Википедия:Сайланган мәкаләгә кандидатлар

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="tt">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>ttwiki</dbname>
    <base>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Бәхәс</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Кулланучы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Кулланучы бәхәсе</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия бәхәсе</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл бәхәсе</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВики бәхәсе</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Калып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Калып бәхәсе</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Ярдәм</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Ярдәм бәхәсе</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Төркем</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Төркем бәхәсе</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал бәхәсе</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Обсуждение модуля</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Обсуждение гаджета</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Определение гаджета</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Обсуждение определения гаджета</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Википедия:Сайланган мәкаләгә кандидатлар</title>
    <ns>4</ns>
    <id>12716</id>
    <revision>
      <id>3524541</id>
      <parentid>3523838</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:27:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Кандидатлар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8315" xml:space="preserve">{{Index box}}
{{TwinCYR|WP:Saylanğan mäqälägä namzätlär}}
[[Төркем:Википедия:Фикер алышулар]]
Бу [[баш бит]]тәге &quot;сайланган мәкалә&quot; бүлегендә урнаштырыр өчен рәсем сайлау үзәге.

Монда сез ошаткан мәкаләләргә сылтамалар куя аласыз һәм кандидат мәкаләләргә тавышыгызны бирә аласыз.

* [[Википедия:Сайланган мәкаләләр/Критерийлар|Критерийлар]]
* [[Википедия:Сайланган мәкаләгә кандидатлар/Архив|Сайлау архивы]]

{{TOC right}}
== Кандидатлар ==
* әлегә сайланмаган яки исемлек булмаган башка [[Махсус:Озын битләр|озын мәкаләләр]] арасында [[Википедия:Сайланган мәкаләләр/Критерийлар|критерийларга]] туры килүчеләр --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 4 май 2020, 14:25 (UTC) 

&lt;!-- === Декабрь аеның икенче яртысы ===

=== Декабрь аеның беренче яртысы ===
--&gt;
=== Ноябрь аеның икенче яртысы ===
* [[Вишнуизм]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Ноябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Артхашастра]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Октябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Тямпа җәмгыяте]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Сентябрь аеның икенче яртысы ===
* [[Тямпа сәнгате]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Сентябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Шива]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 16 июл 2022, 13:32 (UTC)
=== Август аеның икенче яртысы ===
* [[Жан-Франсуа Шампольон]]--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 16 июл 2022, 12:28 (UTC)
=== Август аеның беренче яртысы ===
* [[Меру]]--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 14 июл 2022, 06:09 (UTC)

=== Июль аеның икенче яртысы ===
* [[Түбән Кама районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:05 (UTC)

=== Июль аеның беренче яртысы ===
* [[Әгерҗе районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:04 (UTC)

=== Июнь аеның икенче яртысы ===
* [[Зәй районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:04 (UTC)

=== Июнь аеның беренче яртысы ===

[[Кали Алиһәсе]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 7 апр 2022, 14:25 (UTC)&lt;br/&gt;

:{{Риза}} [[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 17:36 (UTC)

=== Апрель аеның беренче яртысы ===
[[Җаганнатһ]] мәкаләсен куеп карасак ничек булыр микән? --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 8 мар 2022, 01:06 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 7 апр 2022, 06:20 (UTC)

=== Март аеның икенче яртысы ===
[[Камил Сәмигуллин]]--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)
* {{риза}}-- укымышлы шәхес булуын, татар телен үстерүен, спорт шөгыльләнүен, рухи юлын ихтирам итеп ризалыгымны белдерермен. ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|A.Khamidullin]]) 09 мар 2022, 23:14 (UTC)
** [[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|Абдулла әфәнде]], монда мәкаләдә телгә алынган шәхеснең әйбәтме-начармы икәне түгел, мәкаләнең язылу сыйфаты, барлык тиешле таләпләр (''төркемләү, викиләштерү, Интервики кую һ.б.'') үтәлеп язылган булуы искә алына торгандыр.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 9 мар 2022, 20:20 (UTC)
*** Räxmät. Anysyna inde Hodaj bäjälämä birer. Jä keşelär waqyt uzu belän. Şulaj da belgän temam bulsa mäqäläneñ eçtälegen qarap çyğarğa tyryşam. Qullanylğan töşençälär döres qullanylğanmy, juqmy, bälki başqa süzlär otyşlyraq bulyr.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 10 мар 2022, 17:30 (UTC)
Grammatika süze ğaräpçase kirillitsa belän &quot;х&quot; xärefe belän jazar idem.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 10 мар 2022, 17:50 (UTC)

=== Март аеның беренче яртысы ===
[[Космополитизм]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:18 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)

=== Февраль аеның икенче яртысы ===
[[Татарстанның сәнәгать парклары]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:09 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)

=== Февраль аеның беренче яртысы ===
** [[Конарк Кояш гыйбадәтханәсе]], хаталарын төзәтеп бетергәч.--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 11 дек 2021, 07:57 (UTC)

=== Гыйнвар аеның икенче яртысы ===
[[Татарстанның инвестицияләү климаты]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:04 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 16 гый 2022, 10:13 (UTC)

=== Гыйнвар аеның беренче яртысы ===

* [[Шаманизмның төбәк формалары]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 21 дек 2021, 08:12 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 1 гый 2022, 14:49 (UTC)


[[Төркем:Википедия:Сайланган эчтәлек|Мәкалә]]
[[Төркем:Википедия:Эчтәлек сыйфатына бәя бирү]]</text>
      <sha1>c4owt7pphes1jlr1whbbtdigsx42cqi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524546</id>
      <parentid>3524541</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:34:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Кандидатлар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8630" xml:space="preserve">{{Index box}}
{{TwinCYR|WP:Saylanğan mäqälägä namzätlär}}
[[Төркем:Википедия:Фикер алышулар]]
Бу [[баш бит]]тәге &quot;сайланган мәкалә&quot; бүлегендә урнаштырыр өчен рәсем сайлау үзәге.

Монда сез ошаткан мәкаләләргә сылтамалар куя аласыз һәм кандидат мәкаләләргә тавышыгызны бирә аласыз.

* [[Википедия:Сайланган мәкаләләр/Критерийлар|Критерийлар]]
* [[Википедия:Сайланган мәкаләгә кандидатлар/Архив|Сайлау архивы]]

{{TOC right}}
== Кандидатлар ==
* әлегә сайланмаган яки исемлек булмаган башка [[Махсус:Озын битләр|озын мәкаләләр]] арасында [[Википедия:Сайланган мәкаләләр/Критерийлар|критерийларга]] туры килүчеләр --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 4 май 2020, 14:25 (UTC) 
=== Декабрь аеның икенче яртысы ===
* [[Рама]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:34 (UTC)
=== Декабрь аеның беренче яртысы ===
* [[Аййяважи]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:34 (UTC)
=== Ноябрь аеның икенче яртысы ===
* [[Вишнуизм]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Ноябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Артхашастра]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Октябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Тямпа җәмгыяте]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Сентябрь аеның икенче яртысы ===
* [[Тямпа сәнгате]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Сентябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Шива]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 16 июл 2022, 13:32 (UTC)
=== Август аеның икенче яртысы ===
* [[Жан-Франсуа Шампольон]]--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 16 июл 2022, 12:28 (UTC)
=== Август аеның беренче яртысы ===
* [[Меру]]--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 14 июл 2022, 06:09 (UTC)

=== Июль аеның икенче яртысы ===
* [[Түбән Кама районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:05 (UTC)

=== Июль аеның беренче яртысы ===
* [[Әгерҗе районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:04 (UTC)

=== Июнь аеның икенче яртысы ===
* [[Зәй районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:04 (UTC)

=== Июнь аеның беренче яртысы ===

[[Кали Алиһәсе]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 7 апр 2022, 14:25 (UTC)&lt;br/&gt;

:{{Риза}} [[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 17:36 (UTC)

=== Апрель аеның беренче яртысы ===
[[Җаганнатһ]] мәкаләсен куеп карасак ничек булыр микән? --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 8 мар 2022, 01:06 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 7 апр 2022, 06:20 (UTC)

=== Март аеның икенче яртысы ===
[[Камил Сәмигуллин]]--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)
* {{риза}}-- укымышлы шәхес булуын, татар телен үстерүен, спорт шөгыльләнүен, рухи юлын ихтирам итеп ризалыгымны белдерермен. ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|A.Khamidullin]]) 09 мар 2022, 23:14 (UTC)
** [[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|Абдулла әфәнде]], монда мәкаләдә телгә алынган шәхеснең әйбәтме-начармы икәне түгел, мәкаләнең язылу сыйфаты, барлык тиешле таләпләр (''төркемләү, викиләштерү, Интервики кую һ.б.'') үтәлеп язылган булуы искә алына торгандыр.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 9 мар 2022, 20:20 (UTC)
*** Räxmät. Anysyna inde Hodaj bäjälämä birer. Jä keşelär waqyt uzu belän. Şulaj da belgän temam bulsa mäqäläneñ eçtälegen qarap çyğarğa tyryşam. Qullanylğan töşençälär döres qullanylğanmy, juqmy, bälki başqa süzlär otyşlyraq bulyr.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 10 мар 2022, 17:30 (UTC)
Grammatika süze ğaräpçase kirillitsa belän &quot;х&quot; xärefe belän jazar idem.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 10 мар 2022, 17:50 (UTC)

=== Март аеның беренче яртысы ===
[[Космополитизм]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:18 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)

=== Февраль аеның икенче яртысы ===
[[Татарстанның сәнәгать парклары]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:09 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)

=== Февраль аеның беренче яртысы ===
** [[Конарк Кояш гыйбадәтханәсе]], хаталарын төзәтеп бетергәч.--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 11 дек 2021, 07:57 (UTC)

=== Гыйнвар аеның икенче яртысы ===
[[Татарстанның инвестицияләү климаты]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:04 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 16 гый 2022, 10:13 (UTC)

=== Гыйнвар аеның беренче яртысы ===

* [[Шаманизмның төбәк формалары]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 21 дек 2021, 08:12 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 1 гый 2022, 14:49 (UTC)


[[Төркем:Википедия:Сайланган эчтәлек|Мәкалә]]
[[Төркем:Википедия:Эчтәлек сыйфатына бәя бирү]]</text>
      <sha1>fq4eyxfemm88e31u97lelykpgv46mst</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524547</id>
      <parentid>3524546</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:34:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Декабрь аеның беренче яртысы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8629" xml:space="preserve">{{Index box}}
{{TwinCYR|WP:Saylanğan mäqälägä namzätlär}}
[[Төркем:Википедия:Фикер алышулар]]
Бу [[баш бит]]тәге &quot;сайланган мәкалә&quot; бүлегендә урнаштырыр өчен рәсем сайлау үзәге.

Монда сез ошаткан мәкаләләргә сылтамалар куя аласыз һәм кандидат мәкаләләргә тавышыгызны бирә аласыз.

* [[Википедия:Сайланган мәкаләләр/Критерийлар|Критерийлар]]
* [[Википедия:Сайланган мәкаләгә кандидатлар/Архив|Сайлау архивы]]

{{TOC right}}
== Кандидатлар ==
* әлегә сайланмаган яки исемлек булмаган башка [[Махсус:Озын битләр|озын мәкаләләр]] арасында [[Википедия:Сайланган мәкаләләр/Критерийлар|критерийларга]] туры килүчеләр --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 4 май 2020, 14:25 (UTC) 
=== Декабрь аеның икенче яртысы ===
* [[Рама]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:34 (UTC)
=== Декабрь аеның беренче яртысы ===
* [[Айяважи]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:34 (UTC)

=== Ноябрь аеның икенче яртысы ===
* [[Вишнуизм]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Ноябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Артхашастра]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Октябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Тямпа җәмгыяте]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Сентябрь аеның икенче яртысы ===
* [[Тямпа сәнгате]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Сентябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Шива]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 16 июл 2022, 13:32 (UTC)
=== Август аеның икенче яртысы ===
* [[Жан-Франсуа Шампольон]]--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 16 июл 2022, 12:28 (UTC)
=== Август аеның беренче яртысы ===
* [[Меру]]--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 14 июл 2022, 06:09 (UTC)

=== Июль аеның икенче яртысы ===
* [[Түбән Кама районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:05 (UTC)

=== Июль аеның беренче яртысы ===
* [[Әгерҗе районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:04 (UTC)

=== Июнь аеның икенче яртысы ===
* [[Зәй районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:04 (UTC)

=== Июнь аеның беренче яртысы ===

[[Кали Алиһәсе]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 7 апр 2022, 14:25 (UTC)&lt;br/&gt;

:{{Риза}} [[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 17:36 (UTC)

=== Апрель аеның беренче яртысы ===
[[Җаганнатһ]] мәкаләсен куеп карасак ничек булыр микән? --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 8 мар 2022, 01:06 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 7 апр 2022, 06:20 (UTC)

=== Март аеның икенче яртысы ===
[[Камил Сәмигуллин]]--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)
* {{риза}}-- укымышлы шәхес булуын, татар телен үстерүен, спорт шөгыльләнүен, рухи юлын ихтирам итеп ризалыгымны белдерермен. ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|A.Khamidullin]]) 09 мар 2022, 23:14 (UTC)
** [[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|Абдулла әфәнде]], монда мәкаләдә телгә алынган шәхеснең әйбәтме-начармы икәне түгел, мәкаләнең язылу сыйфаты, барлык тиешле таләпләр (''төркемләү, викиләштерү, Интервики кую һ.б.'') үтәлеп язылган булуы искә алына торгандыр.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 9 мар 2022, 20:20 (UTC)
*** Räxmät. Anysyna inde Hodaj bäjälämä birer. Jä keşelär waqyt uzu belän. Şulaj da belgän temam bulsa mäqäläneñ eçtälegen qarap çyğarğa tyryşam. Qullanylğan töşençälär döres qullanylğanmy, juqmy, bälki başqa süzlär otyşlyraq bulyr.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 10 мар 2022, 17:30 (UTC)
Grammatika süze ğaräpçase kirillitsa belän &quot;х&quot; xärefe belän jazar idem.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 10 мар 2022, 17:50 (UTC)

=== Март аеның беренче яртысы ===
[[Космополитизм]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:18 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)

=== Февраль аеның икенче яртысы ===
[[Татарстанның сәнәгать парклары]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:09 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)

=== Февраль аеның беренче яртысы ===
** [[Конарк Кояш гыйбадәтханәсе]], хаталарын төзәтеп бетергәч.--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 11 дек 2021, 07:57 (UTC)

=== Гыйнвар аеның икенче яртысы ===
[[Татарстанның инвестицияләү климаты]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:04 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 16 гый 2022, 10:13 (UTC)

=== Гыйнвар аеның беренче яртысы ===

* [[Шаманизмның төбәк формалары]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 21 дек 2021, 08:12 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 1 гый 2022, 14:49 (UTC)


[[Төркем:Википедия:Сайланган эчтәлек|Мәкалә]]
[[Төркем:Википедия:Эчтәлек сыйфатына бәя бирү]]</text>
      <sha1>j4kscd22c9p0unubldk00ql0spjxgf6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524548</id>
      <parentid>3524547</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:35:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Декабрь аеның беренче яртысы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8631" xml:space="preserve">{{Index box}}
{{TwinCYR|WP:Saylanğan mäqälägä namzätlär}}
[[Төркем:Википедия:Фикер алышулар]]
Бу [[баш бит]]тәге &quot;сайланган мәкалә&quot; бүлегендә урнаштырыр өчен рәсем сайлау үзәге.

Монда сез ошаткан мәкаләләргә сылтамалар куя аласыз һәм кандидат мәкаләләргә тавышыгызны бирә аласыз.

* [[Википедия:Сайланган мәкаләләр/Критерийлар|Критерийлар]]
* [[Википедия:Сайланган мәкаләгә кандидатлар/Архив|Сайлау архивы]]

{{TOC right}}
== Кандидатлар ==
* әлегә сайланмаган яки исемлек булмаган башка [[Махсус:Озын битләр|озын мәкаләләр]] арасында [[Википедия:Сайланган мәкаләләр/Критерийлар|критерийларга]] туры килүчеләр --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 4 май 2020, 14:25 (UTC) 
=== Декабрь аеның икенче яртысы ===
* [[Рама]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:34 (UTC)
=== Декабрь аеның беренче яртысы ===
* [[Айяяважи]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:34 (UTC)

=== Ноябрь аеның икенче яртысы ===
* [[Вишнуизм]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Ноябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Артхашастра]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Октябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Тямпа җәмгыяте]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Сентябрь аеның икенче яртысы ===
* [[Тямпа сәнгате]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 24 июл 2022, 09:27 (UTC)
=== Сентябрь аеның беренче яртысы ===
* [[Шива]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 16 июл 2022, 13:32 (UTC)
=== Август аеның икенче яртысы ===
* [[Жан-Франсуа Шампольон]]--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 16 июл 2022, 12:28 (UTC)
=== Август аеның беренче яртысы ===
* [[Меру]]--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 14 июл 2022, 06:09 (UTC)

=== Июль аеның икенче яртысы ===
* [[Түбән Кама районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:05 (UTC)

=== Июль аеның беренче яртысы ===
* [[Әгерҗе районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:04 (UTC)

=== Июнь аеның икенче яртысы ===
* [[Зәй районы]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 18:04 (UTC)

=== Июнь аеның беренче яртысы ===

[[Кали Алиһәсе]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 7 апр 2022, 14:25 (UTC)&lt;br/&gt;

:{{Риза}} [[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 4 июн 2022, 17:36 (UTC)

=== Апрель аеның беренче яртысы ===
[[Җаганнатһ]] мәкаләсен куеп карасак ничек булыр микән? --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 8 мар 2022, 01:06 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 7 апр 2022, 06:20 (UTC)

=== Март аеның икенче яртысы ===
[[Камил Сәмигуллин]]--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)
* {{риза}}-- укымышлы шәхес булуын, татар телен үстерүен, спорт шөгыльләнүен, рухи юлын ихтирам итеп ризалыгымны белдерермен. ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|A.Khamidullin]]) 09 мар 2022, 23:14 (UTC)
** [[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|Абдулла әфәнде]], монда мәкаләдә телгә алынган шәхеснең әйбәтме-начармы икәне түгел, мәкаләнең язылу сыйфаты, барлык тиешле таләпләр (''төркемләү, викиләштерү, Интервики кую һ.б.'') үтәлеп язылган булуы искә алына торгандыр.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 9 мар 2022, 20:20 (UTC)
*** Räxmät. Anysyna inde Hodaj bäjälämä birer. Jä keşelär waqyt uzu belän. Şulaj da belgän temam bulsa mäqäläneñ eçtälegen qarap çyğarğa tyryşam. Qullanylğan töşençälär döres qullanylğanmy, juqmy, bälki başqa süzlär otyşlyraq bulyr.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 10 мар 2022, 17:30 (UTC)
Grammatika süze ğaräpçase kirillitsa belän &quot;х&quot; xärefe belän jazar idem.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 10 мар 2022, 17:50 (UTC)

=== Март аеның беренче яртысы ===
[[Космополитизм]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:18 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)

=== Февраль аеның икенче яртысы ===
[[Татарстанның сәнәгать парклары]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:09 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 21 фев 2022, 15:00 (UTC)

=== Февраль аеның беренче яртысы ===
** [[Конарк Кояш гыйбадәтханәсе]], хаталарын төзәтеп бетергәч.--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 11 дек 2021, 07:57 (UTC)

=== Гыйнвар аеның икенче яртысы ===
[[Татарстанның инвестицияләү климаты]]--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 1 гый 2022, 16:04 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 16 гый 2022, 10:13 (UTC)

=== Гыйнвар аеның беренче яртысы ===

* [[Шаманизмның төбәк формалары]] --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 21 дек 2021, 08:12 (UTC)
* {{риза}}--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 1 гый 2022, 14:49 (UTC)


[[Төркем:Википедия:Сайланган эчтәлек|Мәкалә]]
[[Төркем:Википедия:Эчтәлек сыйфатына бәя бирү]]</text>
      <sha1>1h4gke05625nfak8g2gtv4b9w1u6uwq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Берләшкән Милләтләр Оешмасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12741</id>
    <revision>
      <id>3524452</id>
      <parentid>3523316</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:49:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>23406</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14759" xml:space="preserve">{{redirect|БМО}}
{{coord|display=title|40|45|0|N|73|58|3|W|type:landmark_region:US}}
{{УК}}
{{Оешма
|исем       = Берләшкән Милләтләр Оешмасы
|альтернатив исем  ='''United Nations''' &lt;br /&gt;'''{{lang|ar|الأمم المتحدة}}''' &lt;br /&gt;'''Organización de las Naciones Unidas''' &lt;br /&gt;'''{{lang|zh|联合国}}''' &lt;br /&gt;'''Организация Объединённых Наций''' &lt;br /&gt;'''Organisation des Nations unies &lt;br /&gt;
|background_color=#4B92DB
|логотип         = Flag of the United Nations.svg
|логотип зурлыгы = 
|рәсем асты язуы   = [[БМО]] байрагы
|харита1          = United Nations (Member States and Territories).svg
|харита зурлыгы1   = 
|легенда1        = &lt;div style=&quot;text-align:center; padding-left:1em; font-size:90%&quot;&gt;{{legend|#009edb|БМО әгъзалары булган дәүләтләр}}&lt;/div&gt;
|харита2          = 
|харита зурлыгы2   = 
|легенда2        = 
|бергәлек        = 
|үзәкнең төре      = Штаб-фатир
|үзәк           = {{байрак/АКШ}} [[Нью-Йорк]]
&lt;br /&gt;Өстәмә офислар:
* {{Байрак/Швейцария}} [[Женева]]
* {{Байрак/Австрия}} [[Вена шәһәре|Вена]]
* {{Байрак/Кения}} [[Найроби]]
|төре             = халыкара оешма
|телләр           = [[Инглиз теле|инглиз]], [[Гарәп теле|гарәп]], [[Испан теле|испан]], [[Кытай теле|кытай]], [[Рус теле|рус]], [[Француз теле|француз]]
|җитәкче вазыйфасы1 = '''Генераль сәркатиб'''
|җитәкче исеме1       = {{Байрак/Португалия}} [[Антониу Гутерреш]]&lt;ref&gt;[http://www.svoboda.org/a/28172304.html  Экс-премьер Португалии Гутерреш принял присягу Генсека ООН. Радио Свобода]&lt;/ref&gt;
|җитәкче вазыйфасы2 = '''Генераль Ассамблея рәисе'''
|җитәкче исеме2       = {{Байрак/Швейцария}} [[Йозеф Дайс]]
|җитәкче вазыйфасы3 = '''Иминлек шурасы рәисе'''
|җитәкче исеме3       = {{Байрак/Габон}} Эммануэль Иссозе-Нгондэ
|нигезләүче1        = 
|нигезләү сәбәпләре1 = '''БМО уставына кул кую'''
|нигезләү көне1    = [[26 июнь]] [[1945 ел]]
|нигезләүче2        = 
|нигезләү сәбәпләре2 = '''Уставның эшли башлавы'''
|нигезләү көне2    = [[24 октябрь]] [[1945 ел]]
|нигезләүче6        = 
|нигезләү сәбәпләре6 = 
|нигезләү көне6    = 
|ябу сәбәпләре = 
|ябу көне    = 
|сайт = [http://www.un.org/ '''UN.org''']
|искәрмә1     = 
|искәрмә2     = 
|искәрмә5     = 
}}
'''Берләшкән Милләтләр Оешмасы, БМО''' ({{lang-en|United Nations}}, {{lang-ru|Организация Объединённых Наций}}, {{lang-ar|الأمم المتحدة}}) — үз максаты итеп дөньяда тынычлык һәм иминлекне саклау куйган [[халыкара оешма]]. Шулай ук дәүләтләр арасында элемтәләрне үстерүгә көч куя. БМО карарлары [[БМО системасы|Берләшкән Милләтләр Оешмасы системасы]]ның күп санлы [[БМО махсус оешмалары исемлеге|махсус максатчан агентлыклары]], бәйле оешмалар, шуралар һәм әгъза илләренең структуралары аркылы үтәлә.

Бу - дөньядагы иң зур, иң таныш, иң халыкара дәрәҗәдә күрсәтелгән һәм иң көчле хөкүмәтара оешма.&lt;ref&gt;https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/international-organization/&lt;/ref&gt; Берләшкән Милләтләр Оешмасы төп офисы Нью-Йоркта, аның төп офислары белән Женева, Найроби, Вена һәм Гаага.

== Тарих ==
{{Төп мәкалә|БМО тарихы}}

=== Фон ===
Берләшкән Милләтләр Оешмасы барлыкка килгәнче гасырда, Халыкара Кызыл Хач Комитеты кебек берничә халыкара оешма оешты, кораллы конфликт һәм бәрелеш корбаннарын яклау һәм аларга ярдәм күрсәтү өчен.

=== Икенче бөтендөнья сугышы союздашлары декларацияләре ===
Оешма эшчәнлеге һәм структурасы [[Икенче дөнья сугышы]] вакытында [[Адольф Һитлер|Һитлерга]] каршы коалиция илләре тарафыннан төзелгән. «Берләшкән Милләтләр» исеме беренче тапкыр [[1942 ел]]ның [[1 гыйнвар]]ында имзаланган [[Берләшкән Милләтләр Декларациясе]]ндә телгә алына.

[[БМО Низамы]]&lt;ref&gt;БМО Уставы&lt;/ref&gt; [[1945 ел]]да Сан-Франциско конференциясендә раслана, шул ук елның 26 июнендә 51 дәүләт вәкиле тарафыннан имзалана. Уставның көчкә керү датасы ([[24 октябрь]]) [[Берләшкән Милләтләр Оешмасы көне]] дип билгеләнә.

