.split(text, "\n") local previousChapter = "" local found = false local fullPageName local homepage = false local subpageName local rawFullPageName if (currentPageName == BookName) then if debug then table.insert(footer, " homepage\n") end homepage = true end for i, v in ipairs(lines_) do rawFullPageName = mw.text.trim(v) if rawFullPageName ~= '' then fullPageName = p.getFullPageName(BookName, rawFullPageName) if debug then if mw.ustring.find(fullPageName, "<span class=\"error\">No internal link</span>") ~= nil then fullPageName = nil else table.insert(footer, " research into: " .. rawFullPageName .. "\n") table.insert(footer, " extraction of: " .. fullPageName .. "\n") end end if fullPageName ~= nil then if mw.ustring.find(fullPageName, BookName .. sep, 1, true) == nil then if debug then table.insert(footer, " replacement of " .. fullPageName .. " by " .. BookName .. sep .. fullPageName .. "\n") end fullPageName = BookName .. sep .. fullPageName end ChapterTitle = mw.title.new(fullPageName) if (ChapterTitle ~= nil and ChapterTitle.exists) then subpageName = p.getSubpageName(BookName, fullPageName) if debug then table.insert(footer, " cut subpage: " .. subpageName .. "\n") end if (subpageName ~= nil and subpageName ~= "") then if found == true or homepage == true then if debug then table.insert(footer, "<span class=\"error\">Previous & next chapter insertion</span>\n") end if homepage == false then if previousChapter == "" then theTemplateLeft, nb = mw.ustring.gsub(templateLeft, "printf", BookName .. "|" .. TOC) else theTemplateLeft, nb = mw.ustring.gsub(templateLeft, "printf", BookName .. sep .. previousChapter .. "|" .. previousChapter) end table.insert(footer, theTemplateLeft) end theTemplateRight, nb = mw.ustring.gsub(templateRight, "printf", BookName .. sep .. subpageName .. "|" .. subpageName) table.insert(footer, theTemplateRight) break elseif subpageName == currentPageName then if debug then table.insert(footer, "<span class=\"error\">Page</span> '" .. currentPageName .. "' found\n\n") end found = true elseif fullPageName ~= "" then if debug then table.insert(footer, " " .. subpageName .. " is different from " .. currentPageName .. "\n") end previousChapter = subpageName else if debug then table.insert(footer, "<span class=\"error\">The current page</span> '" .. subpageName .. "' is not '" .. currentPageName .. "'") end end end else if debug then table.insert(footer, "<span class=\"error\">The page</span> '" .. fullPageName .. "' doesn't exist, for '" .. currentPageName .. "'\n\n") end end end end end if found == true and table.getn(footer) == 0 then if debug then table.insert(footer, "<span class=\"error\">No next chapter</span>\n") end theTemplateLeft, nb = mw.ustring.gsub(templateLeft, "printf", BookName .. sep .. previousChapter .. "|" .. previousChapter) table.insert(footer, theTemplateLeft) theTemplateRight, nb = mw.ustring.gsub(templateRight, "printf", BookName .. "|" .. TOC) table.insert(footer, theTemplateRight) end return table.concat(footer, "") end return p 1srcky478m2c49epcd9cg70qtojn3jp 828 13149 53524 2022-07-22T10:43:58Z Bekiroflaz 2314 Yeni sayfa: -- -- INTRO: (!!! DO NOT RENAME THIS PAGE !!!) -- This module allows any template or module to be copy/pasted between -- wikis without any translation changes. All translation text is stored -- in the global Data:*.tab pages on Commons, and used everywhere. -- -- SEE: https://www.mediawiki.org/wiki/Multilingual_Templates_and_Modules -- -- ATTENTION: -- Please do NOT rename this module - it has to be identical on all wikis. -- This code is maintained at https... Scribunto text/plain -- -- INTRO: (!!! DO NOT RENAME THIS PAGE !!!) -- This module allows any template or module to be copy/pasted between -- wikis without any translation changes. All translation text is stored -- in the global Data:*.tab pages on Commons, and used everywhere. -- -- SEE: https://www.mediawiki.org/wiki/Multilingual_Templates_and_Modules -- -- ATTENTION: -- Please do NOT rename this module - it has to be identical on all wikis. -- This code is maintained at https://www.mediawiki.org/wiki/Module:TNT -- Please do not modify it anywhere else, as it may get copied and override your changes. -- Suggestions can be made at https://www.mediawiki.org/wiki/Module_talk:TNT -- -- DESCRIPTION: -- The "msg" function uses a Commons dataset to translate a message -- with a given key (e.g. source-table), plus optional arguments -- to the wiki markup in the current content language. -- Use lang=xx to set language. Example: -- -- {{#invoke:TNT | msg -- | I18n/Template:Graphs.tab <!-- https://commons.wikimedia.org/wiki/Data:I18n/Template:Graphs.tab --> -- | source-table <!-- uses a translation message with id = "source-table" --> -- | param1 }} <!