=== Киләсе тарих ===
Оешманың дөнья тынычлыгын саклау миссиясе беренче дистәләрдә АКШ һәм Советлар Союзы һәм аларның союздашлары арасында салкын сугыш белән катлауланды. Аның миссиясе беренче чиратта коралсыз хәрби күзәтүчеләрдән һәм җиңел кораллы гаскәрләрдән тора, мониторинг, отчет һәм ышанычны арттыру ролендә.&lt;ref&gt;https://peacekeeping.un.org/en/our-history&lt;/ref&gt; Берләшкән Милләтләр Оешмасы әгъзалары 1960-нчы еллардан башлап киң таралган деколонизациядән соң сизелерлек артты. Шул вакыттан алып, 80 элеккеге колония бәйсезлеккә иреште, шул исәптән Попечительләр Советы күзәткән 11 ышаныч территориясе.&lt;ref&gt;https://www.un.org/en/sections/issues-depth/decolonization/index.html&lt;/ref&gt; 1970-нче елларга БМОның икътисадый һәм социаль үсеш программалары бюджеты тынычлык саклау чыгымнарыннан күпкә артыграк. Салкын сугыш беткәч, БМО күчте һәм кыр эшләрен киңәйтте, төрле катлаулы эшләрне башкарды.&lt;ref&gt;https://peacekeeping.un.org/en/our-history&lt;/ref&gt;

== Структура ==
{{main|БМО системасы}}
* [[БМО Генераль Ассамблеясе|Генераль Ассамблея]]
* [[БМО Генераль сәркатибе|Генераль сәркатиб]]
* [[БМО Иминлек Шурасы]]
* [[БМО Секретариаты|Секретариат]]
* [[БМО Халыкара Мәхкәмәсе]]
* [[БМО махсус оешмалары исемлеге|Махсус оешмалар]]
=== Генераль сәркатиб ===
{{төп мәкалә|БМО Генераль сәркатибе}}
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
! № !! Исем !! Фото !!Ил!! Эшкә керү вакыты !! Эш бетү вакыты
|-
! '''–'''
| [[Глэдвин Джебб]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Инглиз теле|ингл.]] Gladwyn Jebb, 1st Baron Gladwyn}})&lt;/small&gt;||[[Рәсем:Sr. Gladwyn Jebb.jpg|100px]]||[[Бөекбритания]]&lt;br /&gt;(Көнбатыш Аурупа)||[[24 октябрь]] [[1945 ел]]||[[1 февраль]] [[1946 ел]]
|-
! '''1'''
| [[Трюгве Хальвдан Ли]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:Trygve Lie.jpg|100px]]||[[Норвегия]]&lt;br /&gt;(Көнбатыш Аурупа) || [[2 февраль]] [[1946 ел]]||[[10 ноябрь]] [[1952 ел]]
|-
! '''2'''
| [[Даг Хаммаршельд]]&lt;br /&gt;||||[[Швеция]]&lt;br /&gt;(Көнбатыш Аурупа)||[[10 апрель]] [[1953 ел]]||[[18 сентябрь]] [[1961 ел]]
|-
! '''3'''
| [[У Тан]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:U-Thant-10617.jpg|100px]]|| [[Бирма]]&lt;br /&gt;(Азия)||[[30 ноябрь]] [[1961 ел]] ||[[1 гыйнвар]] [[1972 ел]]
|-
! '''4'''
| [[Курт Вальдхайм]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:Bundesarchiv Bild 183-M0921-014, Beglaubigungsschreiben DDR-Vertreter in UNO new.png|100px]] ||[[Австрия]]&lt;br /&gt;(Көнбатыш Аурупа) ||[[1 гыйнвар]] [[1972 ел]] ||[[1 гыйнвар]] [[1982 ел]]
|-
! '''5'''
| [[Хавьер Перес де Куэльяр]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;({{lang-es|Javier Pérez de Cuéllar Guerra}})&lt;/small&gt;||[[Рәсем:Javier Pérez de Cuéllar.JPG|100px]]||[[Перу]]&lt;br /&gt;(Көньяк Америка) ||[[1 гыйнвар]] [[1982 ел]] ||[[1 гыйнвар]] [[1992 ел]]
|-
! '''6'''
| [[Бутрос Бутрос-Гали]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:Boutros Boutros-Ghali in Davos.JPG|100px]]||[[Мисыр]]&lt;br /&gt;(Африка) ||[[1 гыйнвар]] [[1992 ел]] ||[[1 гыйнвар]] [[1997 ел]]
|-
! '''7'''
| [[Кофи Аннан]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:Kofi Annan.jpg|100px]]||[[Гана]]&lt;br /&gt;(Африка) ||[[1 гыйнвар]] [[1997 ел]] ||[[1 гыйнвар]] [[2007 ел]]
|-
! '''8'''
| [[Пан Ги Мун]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:Bankimoon07052007.jpg|100px]]||[[Көньяк Корея]]&lt;br /&gt;(Азия)||[[1 гыйнвар]] [[2007 ел]] || &lt;small&gt;[[1 гыйнвар]] [[2017 ел]]&lt;/small&gt;
|-
! '''9'''
| [[Антониу Гутерреш]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:António Guterres November 2016.jpg|100px]]||[[Португалия]]&lt;br /&gt;(Аурупа)||[[1 гыйнвар]] [[2017 ел]] || Хәзер вазыйфалар башкара&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Беренче срок вакыты:&lt;br /&gt;[[1 гыйнвар]] [[2022 ел]]да чыга&lt;/small&gt;
|}

== Дәүләт-әгъзалар ==
Башта БМОга Уставны имзалаган 51 ил кергән. [[1946 ел|1946]]—[[2006 ел|2006]] елларда оешмага тагын 141 дәүләт кергән.

[[2011 ел]]ның [[14 июль]] хәләтенә караганда, БМОга '''193 дәүләт''' керә&lt;ref&gt;[http://www.un.org/ru/members/ Государства — члены ООН] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Телләр ==
{{төп мәкалә|БМО телләре}}
БМОда эшне оештыру өчен рәсми һәм эш телләре расланган. Шушы телләрне куллану һәр махсус оешма һәр орган өчен үзгә.

БМО рәсми телләрендә оешманың бөтен документлары чыга. БМО рәсми телләре:
* [[Гарәп теле]] — 18 декабрь
* [[Инглиз теле]] − 23 апрель
* [[Испан теле]] − 12 октябрь
* [[Кытай теле]] − 20 апрель
* [[Рус теле]] — 6 июнь
* [[Француз теле]] − 20 март

[[Интернет]]-[[радио]] программаларны әзерләүче БМО мультимедиа үзәге битләре: [http://www.unmultimedia.org/radio/bangla/ бангла] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/arabic/radio/ гарәпчәсе] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/english/ инглизчәсе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111205001917/http://www.unmultimedia.org/radio/english/ |date=2011-12-05 }} {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/spanish/ испанчасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014203448/http://www.unmultimedia.org/radio/spanish/ |date=2013-10-14 }} {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/chinese/ кытайчасы] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/portuguese/ португальчасы] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/russian/ русчасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170715172856/http://www.unmultimedia.org/radio/russian/ |date=2017-07-15 }} {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/kiswahili/ суахили] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180205005847/http://www.unmultimedia.org/radio/kiswahili/ |date=2018-02-05 }} {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/urdu/ урду] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/hindi/ һинди] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/french/ французчасы]

== Галерея ==
&lt;gallery&gt;
Рәсем:UNO New York.JPG|[[Нью-Йорк]]тагы штаб-фатир
Рәсем:UN General Assembly.jpg|Генераль Ассамблея залы
Рәсем:UN security council 2006.jpg|Иминлек Шурасы залы
Рәсем:UN Economic &amp; Social Development Chamber.jpg|Икътисади һәм социаль шура залы
Рәсем:UN Council Chamber.jpg|Терәк буенча шура залы
Рәсем:UN building, Genevra.jpg|[[Женева]]да урнашкан БМО бинасы
Рәсем:ONU Geneva mainroom.jpg|Женевада урнашкан бина залы
Рәсем:Flags onu geneva2.jpg|Женевада урнашкан бина алдында байраклар
&lt;/gallery&gt;

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|БМО}}
* [[Милләтләр Лигасы]]
* [[Киот протоколы]]

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.un.org/en/ Рәсми сайт] {{ref-en}} {{ref-es}} {{ref-ru}} {{ref-zh}} {{ref-ar}} {{ref-fr}}
* [http://www.un.org/en/aboutun/ Гомуми мәгълүмат] {{ref-en}}

{{БМО}}
{{Тынычлык өчен Нобель премиясе 2001-2025}}
{{Халыкара оешмалар}}
{{Ислам хезмәттәшлеге оешмасы}}
{{rq|stub}}
{{тәрҗемә|en|United Nations}}
{{тәрҗемә|ru|Организация Объединённых Наций}}

[[Төркем:БМО]]
[[Төркем:Нью-Йорк]]</text>
      <sha1>3dfnwtccdllkqogz407ibem8hj4xrsy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524453</id>
      <parentid>3524452</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:51:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>23406</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14759" xml:space="preserve">{{redirect|БМО}}
{{coord|display=title|40|45|0|N|73|58|3|W|type:landmark_region:US}}
{{УК}}
{{Оешма
|исем       = Берләшкән Милләтләр Оешмасы
|альтернатив исем  ='''United Nations''' &lt;br /&gt;'''{{lang|ar|الأمم المتحدة}}''' &lt;br /&gt;'''Organización de las Naciones Unidas''' &lt;br /&gt;'''{{lang|zh|联合国}}''' &lt;br /&gt;'''Организация Объединённых Наций''' &lt;br /&gt;'''Organisation des Nations unies &lt;br /&gt;
|background_color=#009edb
|логотип         = Flag of the United Nations.svg
|логотип зурлыгы = 
|рәсем асты язуы   = [[БМО]] байрагы
|харита1          = United Nations (Member States and Territories).svg
|харита зурлыгы1   = 
|легенда1        = &lt;div style=&quot;text-align:center; padding-left:1em; font-size:90%&quot;&gt;{{legend|#009edb|БМО әгъзалары булган дәүләтләр}}&lt;/div&gt;
|харита2          = 
|харита зурлыгы2   = 
|легенда2        = 
|бергәлек        = 
|үзәкнең төре      = Штаб-фатир
|үзәк           = {{байрак/АКШ}} [[Нью-Йорк]]
&lt;br /&gt;Өстәмә офислар:
* {{Байрак/Швейцария}} [[Женева]]
* {{Байрак/Австрия}} [[Вена шәһәре|Вена]]
* {{Байрак/Кения}} [[Найроби]]
|төре             = халыкара оешма
|телләр           = [[Инглиз теле|инглиз]], [[Гарәп теле|гарәп]], [[Испан теле|испан]], [[Кытай теле|кытай]], [[Рус теле|рус]], [[Француз теле|француз]]
|җитәкче вазыйфасы1 = '''Генераль сәркатиб'''
|җитәкче исеме1       = {{Байрак/Португалия}} [[Антониу Гутерреш]]&lt;ref&gt;[http://www.svoboda.org/a/28172304.html  Экс-премьер Португалии Гутерреш принял присягу Генсека ООН. Радио Свобода]&lt;/ref&gt;
|җитәкче вазыйфасы2 = '''Генераль Ассамблея рәисе'''
|җитәкче исеме2       = {{Байрак/Швейцария}} [[Йозеф Дайс]]
|җитәкче вазыйфасы3 = '''Иминлек шурасы рәисе'''
|җитәкче исеме3       = {{Байрак/Габон}} Эммануэль Иссозе-Нгондэ
|нигезләүче1        = 
|нигезләү сәбәпләре1 = '''БМО уставына кул кую'''
|нигезләү көне1    = [[26 июнь]] [[1945 ел]]
|нигезләүче2        = 
|нигезләү сәбәпләре2 = '''Уставның эшли башлавы'''
|нигезләү көне2    = [[24 октябрь]] [[1945 ел]]
|нигезләүче6        = 
|нигезләү сәбәпләре6 = 
|нигезләү көне6    = 
|ябу сәбәпләре = 
|ябу көне    = 
|сайт = [http://www.un.org/ '''UN.org''']
|искәрмә1     = 
|искәрмә2     = 
|искәрмә5     = 
}}
'''Берләшкән Милләтләр Оешмасы, БМО''' ({{lang-en|United Nations}}, {{lang-ru|Организация Объединённых Наций}}, {{lang-ar|الأمم المتحدة}}) — үз максаты итеп дөньяда тынычлык һәм иминлекне саклау куйган [[халыкара оешма]]. Шулай ук дәүләтләр арасында элемтәләрне үстерүгә көч куя. БМО карарлары [[БМО системасы|Берләшкән Милләтләр Оешмасы системасы]]ның күп санлы [[БМО махсус оешмалары исемлеге|махсус максатчан агентлыклары]], бәйле оешмалар, шуралар һәм әгъза илләренең структуралары аркылы үтәлә.

Бу - дөньядагы иң зур, иң таныш, иң халыкара дәрәҗәдә күрсәтелгән һәм иң көчле хөкүмәтара оешма.&lt;ref&gt;https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/international-organization/&lt;/ref&gt; Берләшкән Милләтләр Оешмасы төп офисы Нью-Йоркта, аның төп офислары белән Женева, Найроби, Вена һәм Гаага.

== Тарих ==
{{Төп мәкалә|БМО тарихы}}

=== Фон ===
Берләшкән Милләтләр Оешмасы барлыкка килгәнче гасырда, Халыкара Кызыл Хач Комитеты кебек берничә халыкара оешма оешты, кораллы конфликт һәм бәрелеш корбаннарын яклау һәм аларга ярдәм күрсәтү өчен.

=== Икенче бөтендөнья сугышы союздашлары декларацияләре ===
Оешма эшчәнлеге һәм структурасы [[Икенче дөнья сугышы]] вакытында [[Адольф Һитлер|Һитлерга]] каршы коалиция илләре тарафыннан төзелгән. «Берләшкән Милләтләр» исеме беренче тапкыр [[1942 ел]]ның [[1 гыйнвар]]ында имзаланган [[Берләшкән Милләтләр Декларациясе]]ндә телгә алына.

[[БМО Низамы]]&lt;ref&gt;БМО Уставы&lt;/ref&gt; [[1945 ел]]да Сан-Франциско конференциясендә раслана, шул ук елның 26 июнендә 51 дәүләт вәкиле тарафыннан имзалана. Уставның көчкә керү датасы ([[24 октябрь]]) [[Берләшкән Милләтләр Оешмасы көне]] дип билгеләнә.

=== Киләсе тарих ===
Оешманың дөнья тынычлыгын саклау миссиясе беренче дистәләрдә АКШ һәм Советлар Союзы һәм аларның союздашлары арасында салкын сугыш белән катлауланды. Аның миссиясе беренче чиратта коралсыз хәрби күзәтүчеләрдән һәм җиңел кораллы гаскәрләрдән тора, мониторинг, отчет һәм ышанычны арттыру ролендә.&lt;ref&gt;https://peacekeeping.un.org/en/our-history&lt;/ref&gt; Берләшкән Милләтләр Оешмасы әгъзалары 1960-нчы еллардан башлап киң таралган деколонизациядән соң сизелерлек артты. Шул вакыттан алып, 80 элеккеге колония бәйсезлеккә иреште, шул исәптән Попечительләр Советы күзәткән 11 ышаныч территориясе.&lt;ref&gt;https://www.un.org/en/sections/issues-depth/decolonization/index.html&lt;/ref&gt; 1970-нче елларга БМОның икътисадый һәм социаль үсеш программалары бюджеты тынычлык саклау чыгымнарыннан күпкә артыграк. Салкын сугыш беткәч, БМО күчте һәм кыр эшләрен киңәйтте, төрле катлаулы эшләрне башкарды.&lt;ref&gt;https://peacekeeping.un.org/en/our-history&lt;/ref&gt;

== Структура ==
{{main|БМО системасы}}
* [[БМО Генераль Ассамблеясе|Генераль Ассамблея]]
* [[БМО Генераль сәркатибе|Генераль сәркатиб]]
* [[БМО Иминлек Шурасы]]
* [[БМО Секретариаты|Секретариат]]
* [[БМО Халыкара Мәхкәмәсе]]
* [[БМО махсус оешмалары исемлеге|Махсус оешмалар]]
=== Генераль сәркатиб ===
{{төп мәкалә|БМО Генераль сәркатибе}}
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
! № !! Исем !! Фото !!Ил!! Эшкә керү вакыты !! Эш бетү вакыты
|-
! '''–'''
| [[Глэдвин Джебб]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[Инглиз теле|ингл.]] Gladwyn Jebb, 1st Baron Gladwyn}})&lt;/small&gt;||[[Рәсем:Sr. Gladwyn Jebb.jpg|100px]]||[[Бөекбритания]]&lt;br /&gt;(Көнбатыш Аурупа)||[[24 октябрь]] [[1945 ел]]||[[1 февраль]] [[1946 ел]]
|-
! '''1'''
| [[Трюгве Хальвдан Ли]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:Trygve Lie.jpg|100px]]||[[Норвегия]]&lt;br /&gt;(Көнбатыш Аурупа) || [[2 февраль]] [[1946 ел]]||[[10 ноябрь]] [[1952 ел]]
|-
! '''2'''
| [[Даг Хаммаршельд]]&lt;br /&gt;||||[[Швеция]]&lt;br /&gt;(Көнбатыш Аурупа)||[[10 апрель]] [[1953 ел]]||[[18 сентябрь]] [[1961 ел]]
|-
! '''3'''
| [[У Тан]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:U-Thant-10617.jpg|100px]]|| [[Бирма]]&lt;br /&gt;(Азия)||[[30 ноябрь]] [[1961 ел]] ||[[1 гыйнвар]] [[1972 ел]]
|-
! '''4'''
| [[Курт Вальдхайм]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:Bundesarchiv Bild 183-M0921-014, Beglaubigungsschreiben DDR-Vertreter in UNO new.png|100px]] ||[[Австрия]]&lt;br /&gt;(Көнбатыш Аурупа) ||[[1 гыйнвар]] [[1972 ел]] ||[[1 гыйнвар]] [[1982 ел]]
|-
! '''5'''
| [[Хавьер Перес де Куэльяр]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;({{lang-es|Javier Pérez de Cuéllar Guerra}})&lt;/small&gt;||[[Рәсем:Javier Pérez de Cuéllar.JPG|100px]]||[[Перу]]&lt;br /&gt;(Көньяк Америка) ||[[1 гыйнвар]] [[1982 ел]] ||[[1 гыйнвар]] [[1992 ел]]
|-
! '''6'''
| [[Бутрос Бутрос-Гали]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:Boutros Boutros-Ghali in Davos.JPG|100px]]||[[Мисыр]]&lt;br /&gt;(Африка) ||[[1 гыйнвар]] [[1992 ел]] ||[[1 гыйнвар]] [[1997 ел]]
|-
! '''7'''
| [[Кофи Аннан]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:Kofi Annan.jpg|100px]]||[[Гана]]&lt;br /&gt;(Африка) ||[[1 гыйнвар]] [[1997 ел]] ||[[1 гыйнвар]] [[2007 ел]]
|-
! '''8'''
| [[Пан Ги Мун]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:Bankimoon07052007.jpg|100px]]||[[Көньяк Корея]]&lt;br /&gt;(Азия)||[[1 гыйнвар]] [[2007 ел]] || &lt;small&gt;[[1 гыйнвар]] [[2017 ел]]&lt;/small&gt;
|-
! '''9'''
| [[Антониу Гутерреш]]&lt;br /&gt;||[[Рәсем:António Guterres November 2016.jpg|100px]]||[[Португалия]]&lt;br /&gt;(Аурупа)||[[1 гыйнвар]] [[2017 ел]] || Хәзер вазыйфалар башкара&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Беренче срок вакыты:&lt;br /&gt;[[1 гыйнвар]] [[2022 ел]]да чыга&lt;/small&gt;
|}

== Дәүләт-әгъзалар ==
Башта БМОга Уставны имзалаган 51 ил кергән. [[1946 ел|1946]]—[[2006 ел|2006]] елларда оешмага тагын 141 дәүләт кергән.

[[2011 ел]]ның [[14 июль]] хәләтенә караганда, БМОга '''193 дәүләт''' керә&lt;ref&gt;[http://www.un.org/ru/members/ Государства — члены ООН] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Телләр ==
{{төп мәкалә|БМО телләре}}
БМОда эшне оештыру өчен рәсми һәм эш телләре расланган. Шушы телләрне куллану һәр махсус оешма һәр орган өчен үзгә.

БМО рәсми телләрендә оешманың бөтен документлары чыга. БМО рәсми телләре:
* [[Гарәп теле]] — 18 декабрь
* [[Инглиз теле]] − 23 апрель
* [[Испан теле]] − 12 октябрь
* [[Кытай теле]] − 20 апрель
* [[Рус теле]] — 6 июнь
* [[Француз теле]] − 20 март

[[Интернет]]-[[радио]] программаларны әзерләүче БМО мультимедиа үзәге битләре: [http://www.unmultimedia.org/radio/bangla/ бангла] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/arabic/radio/ гарәпчәсе] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/english/ инглизчәсе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111205001917/http://www.unmultimedia.org/radio/english/ |date=2011-12-05 }} {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/spanish/ испанчасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014203448/http://www.unmultimedia.org/radio/spanish/ |date=2013-10-14 }} {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/chinese/ кытайчасы] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/portuguese/ португальчасы] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/russian/ русчасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170715172856/http://www.unmultimedia.org/radio/russian/ |date=2017-07-15 }} {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/kiswahili/ суахили] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180205005847/http://www.unmultimedia.org/radio/kiswahili/ |date=2018-02-05 }} {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/urdu/ урду] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/hindi/ һинди] {{*}} [http://www.unmultimedia.org/radio/french/ французчасы]

== Галерея ==
&lt;gallery&gt;
Рәсем:UNO New York.JPG|[[Нью-Йорк]]тагы штаб-фатир
Рәсем:UN General Assembly.jpg|Генераль Ассамблея залы
Рәсем:UN security council 2006.jpg|Иминлек Шурасы залы
Рәсем:UN Economic &amp; Social Development Chamber.jpg|Икътисади һәм социаль шура залы
Рәсем:UN Council Chamber.jpg|Терәк буенча шура залы
Рәсем:UN building, Genevra.jpg|[[Женева]]да урнашкан БМО бинасы
Рәсем:ONU Geneva mainroom.jpg|Женевада урнашкан бина залы
Рәсем:Flags onu geneva2.jpg|Женевада урнашкан бина алдында байраклар
&lt;/gallery&gt;

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|БМО}}
* [[Милләтләр Лигасы]]
* [[Киот протоколы]]

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.un.org/en/ Рәсми сайт] {{ref-en}} {{ref-es}} {{ref-ru}} {{ref-zh}} {{ref-ar}} {{ref-fr}}
* [http://www.un.org/en/aboutun/ Гомуми мәгълүмат] {{ref-en}}

{{БМО}}
{{Тынычлык өчен Нобель премиясе 2001-2025}}
{{Халыкара оешмалар}}
{{Ислам хезмәттәшлеге оешмасы}}
{{rq|stub}}
{{тәрҗемә|en|United Nations}}
{{тәрҗемә|ru|Организация Объединённых Наций}}

[[Төркем:БМО]]
[[Төркем:Нью-Йорк]]</text>
      <sha1>cqzw5elsqj8aud0wf6jxt88lqcy2d69</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Француз теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12751</id>
    <revision>
      <id>3524472</id>
      <parentid>3524410</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:15:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31411" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге Франция) территориясендә б.э.к. 154 елда килеп, б.э.к. 51 елда аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, галлар һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле диалектлары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, II—III гасырларда сүз башында торган /sk/, /sp/, /st/ тезмәләрдә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калды: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable).
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
Моннан тыш, VI гасырдан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки редукцияләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. 

[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый. Халык телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg). Шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә. V—VIII гасырларда сузыклар, озынаеп, түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ escrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмшлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>714jml0jfyujtzh3xktdsu8e34ye4px</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524476</id>
      <parentid>3524472</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:24:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31569" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге Франция) территориясендә б.э.к. 154 елда килеп, б.э.к. 51 елда аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, галлар һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле диалектлары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, II—III гасырларда сүз башында торган /sk/, /sp/, /st/ тезмәләрдә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калды: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). /h/ авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы /m/ да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
Моннан тыш, VI гасырдан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки редукцияләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. 

[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый. Халык телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg). Шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә. V—VIII гасырларда сузыклар, озынаеп, түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ escrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмшлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>l3fxsr7oi8euxkv8g8z7r7fpgtt0r76</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524520</id>
      <parentid>3524476</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T22:44:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32512" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]&lt;nowiki/&gt;да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]&lt;nowiki/&gt;да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]&lt;nowiki/&gt;арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый. Халык телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg). Шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар, озынаеп, түбендәгечә үзгәрелә барган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]&lt;nowiki/&gt;дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән.

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ escrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмшлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>mvuv9k40admtny89fbzgigvetm1garc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524521</id>
      <parentid>3524520</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:00:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33182" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]&lt;да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый. Халык телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg). Шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[VII гасырда]] нтервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/d/]] тартыгы [[ХФӘ|/ð/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] исә [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ escrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмшлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>maom5hos6n5j0jh4ai57gpsobuwe3qu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524522</id>
      <parentid>3524521</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:01:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33181" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый. Халык телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg). Шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[VII гасырда]] нтервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/d/]] тартыгы [[ХФӘ|/ð/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] исә [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ escrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмшлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>efq25hn3uy1a9l6f4t9isk7249d1xu8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524523</id>
      <parentid>3524522</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:03:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Сөйләм агышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33183" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый. Халык телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg). Шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[VII гасырда]] нтервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/d/]] тартыгы [[ХФӘ|/ð/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] исә [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ escrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>040kmq75mtts5aqc7ow1o7rwcs4ttu7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524524</id>
      <parentid>3524523</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:05:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сөйләм агышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33183" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый. Халык телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg). Шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[VII гасырда]] нтервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/d/]] тартыгы [[ХФӘ|/ð/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] исә [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>9dxtljjbfkpzw5a7cbebbt671lz5zez</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524525</id>
      <parentid>3524524</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:13:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Әдәбият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33622" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый. Халык телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg). Шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[VII гасырда]] нтервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/d/]] тартыгы [[ХФӘ|/ð/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] исә [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>9pus5thpixh3hx1hi8ct7m4748mpgce</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524526</id>
      <parentid>3524525</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:14:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33617" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый. Халык телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg). Шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[VII гасырда]] интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/d/]] тартыгы [[ХФӘ|/ð/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>oitqwzp6vuxox7ql517haprtze4t10e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>25 июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13267</id>
    <revision>
      <id>3524503</id>
      <parentid>2382782</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:25:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* {{Туулар}} */ +[[|]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5638" xml:space="preserve">'''25 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 159 көн кала.
{{Июль тәкъвиме}}
{{Шулай ук карагыз/Көн}}
{{Тарихта бу көн}}
=={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}==
==={{Халыкара истәлекле период}}===
==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}===
* {{Байрак/Дания}} [[Дания]] — [[Истед]] [[cугыш]]ы.
* {{CUB}} — [[Инкыйлаб]] алды көне.
* {{Байрак/Тунис}} [[Тунис]] — [[Җөмһүрият]] көне.
* {{Байрак/Пуэрто-Рико}} [[Пуэрто-Рико]] — [[Конституция]] көне.
==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}===
* {{BLR}} — [[Янгын сүндерүче]]ләр [[хезмәт]]е көне.
* {{BRA}} — машина йөртүчеләр, урнашучылар һәм [[язучы]]лар көннәре.
* {{GBR}} [[File:Flag of Sussex.svg|20px]]  [[Суссекс]] графлыгы — Эберно Мөгезе [[ярминкә]]се.
* {{Байрак/Испания}} [[Испания]] — [[Рәсем:Flag of Galicia.svg|20px]] [[Галисия]] автоном җәмгыяте көне.
* {{VEN}} — {{Каракас гербы}} (Сантьяго-де-Леон-де-Каракас) [[шәһәр]]енә нигез салына.
* {{COL}} — {{Кали гербы}} (Сантьяго-де-Кали) шәһәренә нигез салына.
* {{Байрак/Коста-Рика}} [[Коста-Рика]] — [[Рәсем:Bandera de la Provincia de Guanacaste.svg|20px]] [[Гуанакасте]] [[провинция]]се көне.
* {{ECU}} — {{Гуаякиль гербы}} (Сантьяго-де-Гуаякиль) шәһәренә нигез салына.
* [[Рәсем:Vexilloid of the Roman Empire.svg|20px]] [[Рим империясе]] — ''Фурриналия''.

== {{Вакыйгалар}} ==
* [[1934 ел|1934]] — [[Татарстан язучылар берлеге]] оештырыла.
* [[1984 ел|1984]] — хатын-кызлардан беренче булып, [[Светлана Савицкая]] ачык космоска чыга.
* [[2004 ел|2004]] — [[Лэнс Армстронг]] алтынчы тапкыр рәттән [[Тур-де-Франс]] ярышында җиңү яулый.

== {{Туулар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:25 июль көнне туганнар}} 
* [[1867 ел|1867]] — [[Владимир Ивановский]], 
* [[1884 ел|1884]] — [[Әминә Сыртланова]], 
* [[1905 ел|1905]] — [[Низам Карипов]], 
* 1905 — [[Элиас Канетти]], 
* [[1910 ел|1910]] — [[Хәниф Кәрим]], башкорт шагыйре.
* [[1911 ел|1911]] — [[Иван Шапошников]], 
* [[1912 ел|1912]] — [[Рахманкол Корбанов]], 
* [[1914 ел|1914]] — [[Солтан Яруллин]], 
* [[1917 ел|1917]] — [[Николай Морев]], 
* [[1920 ел|1920]] — [[Александр Афанасьев]], 
* [[1921 ел|1921]] — [[Ольга Семихатова]], 
* 1921 — [[Яков Харитонов]], 
* [[1923 ел|1923]] — [[Леонтий Гавриленко]],
* 1923 — [[Нурулла Сафин]], [[Бөек Ватан сугышы]] чоры [[Кызыл Гаскәр]]е миномёт полкы расчёты командиры, [[Советлар Берлеге каһарманы]].
* [[1924 ел|1924]] — [[Фатыйх Сөләйманов]],
* [[1925 ел|1925]] — [[Владимир Крупин]],
* 1925 — [[Нәҗип Зыятдинов]],
* [[1934 ел|1934]] — [[Марат Кафиатуллин]],
* [[1936 ел|1936]] — [[Валентин Сорокин]],
* [[1943 ел|1943]] — [[Мөнәвәр Ибраһимов]], 
* [[1944 ел|1944]] — [[Михаил Чванов]], 
* [[1946 ел|1946]] — [[Борис Журавлёв]], 
* [[1953 ел|1953]] — [[Мирсәет Сөнгатуллин]], җырчы, РФ атказанган, ТР халык артисты.
* [[1954 ел|1954]] — [[Альбина Имаева]], 
* [[1955 ел|1955]] — [[Искәндәр Сәйфуллин (1955)|Искәндәр Сәйфуллин]], татар архитекторы.
* [[1956 ел|1956]] — [[Фрәнсис Арнольд]], 
* [[1959 ел|1959]] — [[Евгений Сухов]], 
* [[1967 ел|1967]] — [[Андрей Иляскин]], 
* [[1972 ел|1972]] — [[Алсу Хасавнех]], 
* 1972 — [[Равил Госманов]], 
* [[1975 ел|1975]] — [[Евгений Варламов]], 
* [[1976 ел|1976]] — [[Тимур Муцураев]], чечен барды.
* [[1977 ел|1977]] — [[Сергей Кузнецов]], 
* [[1984 ел|1984]] — [[Алексей Вяткин]], 
* [[1990 ел|1990]] — [[Мөбарәк Вакасо]],

== {{Вафатлар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:25 июль көнне вафатлар}}
* [[1739 ел|1739]] — [[Бенедетто Марчелло]], итальян композиторы.
* [[1980 ел|1980]] — [[Владимир Высоцкий]], рус шагыйре, актёр.
=={{Дини бәйрәмнәр}}==
===={{Исем бәйрәмнәре}}====
== Шулай ук карагыз ==
{{commonscat|25 July}}
==Искәрмәләр==
{{искәрмәләр}}
{{Тәкъвим}}

[[Төркем:Ел көннәре]]
[[Төркем:25 июль]]</text>
      <sha1>9ztwbta1u2ss7yeuikumsbyies1ir6q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524508</id>
      <parentid>3524503</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:45:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* {{Вафатлар}} */ +[[|]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6756" xml:space="preserve">'''25 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 159 көн кала.
{{Июль тәкъвиме}}
{{Шулай ук карагыз/Көн}}
{{Тарихта бу көн}}
=={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}==
==={{Халыкара истәлекле период}}===
==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}===
* {{Байрак/Дания}} [[Дания]] — [[Истед]] [[cугыш]]ы.
* {{CUB}} — [[Инкыйлаб]] алды көне.
* {{Байрак/Тунис}} [[Тунис]] — [[Җөмһүрият]] көне.
* {{Байрак/Пуэрто-Рико}} [[Пуэрто-Рико]] — [[Конституция]] көне.
==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}===
* {{BLR}} — [[Янгын сүндерүче]]ләр [[хезмәт]]е көне.
* {{BRA}} — машина йөртүчеләр, урнашучылар һәм [[язучы]]лар көннәре.
* {{GBR}} [[File:Flag of Sussex.svg|20px]]  [[Суссекс]] графлыгы — Эберно Мөгезе [[ярминкә]]се.
* {{Байрак/Испания}} [[Испания]] — [[Рәсем:Flag of Galicia.svg|20px]] [[Галисия]] автоном җәмгыяте көне.
* {{VEN}} — {{Каракас гербы}} (Сантьяго-де-Леон-де-Каракас) [[шәһәр]]енә нигез салына.
* {{COL}} — {{Кали гербы}} (Сантьяго-де-Кали) шәһәренә нигез салына.
* {{Байрак/Коста-Рика}} [[Коста-Рика]] — [[Рәсем:Bandera de la Provincia de Guanacaste.svg|20px]] [[Гуанакасте]] [[провинция]]се көне.
* {{ECU}} — {{Гуаякиль гербы}} (Сантьяго-де-Гуаякиль) шәһәренә нигез салына.
* [[Рәсем:Vexilloid of the Roman Empire.svg|20px]] [[Рим империясе]] — ''Фурриналия''.

== {{Вакыйгалар}} ==
* [[1934 ел|1934]] — [[Татарстан язучылар берлеге]] оештырыла.
* [[1984 ел|1984]] — хатын-кызлардан беренче булып, [[Светлана Савицкая]] ачык космоска чыга.
* [[2004 ел|2004]] — [[Лэнс Армстронг]] алтынчы тапкыр рәттән [[Тур-де-Франс]] ярышында җиңү яулый.

== {{Туулар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:25 июль көнне туганнар}} 
* [[1867 ел|1867]] — [[Владимир Ивановский]], 
* [[1884 ел|1884]] — [[Әминә Сыртланова]], 
* [[1905 ел|1905]] — [[Низам Карипов]], 
* 1905 — [[Элиас Канетти]], 
* [[1910 ел|1910]] — [[Хәниф Кәрим]], башкорт шагыйре.
* [[1911 ел|1911]] — [[Иван Шапошников]], 
* [[1912 ел|1912]] — [[Рахманкол Корбанов]], 
* [[1914 ел|1914]] — [[Солтан Яруллин]], 
* [[1917 ел|1917]] — [[Николай Морев]], 
* [[1920 ел|1920]] — [[Александр Афанасьев]], 
* [[1921 ел|1921]] — [[Ольга Семихатова]], 
* 1921 — [[Яков Харитонов]], 
* [[1923 ел|1923]] — [[Леонтий Гавриленко]],
* 1923 — [[Нурулла Сафин]], [[Бөек Ватан сугышы]] чоры [[Кызыл Гаскәр]]е миномёт полкы расчёты командиры, [[Советлар Берлеге каһарманы]].
* [[1924 ел|1924]] — [[Фатыйх Сөләйманов]],
* [[1925 ел|1925]] — [[Владимир Крупин]],
* 1925 — [[Нәҗип Зыятдинов]],
* [[1934 ел|1934]] — [[Марат Кафиатуллин]],
* [[1936 ел|1936]] — [[Валентин Сорокин]],
* [[1943 ел|1943]] — [[Мөнәвәр Ибраһимов]], 
* [[1944 ел|1944]] — [[Михаил Чванов]], 
* [[1946 ел|1946]] — [[Борис Журавлёв]], 
* [[1953 ел|1953]] — [[Мирсәет Сөнгатуллин]], җырчы, РФ атказанган, ТР халык артисты.
* [[1954 ел|1954]] — [[Альбина Имаева]], 
* [[1955 ел|1955]] — [[Искәндәр Сәйфуллин (1955)|Искәндәр Сәйфуллин]], татар архитекторы.
* [[1956 ел|1956]] — [[Фрәнсис Арнольд]], 
* [[1959 ел|1959]] — [[Евгений Сухов]], 
* [[1967 ел|1967]] — [[Андрей Иляскин]], 
* [[1972 ел|1972]] — [[Алсу Хасавнех]], 
* 1972 — [[Равил Госманов]], 
* [[1975 ел|1975]] — [[Евгений Варламов]], 
* [[1976 ел|1976]] — [[Тимур Муцураев]], чечен барды.
* [[1977 ел|1977]] — [[Сергей Кузнецов]], 
* [[1984 ел|1984]] — [[Алексей Вяткин]], 
* [[1990 ел|1990]] — [[Мөбарәк Вакасо]],

== {{Вафатлар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:25 июль көнне вафатлар}}
* [[1739 ел|1739]] — [[Бенедетто Марчелло]], итальян композиторы.
* [[1943 ел|1943]] — [[Михаил Силантьев]], 
* [[1944 ел|1944]] — [[Александр Афанасьев]], 
* [[1950 ел|1950]] — [[Георгий Белоновский]], 
* [[1956 ел|1956]] — [[Дмитрий Татаринов]], 
* [[1958 ел|1958]] — [[Андрей Захаров (1896)|Андрей Захаров]], 
* [[1963 ел|1963]] — [[Лев Карташёв]], 
* [[1968 ел|1968]] — [[Евгений Спангенберг]], 
* [[1980 ел|1980]] — [[Владимир Высоцкий]], рус шагыйре, актёр.
* [[1992 ел|1992]] — [[Василий Прохоров]], 
* [[1996 ел|1996]] — [[Микаэл Таривердиев]], 
* 1996 — [[Рәис Беляев]], 
* [[1997 ел|1997]] — [[Наталья Арсеньева]], 
* [[2000 ел|2000]] — [[Ильяс Бахшиш]], 
* [[2007 ел|2007]] — [[Лидия Смирнова]], 
* 2007 — [[Таһир Сәйфуллин]], 
* [[2010 ел|2010]] — [[Андрей Банников]], 
* [[2014 ел|2014]] — [[Анатолий Емелин (1942)|Анатолий Емелин]], 
* [[2017 ел|2017]] — [[Джеффри Гуррумул Юнупингу]],

=={{Дини бәйрәмнәр}}==
===={{Исем бәйрәмнәре}}====
== Шулай ук карагыз ==
{{commonscat|25 July}}
==Искәрмәләр==
{{искәрмәләр}}
{{Тәкъвим}}

[[Төркем:Ел көннәре]]
[[Төркем:25 июль]]</text>
      <sha1>szmgby55l5de8rvranhfj8rvqvxol6e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Якут (Куергазы районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14921</id>
    <revision>
      <id>3524512</id>
      <parentid>3084598</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T20:20:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>яңа бүлек исеме өстәү: /* Кызыклы факт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4849" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт                   = Авыл
|татар исеме         = Якут
|чын исем    = 
|чын исем    = 
|герб                     = 
|байрак                     = 
 |lat_deg =52 |lat_min =25 |lat_sec =42.7
 |lon_deg =55 |lon_min =45 |lon_sec =20.8
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы              = 
|төбәк харитасы     = 
|район харитасы      = 
|ил харитасы зурлыгы      = 
|төбәк харитасы зурлыгы      = 
|район харитасы зурлыгы      = 
|төбәк                   = Башкортстан 
|төбәк җәдвәлдә         = Башкортстан 
|район төре               = 
|район                    = Куергазы районы{{!}}Башкортстанның Куергазы районы
|район җәдвәлдә          = Куергазы районы
|җирлек төре            = Авыл җирлеге 
|җирлек                =
|җирлек җәдвәлдә      = 
|эчке бүленеш       = 
|башлык                    = 
|нигезләнү елы           = 
|беренче язма искә алу        = 
|элекке исемнәр            = 
|бирле                 = 
|мәйдан                  = 
|ТП үзәге биеклеге        = 
|халык саны              = 343
|исәп елы           = 2010
|тыгызлык               = 
|агломерация             = 
|милли состав     = 
|дини состав = 
|этнохороним             = 
|почта индексы          = 453365
|сәгать кушагы          = +6
|почта индекслары         = 
|телефон коды           = 
|санлы идентификатор   = 
|Commons та төркем      = 
|сайт                     = 
}}'''Якут''' ({{lang-ba|Яҡут}}) — [[Башкортстан]]ның [[Куергазы районы]]нда урнашкан авыл.

Почта индексы — 453365, ОКАТО коды — 80239835009.

== Демография ==
Халык саны динамикасы:

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; width:200px;&quot; class=bright; 
|--- class='bright'
! [[2002]]&lt;ref name='белешмә'&gt;Башкортостан Республикасының муниципаль районнары турындагы бердәм электрон белешмәсе — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls  Excel форматындагы кушымта].&lt;/ref&gt; !! [[2009]]&lt;ref name='белешмә'/&gt; !! [[2010]]&lt;ref name='башстат'&gt;{{Citation |title=Башкортстан Җөмһүрияте торак нокталары буенча халык саны |url=http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/2f055a804e303140ba45fe3bf8d20d64/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%BC+%D0%BF%D1%83%D0%BD%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BC+%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8+%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD.pdf |access-date=2013-04-29 |archive-date=2014-08-20 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Rxi3K6iw?url=http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/2f055a804e303140ba45fe3bf8d20d64/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D0%BD%D0%B0%D1%81 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|--- class='bright'
| 344 || 364 || 343
|}

[[Бөтенрусия халык санын алу, 2010|2010 ел җанисәбен алу]] буенча биредә 343 кешенең яшәве мәгълүм.&lt;ref name=&quot;башстат&quot;/&gt;
== Кызыклы факт ==
Якут – [[Башкортстан]]да авыл территориясендә [[алкоголь]] продукциясен берәмләп сату законлы рәвештә тулысынча тыелган бердәнбер авыл
&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/baskortstannyn-spirtly-ecemleklar-satu-tyelgan-avylynda-bairam-buldy-5857742  Башкортстанның Көергәзе районы Якут авылында зур бәйрәм – Авыл көне узды.] [[Татар-информ]], 23.07.2022&lt;/ref&gt;.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.asmo-rb.ru Башкортостан Республикасының муниципаль берәмлекләр советы].

{{Куергазы районы}}

[[Төркем:Башкортстан авыллары]]


{{Bashkir-geo-stub}}</text>
      <sha1>0ciwfb3l9mzq61h61z9dns3xxt8qka7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524513</id>
      <parentid>3524512</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T20:22:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Кызыклы факт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4889" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт                   = Авыл
|татар исеме         = Якут
|чын исем    = 
|чын исем    = 
|герб                     = 
|байрак                     = 
 |lat_deg =52 |lat_min =25 |lat_sec =42.7
 |lon_deg =55 |lon_min =45 |lon_sec =20.8
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы              = 
|төбәк харитасы     = 
|район харитасы      = 
|ил харитасы зурлыгы      = 
|төбәк харитасы зурлыгы      = 
|район харитасы зурлыгы      = 
|төбәк                   = Башкортстан 
|төбәк җәдвәлдә         = Башкортстан 
|район төре               = 
|район                    = Куергазы районы{{!}}Башкортстанның Куергазы районы
|район җәдвәлдә          = Куергазы районы
|җирлек төре            = Авыл җирлеге 
|җирлек                =
|җирлек җәдвәлдә      = 
|эчке бүленеш       = 
|башлык                    = 
|нигезләнү елы           = 
|беренче язма искә алу        = 
|элекке исемнәр            = 
|бирле                 = 
|мәйдан                  = 
|ТП үзәге биеклеге        = 
|халык саны              = 343
|исәп елы           = 2010
|тыгызлык               = 
|агломерация             = 
|милли состав     = 
|дини состав = 
|этнохороним             = 
|почта индексы          = 453365
|сәгать кушагы          = +6
|почта индекслары         = 
|телефон коды           = 
|санлы идентификатор   = 
|Commons та төркем      = 
|сайт                     = 
}}'''Якут''' ({{lang-ba|Яҡут}}) — [[Башкортстан]]ның [[Куергазы районы]]нда урнашкан авыл.

Почта индексы — 453365, ОКАТО коды — 80239835009.

== Демография ==
Халык саны динамикасы:

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; width:200px;&quot; class=bright; 
|--- class='bright'
! [[2002]]&lt;ref name='белешмә'&gt;Башкортостан Республикасының муниципаль районнары турындагы бердәм электрон белешмәсе — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls  Excel форматындагы кушымта].&lt;/ref&gt; !! [[2009]]&lt;ref name='белешмә'/&gt; !! [[2010]]&lt;ref name='башстат'&gt;{{Citation |title=Башкортстан Җөмһүрияте торак нокталары буенча халык саны |url=http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/2f055a804e303140ba45fe3bf8d20d64/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%BC+%D0%BF%D1%83%D0%BD%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BC+%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8+%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD.pdf |access-date=2013-04-29 |archive-date=2014-08-20 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Rxi3K6iw?url=http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/2f055a804e303140ba45fe3bf8d20d64/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D0%BD%D0%B0%D1%81 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|--- class='bright'
| 344 || 364 || 343
|}

[[Бөтенрусия халык санын алу, 2010|2010 ел җанисәбен алу]] буенча биредә 343 кешенең яшәве мәгълүм.&lt;ref name=&quot;башстат&quot;/&gt;
== Кызыклы факт ==
{{төп мәкалә|Аек авыл}}
Якут – [[Башкортстан]]да авыл территориясендә [[алкоголь]] продукциясен берәмләп сату законлы рәвештә тулысынча тыелган бердәнбер авыл
&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/baskortstannyn-spirtly-ecemleklar-satu-tyelgan-avylynda-bairam-buldy-5857742  Башкортстанның Көергәзе районы Якут авылында зур бәйрәм – Авыл көне узды.] [[Татар-информ]], 23.07.2022&lt;/ref&gt;.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.asmo-rb.ru Башкортостан Республикасының муниципаль берәмлекләр советы].

{{Куергазы районы}}

[[Төркем:Башкортстан авыллары]]


{{Bashkir-geo-stub}}</text>
      <sha1>f7mdzs0c7mjxd4z331y02b9chcajmvq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сабантуй (журнал)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15268</id>
    <revision>
      <id>3524500</id>
      <parentid>3117905</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:12:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>тираж</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4594" xml:space="preserve">{{Газета
| исем = Сабантуй
| оригиналь исем = 
| рәсем =[[Файл:Sabantuy gazetasi.jpg|250px]]
| имза = 
| төр = балалар журналы
| формат = 
| нигезләнде = 1924
| публикацияләр туктату = 
| бәя = 
| гамәлгә куючы = 
| нәшер итүче = &quot;[[Татмедиа]]&quot; ААҖ
| мөхәрир = 
| баш мөхәрир = [[Зилә Хөснетдинова]]
| штат = элек эшләгәннәр: [[Роберт Миңнуллин|Р. М. Миңнулллин]], [[Шәүкәт Галиев|Ш. Г. Галиев]], [[Галимҗан Гыйльманов|Г. Х. Гыйльманов]], Ф. Вәгыйзова, Р. Исмәгыйлова
| сәяси = 
| тел = [[Татар теле|татар]]
| тираж = 2022 (7) ― 6 650
| төп офис = 
| ISSN = 
| веб-сайт = http://sabantuytatar.ru/
}}
'''«Сабантуй»''' — [[татар теле]]ндә чыгучы балалар журналы ([[2014 ел]]га кадәр — «Сабантуй» газетасы, [[1990 ел]]га кадәр — «Яшь ленинчы» газетасы).

== Исемнәре һәм статусы ==
* 1924 елның 10 октябреннән 1991 елның 3 гыйнварына кадәр «Яшь ленинчы» газетасы чыкты.
* 1991 елдан 2014 елга кадәр «Сабантуй» газетасы булып чыга.
* «Сабантуй» газетасы чорында веб-сайты http://sabantuy.net {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190228144235/http://www.sabantuy.net/ |date=2019-02-28 }} адресы буенча урнашты. 
* 2014 елда айлык журнал буларак үзгәртелде.

== Тарих == 
1924 елның 10 октябрендә “Яшь ленинчы”ның 1 500 данә тираж белән беренче саны чыкты. Баш мәкаләдә газетаның максатлары һәм бурычлары турында болай диелгән: “Яшь ленинчы” барлык пионерларга һәм эшчән–крестьян балаларына ничек яхшырак эшләргә, ничек берләшергә, ничек пионер сафларына басарга икәнлеген күрсәтәчәк.” Газетаның беренче редакторы Шәһит Шаммазов булды. Беренче хәбәрчеләр арасында [[Муса Җәлил]], [[Абдулла Алиш]], [[Фатих Кәрим]], [[Әмирхан Еники]], [[Хатыйп Госман]] һ.б. лар бар иде. Яшь хәбәрчеләрдән [[Мөхәммәт Садри]], [[Зәки Нури]], [[Шәрәф Мөдәррис]], [[Гали Хуҗиев]], [[Мәхмүт Хөсәен]], [[Мифтах Вәдүт]], [[Мансур Гаяз]] соңыннан күренекле язучылар булып киттеләр.

[[1988 ел|1988]]-[[2014 ел]]ларда басманың әдәби хезмәткәре, җаваплы сәркатибе, баш мөхәррир урынбасары, [[1995 ел|1995]]—[[2014 ел]]ларда баш мөхәррире булып [[Ләлә Сабирова|Ләлә Нәгыйм кызы Сабирова]] эшләгән. [[2014 ел]]дан баш мөхәррир — [[Алмаз Гыймадиев]], [[2020 ел]]ның [[март]]ыннан баш мөхәррир — Зилә Хөснетдинова&lt;ref&gt;''Рузилә Мөхәммәтова''. [https://tatar-inform.tatar/news/press/03-03-2020/sabantuy-zhurnalyny-ya-a-m-h-rrire-zil-h-snetdinova-redkollegiyag-t-k-dim-itelde-5726731  «Сабантуй» журналының яңа мөхәррире Зилә Хөснетдинова редколлегиягә тәкъдим ителде.] [[Татар-информ]] МА, 3.03.2020&lt;/ref&gt;. Филиал җитәкчесе ― [[Зиннур Хөснияр]].

==Сылтамалар==
* [https://metodisty.ru/modules/boonex/files/data/files/22556.ppt «Сабантуй»да кунакта]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Авторы: 1 нче категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы Сәләхова С.Р.