-- optional parameter --> -- -- -- The "doc" function will generate the <templatedata> parameter documentation for templates. -- This way all template parameters can be stored and localized in a single Commons dataset. -- NOTE: "doc" assumes that all documentation is located in Data:Templatedata/* on Commons. -- -- {{#invoke:TNT | doc | Graph:Lines }} -- uses https://commons.wikimedia.org/wiki/Data:Templatedata/Graph:Lines.tab -- if the current page is Template:Graph:Lines/doc -- local p = {} local i18nDataset = 'I18n/Module:TNT.tab' -- Forward declaration of the local functions local sanitizeDataset, loadData, link, formatMessage function p.msg(frame) local dataset, id local params = {} local lang = nil for k, v in pairs(frame.args) do if k == 1 then dataset = mw.text.trim(v) elseif k == 2 then id = mw.text.trim(v) elseif type(k) == 'number' then table.insert(params, mw.text.trim(v)) elseif k == 'lang' and v ~= '_' then lang = mw.text.trim(v) end end return formatMessage(dataset, id, params, lang) end -- Identical to p.msg() above, but used from other lua modules -- Parameters: name of dataset, message key, optional arguments -- Example with 2 params: format('I18n/Module:TNT', 'error_bad_msgkey', 'my-key', 'my-dataset') function p.format(dataset, key, ...) local checkType = require('libraryUtil').checkType checkType('format', 1, dataset, 'string') checkType('format', 2, key, 'string') return formatMessage(dataset, key, {...}) end -- Identical to p.msg() above, but used from other lua modules with the language param -- Parameters: language code, name of dataset, message key, optional arguments -- Example with 2 params: formatInLanguage('es', I18n/Module:TNT', 'error_bad_msgkey', 'my-key', 'my-dataset') function p.formatInLanguage(lang, dataset, key, ...) local checkType = require('libraryUtil').checkType checkType('formatInLanguage', 1, lang, 'string') checkType('formatInLanguage', 2, dataset, 'string') checkType('formatInLanguage', 3, key, 'string') return formatMessage(dataset, key, {...}, lang) end -- Obsolete function that adds a 'c:' prefix to the first param. -- "Sandbox/Sample.tab" -> 'c:Data:Sandbox/Sample.tab' function p.link(frame) return link(frame.args[1]) end function p.doc(frame) local dataset = 'Templatedata/' .. sanitizeDataset(frame.args[1]) return frame:extensionTag('templatedata', p.getTemplateData(dataset)) .. formatMessage(i18nDataset, 'edit_doc', {link(dataset)}) end function p.getTemplateData(dataset) -- TODO: add '_' parameter once lua starts reindexing properly for "all" languages local data = loadData(dataset) local names = {} for _, field in pairs(data.schema.fields) do table.insert(names, field.name) end local params = {} local paramOrder = {} for _, row in pairs(data.data) do local newVal = {} local name = nil for pos, val in pairs(row) do local columnName = names[pos] if columnName == 'name' then name = val else newVal[columnName] = val end end if name then params[name] = newVal table.insert(paramOrder, name) end end -- Work around json encoding treating {"1":{...}} as an [{...}] params['zzz123']='' local json = mw.text.jsonEncode({ params=params, paramOrder=paramOrder, description=data.description }) json = string.gsub(json,'"zzz123":"",?', "") return json end -- Local functions sanitizeDataset = function(dataset) if not dataset then return nil end dataset = mw.text.trim(dataset) if dataset == '' then return nil elseif string.sub(dataset,-4) ~= '.tab' then return dataset .. '.tab' else return dataset end end loadData = function(dataset, lang) dataset = sanitizeDataset(dataset) if not dataset then error(formatMessage(i18nDataset, 'error_no_dataset', {})) end -- Give helpful error to thirdparties who try and copy this module. if not mw.ext or not mw.ext.data or not mw.ext.data.get then error('Missing JsonConfig extension; Cannot load https://commons.wikimedia.org/wiki/Data:' .. dataset) end local data = mw.ext.data.get(dataset, lang) if data == false then if dataset == i18nDataset then -- Prevent cyclical calls error('Missing Commons dataset ' .. i18nDataset) else error(formatMessage(i18nDataset, 'error_bad_dataset', {link(dataset)})) end end return data end -- Given a dataset name, convert it to a title with the 'commons:data:' prefix link = function(dataset) return 'c:Data:' .. mw.text.trim(dataset or '') end formatMessage = function(dataset, key, params, lang) for _, row in pairs(loadData(dataset, lang).data) do local id, msg = unpack(row) if id == key then local result = mw.message.newRawMessage(msg, unpack(params or {})) return result:plain() end end if dataset == i18nDataset then -- Prevent cyclical calls error('Invalid message key "' .. key .. '"') else error(formatMessage(i18nDataset, 'error_bad_msgkey', {key, link(dataset)})) end end return p icfixo3zxiew6gqg3s5h19xr03x3wkh