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

{{Портал|Татар матбугаты}}

[[Төркем:Татарча журналлар]]
[[Төркем:Татарстан журналлары]]</text>
      <sha1>18krojvetf9bc8x587yzxuskrm56pak</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Майя (цивилизация)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15582</id>
    <revision>
      <id>3524539</id>
      <parentid>3523396</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T06:03:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 4 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50000" xml:space="preserve">[[Рәсем:Mayamap.png|uñda|300px|мини|Майя [[цивилизация]]се урнашкан [[территория]]ләр]]
[[Файл:Maya_civilization_in_Mesoamerica_map.svg|мини|360x360пкс|Майя цивилизациясе биләгән территория. Кызыл төс белән майя мәдәнияте чикләре бүленгән, кара төс — месоамерикан цивилизациясе территориясе]]
[[Файл:Chichen_Itza_3.jpg|мини|323x323пкс|[[Чичен-Ица]]да Кукулькан пирамидасы]]
'''Майя''' — үзенең язмасы, сәнгате, архитектурасы, математик һәм астрономик математик системалары өчен күренекле булган Мезоамерика цивилизациясе. Аның формалаша башлавы классик дәвергә кадәр елларга (б. э. к. 2000 е. — б. э. 250 е.) карый, классик чорда күпчелек майя калалары үсешенең иң биек ноктасына җиткән (б.э. 250—900 ее.). Конкистадорлар килгән чакта тирән хәлсезлек кичергән була. Майя, европалылар килгәнчегә кадәр бик күп алданрак ташландык хәлгә килгән, таш калалар төзегән булган, кайсыбер калаларда соңрак та кешеләр яшәгән әле. Майялар уйлап тапкан календарьны Үзәк Американың башка халыклары да кулланган. Майялар иероглифик язулар системасын кулланган. Бу иероглифик система бүгенге  көндә өлешчә чишелгән. Үрнәкләрдә күп санлы язмалар сакланган. Игенчелектә нәтиҗәле система булдырганнар, [[астрономия]] өлкәсендә тирән белемгә ия булганнар.&lt;br/&gt;
Ата-бабаларының телен саклап калган хәзерге майялар гына түгел, [[Мексика]], [[Гватемала]], [[Гондурас]]ның көньягында яшәгән испан телле халыкның бер өлеше дә борынгы майя халкының варислары дип атала. Майяларның кайсыбер калалары: Мексикадагы [[Ушмаль]], [[Паленке]], [[Чичен-Ица]], Гватемаладагы [[Тикаль]] һәм [[Киригуа]], Гондурастагы [[Копан]], [[Сальвадор]]дагы вулкан көле белән күмелеп калган һәм кабаттан казып чыгарылган кечкенә генә [[Хойя-де-Серен]] авылы [[ЮНЕСКО]] дөнья мирасы объектлары исемлегенә кертелгән. Бу халыкның мәдәнияте тарихын өч периодка бүлү кабул ителгән. Беренсе чор (борынгы заманнан алып б.э. 317 елына кадәр) — кала-дәүләтләр, игенчелек, киҗе-мамык тукыма эшләү һ.б. барлыкка килгән чор. Икенсе чор (317—987) — борынгы патшалык яки классик чор — калалар үсеше вакыты (Паленке, [[Чичен-Ица]], Тулума) һәм бер үк вакытта X гасыр башында халыкның аларны серле рәвештә ташлап китүе. Өченче чор (987 ел — XVI гасыр) — яңа патшалык, яки классик чорга кадәр элгәрге период — европа конкистадорларының килү, яңа законнар, тормошның һәм мәдәниятнең стилен һәм сәнгатен кабул итү, мәдәниятләр буталышы, туган туганны үтерешү сугышлары һ . б. дәвере.&lt;br/&gt;
== Территориясе ==
Хәзерге вакытта (2017 ел) майя цивилизациясе үскән территорияләр түбәндәге дәүләтләр составына керә:
== Территория ==
[[Бүген]]ге [[көн]]дә ([[2010 ел]]) майя цивилизациясе урнашкан [[җир]]ләр түбәндәге [[ил]]ләргә керә: [[Мексика]] ([[Чьяпас]], [[Кампече штаты|Кампече]], [[Юкатан штаты|Юкатан]], [[Кинтана-Росо]] [[штат]]лары), [[Гватемала]], [[Белиз]], [[Сальвадор]], [[Һондурас]] ([[көнбатыш]] өлеше).
Майя мәдәниятенә караган 1000-гә якын (XX гасырның 80-се еллары башына) кала табылган, ләкин аларның барысы да археологлар тарафыннан казылмаган һәм тикшерелмәгән. Шулай ук 3000-гә якын бистә табылган.&lt;br/&gt;
== Тарихы ==
[[Файл:Palenque_Relief.jpg|мини|407x407пкс|Паленке каласы музеендагы әвәләп ясалган барельеф]]
=== Иртә чорга кадәрге период (б.э.к. якынча 2000—900 ее.) ===
Майяларның иртә классик чорга кадәр үсеше этабында яшәгән урыннарында торак урыннары барлыкка килә һәм игенчелек үсешә. Майя цивилизациясенә б.э.к. якынча 2000 ел белән билгеләнгән Куэйо (Белиз) тәүге корылмалары карый. Бу урыннан майя кабиләләре төньякка Мексика култыгына таба таралып утырган. Копанда (Гондурас) сунарчылар б. э. к. якынча 1100 елда урнашканнар. Иртә классик чорга кадәр этапта майя цивилизациясенә караган борынгы кала булган Ламанай каласына (Белиз) нигез салынган. Б. э. к. якынча 1000 елда б. э. VII гасырына чаклы яшәгән Кахаль Печ (Белиз) нигезләнгән. 
=== Урта классик чорга кадәр период (б. э. к. якынча 899—400 еллар) ===
Урта классик чорга кадәр периодта майяларның алга таба таралып утыруы дәвам итә, калалар арасында сәүдә үсә. Б. э. к. Тикаль (Гватемала) өлкәсендәге торак урын эзләре б. э. к.VII гасыр белән билгеләнә. Мексика култыгы яр буенда беренче торак урыннар һәм храмнар б. э. к. якынча 500 елда барлыкка килгән. Эль-Мирадор (майяларның билгеле булган иң зур [[Пирамида (архитектура)|пирамидасы]], 72 м) һәм хәзерге Гватемала биләмәсендә урнашкан Накбе майяларның тәүге зур калалары санала. Б. э. к. якынча 700 елда Месоамерикада тәүге язу барлыкка килгән.
Бу чордагы майя сәнгатенә Мексика култыгы ярларында барлыкка килгән һәм бөтен Мексоамерика белән сәүдә бәйләнешләре урнаштырган ольмек цивилизациясе йогынтысы сизелә. Кайсыбер галимнәр, борынгы майялар иерархик җәмгыять һәм патша идарәлеге төзүләре белән майялар өлкәсенең көньяк районнарында б. э. к. 900 елдан 400 елга кадәр ольмекларның янәшә яшәвенә бурычлы.
=== Соңгы классик чорга кадәр период (б. э. к. якынча 400 — б. э. 250 елы) ===
Майяларның ташка уелып эшләнгән иртә кояш календаре сурәте б.э.к. якынча 400 ел белән билгеләнә. Майялар корольләр һәм король каныннан булганнар идарә иткән иерархик җәмгыять идеясен кабул итә. Теотиуакан каласына нигез салу шулай ук соң классик чорга кадәр периодка караган. Теотиуакан Месоамериканың мәдәни, дини һәм сәүдә үзәге булган.
=== Иртә классик чор (б. э. якынча 250—600 еллары) ===
Б. э. 292 елы белән билгеләнгән Тикальдәге иң иртә стелла хаким Кинич-Эб-Шок фигурасын гәүдәләндерә. 500 ел тирәсендә Тикаль {{comment|«бик бөек держава»|«сверхдержава»}} була, анда яңа гадәтләр, шулар арасында корбан китерү белән бәйле йола ритуалларын керткән Теотиуакан кешеләре яши башлый. 562 елда сугыш Калакмуль һәм Тикаль калалары арасында сугыш була.
=== Соң классик чор (б. э. якынча 600—900 еллары) ===
Классик чордагы майя цивилизациясе һәр берсенең үз хакиме булган кала-дәүләтләр территориясе булып күз алдына баса. Бөтөн Юкатанга таралган майя мәдәнияте үз үсешенең чәчәк атуын кичерә, бу чорда [[Чичен-Ица]] (700 ел тирәсе), [[Ушмаль]] һәм Коба калаларына нигез салынган. Калалар сакбе (sacbé) дип аталган юллар белән тоташтырылган. Ул чордагы уртача европа калаларынан кеше саны буенча күпкә артык булган майя калаларында 10 меңнән артык кеше исәпләнгән.
=== Майя цивилизациясенең бөлгенлеккә төшүе ===
Б. э. IX гасырында ук майя халкы яшәгән көньяк районнарда халык саны бик тиз кими бара, һәм бу күренеш бөтен үзәк Юкатанга таралаган. Кешеләр калаларны ташлап китә, су белән тәэмин итү системасы җимерелә. Б. э. X гасыры уртасыннан алар бүтән таш корылмалар төземи. Әлгеә кадәр майя цивилизациясенең юкка чыгуы тикшеренүчеләр арасындагы бәхәскә сәбәп булып тора. Шул ук вакытта майя цивилизациясенең юкка чыгуына ике төп караш — экология һәм экологик булмаган фаразлар бар.
: '''Экологик гипотеза '''кеше һәм тәбигатьнең үзара мөнәсәбәт балансына нигезләнгән. Вакыт үтү белән баланс бозыла: даими үсә барган халык сыйфатлы туфрак җитмәү, шулай ук эчәр су җитмәү проблемасы белән очраша. 1921 елда О. Ф. Кук майяның экологик сәбәпләр белән югалуы турында фараз төзи.
: '''Экологик булмаган фараз гипотеза '''басып алулар һәм эпидемияләрдән башланып, климат үзгәрү яисә башка катастрофалар белән тәмамланган төрле төр теорияләрне үз эченә ала. Майяларны басып алу фаразы файдасына археологик казынулар нәтиҗәсендә урта гасырларда Үзәк Америкада яшәгән башка халык — тольтеклар ия булган предметлар табылуы сөйли. Әмма күпчелек тикшеренүчеләр бу фаразның версия дөреслегенә шикләнә.
Климат үзгәрү мәсьәләләре белән шөгыльләнүче геолог Хауг Геральд (Haug Gerald) майя цивилизациясенең кризисы сәбәпләре булып климатик үзгәрешләр, бигрәк тә корылык, булган дигән фикер әйтә. 2012 елның февралендә Юкатан һәм Саутгемптон Университеты галимнәре майя цивилизациясе хәтта бик каты булмаган ачлыктан да һәлак булырга мөмкин дигән катлаулы моделләштерү нәтиҗәләрен бастырып сыгара. Үткәрелгән тәжрибәләр күрсәтүенчә, бу төбәктә төче суның җитешми башлавы явым-төшем дәрәҗәсенең 25-40 % кимүе белән аңлатылуы мөмкин, һәм бу күренеш б. э. 800—950 елларында күзәтелгән. Явым-төшем дәрәҗәсенең шулай кимүе генә сәбәпче түгел икән, суның парга әйләнүе аның яңгыр явып тулылануына караганда азрак, ә бу, үз чиратында, җитәрлек су күләменең кимүенә, өйрәнелгән тормыш нигезләрен какшаткан һәм калаларның бөлгенлеккә төшүенә китергән.&lt;ref&gt;[http://diver-sant.ru/interestingly/14357-opredelena-prichina-gibeli-civilizacii-mayya.html Определена причина гибели цивилизации майя] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120229031709/http://diver-sant.ru/interestingly/14357-opredelena-prichina-gibeli-civilizacii-mayya.html |date=2012-02-29 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.utro.ru/articles/2012/02/24/1030693.shtml Вестников апокалипсиса замучила жажда]&lt;/ref&gt; Шулай ук, кайсыбер галимнәр майя цивилизациясенең һәлак булуын Үзәк Азиядәге Теотиуаканның ахыры белән бәйли.
[[Файл:ES25-1999_b.jpg|мини|355x355пкс|Сан-Андрестагы майя пирамидасы, [[Сальвадор]]. [[1999 ел|1999]]]]
=== Классик периодтан соң чор (якынча 900—1521 ее.) ===
Якынча 900 елда халык Тикальне ташлап киткән. Төньяк Юкатан калалары үсешен дәвам иткән, әмма көньяктагы калалар бөлгенлеккә төшкән. Якынча 1050 елда Чичен-Ица каласы җимерелгән. 1263 елдан соң Юкатанның төп үзәгенә әйләнгән Майяпанга нигез салынган. Әмма 1441 елда калада ихтилал башлана, һәм 1461 елда халык аны ташлап китә.
Моннан соң Юкатан яңадан бер-берсе белән көрәшкән калалар территориясе булып торган. Шулай, Какчикелләр елъязмасында тау майялары — какчикелләр тарихы аларның Гватемалага риваять килүе, сәяси корылышы, күрше майя халыклары белән бәрелешләре, шулай ук аларның баш каласы Ишимче, 1520 елда чәчәк үләтенән кырылуы һәм 1524 елда испаннарзың килүе җентекләп тасвирланган.
=== Колониаль чор (1521—1821 еллар) ===
1517 елда Юкатанда Эрнандес де Кордоба җитәкчелегендәге испаннар барлыкка килә&lt;ref&gt;[http://www.mesoamerica.ru/indians/maya/chronology.html Хронология майя]&lt;/ref&gt;. Испаннар Иске Дөньядан майяларга электән билгеле булмаган чәчәк авыруын, [[Грипп|кизү грипп]] һәм [[Кызамык (авыру)|кызамык]] чирләрен алып килә. 1528 елда Франсиско де Монтехо җитәкчелегендәге колонистлар төньяк Юкатанны баса башлый. Әмма, географик һәм сәяси таркау булганлыктан, испаннарга төбәкне үзенә буйсындыру өчен 170 ел чамасы ел кирәк була. 1697 елда майяларның соңгы мөстәкыйль каласы Тайясаль да Испания тарафыннан буйсындырыла.
=== Постколониаль чор ===
[[1821 ел]]да Мексика Испаниядән мөстәкыйльлек ала. Әмма илдәге хәл җайга салынмый, тотрыкланмый. [[1847 ел]]да авторитар мексика хөкүмәтенә каршы чыккан касталар сугышы дип билгелелек алган майялар ихтилалы башлана. Ихтилал тик [[1901 ел]]да гына бастырыла.
=== Майя бүген ===
Бүгенге көндә Юкатан ярымутравында, шул исәптән Белизда, Гватемалада һәм Гондураста 6,1 млн чамасы майя яши&lt;ref&gt;[[ethnologuefamily:306-16|Ethnologue report for Mayan]]&lt;/ref&gt;. Гватемаланың 40 % кадәр халкы — майя, Белизда — 10 %.
== Сәнгате ==
Классик чорда борынгы майя сәнгате үз үсешенең иң биек ноктасына җиткән (б. э. якынча 250—900 еллары). Паленктагы, Копандагы һәм Бонампактагы стеналардагы фрескалар иң матуры саналган. Шул фрескалардагы кешеләрнең матурлыгы бу мәдәният үрнәкләрен [[Антиклык|борынгы антик дөнья]] мәдәният һәйкәлләре белән чагыштырырга мөмкинлек бирә, шуңа күрә бу майя цивилизациясе үсеше чорын классик дип санау кабул ителә. Кызганычка каршы, я [[инквизиция]], я вакыт үзе аларны юкка чыгарганлыктан, мәдәният һәйкәлләренең күбесе безнең көнгә кадәр килеп җитмәгән.
== Скульптурасы ==
Майя скульптуралары, кагыйдә буларак, шулай да, чынбарлыктагы функциясе һаман да ачык билгеләнмәгән нигезендә еш кына «алтарь» дип аталган эре яссы таш салынган стеладан гыйбарәт. Күп стелалар барельеф сурәтләнешле булган, шулай да, майя цивилизациясе яшәгән ареал биләмәләрендә гадәти скульптуралар да очратып була&lt;ref&gt;{{cite journal|ref={{SfnRef|Stuart|1996}}|author=Stuart, David|authorlink=David Stuart (Mayanist)|date=Spring–Autumn 1996|title=Kings of Stone: A Consideration of Stelae in Ancient Maya Ritual and Representation|journal=RES: Anthropology and Aesthetics|issue=29/30 The Pre-Columbian|pages=149|publisher=[[President and Fellows of Harvard College]] acting through the [[Peabody Museum of Archaeology and Ethnology]]|location=Cambridge, Massachusetts, USA|jstor=20166947}}&lt;/ref&gt;. Скульптураларның күпчелеге майя цивилизациясе үсешенең классик чорына (б. э. 250—900) карый&lt;ref name=&quot;miller&quot;&gt;{{cite book|ref={{sfnref|Miller|1999}}|author=Miller, Mary|authorlink=Mary Miller (art historian)|year=1999|title=Maya Art and Architecture|location=London, UK and New York, USA|page=9|publisher=[[Thames &amp; Hudson]]|isbn=0-500-20327-X|oclc=41659173}}&lt;/ref&gt;.
== Архитектурасы ==
Таш скульптурада һәм барельефларда, вак пластика әсәрләрендә, диварларда һәм керамика бизәкләрендә чагылыш тапкан майя сәнгате өчен стильләштерелгән гротеск образларда гәүдәләндерелгән дини һәм мифологик тематика хас. Майя сәнгатенең төп мотивлары — антропоморф ходайлар, еланнар һәм битлекләр; аңа стилистик нәфислек һәм камил хасиятләр хас. Майя өчен төп төзелеш материал булып таш  хезмәт иткән. 
== Сәүдәсе ==
Майялар үзара сату иткән, төрле майя илләре үзара, башка дәүләтләр белән дә, төньякка ацтеклар белән, көньякта хәзерге заман [[Коста-Рика]] һәм [[Панама]] халкы белән&lt;ref&gt;Народ Майя. Рус Альберто, 1986. Торговля&lt;/ref&gt; дәртле сәүдә алып барган.
== Язмасы һәм вакыт исәбе ==
Колумбка кадәр Яңа Дөньяның үзенә бер башка интеллектуаль казанышы булып майя халкы тудырган язу һәм вакытны исәпләү системасы тора. Майя иероглифлары идеографик язмага да, фонетик язма өчен дә хезмәт иткән. Аларны ташка кисеп язганнар, керамикага төшергәннәр, алар ярдәмендә урындагы кәгазьдән эшләнгән кодекс дип аталган җайлы китаптар язылган. Бу кодекслар майя язмасы буенча тикшеренү өчен мөһим чыганак булып тора. 1880-че елларда аларны беренче тапкыр алман галиме Э. Ферсман тәрҗемә иткән. Вакытны билгеләү фиксация язма белән нигезле астрономик белемне туры китерү ярдәмендә мөмкин булган. Өстәвенә майялар «цолкин» яки «тоналаматль» — 20 һәм 13 саннарына нигезләнгән исәп системасын кулланган. Үзәк Америкада таралган цолкин системасы бик борынгы һәм һичшиксез майя халкы гына уйлап чыгарган дип раслап булмый. Форматив заман ольмекларында һәм сапотеклар мәдәниятендә шуңа охшаган һәм шактый үскән вакыт исәпләве хәтта майялардан да иртәрәк чорда барлыкка килгән. Әммә майялар сан системасын һәм астрономик күзәтүләрне камилләштерүдә Үзәк Американың башка төп халыкларыннан күпкә алга киткән була.
=== Язуы ===
[[Файл:Maya.svg|мини|231x231пкс|Майя цифрлары]]
Хәзерге Мексика штаты Оахака территориясендә археологлар ачкан иероглифлар киселгән тәүге майя монументы якынча 700 елга карый. 
Испаннар басып керү белән майя язуын укырга тырышканнар.  Майя язмасын өйрәнүчеләрдән иң билгелесе Юкатанның өченче епискобы Диего де Ланда булган, ул 1566 елда «Юкатандагы эшләр турында хәбәрләр» дип аталган хезмәт язган. Ланда фикере буенча, майя иероглифлары һинд-европа алфавитларына охшаган. Ул һәр иероглиф аерым хәреф аңлата дип исәпләгән.
1950-че елларда үзенең ачышларын эшләгән СССР Фәннәр Академиясе Ленинград Этнография институты совет галиме Юрий Кнорозов майя текстларын расшифровкалауда бик күп уңышка ирешкән. Кнорозов де Ланданың исемлегенең алфавит түгеллегенә шикләнмәгән, ләкин шул сәбәптән тулысынча кире дә какмаган. Галим де Ланда «алфавиты» чынында исә иҗекләр теземе булган. Андагы һәр билге бер тартыкның бер сузык белән аерым комбинациясенә туры килгән. Бергә берләштерелгән билгеләр сүзләрнең фонетик язмасы булган. Көнбатышта борынгы майяларның иероглифларын расшифровкага Генрих Берлин һәм Татьяна Проскурякова зур өлеш кертте.
XX гасырдагы ачышлар нәтиҗәсендә майя язмасы турындагы белемне тәртипкә салу мөмкин булды. Язма системасының төп элементлары булып 800 тирәсе билгеле тамга тора. Гадәттә тамгалар квадрат яки овал күренешле; бер яки берничә билге, бергә иероглифик блок барлыкка китереп, урнаштырылуы мөмкин. Мондый блоклар аерым тәртиптә билгеле язуларның күпчелеге өчен пространство чикләрен билгеләүче туры сызыклы рәшәткәләрдә урнашкан булган. Бу рәшәткә эчендә иероглифик блоклар аерым кагыйдәләргә&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20041128025225/http://mesoamerica.narod.ru/mayahier.html Письменность майя]&lt;/ref&gt; буйсынып укыла торган рәтләр һәм баганалар барлыкка китерә. Еш кына хайваннарны, кешеләрне, тән әгъзаларын һәм көнкүреш әйберләрен җентекләп сурәтләүче пиктографик билгеләр дә шулай ук әһәмиятле.
=== Календаре ===
Борынгы һәм Урта гасырлар халыкларының иң төгәл календаренә таянып, майя каһиннәре игенчелек эшләренең башлану вакытын күрсәткән.
Майя үз заманы өчен катлаулы һәм байтак анык календарь системасына ия булган. Аны башка Үзәк Америка халыклары — ацтеклар да, тольтеклар да һ. б. кулланган.
=== Исәпләү системасы ===
Майяларның исәбе гадәти унарлы исәпләү системасына түгел, ә месоамерика мәдәниятендә таралган егермеле исәпләү системасына нигезләнгән. Моның нигезендә исәпләүдә кулдагы ун бармак белән бергә шулай ук ун аяк бармагын да куллану ята. Шуның белән бергә кулдагы һәм аяктагы биш бармакка туры килгән биш цифрлы дүрт блоктан торган структуралар булган. Шулай ук майяларда нульне схематик рәвештә устрица яки әкәм-төкәмнең буш кабырчыгы кыяфәтендә күрсәтү кызыклы факт булып тора. Нульнең тамгаланышы шулай ук чикһезлекне билгеләү өчен дә кулланылган. Нуль күп математик операцияләрдә кирәк булган, әмма шул ук вакытта ул антик Европада билгеле булмаганлыктан чыгып, бүген галимнәр, майя яхшы белем дәрәҗәле югары үскән мәдәнияткә ия булган.
== Дине ==
Майя калалары хәрабәләре арасында дини характерлы корылмалар өстенлек итә. Фараз ителүенчә, храм хезмәтчеләре белән беррәттән дин майялар тормышында төп роль уйнаган. Б. э. 250 елынан алып 900 елына кадәр чорда (майялар үсешенең классик чоры) төбәкнең кала-дәүләтләре җитәкчелегендә үзләренең кулында, бик югары булмаган хәлдә дә, бик мөһим дини функция туплаган хакимнәр торган. Археологик казылмалар дини йолалар үткәрү ритуалларында шулай ук җәмгыятьнең югары катлам вәкилләре катнашу мөмкинлеге хакында сөйли.
=== Вакыт, Җиһан, Җир җимерелеше һәм яңа дәвер ===
Шул чорда Үзәк Америкада яшәгән башка халыклар кебек, майялар вакытның цикллы характерына һәм астрологиягә ышанган. Алар [[Галәм]]не өч дәрәҗәгә — җир асты дөньясы, җир һәм күккә бүленгән, дип күз алдына китергән. Дини йола ритуаллары һәм церемонияләре табигый һәм астрономик цикллар белән тыгыз бәйләнгән булган. Кабатланып торган күренешләр системалы күзәтүләргә дучар ителгән, шуннан соң төрле календарь төрләрендә чагылдырылган. Шул ук вакытта майя дини лидерларының бурычы булып бу циклларны аңлату интерпретацияләү тора.
Атап әйткәндә, майя астрологиясе һәм майя календаре буенча, 2012 елның 21-25 декабрендә «бишенче Кояш вакыты» (кышкы кояш торышы) тәмамлана. «Бишенче Кояш» «Хәрәкәт Кояшы» буларак билгеле, чөнки, индейлар күз аллавы буенча, бу чорда күп кешене һәлак итерлек көчкә ия Җир хәрәкәте булырга тиеш дип әйтелгән.
=== Ходайлар ===
Майя дине күп аллалы политеистик булган.

== Җәмгыятьнең сәяси һәм иҗтимагый структурасы ==
Майяларның игътибары иң элек тышкы сәясәткә нык юнәлтелгән була. Аерым дәүләтләрнең бер-берсе белән ярышып яшәве бу фактка бәйле, әмма шул ук вакытта кирәкле тавар алу өчен сәүдә юлларын контрольдә тотарга тиеш булган. Төбәгенә, дәверенә, анда яшәгән халкына карап, сәяси структуралар аерылган. Аява (хәким) җитәкчелегендәге нәселдән килгән корольлек белән беррәттән шулай ук байлар олигархик һәм аксөякләр аристократик идарә итү формасы да урын алган. Киче кабиләсендә (K’Quiché iche') шулай ук дәүләттә төрле бурыч үтәүче затлы гаиләләр дә булган. 
== Хәрби эш ==
=== Низагълар һәм сугышлар ===
Майялар бер-берсе белән еш кына сугышкан. Кайсыбер тарихчылар хәтта майяларның классик мәдәнияте җимерелүенең төп сәбәбен шунда күрә.
Борынгы майя цивилизациясенда сугышлар сәяси, икътисади һәм дини максатларга хезмәт иткән күп сәбәпләр белән бәйле алып барылган. Сугышларның иң еш сәбәбе булып үзара ярышучы дәүләтләрне контрольдә тоту, шулай итеп, көндәш династияне чит тәхеттән төшөрү һәм анда үз контроле астындагы хәкимне утырту максатында алып барылган. Сәяси яктан сугышта җиңеп чыгучы хакимнең абруен күтәрү төп мәгънәгә ия булган. 
=== Кораллануы ===
Майя сугышчылары яуларда хәрби чукмарлар, тынлы көпшәләр, пычак, сөңге, [[балта]]лар, макан һәм башка кораллар белән коралланганнар. Шулай ук җәя-ук һәм яфрак кулланганнар. Яфрак көпшә итеп уралган, һәм аның аша еш кына башлары агуланган укларны дошманга чорганнар. Майялар {{comment|торка|шлем}}ны сирәк кигән, әмма сугыш барышында агачтан һәм хайван тиресеннән ясалган калканнарны кулланган.
Майялар шулай ук агач кылычка чакматаш лезвиены ике ягы да үткер юка корыч пластинка беркетелгән һәм {{comment|һиртмәк|праща-таш ату коралын}}те хәтерләткән җайланма белән коралланган булган. Җайланмалары, кагыйдә буларак, бармаклар белән кысып тотылган һәм беләзеккә уралган кидерелгән күн {{comment|баузары|жгут}} та булган. Алар ярдәмче катапульта яки {{comment|кыска сөңгеләр|дротик}}ны ераграк ыргытуга ярдәм иткән, бу җайланмалар очырту ераклыгын ике тапкырга арттыру мөмкинлеген биргән.
== Калалары ==
== Майя патшалыклары ==
Баакуль, Мутуль, Кануль, Шукууп патшалыктары, шулай ук тагын бер ничә дистәдән артык вак патшалыклар булганлыгы билгеле.
== Фильмография ==
* «[[Затерянное королевство майя (фильм)|Затерянное королевство майя]]» — научно-популярный фильм, снятый [[Национальное географическое общество|Национальным географическим обществом]] в 1993 г.
* [[Апокалипсис (фильм)|Апокалипсис]] (Apocalypto) — художественный фильм [[Гибсон, Мел|Мела Гибсона]]
* [[Фонтан (фильм, 2006)|Фонтан]] (The Fountain) — фантастический художественный фильм [[Аронофски, Даррен|Даррена Аронофски]]
* [[2012 (фильм)|2012]] — фантастический художественный фильм. Режиссёр: Роланд Эммерих
* «Загадки Майя» ({{lang-en|«Mystery of The Maya»}}) — документальный фильм Барри Ховелла ({{lang-en|Barrie Howells}}) и Роберто Рочина ({{lang-en|Roberto Rochin}}), 1998 г.
* «Секрет властителей Майя» ({{lang-en|«Treasure Seekers. Code Of The Maya Kings»}}) — документальный фильм, снятый [[National Geographic Society|National Geographic]] в 1999 г.
* «Шкала времени. Затерянные города Майя» ({{lang-en|«Time watch. Lost Cities of the Maya»}}) — документальный фильм, снятый [[BBC]] в 2003 г.
== Шулай ук карагыз ==
* Ольмеклар
* Ольмек мәдәнияте
* Эпиольмектар
* Теотиуаканнар
* Сапотек цивилизациясе
* Чичимеклар
* Ацтеклар
== Әдәбият ==
* ''Веретенникова, А. М.'' [http://www.indiansworld.org/goroda-mayya-i-actekov.html Города майя и ацтеков] / А. М. Веретенникова. — М. : Вече, 2003. — 208 с. — ISBN 5-9533-0062-X.
* ''[[Галич, Мануэль|Галич Мануэль.]]'' История доколумбовых цивилизаций / Мануэль Галич ; Пер. с исп. М. М. Гурвиц, Г. Г. Ершовой. — {{М.}} : Мысль, 1990. — 408 с.: ил. — ISBN 5-244-00419-0.
* ''[[Галленкамп, Чарльз|Галленкамп Чарльз.]]'' [http://www.indiansworld.org/maya_gallenkamp.html Майя: Загадка исчезнувшей цивилизации] / Пер., комм. и послесл. [[Гуляев, Валерий Иванович|В. И. Гуляева]] — М. : Наука, 1966. — 216 с.: ил.
* ''[[Гуляев, Валерий Иванович|Гуляев В. И.]]'' [http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000009/ Древние майя : загадки погибшей цивилизации] / В. И. Гуляев. — М. : Знание, 1983. — 176 с.
* ''[[Гуляев, Валерий Иванович|Гуляев В. И.]]'' [http://www.indiansworld.org/lost_maya_cities.html Забытые города майя] / В. И. Гуляев. — М. : Искусство, 1984. — 184 с.
* ''[[Гуляев, Валерий Иванович|Гуляев В. И.]]'' [http://www.indiansworld.org/maya_cities.html Города-государства майя] / В. И. Гуляев. — М. : Наука, 1979. — 304 с.
* ''Джилберт Э.'' [http://bibliotekar.ru/maya/tindex.htm Тайны майя] / Э. Джилберт, М. Котрелл. — М. : Вече, 2000. — 161 с. — ISBN 5-7838-0508-4.
* ''Дрю Дэвид.'' Майя. Загадки великой цивилизации. — Смоленск: Русич, 2012. — 416 с.: ил. — (Серия «Историческая библиотека»). — ISBN 978-5-8138-1031-2
* ''[[Ершова, Галина Гавриловна|Ершова, Г. Г.]]'' Древняя Америка: полёт во времени и пространстве : Мезоамерика / Г. Г. Ершова. — M. : Алетейя, 2002. — 392 с. — ISBN 5-89321-092-1.
* ''[[Ершова, Галина Гавриловна|Ершова, Г. Г.]]'' Майя. Тайны древнего письма. — М.: Алетейя, 2004. — 296 с. — Серия «vita memoriae». — ISBN 978-5-89321-123-5.
* ''[[К. В. Керам|Керам К. В.]]'' [http://lib.rin.ru/doc/i/17071p.html Первый американец] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071214193338/http://lib.rin.ru/doc/i/17071p.html |date=2007-12-14 }} : Загадка индейцев доколумбовой эпохи / К. В. Керам. — М.: Прогресс, 1979. — 336 с.
* ''[[Кинжалов, Ростислав Васильевич|Кинжалов Р. В.]]'' Культура древних майя. — М.: Наука, 1971. — 364 с.
* ''[[Ко, Майкл|Ко Майкл.]]'' Майя : Исчезнувшая цивилизация: легенды и факты / Майкл Ко. — М. : [[Центрполиграф]], 2007. — 237 с. — Серия «Загадки древних цивилизаций». — ISBN 978-5-9524-2806-5.
* ''Кузьмищев В. А.'' Тайна жрецов майя / В. А. Кузьмищев. — М. : Молодая Гвардия, 1968. — 368 с. — Серия «[[Эврика (книжная серия)|Эврика]]».
* ''[[Леон-Портилья, Мигель|Леон-Портилья М.]]'' Мифология древней Мексики / М. Леон-Портилья // Мифологии Древнего мира / Под. ред. И. М. Дьяконова. — М. : Наука, 1977.
* ''[[Рус, Альберто|Рус Альберто]].'' Народ майя. — М.: Мысль, 1986. — 256 с.
* ''[[Соди, Деметрио|Соди Деметрио]].'' [http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000013/ Великие культуры Месоамерики] / Пер. с исп. З. В. Ивановского. — М.: Знание, 1985. — 208 с.: ил. — Серия «Переводная научно-популярная литература».
* ''Спенс Льюис'' [http://www.indiansworld.org/mythspen.html Мифы инков и майя] / Пер. с англ. Л. А. Карповой. — М.: Центрполиграф, 2005. — ISBN 5-9524-2004-4.
* ''[[Стингл, Милослав|Милослав Стингл]].'' [http://www.zaza.net.ua/forum/showthread.php?t=10073 Тайны индейских пирамид] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071008141349/http://www.zaza.net.ua/forum/showthread.php?t=10073 |date=2007-10-08 }} / Пер. с чеш. О. М. Малевича. — М.: Прогресс, 1978 (2-е изд. — М., 1982). — 280 с.
* Стюфляев М. И. [http://www.indiansworld.org/ancient_maya_st.html#.U3Er6XYcZkg История царств майя.]
* ''Талах В. Н.'' Америка первоначальная : Источники по истории майя, науа (астеков) и инков / В. Н. Талах, С. А. Куприенко ; Ред. В. Н. Талах, С. А. Куприенко. — {{К.}} : Видавець Купрієнко С. А., 2013. — 370 с. — ISBN 978-617-7085-00-2.
* {{cite web
 |author      = Талах В. М.
 |url         = http://kuprienko.info/talakh-viktor-introduction-to-hieroglyphic-script-of-the-maya-manual-ukr-2010/
 |title       = Введение в иероглифическую письменность Майя
 |lang        = uk
 |work        = kuprienko.info
 |date        = 2011-03-19
 |accessdate  = 2011-03-19
 |description = учебник языка майя
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/617wcGNua?url=http://bloknot.info/gfe/view.php?file=Textos%2FMaya%2FTalakh_Viktor_Introduction_to_hieroglyphic_script_of_the_Maya_manual_ukr_2010.pdf
 |archivedate = 2011-08-22
}}
* ''Таубе Карл.'' [http://www.indiansworld.org/myth_taube0.html Мифы ацтеков и майя] / Пер. с англ. К. Ткаченко. — М.: ФАИР-ПРЕСС, 2005. — 112 с.: ил., тираж 3000 экз.
* [[Тюрин, Евгений Анатольевич|Тюрин Е. А.]], [[Зубарев В. Г.]], [[Бутовский А. Ю.,]] [http://biblioclub.ru/index.php?page=book_view&amp;book_id=210625 «История древней Центральной и Южной Америки» ]
* Энциклопедия «Исчезнувшие цивилизации» [http://www.indiansworld.org/lost_maya_world.html Затерянный мир майя] / Пер. с англ. Н. Усовой. — М.: ТЕРРА, 3-37 1997. — 168 с.: ил.
==== Әдәби чыганаклар ====
* [http://www.tula.net/tgpu/resources/history/lec1.html Источники по древней истории Центральной и Южной Америки] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071021020613/http://www.tula.net/tgpu/resources/history/lec1.html |date=2007-10-21 }}
* [http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Landa/lit.phtml?id=785 Обзор важнейших литературных источников об индейцах майя]
* ''[[Диего де Ланда]].'' [http://www.vostlit.info/haupt-Dateien/index-Dateien/L.phtml Сообщение о делах в Юкатане]
* ''[[Диас дель Кастильо, Берналь|Берналь Диас дель Кастильо]].'' [http://www.vostlit.info/haupt-Dateien/index-Dateien/D.phtml История Индий]
* ''[[Лас Касас, Бартоломе де]].'' [http://www.vostlit.info/haupt-Dateien/index-Dateien/L.phtml Кратчайшее сообщение о разрушении Индий]
* ''[[Когольюдо, Диего Лопес де|Диего Лопес Когольюдо]].'' [http://kuprienko.info/diego-lopez-cogolludo-historia-de-yucatan-el-libro-cuatro-madrid-1688/ История Юкатана. Книга 4]. Мадрид, 1688 / пер. В. Талах. — Киев, 2008.
* [http://www.theosophy.ru/lib/popolvuh.htm Пополь-Вух]. Родословная владык Тотоникапана/Под ред. [[Кинжалов, Ростислав Васильевич|Р. В. Кинжалова]]. — М.;Л.: Изд-во АН СССР, 1959. — Серия «Литературные памятники» (переизд.: М.: Наука, Ладомир, 1993).
* ''Франсиско Эрнандес Арана Шахиль.'' {{cite web|url=http://kuprienko.info/francisco-hernandez-arana-xahil-el-memorial-de-zolola-o-tecpan-atitlan-llamado-tambien-los-anales-de-los-cakchiqueles/|title=Памятная записка из Солола или Текпан-Атитлан, называемая также Летопись Какчикелей|archiveurl=https://archive.today/20121209024417/http://kuprienko.info/francisco-hernandez-arana-xahil-el-memorial-de-zolola-o-tecpan-atitlan-llamado-tambien-los-anales-de-los-cakchiqueles/|archivedate=2012-12-09|accessdate=2022-07-10}} / пер. В. Талах. — Киев, 2009.
* {{cite web|url=http://kuprienko.info/las-cronicas-de-los-senores-de-baakul/|title=Хроники баакульских владык|archiveurl=https://archive.today/20121218163004/http://kuprienko.info/las-cronicas-de-los-senores-de-baakul/|archivedate=2012-12-18|accessdate=2022-07-10}} / пер. В. Талах. — Киев, 2009
* {{cite web
 | author      = Талах В. М. (ред.)
 | url         = http://kuprienko.info/talakh-v-m-cronica-de-chicxulub-chen-yucatan-mexico-xvi-siglo-al-ruso/
 | title       = Хроника из Чик Шулуб Ч`ен (Юкатан, Мексика, XVI век).
 | lang        = ru
 | work        = kuprienko.info
 | date        = 2012-08-10
 | accessdate  = 2012-08-10
 | description =
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/69yoOIQRD
 | archivedate = 2012-08-17
}}
* {{cite web
 |author      = Талах В. М. (ред.)
 |url         = http://kuprienko.info/los-textos-paxbolon-maldonado-mexico-xvii-siglo/
 |title       = Документы Пашболон-Мальдонадо (Кампече, Мексика, XVII век).
 |lang        = ru
 |work        = kuprienko.info
 |date        = 2012-06-26
 |accessdate  = 2012-06-27
 |description = 
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/68ka1voYi?url=http://kuprienko.info/los-textos-paxbolon-maldonado-mexico-xvii-siglo/
 |archivedate = 2012-06-28
}}
* [http://www.indiansworld.org/chilam.html Книги Чилам Балам из Чумайеля] — священная книга юкатекских майя

== Сылтамалар ==
* [http://yamaya.ru/ Майялар тәкъвиме (рус.)]
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Цивилизацияләр]]
[[Төркем:Майя]]
[[Төркем:Мексика тарихы]]
[[Төркем:Гватемала тарихы]]
[[Төркем:Белиз тарихы]]
[[Төркем:Сальвадор тарихы]]
[[Төркем:Һондурас тарихы]]</text>
      <sha1>lx1dnmvem3gdct88fs0gcxdiawjhiau</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казан утлары (журнал)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17067</id>
    <revision>
      <id>3524499</id>
      <parentid>2998888</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:09:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Журналның тиражлары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6624" xml:space="preserve">{{ Журнал
 | исем = Казан утлары
 | оригиналь исем = 
 | рәсем = 
 | имза = 
 | төр = 
 | формат = 
 | нигезләнде = 1922
 | публикацияләр туктату = 
 | бәя = 
 | гамәлгә куючы = «[[Татмедиа]]» ААҖ
 | нәшер итүче = «[[Татмедиа]]» ААҖ
 | мөхәрир = 
 | баш мөхәрир = [[Мөхәммәт Мирза|И.М. Ибраһимов]]
 | штат = 
 | сәяси = 
 | тел = [[татар теле]]
 | тираж = 
 | төп офис = [[Казан]], Декабристлар ур.. 2
 | ISSN = 
 | веб-сайт = 
 | язылу индексы =
 }}
{{Портал|Татар матбугаты}}
'''«Казан утлары»''' —  [[1922 ел]]дан [[Казан]]да [[татар теле]]ндә чыгучы [[журнал]]. [[XX гасыр]]ның икенче чирегендә ул [[татар халкы]]ның төп журналы булган. [[Бөек Ватан сугышы]] чорында да, [[СССР]]да күпләп гәҗит-журнал ябылып торганда да ул чыгудан туктамаган.

Татар язучыларының иң яхшы романнары, повестьлары, хикәяләре әүвәл шушы журналда дөнья күрә. Биредә шулай ук пьесалар, күренекле шәхесләрнең истәлекләре һәм көндәлек язмалары, театр һәм җыр сәнгате турындагы мәкаләләр, юмор-сатира әсәрләре басыла. Татар халкының тарихы, рухи мирасы һәм хәзерге хәле журналның төп, үзәк темасы булып тора.

Журналның гамәлгә куючысы — «[[Татмедиа]]» ААҖ.

Баш мөхәррир булып озак еллар Татарстанның халык шагыйре [[Равил Фәйзуллин]] эшләде, [[2014 ел|2014]]-[[2017 ел]]ларда — [[Мөхәммәт Мирза|Илфак Ибраһимов]], [[2018 ел]]дан — [[Рөстәм Галиуллин]]&lt;ref&gt;[http://tatar-inform.tatar/news/2017/12/16/154414/  «Казан утлары» журналының яңа баш мөхәррире билгеле. «Татар-информ» мәгълүмат агентлыгы, 16.12.2017]&lt;/ref&gt;.

Журналга Русия Федерациясенең барлык почта бүлекчәләрендә дә язылып була.

== Тарих ==
* [[1922 ел]]ның [[май]] аеннан бирле татар телендә чыга.
* [[1922 ел|1922]]-[[1930 ел|30]] елларда — «Безнең юл», [[1930 ел|1930]]-[[1933|33]] елларда — «Атака», [[1933 ел|1933]]-[[1965 ел|65]] елларда — «Совет әдәбияты», [[1965 ел]]дан башлап «Казан утлары» исеме белән дөнья күрә.  
* [[1977 ел]]ның [[17 гыйнвар]]ында «Мактау билгесе» ордены белән бүләкләнә.
* [[2006 ел]]ның февралендә «Казан утлары», элекке [[СССР]]ның әдәби журналлары арасында беренче булып, 1000нче санын чыгарды. Шул мең саннан иң шәп әсәрләрне сайлап, «Сүнмәс утлар балкышы» дигән, матбугатта бик югары бәя алган антология дә нәшер ителә.

== Җитәкчеләре  ==
'''&quot;Совет әдәбияты&quot;''':
* 1947  (1-4) - вакытлы җаваплы редактор Г. Разин
* 1945  (5) - 1947 (6) җаваплы редактор [[Газиз Иделле]]
* 1947  (7-10) - редколлегия
* 1947  (11) - 1949 (4) җаваплы редактор [[Кави Нәҗми]]
* 1949  (5) - 1950 (4) вакытлы җаваплы редактор [[Афзал Шамов]]
* 1950  (5) - вакытлы җаваплы редактор [[Гази Кашшаф]] 
* 1950  (6) - 1950 (3) җаваплы редактор [[Гази Кашшаф]] 
* 1952  (4,5) -  җаваплы редактор өчен [[Габдрахман Әпсәләмов]]
* 1952  (6) - 1958 (2) -  җаваплы редактор [[Гази Кашшаф]] 
* 1958  (3) - 1963 (2) -  җаваплы редактор А. Гумеров
* 1963  (4)  - 1965 (5) - җаваплы редактор [[Газиз Мөхәммәтшин]]
'''&quot;Казан утлары&quot;''':
* 1965  (6) - җаваплы редактор [[Сибгат Хәким]].
* 1965  (7) - җаваплы редактор [[Әхсән Баянов]]
* 1965  (7) - 1968 (4) - җаваплы редактор [[Рафаэль Мостафин]]
* 1968 (5-8)  - редактор [[Ләбибә Ихсанова]]
* 1968  (9) - 1971 (9) - баш редактор [[Зәки Нури]]
* 1971  (10) - 1974 (10) - баш редактор [[Гариф Ахунов]]
* 1974 (11) - 1982 (12) - баш редактор [[Зәки Нури]]
* 1983  (1) - 1989 (12) - баш редактор [[Ренат Харис]]
* 1990  (1-6) - баш редактор,  1990 (7) - 2013 (12) - баш мөхәррир [[Равил Фәйзуллин]]
* 2014 (1) - 2017 (1) — баш мөхәррир [[Мөхәммәт Мирза|Илфак Ибраһимов]]
* 2018  (2) — баш мөхәррир [[Рөстәм Галиуллин]]

== Журналның тиражлары ==
* 1965 (6) - 20 228 
* 1970 (1) - 86 246 ↑  
* 1975 (1) - 90 000 ↑ 
* 1980 (1) - 94 800 ↑   
* 1990 (1) - 81 049 ↓  
* 2005 (1) -  7 025 ↓ 
* 2018 (1) -  4 100 ↓
* 2022 (7) -  7 523 ↑

== Кызыклы фактлар ==
* [[Бөек Ватан сугышы]] чорында аның кайбер нөсхәләрен, корал һәм азык-төлек белән бергә, дошман тылындагы сугышчыларга парашют белән ташлаганнар.

== Элемтә ==
* Редакция адресы: 420066, Казан, Декабристлар урамы, 2.
* Email: kazanutlari@yandex.ru

== Сылтамалар ==
* [http://www.kazanutlary.ru/ «Казан утлары» сайты]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

{{DEFAULTSORT:Казан утлары}}
[[Төркем:Татарча журналлар]]
[[Төркем:Татарстан журналлары]]
[[Төркем:Әдәби журналлар]]

{{Tatar 4.0-2021}}</text>
      <sha1>sydq8b708oaquq16n8fx8nztigoer6c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>24 июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19674</id>
    <revision>
      <id>3524456</id>
      <parentid>2680720</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T15:51:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* {{Туулар}} */ +[[|]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5684" xml:space="preserve">'''24 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 160 көн кала.
{{Июль тәкъвиме}}
{{Шулай ук карагыз/Көн}}
{{Тарихта бу көн}}
=={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}==
==={{Халыкара истәлекле период}}===
==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}===
* {{BOL}}, {{VEN}}, {{COL}} һәм {{ECU}} — ''Симон Боливар'' көне.
* {{Байрак/Вануату}} [[Вануату]] — [[бала]]лар көне.
* {{Байрак/Фиджи}} [[Фиджи]] — [[конституция]] көне.
* {{ESP}} — [[патша]] көне.
==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}===
* {{USA}} [[Рәсем:Flag of Utah.svg|20px]] [[Юта (штат)]] — беренче урнашкан [[мормоннар]] истәлегенә ''пионерлар көне''.
* {{BRA}} — [[электр уты]] көне.
* {{RUS}} — [[кадастр]] инженерлары көне.

== {{Вакыйгалар}} ==
* [[1701 ел|1701]] — Киләчәктә {{USA}}ның иң танылган [[автомобил]]ләр җитештерү үзәге булачак {{Детройт гербы}} шәһәренә нигез салына.
* [[1911 ел|1911]] — [[Хайрем Бингхэм]] {{PER}}да «[[Мачу-Пикчу|югалган шәһәрне]]» таба.
* [[1977 ел|1977]] — {{EGY}} һәм {{LBY}} арасында дүрт көнлек сугыш тәмамлана.
* [[1981 ел|1981]] — {{ITA}}дә барлык массон һәм яшерен җәмгыятьләр эшчәнлеге тыела.

== {{Туулар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:24 июль көнне туганнар}} 
* [[1783 ел|1783]] — [[Симон Боливар]], испан колонияләренең бәйсезлеге өчен көрәшкән җитәкче.
* [[1796 ел|1796]] — [[Җон Клейтон]], 
* [[1802 ел|1802]] — [[Александр Дюма]], француз язучысы.
* [[1825 ел|1825]] — [[Шәмсетдин Зәки]], татар шагыйре.
* [[1828 ел|1828]] — [[Николай Чернышевский]], рус язучысы.
* [[1833 ел|1833]] — [[Пётр Перемежко]], 
* [[1854 ел|1854]] — [[Александр Архангельский (1854)|Александр Архангельский]], 
* 1854 — [[Владимир Щеглов]], 
* [[1857 ел|1857]] — [[Борис (Лентовский)|Борис]], 
* 1857 — [[Һенрик Понтоппидан]], 
* [[1869 ел|1869]] — [[Борис Веденисов]], 
* [[1870 ел|1870]] — [[Александр Байков]], 
* [[1890 ел|1890]] — [[Борис Ивановский]], 
* [[1900 ел|1900]] — [[Иван Фунев]], 
* [[1904 ел|1904]] — [[Александр Норден]], 
* [[1910 ел|1910]] — [[Владимир Андреев]], 
* [[1915 ел|1915]] — [[Алексей Башкиров (1915)|Алексей Башкиров]], 
* [[1917 ел|1917]] — [[Габдрахман Зарифов]], 
* [[1919 ел|1919]] — [[Фаикъ Камал]], актер. 
* [[1924 ел|1924]] — [[Анисим Асламас]], 
* [[1936 ел|1936]] — [[Гали Ильясов (җырчы)|Гали Ильясов]], 
* 1936 — [[Зинаида Златоковская]], 
* [[1937 ел|1937]] — [[Валентина Дорофеева]], 
* [[1941 ел|1941]] — [[Әләрә Закирова]], 
* [[1942 ел|1942]] — [[Ирина Мирошниченко]], 
* [[1943 ел|1943]] — [[Дмитрий Усанов]], 
* [[1944 ел|1944]] — [[Юрий Микусев]], [[Татарстанның атказанган табибы]].
* [[1947 ел|1947]] — [[Марат Баһаветдинов]], 
* [[1956 ел|1956]] — [[Андрей Евланов]], 
* [[1957 ел|1957]] — [[Александр Визель]], 
* 1957 — [[Шәүкәт Мирзияев]], {{байрак|Үзбәкстан}} [[Үзбәкстан]] президенты.
* [[1976 ел|1976]] — [[Алексей Селиверстов]], 
* [[1977 ел|1977]] — [[Чулпан Закирова]], биюче, хореограф, [[ТР халык артисты]].
* [[1978 ел|1978]] — [[Денис Шемелин]], 
* 1978 — [[Евгений Королёв (1978)|Евгений Королёв]], 
* 1978 — [[Руслан Абдулнасыров]], 
* [[1980 ел|1980]] — [[Константин Земцов]], 
* [[1981 ел|1981]] — [[Найиб Букеле]], 
* [[1983 ел|1983]] — [[Наталья Гуменюк]],

== {{Вафатлар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:24 июль көнне вафатлар}}
* [[1921 ел|1921]] — [[Фёдор Сергеев]], [[РСДРП(б)]] эшлеклесе.
* [[1927 ел|1927]] — [[Акутагава Рюноскэ]], япон [[язучы]]сы.
* [[1994 ел|1994]] — [[Альфред Халиков]], татар [[тарихчы]]сы, [[археолог]].
* [[2007 ел|2007]] — [[Клара Зинәтуллина]], татар [[тел галиме]].
* [[2016 ел|2016]] — [[Тимерҗан Кәлимуллин]], танылган көрәшче.

=={{Дини бәйрәмнәр}}==
===={{Исем бәйрәмнәре}}====
== Шулай ук карагыз ==
{{commonscat|24 July}}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{Тәкъвим}}

[[Төркем:Ел көннәре]]
[[Төркем:24 июль]]</text>
      <sha1>te5r8t9ewj911aelczzz1nggv5m7oc1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524459</id>
      <parentid>3524456</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T17:00:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* {{Вафатлар}} */ +[[|]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6637" xml:space="preserve">'''24 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 160 көн кала.
{{Июль тәкъвиме}}
{{Шулай ук карагыз/Көн}}
{{Тарихта бу көн}}
=={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}==
==={{Халыкара истәлекле период}}===
==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}===
* {{BOL}}, {{VEN}}, {{COL}} һәм {{ECU}} — ''Симон Боливар'' көне.
* {{Байрак/Вануату}} [[Вануату]] — [[бала]]лар көне.
* {{Байрак/Фиджи}} [[Фиджи]] — [[конституция]] көне.
* {{ESP}} — [[патша]] көне.
==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}===
* {{USA}} [[Рәсем:Flag of Utah.svg|20px]] [[Юта (штат)]] — беренче урнашкан [[мормоннар]] истәлегенә ''пионерлар көне''.
* {{BRA}} — [[электр уты]] көне.
* {{RUS}} — [[кадастр]] инженерлары көне.

== {{Вакыйгалар}} ==
* [[1701 ел|1701]] — Киләчәктә {{USA}}ның иң танылган [[автомобил]]ләр җитештерү үзәге булачак {{Детройт гербы}} шәһәренә нигез салына.
* [[1911 ел|1911]] — [[Хайрем Бингхэм]] {{PER}}да «[[Мачу-Пикчу|югалган шәһәрне]]» таба.
* [[1977 ел|1977]] — {{EGY}} һәм {{LBY}} арасында дүрт көнлек сугыш тәмамлана.
* [[1981 ел|1981]] — {{ITA}}дә барлык массон һәм яшерен җәмгыятьләр эшчәнлеге тыела.

== {{Туулар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:24 июль көнне туганнар}} 
* [[1783 ел|1783]] — [[Симон Боливар]], испан колонияләренең бәйсезлеге өчен көрәшкән җитәкче.
* [[1796 ел|1796]] — [[Җон Клейтон]], 
* [[1802 ел|1802]] — [[Александр Дюма]], француз язучысы.
* [[1825 ел|1825]] — [[Шәмсетдин Зәки]], татар шагыйре.
* [[1828 ел|1828]] — [[Николай Чернышевский]], рус язучысы.
* [[1833 ел|1833]] — [[Пётр Перемежко]], 
* [[1854 ел|1854]] — [[Александр Архангельский (1854)|Александр Архангельский]], 
* 1854 — [[Владимир Щеглов]], 
* [[1857 ел|1857]] — [[Борис (Лентовский)|Борис]], 
* 1857 — [[Һенрик Понтоппидан]], 
* [[1869 ел|1869]] — [[Борис Веденисов]], 
* [[1870 ел|1870]] — [[Александр Байков]], 
* [[1890 ел|1890]] — [[Борис Ивановский]], 
* [[1900 ел|1900]] — [[Иван Фунев]], 
* [[1904 ел|1904]] — [[Александр Норден]], 
* [[1910 ел|1910]] — [[Владимир Андреев]], 
* [[1915 ел|1915]] — [[Алексей Башкиров (1915)|Алексей Башкиров]], 
* [[1917 ел|1917]] — [[Габдрахман Зарифов]], 
* [[1919 ел|1919]] — [[Фаикъ Камал]], актер. 
* [[1924 ел|1924]] — [[Анисим Асламас]], 
* [[1936 ел|1936]] — [[Гали Ильясов (җырчы)|Гали Ильясов]], 
* 1936 — [[Зинаида Златоковская]], 
* [[1937 ел|1937]] — [[Валентина Дорофеева]], 
* [[1941 ел|1941]] — [[Әләрә Закирова]], 
* [[1942 ел|1942]] — [[Ирина Мирошниченко]], 
* [[1943 ел|1943]] — [[Дмитрий Усанов]], 
* [[1944 ел|1944]] — [[Юрий Микусев]], [[Татарстанның атказанган табибы]].
* [[1947 ел|1947]] — [[Марат Баһаветдинов]], 
* [[1956 ел|1956]] — [[Андрей Евланов]], 
* [[1957 ел|1957]] — [[Александр Визель]], 
* 1957 — [[Шәүкәт Мирзияев]], {{байрак|Үзбәкстан}} [[Үзбәкстан]] президенты.
* [[1976 ел|1976]] — [[Алексей Селиверстов]], 
* [[1977 ел|1977]] — [[Чулпан Закирова]], биюче, хореограф, [[ТР халык артисты]].
* [[1978 ел|1978]] — [[Денис Шемелин]], 
* 1978 — [[Евгений Королёв (1978)|Евгений Королёв]], 
* 1978 — [[Руслан Абдулнасыров]], 
* [[1980 ел|1980]] — [[Константин Земцов]], 
* [[1981 ел|1981]] — [[Найиб Букеле]], 
* [[1983 ел|1983]] — [[Наталья Гуменюк]],

== {{Вафатлар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:24 июль көнне вафатлар}}
* [[1862 ел|1862]] — [[Мартин Ван Бүрен]], 
* [[1872 ел|1872]] — [[Пётр Пекарский]], 
* [[1873 ел|1873]] — [[Эраст Перцов]], 
* [[1907 ел|1907]] — [[Александр Ге]], 
* [[1921 ел|1921]] — [[Фёдор Сергеев]], [[РСДРП(б)]] эшлеклесе.
* [[1927 ел|1927]] — [[Акутагава Рюноскэ]], япон [[язучы]]сы.
* [[1941 ел|1941]] — [[Афифә Жале]], 
* [[1947 ел|1947]] — [[Александр Седельников]], 
* [[1959 ел|1959]] — [[Абдулла Шаиг]], 
* [[1964 ел|1964]] — [[Максим Рыльский]],
* [[1974 ел|1974]] — [[Җеймс Чәдвик]], 
* [[1985 ел|1985]] — [[Михаил Зайцев (1921)|Михаил Зайцев]], 
* [[1988 ел|1988]] — [[Георгий Попов (1925)|Георгий Попов]], 
* [[1991 ел|1991]] — [[Исаак Башевис-Зингер]], 
* [[1994 ел|1994]] — [[Альфред Халиков]], татар [[тарихчы]]сы, [[археолог]].
* [[1995 ел|1995]] — [[Вениамин Сурин]], 
* [[2007 ел|2007]] — [[Клара Зиннәтуллина]], татар [[тел галиме]].
* [[2008 ел|2008]] — [[Елена Алексанян]],
* [[2012 ел|2012]] — [[Михаил Ерилин]], 
* [[2016 ел|2016]] — [[Тимерҗан Кәлимуллин]], танылган көрәшче.

=={{Дини бәйрәмнәр}}==
===={{Исем бәйрәмнәре}}====
== Шулай ук карагыз ==
{{commonscat|24 July}}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{Тәкъвим}}

[[Төркем:Ел көннәре]]
[[Төркем:24 июль]]</text>
      <sha1>bxh4x2jjq0g98z0srv4i8dj18uwhhf9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лениногорск районы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21822</id>
    <revision>
      <id>3524543</id>
      <parentid>3502063</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:31:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Истәлекле урыннар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90904" xml:space="preserve">{{АТБВМ
 |Төс1                                = {{Төс/Россия}}
 |Татар исеме                         = Лениногорск районы
 |Чын исем                            = {{lang-ru|Лениногорский район}}
 |Герб                                = Coat_of_Arms_of_Leninogorsk_(Tatarstan).png
 |Байрак                              =  Flag of Leninogorsk (Tatarstan).png
 |Герб киңлеге                        = 
 |Байрак киңлеге                      = 
 |Герб тасвирламасы                   = 
 |Байрак тасвирламасы                 = 
 |Ил                                  = [[Россия]]
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |region     = 
  |type       = 
  |уровень    = 
  |CoordScale = 
 |Гимн                                = 
 |Статус                              = [[Район]]
 |Регион төре                             = [[Җөмһүрият]]
 |Регион                              = [[Татарстан]]
 |Башкала                             = [[Лениногорски|Лениногорск]]
 |ЭреШәһәрләр                         =  
 |Нигезләү                            = [[1935]]
 |Юкка чыгу                           = 
 |Башлык                              = Хөсәенов Рәгать Галиәгъзам улы&lt;ref&gt;http://leninogorsk.tatarstan.ru/tat/leninogorsk/administer/rukov.htm&lt;/ref&gt;
  |Башлык исеме                       = Район башлыгы
 |Башлык2                             = Хисматуллин Айрат Әсгать улы&lt;ref&gt;http://leninogorsk.tatarstan.ru/tat/25/administer/execute_commitee/director.htm{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
  |Башлык исеме2                      = Башкарма комитет җитәкчесе
 |ТЭП                                 = 
  |ТЭП елы                            = 
  |ТЭП буенча урын                    = 
  |Кеше башына ТЭП                    = 
  |Кеше башына ТЭП буенча урын        = 
 |Тел                                 =
 |Телләр                              = 
 |Халык саны                          =22 700 кеше
  |Халык саны исәбе елы               = 2010
  |Халыктан %                         = 0,6
  |Халык саны буенча урын             = 
  |Халык тыгызлыгы                    =
  |Халык тыгызлыгы буенча урын        =
  |Милли состав                       = 
  |Дини состав                        = 
 |Мәйдан                              =1843,2
  |Мәйданнан %                        = 2,7
  |Мәйдан буенча урын                 = 
 |Максималь биеклеге                  = 
 |Урта биеклеге                       = 
 |Минималь биеклеге                   = 
 |Киңлек                              = 
 |Озынлык                             = 
 |Харита                              = Location of Leninogorsky District (Tatarstan).svg
 |Харита зурлыгы                      = 350px
 |Административ берәмлек харитасы     = 
  |Харита зурлыгы ае                  = 
 |Сәгать поясы                         =  MSK (UTC+3)
 |Аббревиатура                        = 
 |ISO                                 = 
 |Телефон коды                        = 
 |Почта индекслары                    = 
 |Интернет домены                     = 
 |Автомобиль номерлар коды            = 16, 116
 |Сайт                                =  http://leninogorsk.tatarstan.ru/tat/
 |Commons-та төркем                   =
 |Искәрмә                             = 
}}
'''Лениного́рск районы''' ({{lang-tt|Лениногорск районы}}) — [[Россия Федерациясе]] [[Татарстан Республикасы]] составындагы административ-территориаль һәм [[муниципаль берәмлек]] ([[муниципаль район]]). Республиканың көньяк-көнчыгышында, [[Дала Зәе]] елгасының югаргы агымында урнашкан. Административ үзәге — [[Лениногорск]] шәһәре{{sfn|Экологический гид|2015|с=184—185}}.

Хәзерге Лениногорск урынында 1795 елда Яңа Писмән биләмәсенә нигез салынган. XIX гасырда [[Яңа Писмән вулысы]] башта Ырынбур губернасы Бөгелмә өязенә, соңрак — Самар губернасына кергән. 1955 елның 18 августында, [[Яңа Писмән районы]] Татар АССРының бер өлеше булгач, җирлек шәһәр статусын ала һәм аңарга революционер Владимир Ленин исеме бирелә — Лениногорск дип атала башлый. Район да шушы исем белән йөртелә{{sfn|Экологический гид|2015|с=184—185}}.

== Этимологиясе ==
Лениногорск районы үзенең исемен торак пункт атамасыннан алган (хәзер — административ үзәк). 1955 елга чаклы Лениногорск Яңа Писмән дип аталган, ул үз чиратында ''Иске Писмән'' авылыннан (шулай ук ''Ясаклы Писмән'') XIX гасырда аерылып чыккан. Географ Евгений Поспелов күрсәтүенчә, гомуми  Писмән топонимы Татарстанның елга һәм авыллары исемендә еш очраган ''писмән'' яки ''пичмән'' татар сүзен рус сүзенә охшату аша барлыкка килгән{{sfn|Поспелов|2002|С=240}}.

== Флагы һәм гербы ==
Лениногорск муниципаль районының хәзерге гербы һәм флагы 2005 елның июлендә раслана. Геральдик билгеләрне республика президенты карамагындагы Геральдика советының авторлар коллективы эшләгән һәм Татарстан һәм Россиянең Дәүләт геральдика реестрына кертелгән. Герб турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт: яшел кырга көмеш белән каймаланган кара түбә кайчысы кадалган, ә аскы өлештә икесе ике якка авышкан алтын төстәге ике чәчәк. Гербның өске өлешендә кызыл фонда алтын белән чигелгән яшел лалә сүрәтләнгән&lt;ref name=tatcenter&gt;{{cite web
|url        =https://tatcenter.ru/district/leninogorskij-rajon/
|title      = Лениногорский район  
|publisher  =  TatCenter
|accessdate = 2020-11-11
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url        =http://www.heraldikart.ru/oficial%20simvoli/reshenie%20o%20gerbe%20lenin%20rn.htm
|title      =  Решение об утверждении герба Лениногорского муниципального района
|publisher  =  Территориальная геральдика Республики Татарстан
|accessdate = 2020-11-11
}}&lt;/ref&gt;.
Яшел кыр һәм чәчәкләр Татарстанның көньяк-көнчыгышындагы географик үзенчәлекләрне күрсәтә, шулай ук җирле флора һәм фаунаның күптөрлелеген символлаштыра. Белгечләр көмеш җирлегендәге кара кайчыны төрлечә аңлаталар: бер яктан, бу — районның икътисади үсешен тасвирлаучы нефть фонтаны. Икенче яктан караганда, кайчы формасын республиканың көньяк-көнчыгышындагы бу мөһим сәнәгать һәм транспорт төененнән таралып киткән юллар мәгънәсе салынган дип аңлатырга мөмкин. Гербның очындагы ике якка авыш урнашкан лалә чәчәге милли традицияләрне саклауны һәм ихтирамны күрсәтә&lt;ref name=tatcenter/&gt;.

Флаг герб нигезендә эшләнгән һәм Татарстанның милли флагы төсләрен кабатлый, әмма герб композициясе аның төп контуры рәвешендә сул яктан урнашкан. Флаг нигезендә иңе озынлыгына карата 2:3 нисбәтендәге төсле тукыма ята&lt;ref name=tatcenter/&gt;.

== Географиясе ==
[[Файл:Leninogorsk geo. Neft.png|thumb|350px|Нефть яткылыклары карта-схемасы]]
[[Файл:Leninogorsk geo. Bitum.png|thumb|350px|Битумлы яткылыкларның карта-схемасы]]
[[Файл:Len geo GKM.png|thumb|right|350px|Балчык һәм карбонат токымнары карта-схемасы]]
[[Файл:Leninogorsk geo Vod.png|thumb|350px|Җир асты сулары һәм дәвалау пычракларының карта-схемасы]]
[[Файл:Leninogorsk oxr.zon.png|thumb|right|250px|Лениногорск муниципаль районында урнашкан аеруча сакланган тәбигать территорияләренең карта-схемасы]]
=== Урнашуы ===
Район төньякта — республиканың [[Әлмәт районы]], көнчыгышта — [[Бөгелмә районы]], көнбатышта — [[Чирмешән районы|Чирмешән]] районнары белән, көньяктан — [[Самар өлкәсе]] (Шынталы һәм Келәүле районнары) белән чикләнә. Киңлек юнәлешендә озынлыгы 63 км, меридиан юнәлешендә — 33 км тәшкл итә. Район урман-дала зонада урнашкан һәм уртача континенталь климатка ия{{sfn|Туристический паспорт|2018|С=6}}.

=== Геологик характеристикасы ===
Лениногорск районы Татарстан районнары арасында биек рельефлы районнарның берсе. Билгеләр 150 метрдан 340 метрга кадәр үзгәреп тора, аларның иң түбәннәре елга үзәннәрендә, ә иң югарылары - Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы һәм Шогыр калкулыкларының югаргы түбәләрендәге күпсанлы тау катламларында билгеләнә. Җирле ландшафт елга үзәннәре, чокыр-чакырлар һәм өннәр челтәре белән характерлана, шул ук вакытта төшү урыннары я сөзәк тау битләре, я текә чыгынтылар белән характерлана. Район территориясендә Чишмә, Дала Зәе елгалары һәм аларның кушылдыклары ага{{sfn|Туристический паспорт|2018|С=6}}.

Лениногорск районы республикада чишмәләре күплеге белән аерылып тора — 263{{sfn|Экологический гид|2015|с=184—185}}. Төбәк иң күп җир асты казылма байлыкларына: нефть, битум, известьташ, доломит, ком-вак таш катышмалары, балчык һ. б. ия{{sfn|Туристический паспорт|2018|с=6—7}}.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Нефть яткылыклары
|-
! № !! Атамасы !! Үзләштерелгәнлеге !! Зурлыгы
|-
| 1 || Урмышлы || Эшкәртелә || Кече
|-
| 2 || Ромашкинский || Эшкәртелә|| Уникаль
|-
| 3 || Глазовский || Эшкәртелә || Кече
|-
| 4 || Коногоровский || Разведкалана һәм тикшерелә || Кече
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Битум яткылыклары
|-
! № !! Атамасы !! Үзләштерелгәнлеге !! Зурлыгы
|-
| 1 || Сугышлы || Мәгълумат юк || уртача
|-
| 2 || Спиридоновский || Мәгълумат юк || кече
|-
| 3 || Шөгер || Мәгълумат юк || кече
|-
| 4 || Иштирәк || Мәгълумат юк || кече
|-
| 6 || Самар || Мәгълүмат юк || уртача
|-
| 9 || Сары Биккол || Мәгълумат юк || кече
|-
| 10 || Мордва-Кармал || Эшкәртелә || уртача
|-
| 11 || Подлесной || Үзләштерүгә әзерләнә || кече
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Балчык, карбонат токымнары яткылыклары&lt;ref name=tfi&gt;{{cite web
|url        = https://tfi.tatarstan.ru/mineral.htm   
|title      = Минерально-сырьевая база
|publisher  = Татарский филиал ФБУ “Территориальный фонд геологической информации по Приволжскому федеральному округу”
|accessdate = 2020-11-13
}}&lt;/ref&gt;
|-
! № !! Файдалы казылмалар !! Зурлыгы !! Үзләштерелгәнлеге !! Атамасы
|-
| 1 || балчык, кирпеч балчыксыл туфрагы || уртача || Мәгълумат юк ||Яңа Шөгер
|-
| 2 || известьташ || кече || Дәүләт резервы || Көньяк Кәркәле 
|-
| 3 || известьташ || кече || Дәүләт резервы || Сугышлы I
|-
| 4 || доломитлы известьташ вак ташы, онташы || кече || Эшкәртелә || Кәркәле 
|-
| 5 || известьташ || кече ||Дәүләт резервы || Тимәш
|-
| 6 || известька известьташ || кече ||Мәгълумат юк||Восходненский II
|-
| 7 || балчык, кирпеч балчыксыл туфрагы || уртача || Мәгълумат юк || Восходненский
|-
| 8 || цемент балчыгы || кече || Дәүләт резервы || Иштирәк
|-
| 9 || цемент изветьташы || кече || Мәгълумат юк || Иштирәк
|-
| 10 || бут зветьташы ||уртача || Эшкәртелә || Кәркәле
|-
| 11 || цемент известьташы || кече || Мәгълумат юк ||
|-
| 12 || цемент балчыгы || кече || Дәүләт резервы || Шөгер 
|-
| 13 || цемент известьташы || уртача || Мәгълумат юк || Шөгер
|-
| 14 || известьташ || кече || Дәүләт резервы ||Карлыгач
|-
| 15 || известьташ || кече || Дәүләт резервы || Көньяк Урмышлы
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Җир асты сулары һәм дәвалау пычраклары яткылыклары &lt;ref name=tfi/&gt;
|-
! № !! Файдалы казылма !! Зурлыгы !! Үзләштерелгәнлеге !! Атамасы
|-
| 1 || Составы буенча бүленмәгән минераль дәвалау сулары || эре || Мәгълумат юк || Бакир
|-
| 2 || Составы буенча бүленмәгән минераль дәвалау сулары || уртача || Мәгълумат юк || Шөгер
|-
| 3 || Дәвалау пычраклары || уртача || Мәгълумат юк || Югаргы Мочажина
|-
| 4 || Составы буенча бүленмәгән минераль дәвалау сулары || уртача || Эшкәртелә || Лениногорск
|-
| 5 || Төче эчәр су || уртача || Эшкәртелә || Бөгелмә шәһәренең су алу җайланмасы
|}

=== Флорасы һәм фаунасы ===
Лениногорск районында махсус сакланылучы дүрт табигый объект урнашкан: Шөгер аучылык тыюлыгы, [[Дала]] тыюлыгы, [[Чишмә]] һәм [[Дала Зәе]] елгалары{{sfn|Экологический гид|2015|с=184—189}}.

Районның чирек территориясен киң яфраклы урманнар каплый, анда күбесенчә имән, өрәңге, юкә һәм каен үсә, шул ук вакытта урманнар республика территориясенең уртача 16 %ын гына алып тора. Аларның иң кыйммәтлеләре — сабакчалы имән утыртмалары. Урманнар бай үлән япмасы белән капланган һәм бик күп төрлө үсемлекләре белән үзенчәлекле: җилбәгәй, күке җимеше, каз суганы, исле балтырган, йолдызкай, урман кыңгыравы һ.б. Көньякта коры үзәнле һәм чокырлы дала ландшафты өстенлек итә. Үсемлекләр арасыннан монда кызыл тамыр, яшел җир җиләге, Маршалл кияү үләне, каурый кылган, болын солыбашы, бүтәгә, кылган таралган. Районда Татарстанның Кызыл китабына кертелгән сирәк очрый торган үсмлекләр бар, мәсәлән, Лениногорск районында әтмәкәй, чыпчык тарысы, аксыл-сары йонтәсбаш. Районда үсемлекләрнең барлыгы 110 төре үсә, шул исәптән 27 төре республиканың Кызыл китабына кертелгән{{sfn|Экологический гид|2015|с=184—189}}.

Татарстанның көньяк-көнчыгышы хайваннар һәм кошлар дөньясының төрлелеге белән аерыла. Орнитолог галимнар монда кошларның 68 төре яшәвен билгели. Кыр сабан тургае күп очрый, сирәгерәк — сары чәперчек һәм кыр девете (полевой конёк). Җирле кызыл китап кошларына тазгара яки көчегән, бүдәнә, кыр тавыгы яки көртлек, дала көйгәнәге, болын көйгәнәге, өке ябалагы, һупазы, нарат тургае, яшел тукран карый. Урманнарда үр куяны, төлке, европа нәкәсе (байбак) очрый; сирәгерәк - янут эт һәм дала көзәне. Җирле фаунаны кимерүчеләрсез: гади кыр тычканы, кечкенә урман тычканы һәм җирән кыр тычканы, Татарстанның Кызыл китабына кертелгәннәрдән: дала тычканы һәм Эверсман әрләннән башка күз алдына китереп булмый{{sfn|Экологический гид|2015|с=184—189}}.

== Тарихы ==
[[Файл:Uf 1792.jpg|thumb|300px|Өфе наместниклыгы картасы]]
[[Файл:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary b56 184-0.jpg|thumb|300px|Самар губернасы картасы]]

=== XVI—XIX гасырлар ===
XVII гасырга чаклы Чулман аръягы көньяк-көнчыгыш территориясендә кеше аз яшәгән. Тикшерелгән археологик мәгълүматлар буенча, хәзерге Лениногорск районы биләмәсендәге көтүлек җирләре күчмә хуҗалык алып барган Мөфтияри кабиләсенеке була. 1552 елда [[Казан ханлыгы]]н [[Иван Грозный]] яулап ала, ә дүрт ел үтүгә [[башкортлар]] Россия составына керә. Шулай итеп хәзерге Татарстанның көньяк-көнчыгыш территориясе Мәскәү дәүләтенең бер өлеше булып китә. Край белән Казан сарай приказы идарә итә, ә 1708 елдан урта һәм түбән Идел буен һәм Урал алдын үз эченә алган яңа барлыкка килгән [[Казан губернасы]] составына керә{{sfn|Ногманов|2019|c=7—8}}.

1730нчы елларда солдатларны урнаштыру планы эшләнә. Шулай, 1732 елда Кече Бөгелмә бистәсе (хәзер Лениногорск районының Медведка авылы) барлыкка килә,  1736 елда — Олы Бөгелмә ([[Бөгелмә]] шәһәре). Соңрак Спиридоновка авылына нигез салына{{sfn|Ногманов|2019|c=7—25}}.

Районның чикләре күп тапкырлар үзгәртелгән, 1744 елдан бу территория [[Ырынбур губернасы]] составына керә. Казан һәм Ырынбур губерналары чиге  [[Чирмешән]] елгасыннан үткән, аннан Кичүйгә чаклы көньяк-көнчыгышка төшкән һәм төньяк-көнчыгышка, Минзәләгә чаклы, күтәрелгән{{sfn|Тархов|2001|с=1—32}}. 1740нчы елларда хәзерге Лениногорск районы территориясендә, империя хөкүмәте алып барган колониалләштерү һәм урыслаштыру сәясәтенә ярашлы, күчеп килүчеләр авыллары барлыкка килә. 1744-1747 елларда үткәрелгән икенче ревизия нәтиҗәсе буенча (патша Россиясендә халык исәбен алу), район территориясендә барлыгы 13 авыл (Каратай, Надер, Сәет, Урмышлы, Сары Бикчура, Аналык, Иштирәк, [[Кәркәле]], [[Шөгер]], Туктар, Куакбаш, Шачили, Измайлово) исәпкә алынган, әмма район биләмәсендә бу авыллар гына булмаган, ясаклы татар крестьяннарының исәбен алу китабына христиан авыллары - Иске Писмән һәм Кувацкая бистәсе кертелмәгән. 1761—1762 еллар халык исәбен алу нәтиҗәсе буенча, Кувацкая бистәсендә 210 йортта 1083 кеше, Письмянская бистәсендә — 109 йортта 711 кеше, Медведкада — 67 йортта 486 кеше яшәгән. Бу вакытка инде Сары Биккол, Каратай, Сугышлы, Кирлегач кебек яңа татар авыллары барлыкка килгән. 1770нче елларга бу җирләрдә мордва һәм чуаш авыллары - Мордовская Ивановка, [[Карамалка]], [[Кузайкино]] һ.б. нигезләнгән&lt;ref name=library&gt;{{cite web
|url        = http://www.lencbs.ru/index.php/istoricheskaya-spravka 
|title      = Историческая справка. История г. Лениногорска и Лениногорского района
|date       = 2017-10-30
|publisher  = Лениногорская Централизованная библиотечная система
|accessdate = 2020-10-30
}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Бурханов|2017|c=118—121; 138-139}}.

1773—1775 елларда Урта Идел буенда [[Емельян Пугачёв]] җитәкчелегендә Крестьяннар сугышы башлана. 1773 елның октябрендә күтәрелеш Бөгелмә воеводствосын чолгап ала, һәм көзгә табан монда 15 пушка белән кораланган гомуми алганда 15 меңләп кешедән торган тистәләп баш күтәрүче отрядлар хәрәкәт иткән. Алар арасында Осип, Мостафин, Давыдов, Енгалычев, Уразмәтов, Черняев отрядлары булган. Күтәрелеш бастырылганнан соң хәзерге Лениногорск районы территориясенә качакларның яңа дулкыны ябырыла. Бәкер, Яңа Иштирәк, Тимәш, Югаргы Ширшила, Юлтимер авыллары барлыкка килә. 1775 елда [[Екатерина II]] губерна реформасы үткәрә — губерналар һәм өязләр саны арта. 1781 елгы реформа нигезендә [[Бөгелмә өязе]] булдырыла, аның территориясендә хәзер Лениногорск, [[Әлмәт]], [[Чирмешән]] һ. б. районнар урнашкан. 1781 елда Өфе наместниклыгы ике: Уфа һәм Ырынбур өлкәләреннән торган үзаллы губернага әйләнә. Уфа өлкәсенә сигез өяз кертелә, аларның берсе — [[Бөгелмә өязе]]{{sfn|Тархов|2001|с=1—32}}.

1785 елга карата хәзерге Лениногорск районы территоиясендә 6 меңгә якын кеше яшәгән. Ун ел үтүгә Бөгелмә өязендә Яңа Писмән авылы барлыкка килә, һәм 1955 елда ул Лениногорск дип атала башлый. 1797 елга татар авылларында халык саны байтакка арта. [[Бөгелмә]]дә 359 йортта 1858 кеше, Медведкада — 99 йортта 870 кеше, Сарыбикколда — 28 йортта 178 кеше, Сәет-Кырлыгачта 40 йортта 227 кеше яши&lt;ref name=library/&gt;.

1851 елда административ реформалар нәтиҗәсендә составына [[Бөгелмә өязе]] дә кергән [[Самар губернасы]] булдырыла. 1860 елга анда халык саны 22 230 кешегә якын тәшкил иткән 37 торак пункт була, ә 1872 елга инде халык саны 28 929 кеше була. Бөгелмә өязенә кергән зур торак пунктларның формалашыуы XIX гасыр ахырына тәмамлана. [[Столыпин аграр реформасы]] үткәрелгәннән соң, 1905 елга район территориясендә тагы яңа авыллар: Яңа Елхау, Аккүл, Яңа Чыршылы, Марьяновка, Малаховка, Волжанка, Дала Зәйе авыллары барлыкка килә. Һәм биш елдан бу урында 55 015 кеше яшәгән{{sfn|Список|1910}}{{sfn|Самарская губерния|1864}}&lt;ref name=library/&gt;.

=== XX гасыр ===
[[Файл:Монумент скважине № 1, давшей начало промышленной добычи нефти в Татарстане.jpg|thumb|right|270px|Татарстанда 1943 елның 2 августында беренче нефть  биргән 1нче скважина. Проект авторы Өлфәт Фәттахов, 1981 елның 1 октябрендә куелган]]

Октябрь революциясеннән соң, Идел буенда хакимияткә большевиклар килә. 1917 елда Бөгелмә өязендә авыл волость советлары һәм депутатларны Советларның беренче өяз съездына сайлыйлар. Артабангы Ватандашлар сугышы елларында Чулман аръягының көньяк-көнчыгыш территориясеннән гаскәрләр уза, аяусыз сугышлар бара. 1918 елның 13 октябрендә Кызыл армия Бөгелмәгә керә, әмма икенче елның язында большевикларны Колчак кысырыклый, ә 1919 елның маенда шәһәр тагы да большевиклар контроленә күчә. Урындагы татар-башкорт формированиеләре Көнчыгыш фронтта акларга каршы торуда мөһим роль уйный{{sfn|История Татарстана|2014|c=42—44}}.

1920 елда Яңа Писмән бистәсе җирләре дә кергән Бөгелмә өязе ТАССР составындагы Бөгелмә кантоны итеп үзгәртелә. Бер елдан Идел буенда ачлык башлана, һәм аннан гомум алганда 2 миллионга якын кеше зыян күрә. Бер Бөгелмә кантонында гына ачлыктан 35 меңнән артык кеше, шул исәптән булачак Лениногорск районы халкының өчтән бер өлеше һәләк була. Ачлыкка каршы көрәшү һәм балаларга ярдәм итү максатында «Промгол» ашханалары ачыла{{sfn|История Татарстана|2014|c=54—55}}.
 
1930 елда [[Татар Автономияле Совет Социалистик Республикасы]] районнарга бүленә. Бөгелмә кантоны урынына [[Шөгер]], [[Бөгелмә]], [[Чирмешән]], [[Баулы]], [[Әлмәт]] районнары, соңрак — [[Азнакай районы]] булдырыла. Хәзерге Лениногорск районы территориясе ул чорда Бөгелмә һәм Әлмәт районнарына караган. 1930нчы еллар башында Бәкер авылында дәвалау балчыклары табыла һәм шушы ук исемле курорт төзелә, ә территориясендә хәстәханәләр, медицина пунктлары ачыла башлый, Түбән Чыршылы амбулаториясе барлыкка килә&lt;ref&gt;{{cite web
|url        = https://www.tatar-inform.ru/news/society/22-08-2018/sanatoriy-bakirovo-otmetit-85-letie-yubileynoy-nedeley-4835648 
|title      = Санаторий «Бакирово» отметит 85-летие «Юбилейной неделей» 
|date = 2018-08-22
|publisher  = Tatar-inform
|accessdate = 2020-11-16
}}&lt;/ref&gt;.

1935 елның 10 февралендә Яңа Писмән, Иске Писмән, Зәй-Каратай, Глазовский, Михайловский, Ивановский, Алёшкинский, Горкинский авыл советларыннан торган Яңа Писмән районы оеша. Хәзерге Лениногорск районының өлеше булып киткән Шөгер районы составына Иске Варваринский, Спиридоновский, Мордва-Ивановский, Кирлегач, Кузайкинский, Куакбаш, Урмышлы, Сарыбиккол, Түбән Чершелин, Мордва Кәркәлесе, Искекуак, Яңа Иштирәк, Сугышлы, Иске Иштирәк, Чутин, Яңа Серёжкин, Урдалы, Мөкмин-Каратай, Сходневский, Тимәш, Лагыр, Подлесно-Үтәмеш авыл советлары керә. 1930нчы елларда эре торак пунктларда клублар, китапханәләр ачыла, сәнгати һәвәскәр түгәрәкләре, колхоз-совхоз театрлары эшли башлый. 1937 елда [[Иске Писмән]] авылыннан 7 километрда «Бөгемә» аэропорты төзелә{{sfn|Шугур|1997}}. Артабангы елларда Татарстанның көньяк-көнчыгынышда нефть разведкалау эшләре алып барыла. Тиздән Лениногорск районында нефтчеләрнең тәүге бистәсе — Яшел Агачлык калкып чыга&lt;ref name=library/&gt;.

Бөек Ватан сугышы елларында ТАССР-дан 10 меңгә якын доброволец фронтка китә. Сугыш дәвамында Лениногорск районыннан 6789 сугышчы хөкүмәт наградаларына лаек була. Шуларның 12-се [[Советлар Союзы Каһарманы]] дигән исемгә ([[Баһаветдинов Гыйльми Әбләзи улы]], Газыйнур Гафиатулла улы Гафиатуллин, [[Денисов Иван Федорович|Иван Денисов]], [[Заварыкин Иван Александрович|Иван Заварыкин]], [[Мурзин Ибраһим Хөсәйен улы]], [[Садриев Самат Сәләх улы]], [[Ушполис Григорий Саульевич|Григорий Ушполис]], [[Хайретдинов Акрам Минһаҗ улы]], [[Халиков Ислам Рәхим улы]], [[Хәлиулин Мисбах Хәлиулла улы]], [[Яковлев Евстафий Григорьевич|Евстафий Яковлев]] һәм [[Яницкий Василий Иванович|Василий Яницкий]]), өч кеше [[Дан орденының тулы кавалеры]] ([[Мөтигуллин Габдулла Мөтигулла улы]], [[Алаев Михаил Константинович|Михаил Алаев]] һәм [[Николаев Яков Иванович|Яков Николаев]]) исеменә лаек була{{sfn|Книга памяти|1997}}.

Ягулык җитмәү һәм республиканың көньяк-көнчыгышында дошманнар гаскәрләренең һөҗүме ул вакытта эшләнелә торган барлык төп нефть ятмалары булган, бу төбәктә геологик разведка экспедицияләре үткәрү өчен сәбәп булган. 1943 елның 2 августында галимнәр 750 метр тирәнлектә Шөгер нефть ятмасын таба. Берничә атнадан биредә тәүлегенә 20 тонна дебитлы беренче нефть фонтаны керде. СССР хөкүмәтенең 1944 елның 11 мартындагы карары белән разведка эшләрен дәвам итү һәм нефть промыселы ятмаларында төзү турында Карар кабул ителә, шулай итеп Шөгер эреләндерелгән промыселы 1945 елның 30 маенда ачыла. 1947 елның гыйнвар ахырында Ромашкино авылы янында Яңа Писмәннән 7 км ераклыкта урнашкан Ромашкино мәйданында 3 нче скважина бораулана башлый һәм 1948 елның 31 маенда ук көчле Девон катламы ачыла. Шул ук елны скважина тәүлегенә 60 тоннага кадәр, аннары 120 тоннага кадәр нефть китерә башлады. Шулай итеп, Ромашкино нефть чыганагы төбәк икътисадын үстерүгә көчле этәргеч бирә.

1950 елда районның административ үзәгендә «Бөгелмәнефть» һәм «Татбурнефть» трестлары оештырыла, шулай ук яңа эшчеләр бистәсе төзелә башлый. 1955 елның 18 августында РСФСР Югары Советы Президиумы Указы белән Татарстан АССР Яңа Писмән районының Яңа Писмән поселогы республика буйсынуындагы шәһәр итеп үзгәртелә һәм революция башлыгы исемен ала, шул ук вакытта Яңа Писмән районы Лениногорск дип үзгәртелә. 1959 елның 12 октябрендә яңа оешкан район составына Шөгер районының Иске Варварино, Спиридоново, Мордва-Иваново, Кирлегәч, Кузайкино, Куакбаш, Ормашлы, Сарабиккол, Түбән Чыршылы, Мордва-Карамалы, Иске Куак, Яңа Иштирәк, Сугышлы, Иске Иштирәк, Чүте, Яңа Сережкино, Урдалы, Мөкмин-Каратай авыл җирлекләре белән берлектә Шөгер районының бер өлеше кертелә. Дала Зәе авыл советы Иске Писмән һәм Савочка авыл советлары белән Писмән советына берләшә.{{sfn|Минкин|2011|c=3—26}}&lt;ref name=library/&gt;.

=== Бүгенге көндә===
«Лениногорск муниципаль районы» муниципаль берәмлеге башкарма комитеты район советына, район башлыгына һәм район халкына буйсына. Комитетның төп бүлекләре арасында ЗАГС, архитектура һәм шәһәр төзелеше бүлеге, икътисад бүлеге, опека һәм попечительлек секторы, хокук тәртибен саклау җәмәгать пункты, архив һәм башкалар бар. 2019 елның октябреннән башлап Башкарма комитет җитәкчесе вазыйфасын Михайлова Зөлфия Габдулхамәт кызы башкара. Лениногорск муниципаль районы башлыгы һәм Лениногорск шәһәре мэры — Хөсәенов Рәгать Галиәгъзәм улы.

== Халык саны ==
2010 елгы Бөтенроссия халык санын алу нәтиҗәләре буенча, татарлар — 51,5%, руслар - 37,0 %, мордвалар — 4,6%, чуашлар — 4,5% тәшкил иткән. Шәһәр шартларында (Лениногорск шәһәре) район халкының 75,52%  яшәгән. 2018 елга 1 мең кешегә туучылар саны — 10%, үлүчеләр саны - 14,8% тәшкил иткән. 2019 елда ике күрсәткеч тә кимегән: соңгы исәпләүләр буенча, туучылар саны 1000 кешегә 8,9% тәшкил иткән, ә үлүчеләр саны 13% ка кадәр кимегән. Шулай итеп, районда халыкның табигый кимүе 4,1% тәшкил иткән&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://ias.tatar.ru/ipad/open_rt_view.php?DNSID=null&amp;id=31876

|title      = Татарстан Республикасы шәһәр округлары һәм муниципаль районнарында халыкның тәбигый хәрәкате коэффициенты

|date       = 2020-05-12

|publisher  = Татарстан Республикасының социаль-икътисади мониторингы буенча комитеты

|accessdate = 2020-11-16

}}&lt;/ref&gt;.
{{ Население | Лениногорский район }}

[[Файл:Этническая карта Бугульмитского и Лениногорского районов.png|thumb|300px|Бөгелмә һәм Лениногорск районнарының этник картасы]]

[[Файл:Религиозная карта Бугульмитского и Лениногорского районов.png|thumb|300px|Бөгелмә һәм Лениногорск районнарының дин картасы]]
=== Районда туган танылган шәхесләр ===
* [[Надежда Кадышева]] (''[[1959 ел|1959]], Горки''), җырчы, РФ халык артисты.
* [[Җәүдәт Дәрзаман]] (''[[1945 ел|1945]], [[Сугышлы (Лениногорск районы)|Сугышлы]]—[[2019 ел|2019]], [[Казан]]''), шагыйрь, журналист.
* [[Раил Шәмсуаров]] (''[[1987 ел|1987]], [[Яңа Иштирәк]]''), [[Камал театры]] актеры, [[ТР атказанган артисты]].
* [[Таһир Шәмсуаров]] (''[[1954 ел|1954]], [[Яңа Иштирәк]]''), шагыйрь, педагог, [[Саҗидә Сөләйманова премиясе|С. Сөләйманова]], [[Шамил Бикчурин премиясе|Ш. Бикчурин]] премияләре лауреаты.
* [[Гәрәй Рәхим]] (''[[Григорий Родионов]], [[1941 ел|1941]], [[Аланлык]]—2021, Казан''), шагыйрь, [[Татарстанның халык язучысы]] (2011), [[Тукай премиясе]] иясе (1984), [[ТАССР атказанган сәнгать эшлеклесе]] (1985), [[Саҗидә Сөләйманова премиясе]] иясе (2006).
* [[Алмаз Борһанов]], драма актеры, [[Камал театры]] артисты.

== Идарә-җир төзелеше ==

Лениногорск муниципаль районы «муниципаль берәмлекләрнең һәм аларның составындагы муниципаль берәмлекләрнең территорияләре чикләрен билгеләү һәм аларның статусы турында 2005 елның республика законы» нигезендә район 25 муниципаль берәмлеккә бүленә, шул исәптә бер шәһәр, 24 авыл җирлеге һәм 67 торак пункт бар&lt;ref name=law&gt;{{cite web

|url        =http://docs.cntd.ru/document/917016249

|title      = Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года № 34-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Лениногорский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе»

|date       = 2010

|publisher  = Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;.

{{Автонумерация

  | Оформление = standard sortable

  | Столбцов = 6

  | Заголовок2 = Муниципаль&lt;br&gt;берәмлек | Заголовок3 = Административ&lt;br&gt;үзәк | Заголовок4 = &lt;small&gt;Торак&lt;br&gt;пунктлар&lt;br&gt;саны&lt;/small&gt; | Заголовок5 = Халкы&lt;br&gt;(кеше) | Заголовок6 = Мәйданы&lt;br&gt;(км²)

  | Выравнивание4 = right | Выравнивание5 = right | Выравнивание6 = right

  | Сортировка4 = число | Сортировка5 = число | Сортировка6 = число

|А-%|  '''Шәһәр җирлеге'''  | | | |

|А|[[Лениногорск]] | [[Лениногорск]] шәһәре| 1 | {{ Население | Лениногорск | тс }} |30,50&lt;ref name=law/&gt;

|Б-%|  '''Авыл җирлекләре'''  | | | |

|Б| [[Глазов авыл җирлеге]] | [[Үрнәк-Күмәк]] авылы| 3 | {{ Население | Глазовское сельское поселение (Татарстан) | тс }} | 74,76

|Б| [[Зәй-Каратай авыл җирлеге]] | [[Зәй-Каратай авылы]] | 2 | {{ Население | Зай-Каратайское сельское поселение | тс }} | 73,13

|Б| [[Зелёная Роща авыл җирлеге]] | [[Зелёная Роща]] авылы | 2 | {{ Население | Зеленорощинское сельское поселение (Лениногорский район) | тс }} | 39,14

|Б| [[Иванов авыл җирлеге]] | [[Ивановка]] авылы| 5 | {{ Население | Ивановское сельское поселение (Лениногорский район) | тс }} | 113,40

|Б| [[Керкәле авыл җирлеге]] | [[Керкәле]] авылы | 2 | {{ Население | Каркалинское сельское поселение | тс }} | 60,38

|Б| [[Кармалка авыл җирлеге]] | [[Мордва Кармалкасы авылы]] | 1 | {{ Население | Кармалкинское сельское поселение | тс }} | 38,35

|Б| [[Кирлегәч авыл җирлеге]] | [[Кирлегәч]] авылы | 2 | {{ Население | Керлигачское сельское поселение | тс }} | 53,30

|Б| [[Куакбаш авыл җирлеге]] | [[Куакбаш]] авылы | 3 | {{ Население | Куакбашское сельское поселение | тс }} | 80,86

|Б| [[Мичурин авыл җирлеге]] | [[Мичурин исемендәге бистә]] | 2 | {{ Население | Мичуринское сельское поселение (Татарстан) | тс }} | 61,49

|Б| [[Мөэмин-Каратай авыл җирлеге]] | [[Мөэмин-Каратай]] авылы| 1 | {{ Население | Мукмин-Каратайское сельское поселение | тс }} | 17,47

|Б| [[Түбән Чыршылы авыл җирлеге]] | [[Түбән Чыршылы]] авылы| 3 | {{ Население | Нижнечершилинское сельское поселение | тс }} | 121,40

|Б| [[Яңа Иштирәк авыл җирлеге]] | [[Яңа Иштирәк]] авылы| 3 | {{ Население | Новоиштерякское сельское поселение | тс }} | 59,99

|Б| [[Яңа Чыршылы авыл җирлеге]] | [[Яңа Чыршылы]] бистәсе| 6 | {{ Население | Новочершилинское сельское поселение | тс }} | 144,81

|Б| [[Писмән авыл җирлеге]] | [[Подлесный]] бистәсе| 9 | {{ Население | Письмянское сельское поселение | тс }} | 221,47

|Б| [[Сарабиккол авыл җирлеге]] | [[Сарабиккол]] авылы| 1 | {{ Население | Сарабикуловское сельское поселение | тс }} | 48,06

|Б| [[Иске Иштирәк авыл җирлеге]] | [[Иске Иштирәк]] авылы| 3 | {{ Население | Староиштерякское сельское поселение | тс }} | 99,86

|Б| [[Иске Куак авыл җирлеге]] | [[Иске Куак]] авылы| 1 | {{ Население | Старокувакское сельское поселение | тс }} | 83,47

|Б| [[Иске Шөгер авыл җирлеге]] | [[Иске Шөгер]] авылы| 2 | {{ Население | Старошугуровское сельское поселение | тс }} | 60,63

|Б| [[Сугышлы авыл җирлеге]] | [[Сугышлы]] авылы| 2 | {{ Население | Сугушлинское сельское поселение | тс }} | 72,34

|Б| [[Тимәш авыл җирлеге]] | [[Тимәш]] авылы| 1 | {{ Население | Тимяшевское сельское поселение | тс }} | 10,60

|Б| [[Туктар Урдалысы авыл җирлеге]] | [[Туктар Урдалысы]] авылы| 2 | {{ Население | Туктарово-Урдалинское сельское поселение | тс }} | 107,12

|Б| [[Ормышлы авыл җирлеге]] | [[Ормышлы]] авылы| 6 | {{ Население | Урмышлинское сельское поселение | тс }} | 101,56

|Б| [[Федотовка авыл җирлеге]] | [[Федотовка]] авылы| 3 | {{ Население | Федотовское сельское поселение (Татарстан) | тс }} | 66,46&lt;

|Б| [[Шөгер авыл җирлеге]] | [[Шөгер]] авылы| 1 | {{ Население | Шугуровское сельское поселение (Татарстан) | тс }} | 2,70&lt;ref name=law/&gt;

}}

== Икътисады ==

=== Хәзерге көндәге хәл-торыш ===

[[Файл:Len EGR.png|thumb|300px|2009 елга икътисади эшмәкәрлекнең процент нисбәте]]

{| class=&quot;standard&quot; style=&quot;width:50%; float:right; margin-left:0.8em; clear:right;&quot;

|-

! Икътисади эшмәкәрлек төрләре !! 2017 елга-2018 ел башына МСП субъектлары&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://leninogorsk.tatarstan.ru/rus/file/pub/pub_861085.pdf

|title      = Татарстан Республикасының “Лениногорск муниципаль  районы” муниципаль берәмлеге территориясендә бәләкәй һәм урта эшкуарлыкның 2017-2021 елларга үсеше

|date = 2018

|publisher  = Лениногорск муниципаль районы

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;

|-

| Күмәртәләп сатып алу һәм ваклап сату; автотранспорт чараларын, мотоциклларны, көнкүреш изделиеләрен һәм шәхси куллану предметларын ремонтлау || 557 кече 7 урта предприятие

|-

| Төзелеш || 98

|-

| Эшкәртү производстволары || 67

|-

| Авыл хуҗалыгы, аучылык һәм бу тармакларда хезмәт күрсәтү, урман хуҗалыгы || 10 предприятие һәм 28 крестьян фермер хуҗалыгы

|-

| Күчемсез мөлкәт белән операцияләр, кортымга бирү һәм хезмәтләр күрсәтү || 35

|-

| Файдалы яткылыклар чыгару || 21

|-

| Саулык саклау һәм социаль хезмәтләр күрсәтү || 9

|-

| Электроэнергия, газ һәм су җитештерү һәм бүлү || 12

|-

|}

XX гасыр уртасыннан нефть сәнәгате Лениногорск районының алдынгы тармагы булып тора. 2019 елда төбәк нефтьчеләре 3,45 млн тонна нефть тапты, бу тулаем территориаль продуктның 46 %-н тәшкил итте. Төбәкнең күп предприятиеләре нефть-газ тармагын технологик тәэмин итү белән шөгыльләнә. Иң эре компанияләр арасында «Лениногорскнефть», «Охтин-Ойл» НГДУлары &lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://leninogorsk-rt.ru/news/novostnaya-lenta/leninogorskaya-komand-v-liderakh|title=Лениногорская команд в лидерах|author=автор|website=Лениногорские вести|date=2019-07-13|accessdate=2020-12-27}}&lt;/ref&gt;, «Водоканал»&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=en|url=https://kazanfirst.ru/articles/328640|title=Экологический скандал в Пестрецах: Следком возбудил уголовное дело по факту негодных сточных вод в реку Меша. Но прекратить сбросы в районе не могут|website=kazanfirst.ru|accessdate=2020-12-27}}&lt;/ref&gt;, «ЛТС», «Геотех» һ. б. аерылып тора. Монда шулай ук җиңел һәм азык-төлек сәнәгатенең берничә эре предприятиесе эшли&lt;ref name=invest&gt;{{cite web

|url        = https://invest.tatarstan.ru/ru/about/municipal_potencial/leninogorskiy-rayon/

|title      = Муниципалитетлар потенциалы. Лениногорск районы

|date       = 2019

|publisher  = Invest Tatarstan

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;. Районда барлыгы кече һәм урта бизнесның якынча 566 икътисади актив предприятиесе эшли&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://kazan.bezformata.com/listnews/leninogorske-proshlo-zasedanie-soveta/81333796/

|title      = В Лениногорске прошло заседание Совета по итогам социально-экономического развития района в 2019 году и задачах на 2020 год

|date       = 2020-02-06

|publisher  = БезФормата

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;. Лениногорск районы икътисадына бөтә Татарстан сәнәгать продукциясенең 3,5 % тура килә. 2019 елга район социаль-икътисади үсеш буенча республиканың муниципаль берәмлекләре арасында 12нче урын били{{sfn|Медяник|2020|c=2489-—2490}}.

Район килеменең икенче әһәмиятле өлешен — 23 % тирәсе — төзелеш тармагы тәэмин итә. Бу тармакның күпчелек предприятиеләре нефть-газ чыгару сәнәгате объектларын төзи, алар арасында «Геотех», «Уралстройнефть», «Спецстройсервис» һ. б.{{sfn|Медяник|2020|c=2489-—2490}}&lt;ref name=&quot;invest&quot; /&gt;.

Ун ел элек район җитәкчелеге, башка сәнәгаь тармаклары да үсеш алсын дигән максат белән, төбәк икътисадын диверсификацияләүгә юл алды. Атап әйткәндә, Лениногорск районы хакимияте авыл хуҗалыгының инвестицияләр җәлеп итү мөмкинлекләрен арттыруны планлаштыра. 2020 елга авыл хуҗалыгы җирләре районның гомуми мәйданының 55 %тан артыгын алып тора. Монда бодай, арыш, солы, карабодай, бәрәңге һәм башка культуралар үстерәләр. Шуңа да карамастан, авыл товар җитештерүчеләренең гомуми табышы арасында терлекчелек өстенлек итә. Актив үсә торган өлкәләр арасында - ат үрчетү. Әйтик, ат караучы-эшмәкәр Фәрит Нәбиуллин ун ел дәвамында татар токымлы атларын чыгарырга омтыла. Хәзерге вакытта Татарстанда бу токымның берничә йөз вәкиле генә исәпләнә.&lt;ref name=invest/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://www.business-gazeta.ru/article/332116

|title      = «У нас много богатых татар, которые ради возрождения традиций готовы вкладываться»

|author = Фарид Набиуллин

|date       = 2016-12-17

|publisher  = «БИЗНЕС Online»

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;.

Икътисадчылар машина төзелеше, металлургия һәм төзелеш тармагын инвестицияләр өчен иң кызыклысы итеп аерып күрсәтәләр. Урта махсус һәм югары уку йортлары булу, шулай ук хезмәткә сәләтле халыкның шактый проценты Лениногорскның кадрлар потенциалын билгели.&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/53c/investitsionnyy_potentsial_leninogorskogo_munitsipalnogo_rayona.pdf

|title      = Татарстан Республикасы Лениногорск муниципаль районының инвестицион паспорты

|date = 2016

|publisher  = Invest Tatarstan

|accessdate = 2020-11-16

}}&lt;/ref&gt;. Төбәкнең социаль-икътисадый үсешен күздә тоткан «Стратегия 2030» республика проектында катнашучы буларак, киләсе унъеллыкта район шәһәрләрдә һәм посёлокларда уңайлы мохит булдыруга һәм халыкның тормыш дәрәҗәсен күтәрүгә омтылачак&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = http://i.tatarstan2030.ru/

|title      = Татарстан 2030

|publisher  = Татарстан 2030

|accessdate = 2020-11-16

}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://leninogorsk.tatarstan.ru/strategija2030.htm

|title      = Лениногорск муниципаль районының 2030 елга чаклы үсеш стратегиясе

|publisher  = Лениногорск муниципаль районы

|accessdate = 2020-11-16

}}&lt;/ref&gt;.

2020 елның гыйнварына Лениногорск районында теркәлгән эшсезләр саны 176 кеше булган, ягъни бөтен эшче көчләр санының якынча 0,37%ын тәшкил иткән.&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = http://leninogorsktrud.ru/mnews/situatsiya_na_rinke_truda_leninogorskogo_o_raiona_na_01_03_2020_goda/#rus

|title      = 01.03.2020 елга Лениногорск районының хезмәт базарындагы хәле

|date       = 2020-03-04

|publisher  = Работа России. Портал государственной службы занятости Республики Татарстан

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;. 2019 елда районда яшәү минимумы 8958 сум тәшкил иткән, ә уртача пенсия - 15 189 сум, бу алдагы елдан 6,2 процентка югарырак.
{{sfn|Медяник|2020|c=2489-—2504}}.

{| class=&quot;standard&quot;

|+ Заработная плата населения района&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://leninogorsk.tatarstan.ru/factors.htm

|title      = Показатели эффективности деятельности МО “ЛМР”

|publisher  = Лениногорский муниципальный район

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;

! Өлкәсе !! 2008 !! 2009 !! 2010 !! 2011 !! 2012 !! 2013 !! 2014 !! 2015 !! 2016 !! 2017 !! 2018 !! 2019 !!

|-

|Эре һәм уртача предприятиеләр ||15,353||16,618||19,749||20,198||21,958||26,845||28,897||31,328||32,612||33,697||36,876||40,706||

|-

|Мәктәпкәчә яшьтәге балалар учреждениеләре ||5,051||5,776||5,942||8,696||9,615||12,969||15,669||17,189||18,053||18,746||18,746||21,241||

|-

|Гомуми белем бирү учреждениеләре укытучылары||8,739||9,588||15,504||17,822||18,447||27,452||28,421||29,028||28,318||29,187||32,036||32,816||

|-

|Белем бирү учреждениеләренең башка хезмәткәрләре ||8,111||9,178||10,414||15,288||18,364||21,418||23,102||23,667||23,838||24,737||26,758||28,192||

|-

|Табиблар ||18,877 ||20,768||22,264||25,170||

|-

|Урта медицина персоналы||9,470||11,536||11,469||12,678||

|}

=== Транспорты ===
Район географик яктан уңайлы һәм эре транспорт магистральләре янында урнашкан. Районның транспорт структурасын планлаштыруда төп рольне сәнәгать һәм авыл хуҗалыгы җитештерүе үзенчәлеге, нефть чыгару һәм тышкы транспорт уйный{{sfn|Туристический паспорт|2018|с=3—4}}{{sfn|Экологический гид|2015|с=184—189}}.

Районның тышкы элемтәләрен тәэмин итүче төп автоюллар булып федераль әһәмияттәге автомобиль юллары тора [[Р239 (автомобиль юлы)]] - «[[Казан]] - [[Ырынбур]] - [[Казакъстан]] белән чик», (районның көнчыгышында зур булмаган кисемтә), төбәк юллары [[Бөгелмә]] - Лениногорск - Шөгер - [[Шентала]], [на] - [Шентала], (Нурлатка, Ульяновскка) - Карабаш, [[Лениногорск]] - [[Әлмәт]], Лениногорск -  [[Азнакай]], Шөгер - Сарабиккол - [[Чирмешән]], Әлмәт - Сарабиккол{{sfn|Экологический гид|2015|с=184—189}}.

Районның торак пунктлары 739 км озынлыктагы каты өслекле юллар челтәрен тәэмин итә, шуның 165 км ы шәһәр эчендәге юллар. Җирле әһәмияттәге автомобильләргә шәхси предприятиеләр хезмәт күрсәтә, шуларның 165 километры «Благоустройство и Озеленение» компаниясенә беркетелгән, 207,1 км — «Лениногорск-Автодор», 205 км — «Татнефтедор» компаниясе хезмәт күрсәтә.

Район территориясе буйлап [[Әгерҗе]] - [[Яр Чаллы]]- Акбаш (Бөгелмә районы) тимер юлы үтә. Районда станцияләр һәм тукталыш пунктлары (төньяктан көньякка): 42 км (тукталыш пункты), Ватан (разъезд), 35 км (пл.), 30 км (пл.), Письмән (станция), Лениногорск шәһәре, 19 км (тукталыш пункты), Ялан (разъезд), 13 км (тукталыш пункты), Аккүл, 6 км&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = http://infojd.ru/12/akbagr.html

|title      = Железнодорожная линия Акбаш-Агрыз

|publisher  =Сайт о железной дороге

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=report&gt;{{cite web

|url        = https://leninogorsk.tatarstan.ru/doklad2013.htm?pub_id=80771

|title      = Доклад Хусаинова Рягата Галиагзамовича Главы Лениногорского района о достигнутых значениях показателей для оценки эффективности деятельности органов местного самоуправления городских округов и муниципальных районов за 2010 и их планируемых значениях на трёхлетний период

|publisher  = Лениногорский муниципальный район

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;.

== Социаль тармак ==

{| class=&quot;standard&quot; style=&quot;width:20%; float:right; margin-left:0.8em; clear:right;&quot;

|+ Район спорт корылмалары, 2016 ел

|-

!№ !! Объектлар !!Саны

|-

| 1 || Ясы корылмалар || 121

|-

| 2 || Стадионнар ||  1

|-

| 3 || Спорт заллары ||  50

|-

| 4 || Спорт боз сарайлары ||  1

|-

| 5 || Җиңел атлетика манежлары || 1

|-

| 6 || Йөзү бассейннары || 5

|-

| 7 || Чаңгы базалары ||  2

|-

| 8 || Трамплиннар ||  3

|-

| 9 || Теннис-холл || 1

|}

Лениногорск муниципаль районында амбулатор ярдәмне «Лениногорск үзәк район хастаханәсе» ДАССУ күрсәтә, аның составына район үзәк хастаханәсе һәм МСЧ поликлиникалары һәм стационарлары, Иске Күктау табиблык амбулаториясе, Шөгер участок хастаханәсе, стоматология поликлиникасы, балалар хастаханәсе, хатын-кызлар консультациясе, бала тудыру йорты, шулай ук 29 фельдшер-акушерлык пунктлары һәм уку йортларында һәм предприятиеләрдә саулык саклау пунктлары керә&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://zdrav.tatar.ru/hospital/about

|title      = ГАУЗ &quot;Лениногорская ЦРБ&quot;

|publisher  = Портал здравоохранения Республики Татарстан

|accessdate = 2020-11-16

}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://www.business-gazeta.ru/news/477813

|title      = В Бугульме и Лениногорске сменили главврачей ЦРБ

|date       = 2020-08-14

|publisher  =«БИЗНЕС Online»

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;. 2020 елда ҮРБ баш табибы вазыйфасына Татарстан Республикасының атказанган табибы Рим Амеровны билгеләделәр&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://leninogorskcrb.tatarstan.ru/index.htm/news/1804373.htm

|title      = Представление нового главного врача ГАУЗ &quot;Лениногорская ЦРБ&quot;

|date       = 2020-08-13

|publisher  = ГАУЗ “Лениногорская Центральная районная больница” Республики Татарстан

|accessdate = 2020-11-16

}}&lt;/ref&gt;. Шул ук елның ноябрендә Лениногорск МСЧында коронавирлы инфекция һәм хастаханәдән тыш үпкә ялкынсынуы белән авыручылар өчен өстәмә хастаханә урыннары булдырганнар&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = https://www.tatar-inform.ru/news/health/17-11-2020/v-leninogorske-sozdali-dopolnitelnye-mesta-dlya-patsientov-s-covid-19-5786180

|title      = В Лениногорске создали дополнительные места для пациентов с Covid-19

|date       = 2020-11-17

|publisher  =Tatar-inform

|accessdate = 2020-11-17

}}&lt;/ref&gt;.

2019/2020 нче уку елына районда 34 гомуми белем бирү учреждениесе исәпләнә, аларга 8582 укучы йөри. Сыйныфларның тулылыгы шәһәрдә 23,9 кеше һәм авыл җирлегендә 8,2 кеше. Районда меңнән артык укучы йөргән 12 мәктәп татар телендә эшли&lt;ref name=edu&gt;{{cite web

|url        = https://edu.tatar.ru/l-gorsk/page392707.htm/page394424.htm

|title      = Муниципальное казённое учреждение «Управление образования» ИКМО &quot;Лениногорский муниципальный район&quot; Республики Татарстан. Татарстан Республикасы “Лениногорск муниципаль районы” муниципаль берәмлеге “Мәгариф идарәсе” муниципаль учреждениесе

|date       = 2020

|publisher  = Электронное образование Республики Татарстан

|accessdate = 2020-11-13

}}&lt;/ref&gt;, 6000 дән артык бала шөгыльләнә торган ун өстәмә белем бирү учреждениесе. 1076 кешегә исәпләнгән өч һөнәри белем бирү учреждениесе ачылды&lt;ref name=report/&gt;&lt;ref name=edu/&gt;.

Районда гомуми 735 мең китап һәм басма фонды белән 36 китапханәне берләштергән үзәкләштерелгән китапханә системасы (ЦБС) эшли. ЦБС елына 50 меңнән артык кешегә хезмәт күрсәтә&lt;ref&gt;{{cite web

|url        =https://www.culture.ru/institutes/27561/leninogorskaya-centralnaya-biblioteka-imeni-gabdully-tukaya

|title      =  Лениногорская центральная библиотека имени Габдуллы Тукая

|publisher  = Культура.РФ

|accessdate = 2020-11-16

}}&lt;/ref&gt;.

Спорт структурасы тренажёр һәм уен спорт заллары, чаңгы һәм тимераяклар прокаты, җәйге вакытта роликлы тимераяклар, велосипедлар тәкъдим итә. Спорт мәктәпләре укучылары бөтенроссия һәм республика ярышларында актив катнашалар. Спорт-сәламәтләндерү эше балалар мәгариф учреждениеләрендә дә, предприятиеләрдә дә алып барыла. Мәсәлән, «Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм идарәсе» МКУ белгечләре предприятиеләр арасында һәм аерым уку йортлары арасынжа Спартакиада оештыралар. 2016 елда Лениногорск Татарстан Республикасы Студентлар баскетбол лигасы ярышларын уздыру өчен мәйданчыкларның берсенә әверелде. Шул ук елның статистик мәгълүматларына караганда, Лениногорск районы халкының 47 %ы даими рәвештә физкультура һәм спорт белән шөгыльләнә{{sfn|Материалы коллегии|2017|с=28—36}}.

2019 елда районда 240 спорт корылмасы эшләгән, алар арасында: “Юность” стадионы, спорт сарае, манежлар, өч чаңгы трамплины, «Профессионал» техник иҗат клубы һәм башка объектлар була&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = http://tramplin.perm.ru/respublika-tatarstan-s-puti-ne-soydyom-nashe-budushhee-zavisit-ot-nas-samih/

|title      =  «Наше будущее зависит от нас самих». Республика Татарстан: С пути не сойдём

|date       = 2016-03-12

|publisher  = Спортивный клуб “Летающий лыжник”

|accessdate = 2020-11-16

}}&lt;/ref&gt;. 2020 елның февралендә Лениногорскига ТАССР төзелүнең 100 еллыгына һәм Лениногорскиның ДОСААФ тууына 60 ел тулуга багышланган картинг буенча ярышлар уза&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = http://rt-online.ru/v-leninogorske-projdut-sorevnovaniya-po-kartingu/

|title      =  В Лениногорске пройдут соревнования по картингу

|date       = 2020-02-07

|publisher  =  Газета Республика Татарстан

|accessdate = 2020-11-16

}}&lt;/ref&gt;.

== Истәлекле урыннар ==
Төрле вакытта Лениногорскида һәм аның тирәсендәге җирләрдә мәгърифәтче [[Утыз Имәни|Габдрахим Утыз Имәни]], галим-шәрыкчы [[Риза Фәхретдин]], язучы-замандашлар Бикчурин Шамил, Зәмит Рәхимов һәм башка күренекле мәдәният һәм сәнгать эшлеклеләре яшәгән. Совет чорында аерым казанышлары өчен унике лениногорсклы Советлар Союзы Каһарманнары бүләге, өчесе Дан орденының тулы кавалеры исеме һәм егерме өчесе «Социалистик Хезмәт Каһарманы» исеме алган&lt;ref&gt;{{cite web
 |url        = https://len-journal.ru/2013/05/08/12-geroev/
 |title      = Двенадцать лениногорских Героев Советского Союза
 |date       = 2013-05-08
 |publisher  = Len Journal
 |accessdate = 2020-11-16
}}{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

Шәһәрдә һәм районда Мәдәният сарае, Крайны өйрәнү музее, илдәге беренче нефть музее, мәдәният һәм ял парклары һәм башка истәлекле урыннар эшли. Биредә шулай ук 47 обелиск, 16 һәйкәл урнаштырылган һәм 17 тарихи әһәмияткә ия урын билгеләнгән. Районда традицион бәйрәмнәр даими үткәрелә. Мәсәлән, Мордва Кармалка авылы «Балтай» бәйрәмен оештыра, Яңа Сәке авылында «Уйна гармун!» чуваш мәдәнияте фестивале уза, ә Федотовка авылы керәшен традицияләрен яңарта&lt;ref&gt;{{cite web

|url        = http://www.tatarnews.ru/articles/8218

|title      =  Достойное прошлое, уверенное будущее

|author = Гузель Хасаншина

|date       = 2015-03-27

|publisher  = Известия Татарстана

|accessdate = 2020-11-16

}}&lt;/ref&gt;.

{| class=&quot;wikitable&quot;

|+ Тарих һәм мәдәниәят һәйкәлләре

|-

! Һәйкәл атамасы !! Урнашкан урыны !! Саклау категориясе

|-

| Каһарманнар аллеясе, 12 бюст|| Лениногорск, [[Җиңүгә 50 ел проспекты]] || Җирлектә әһәмияткә ия

|-

| Бөек Ватан сугышында һәлак булганнарга һәйкәл || Лениногорск, [[Җиңүгә 50 ел проспекты]] || Җирлектә әһәмияткә ия

|-

| Советлар Союзы Каһарманы С. С. Садриев каберлеге || Лениногорск, Татар зираты || ТР исемлегендә

|-

| Колчакка каршы көрәшүчеләргә тугандаш каберлек|| Иске Куак авылы || ТР исемлегендә

|-

| М. Вахитов бюсы || Лениногорск, [[Ленин исемендәге проспект]]|| Җирлектә әһәмияткә ия

|-

| Ленин һәйкәле || Лениногорск, Ленин мәйданы|| Җирлектә әһәмияткә ия

|-

| Татарстан нефтен беренче ачучыларга монумент || Лениногорск, [[Ленин исемендәге проспект]]|| ТР исемлегендә

|-

| Академик И. М. Губкин бюсы || Лениногорск, Әгадуллин исемендәге урам || ТР исемлегендә

|-

| В. Д. Шашин һәйкәле || Лениногорск, [[Шашин исемендәге проспект]]|| ТР исемелегендә

|-

| Нефтчеләр аллеясе || Лениногорск, [[Җиңүгә 50 ел проспекты]] || Җирлектә әһәмияткә ия

|-

| Ротонда || Лениногорск, Максим Горький исемендәге мәдәниәт һәм ял паркы || Җирлектә әһәмияткә ия

|-

| М. Горький һәйкәле || Лениногорск, Максим Горький исемендәге мәдәниәт һәм ял паркы || Җирлектә әһәмияткә ия

|-

| Кара ротонда || Лениногорск, Мәктәп урамы || Җирлектә әһәмияткә ия

|-

| Троицкая чиркәве || Лениногорск, Мурзин исемендәге урам || мәгълумат юк

|-

| Мәчет || Лениногорск, Яр буе урамы || ТР исемлегендә

|-

| Бөек Ватан сугышында һәлак булган солдатлар обелискы || Керлегач авылы || Җирлектә әһәмияткә ия

|-

| Бөек Ватан сугышында һәлак булган солдатлар һәйкәле || Мөкъмин-Каратай авылы || мәгълумат юк

|-

| Екатерина II чорыннан калган яңадан тергезелгән күпер || Яңа Иштирәк авылы || мәгълумат юк

|-

| Бөек Ватан сугышында һәлак булганнар һәйкәле || Подлесный бистәсе || мәгълумат юк

|-

| Дан орденының өч тулы кавалеры барельефы || Лениногорск, [[Җиңүгә 50 ел проспекты]] || мәгълумат юк

|-

| Р. Т. Булгаков барельефы || Лениногорск, Булгаков исемендәге урам || мәгълумат юк

|-

| Автотрактор техникасы һәйкәле || Лениногорск, Белинский исемендәге урам|| мәгълумат юк

|-

| [[Габдулла Тукай]] бюсы|| Лениногорск, Тукай исемендәге урам || Җирлектә әһәмияткә ия

|-

| Утыз Имәни мәгарәсе || Тимәш авылы || мәгълумат юк

|-

| 1нче скважина монументы || Шөгер бистәсе || ТР исемлегендә

|-

| 3нче скважина монументы || Тимәш авылы || ТР исемлегендә

|-

| 5 Советлар Союзы һәм Социалистик Хезмәт Каһарманы барельефы&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://news16.ru/122268 |title = В Старом Шугурово открыты барельефы 5 героев Советского Союза и Соцтруда.  |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120203205048/http://news16.ru/122268 |archivedate = 2012-02-03 }} — «Татар-информ»&lt;/ref&gt; || село Старое Шугурово || нет данных
|}

; Район гыйбәдәтханәләре
* Христиан
** Лениногорск Изге Троицкий гыйбәдәтханәсе (1989 ел)
** [[Камышлы]] бистәсендә Барча Изгеләр гыйбәдәтханә-часовнясе (2000)
** Бөек изге яфә чигүче [[Параскева Пятница]] часовнясы (Иске Писмән авылы, 2000)
** Архистратиг Михаил гыйбәдәтханәсе (Потапово-Тумбарла авылы, 2002)
** Архистратиг Михаил гыйбәдәтханәсе (Спиридоновка авылы, 1889)
** [[Архангел Михаил Архистратиг анасы гыйбәдәтханәсе]]  (Федотовка авылы, 2007)
** Живоначальная Троица гыйбәдәтханәсе (Яңа Писмән авылы, 1864)
** Христос Раштыуасы гыйбәдәтханәсе (Мартыново авылы, 1802)
* Ислам гыйбәдәтханәләре
** «Ихлас» мәчете (Лениногорск, 2006)

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Әдәбият ==

{{refbegin|2}}

* {{китап

|автор =

|редактор = Артемьев А.

|часть =

|башлык = Списки населённых мест Российской империи, составленные и издаваемые Центральным статистическим комитетом Министерства внутренних дел

|сылтама = http://elib.shpl.ru/ru/nodes/16027-vyp-36-samarskaya-guberniya-po-svedeniyam-1859-goda-1864#mode/grid/page/1/zoom/1

|место = СПб

|нәшрият = Издание Центрального статистического комитета Министерства внутренних дел, 1861-1885

|год = 1864

|ref= Самарская губерния

}}
* {{китап

|автор = Бурханов А. А., Нигаматзянов И. Р.

|редактор = Бурханов А. А.

|часть =

|башлык = Древности Восточного Закамья. Археологические, эпиграфические и историко-культурные памятники Юго-Восточного Татарстана.

|сылтама =

|место = Казань

|нәшрият = Институт истории им. Ш. Марждани АН РТ

|год = 2017

|ref= Бурханов

}}
* {{китап

|автор = Галлямова А. Г., Кабирова А. Ш., Иванов А. А., Гайнетдинов Р. Б., Миннуллин И. Р., Алмазова Л. И.

|башлык = История Татарстана и татарского народа, 1917-2013 гг.: Учебное пособие

|сылтама =

|место = Казань

|нәшрият = КФУ

|год = 2014

|ref= История Татарстана

}}
* {{китап

|автор = Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф.

|редактор = Д. В. Иванов

|башлык = Экологический гид по зелёным уголкам Республики Татарстан

|сылтама = https://eco.tatarstan.ru/file/Karman_spravochnik_web_spread.pdf

|место = Казань

|нәшрият = Фолиант

|год = 2015

|ref= Экологический гид

}}
* {{китап

|автор =

|часть =

|башлык = Материалы коллегии. Итоги работы Министерства по делам молодёжи и спорту Республики Татарстан за 2016 год

|сылтама = https://minsport.tatarstan.ru/rus/file/pub/pub_848241.pdf

|место = Казань

|нәшрият = Министерство по делам молодёжи и спорту Республики Татарстан

|год = 2017

|ref= Материалы коллегии

}}
* {{статья

|автор= Медяник Ю. В.

|башлык=Тенденции социально-экономического развития малых и средних городов (на примере города Лениногорска Республики Татарстан)

|издание= Экономика, предпринимательство и право

|том= 10

|год= 2020

|сылтама = https://1economic.ru/lib/111072

|номер= 10

|страницы = 2489—2504

|ref= Медяник}}
* {{китап

|автор = Минкин М. Р.

|башлык = Становление и развитие системы подготовки кадров для нефтяной промышленности Татарской АССР в 1950-1960-е гг. Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата исторических наук

|сылтама =

|место = Казань

|нәшрият = ГУ “Институт Татарской энциклопедии Академии наук республики Татарстан”

|год = 2011

|ref= Минкин

}}
* {{китап

|автор = Ногманов А. И. (отв. ред.)

|башлык = Татарские селения Юго-Восточного Закамья: очаги просвещения и культуры

|место = Казань

|нәшрият = Институт Истории им. Ш. Марджани АН РТ

|год = 2019

|ref= Ногманов

}}
* {{китап

|автор =

|редактор = Подковыров Н. Г.

|часть =

|башлык = Список населённых мест Самарской губернии. Составлен в 1910 году

|сылтама = http://istmat.info/files/uploads/59897/spisok_naselyonnyh_mest_samarskoy_gubernii_1910.pdf

|место = Самара

|нәшрият = Губернская Типография

|год = 1910

|ref= Список

}}
* {{китап

|автор = Поспелов Е. М.

|часть =

|башлык = Географические названия мира. Топонимический словарь

|сылтама =

|место = М.

|нәшрият = Русские словари, Астрель, АСТ

|год = 2002

|ref= Поспелов

}}
* {{китап

|автор = Рахимов З.

|башлык = Шугур — край сокровищ

|сылтама =

|место = Казань

|нәшрият = “СТАР”

|год = 1997

|ref= Шугур

}}
* {{статья

|автор=Тархов С. А.

|башлык=Изменение административно-территориального деления России за последние 300 лет

|издание=Журнал “География”

|год=2001

|сылтама = https://geo.1sept.ru/view_article.php?ID=200101502

|номер= 15

|страницы = 1—32

|ref= Тархов}}
* {{китап

|автор =

|часть =

|башлык = Туристический паспорт Лениногорского района

|сылтама = http://crtzp.ru/images/passport/leninogorsk.pdf

|место = Альметьевск

|нәшрият =

|год = 2018

|ref= Туристический паспорт

}}
* {{китап

|автор = Хакимов К. Б.

|башлык = Они сражались за Родину (китап памяти)

|сылтама =

|место = Краснодар

|нәшрият = Издатель Малышев

|год = 1997

|ref= китап памяти

}}
* Лениногорский район // {{китап|башлык=Татарская энциклопедия|подзаголовок=|вид=|ответственный=Гл. ред. М. Х. Хасанов|место=Казань|нәшрият=Институт Татарской Энциклопедии|год=2008|том=3|страниц=664|страницы=593}}
* Вспоминая прошлое: К. Фасеев. — Казань, 1999.
* Там, где растут ромашки. Очерки и воспоминания работников и ветеранов НГДУ «Лениногорскнефть»/ Сост. Галеева. З., Давлетбаев И. Ш. и др. — М., 1998.
* Лениногорский район // {{китап|башлык=Татарская энциклопедия|подзаголовок=|вид=|ответственный=Гл. ред. М. Х. Хасанов|место=Казань|нәшрият=Институт Татарской Энциклопедии|год=2008|том=3|страниц=664|страницы=593}}
* Шугур — край сокровищ: / Рахимов Замит. — Казань; Казань: Изд. дом. «СТАР»: Полиграфическо- издательский комбинат, 1997.
* Вспоминая прошлое: К. Фасеев. — Казань, 1999.
* Там, где растут ромашки. Очерки и воспоминания работников и ветеранов НГДУ «Лениногорскнефть»/ Сост. Галеева. З., ДавлетбаевИ. Ш. и др. — М., 1998.
* Они сражались за Родину. (китап памяти): К. Хакимов. — Краснодар, 1997.
* История Татарстана: /Б. Ф. Султанбеков, Ф. Ш. Хузин, И. А. Гилязов и др. — Казань, 2001.
* Здравствуй мой добрый город:/ Р. И. Добрышина, Н. М. Игнатьев, Н. М. Исхаков и др.: — Лениногорсе, 1995.
* Нефть на кончике долота:/Каниф Хакимов.: — Краснодар, 1997.

== Сылтамалар ==
* [http://www.tatar.ru/files/laws/laws_48121.pdf 2010 елның 22 маендагы 25-ТРЗ № Татарстан Республикасы Законы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{Татарстан}}
{{Лениногорск районы}}

[[Төркем:Татарстан районнары]]
[[Төркем:Лениногорск районы]]</text>
      <sha1>b5re1j8m3uesecrc62wle1xwer4oy2s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алматы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22420</id>
    <revision>
      <id>3524448</id>
      <parentid>3483636</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:43:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.230.175.200</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9171" xml:space="preserve">{{ТП
 |халәт = шәһәр
 |татар исеме = Алматы
 |чын исем = {{lang-kk|Almaty, Алматы}}
 |ил = Казакъстан
 |герб = NewGerb_Almaty_2010.jpg
 |байрак = Flag of Almaty.svg
 |герб киңлеге = 130px
 |байрак киңлеге = 130px
  |lat_dir = |lat_deg = 43|lat_min = 15|lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = 76|lon_min = 54|lon_sec = 
  |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ
  |CoordScale = 
 |ЯндексХарита = http://maps.yandex.ru/?text=Казахстан,%20Алматы&amp;sll=76.88076,43.203007&amp;sspn=11.249997,6.172108&amp;l=map,trf
 |ил харитасы зурлыгы = 300
 |төбәк харитасы зурлыгы = 300
 |район харитасы зурлыгы = 
 |төбәк төре = 
 |төбәк = 
 |төбәк җәдвәлдә = 
 |район төре = 
 |район = 
 |район җәдвәлдә = 
 |җәмгыять төре = 
 |җәмгыять = 
 |җәмгыять таблицада = 
 |ил харитасы =
 |төбәк харитасы = 
 |район харитасы =
 |эчке бүленеш = 
 |башлык төре = Аким
 |башлык = [[Бавырҗан Байбәк]]&lt;ref&gt;[http://newskaz.ru/politics/20150809/9371767.html Нурсултан Назарбаев назначил Бауыржана Байбека акимом Алматы]&lt;/ref&gt;
 |нигезләү датасы = 1854 ел
 |беренче телгә алу = 
 |элеккеге исемнәр = Алматы, Заилийский, Верный
 |халәт = 
 |мәйдан = 339,36
 |биеклек төре = 
 |ТП мәркәзе биеклеге = 785
 |климат = 
 |рәсми тел = 
  |халык саны = 
  |исәп елы = 
  |халык тыгызлыгы = 
  |агломерация = 
  |милли состав = [[казакълар]] 51,1 %, [[урыслар]] 33,0 %, &lt;br /&gt;[[уйгурлар]] 5,7 %, [[кореялылар]] 1,9 %, &lt;br /&gt; [[татарлар]] 1,8 %&lt;ref name=&quot;stat.kz2&quot;&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar Казакъстан республикасының милли составы]&lt;/ref&gt;
  |дини состав = мөселманнар, христианнар һ.б.
  |этнохороним = 
 |сәгать кушагы = +6
 |DST = 
 |телефон коды = +7 727
 |почта индексы = 
 |почта индекслары = 050000—050063
 |автомобил коды = A
 |Commons-та төркем = 
 |сайт = http://www.almaty.kz
 |сайт теле              = 
 |сайт теле 2            = 
 |сайт теле 3            = 
 |сайт теле 4            = 
 |сайт теле 5            = 
 |add1n                   = 
 |add1                    = 
 |add2n                   = 
 |add2                    = 
 |add3n                   = 
 |add3                    = 
 }}
{{мәгънәләр|Алматы (мәгънәләр)}}
'''Алматы''' ({{lang-kk|Almaty, Алматы}} — «алмалы», {{lang-ru|Алма-Ата}}) — [[Казакъстан Республикасы]]ның иң эре шәһәре. Халык саны 1,4 млн кеше. Илнең [[икътисад]]и, [[мәдәният|мәдәни]], [[сәясәт|сәяси]] үзәкләренең берсе. Казакъстанда халык саны бер миллионнан артык булган бердәнбер шәһәре. [[1997 ел]]га кадәр Казакъстанның башкаласы булып тора.

[[Тянь-Шань]] тау итәге янында урнашкан шәһәр.

== Тарих ==
X-XIV гасырларда хәзерге Алма-Ата җирләрендә берничә кечкенә шәһәрләр булган, шуларның берсе &quot;[[Алмату]]&quot; дип аталган. Шул шәһәр Бөек ефәк юлында булган.&lt;ref&gt; Жетісу. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет.&lt;/ref&gt; 13 нче гасырда шәһәрдә үз тәңкәләре суккан. 14 гасырга [[Тәңре тау]]ы тауларының төньяк битләрендә игенчелек һәм Алмату шәһәре төшенкелеккә китте.&lt;ref&gt;Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8&lt;/ref&gt;
Заманча Алматы Русия буйсындыру гаскәрләре [[1854]] елның 4 февралендә '''Верный''' ('''Тугрылыклы''') исеме белән хәрби ныгытма буларак салганнар.

[[1867]] елда Верный — [[Төркистан генерал-губернаторлыгы|Төркистан]] генерал-губернаторлыкның Җидесу өлкәсенең үзәге.

[[1867]] елның июлендә Җидесу казак гаскәре оештырылган.

[[1887]] елның 28 маенда бик көчле [[җир тетрәү]] булган, 1798 йорт җимерелгән.

[[Татар]]лар шәһәргә нигезләү башыннан Верный шәһәренә толмач булып, сәүдә эшләре өчен килгәннәр. Верный шәһәрендә Татарка (Татар шәһәрлеге) өлеше килеп чыккан, ул әлегә дә саклана. Татарлар Алматыда беренче мәчетне салганнар.

[[1897]] елда шәһәрдә '''5,3%''' кеше татарча сөйләшкән (урысча — 63,8 %, уйгырча — 8,6 %, казакъча — 8,2 %, сартча (юкка чыккан милләт) — 6,9 %, кытайча — 5,3 %).

[[1918]] елда Совет хакимияте урнаштырылган.

[[1921]] елда шәһәргә яңа исем — Алматы ({{lang-ru|Алма-Ата}}) бирелә.

[[1927]] елда [[Казакъстан]] башкаласы [[Кызыл-Урда]] шәһәреннән Алматыга күчерелгән.

[[1997]] елда Казакъстан башкаласы Алматы шәһәреннән [[Астана]]га күчерелгән. Шулай итеп Алматы 70 ел дәвамында башкала вазифасын башкарган.

== Спорт ==
[[Тянь-Шань]] тау итәге янында дөньяның иң югары «Медеу» шугалагы (тимераякта шуу өчен боз мәйданы) урнаша.

[[2017 ел]]да биредә 28нче Кышкы Универсиада үткәреләчәк.&lt;ref&gt;[http://inform.kz/rus/article/2422735 Алматы официально объявлен столицей 28-й зимней Универсиады 2017 года]&lt;/ref&gt;

== Идарә-җир төзелеше ==
[[Файл:Алматы татар мәчете.jpg|180px|thumb|right|Татар мәчете. 1930]]
[[Файл:Алматы.Смог.jpg|180px|thumb|right|Алматыда [[смог]]]]

Алматы шәһәре 8 районнан тора:
# Алатау
# Алмалы
# Әуезов
# Бостандык
# Җитесу
# Медеу
# Нәүрүзбай
# Төрексиб

== Хакимият ==
Шәһәр башлыгы - {{lang-kk|әкім}}, урысча аким - мэр вазифасын башкара. Шәһәр әкиме (хакиме) Казакъстан президенты тарафыннан билгеләнә, шәһәр җыелышы (мәслихәт, казакъча маслихат) раслый, туры сайлау юк.

[[2008]] елдан шәһәр әкиме - Ахметжан Есимов.

== Шәһәрдә туган танылган кешеләр ==
==== Казакълар ====
* [[Руслан Савденов]], балет биючесе, Татарстанның атказанган артисты ([[2011]])
* [[Бавырҗан Байбәк]] (19.03.1974), [[шәһәр|Алматы]] хакиме (''[[2015]], [[август]]''), сәясәт фәннәре кандидаты.
* [[Булат Габитов]], кинематографист, режиссер.

==== Татарлар, башкортлар ====
* [[Кадрия Әмирова]], [[балет]] биючесе, ''РФ атказанган артисты''
* [[Александр Кирзимов]] ([[1897]]-[[1955]]), генерал-майор ([[1941]]).
* [[Ринат Исмәгыйлев (1955)|Ринат Исмәгыйлев]], [[җәррах]].
* [[Рәшит Ногманов]] (1954), совет һәм Казакъстан кинорежиссеры, сценарист, продюсер, актер, җәмәгать эшлеклесе.

== Дин ==
==== Ислам ====
* [[Алматы үзәк мәчете]]
==== Христианлык ====
== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}
{{Казакъстан}}

[[Төркем:Миллионлы шәһәрләр]]
[[Төркем:Казакъстан шәһәрләре]]</text>
      <sha1>6jeoaj55d2q3khonfhtkfzk1nn1j6cv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524449</id>
      <parentid>3524448</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:45:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.230.175.200</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9175" xml:space="preserve">{{ТП
 |халәт = шәһәр
 |татар исеме = Алматы
 |чын исем = {{lang-kk|Almaty, Алматы}}
 |ил = Казакъстан
 |герб = NewGerb_Almaty_2010.jpg
 |байрак = Flag of Almaty.svg
 |герб киңлеге = 130px
 |байрак киңлеге = 130px
  |lat_dir = |lat_deg = 43|lat_min = 15|lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = 76|lon_min = 54|lon_sec = 
  |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ
  |CoordScale = 
 |ЯндексХарита = http://maps.yandex.ru/?text=Казахстан,%20Алматы&amp;sll=76.88076,43.203007&amp;sspn=11.249997,6.172108&amp;l=map,trf
 |ил харитасы зурлыгы = 300
 |төбәк харитасы зурлыгы = 300
 |район харитасы зурлыгы = 
 |төбәк төре = 
 |төбәк = 
 |төбәк җәдвәлдә = 
 |район төре = 
 |район = 
 |район җәдвәлдә = 
 |җәмгыять төре = 
 |җәмгыять = 
 |җәмгыять таблицада = 
 |ил харитасы =
 |төбәк харитасы = 
 |район харитасы =
 |эчке бүленеш = 
 |башлык төре = Аким
 |башлык = [[Бавырҗан Байбәк]]&lt;ref&gt;[http://newskaz.ru/politics/20150809/9371767.html Нурсултан Назарбаев назначил Бауыржана Байбека акимом Алматы]&lt;/ref&gt;
 |нигезләү датасы = 1854 ел
 |беренче телгә алу = 
 |элеккеге исемнәр = Алматы, Заилийский, Верный
 |халәт = 
 |мәйдан = 339,36
 |биеклек төре = 
 |ТП мәркәзе биеклеге = 785
 |климат = 
 |рәсми тел = 
  |халык саны = 
  |исәп елы = 
  |халык тыгызлыгы = 
  |агломерация = 
  |милли состав = [[казакълар]] 51,1 %, [[урыслар]] 33,0 %, &lt;br /&gt;[[уйгурлар]] 5,7 %, [[кореялылар]] 1,9 %, &lt;br /&gt; [[татарлар]] 1,8 %&lt;ref name=&quot;stat.kz2&quot;&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar Казакъстан республикасының милли составы]&lt;/ref&gt;
  |дини состав = мөселманнар, христианнар һ.б.
  |этнохороним = 
 |сәгать кушагы = +6
 |DST = 
 |телефон коды = +7 727
 |почта индексы = 
 |почта индекслары = 050000—050063
 |автомобил коды = A
 |Commons-та төркем = 
 |сайт = http://www.almaty.kz
 |сайт теле              = 
 |сайт теле 2            = 
 |сайт теле 3            = 
 |сайт теле 4            = 
 |сайт теле 5            = 
 |add1n                   = 
 |add1                    = 
 |add2n                   = 
 |add2                    = 
 |add3n                   = 
 |add3                    = 
 }}
{{мәгънәләр|Алматы (мәгънәләр)}}
'''Алматы''' ({{lang-kk|Almaty, Алматы}} — «алмалы», {{lang-ru|Алма-Ата}}) — [[Казакъстан Республикасы]]ның иң эре шәһәре. Халык саны 1,4 млн кеше. Илнең [[икътисад]]и, [[мәдәният|мәдәни]], [[сәясәт|сәяси]] үзәкләренең берсе. Казакъстанда халык саны бер миллионнан артык булган бердәнбер шәһәре. [[1997 ел]]га кадәр Казакъстанның башкаласы булып тора.

[[Тянь-Шань]] тау итәге янында урнашкан шәһәр.

== Тарих ==
X-XIV гасырларда хәзерге Алма-Ата җирләрендә берничә кечкенә шәһәрләр булган, шуларның берсе &quot;[[Алмату]]&quot; дип аталган. Шул шәһәр [[Бөек Ефәк юлы]]нда булган.&lt;ref&gt; Жетісу. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет.&lt;/ref&gt; 13 нче гасырда шәһәрдә үз тәңкәләре суккан. 14 гасырга [[Тәңре тау]]ы тауларының төньяк битләрендә игенчелек һәм Алмату шәһәре төшенкелеккә китте.&lt;ref&gt;Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8&lt;/ref&gt;
Заманча Алматы Русия буйсындыру гаскәрләре [[1854]] елның 4 февралендә '''Верный''' ('''Тугрылыклы''') исеме белән хәрби ныгытма буларак салганнар.

[[1867]] елда Верный — [[Төркистан генерал-губернаторлыгы|Төркистан]] генерал-губернаторлыкның Җидесу өлкәсенең үзәге.

[[1867]] елның июлендә Җидесу казак гаскәре оештырылган.

[[1887]] елның 28 маенда бик көчле [[җир тетрәү]] булган, 1798 йорт җимерелгән.

[[Татар]]лар шәһәргә нигезләү башыннан Верный шәһәренә толмач булып, сәүдә эшләре өчен килгәннәр. Верный шәһәрендә Татарка (Татар шәһәрлеге) өлеше килеп чыккан, ул әлегә дә саклана. Татарлар Алматыда беренче мәчетне салганнар.

[[1897]] елда шәһәрдә '''5,3%''' кеше татарча сөйләшкән (урысча — 63,8 %, уйгырча — 8,6 %, казакъча — 8,2 %, сартча (юкка чыккан милләт) — 6,9 %, кытайча — 5,3 %).

[[1918]] елда Совет хакимияте урнаштырылган.

[[1921]] елда шәһәргә яңа исем — Алматы ({{lang-ru|Алма-Ата}}) бирелә.

[[1927]] елда [[Казакъстан]] башкаласы [[Кызыл-Урда]] шәһәреннән Алматыга күчерелгән.

[[1997]] елда Казакъстан башкаласы Алматы шәһәреннән [[Астана]]га күчерелгән. Шулай итеп Алматы 70 ел дәвамында башкала вазифасын башкарган.

== Спорт ==
[[Тянь-Шань]] тау итәге янында дөньяның иң югары «Медеу» шугалагы (тимераякта шуу өчен боз мәйданы) урнаша.

[[2017 ел]]да биредә 28нче Кышкы Универсиада үткәреләчәк.&lt;ref&gt;[http://inform.kz/rus/article/2422735 Алматы официально объявлен столицей 28-й зимней Универсиады 2017 года]&lt;/ref&gt;

== Идарә-җир төзелеше ==
[[Файл:Алматы татар мәчете.jpg|180px|thumb|right|Татар мәчете. 1930]]
[[Файл:Алматы.Смог.jpg|180px|thumb|right|Алматыда [[смог]]]]

Алматы шәһәре 8 районнан тора:
# Алатау
# Алмалы
# Әуезов
# Бостандык
# Җитесу
# Медеу
# Нәүрүзбай
# Төрексиб

== Хакимият ==
Шәһәр башлыгы - {{lang-kk|әкім}}, урысча аким - мэр вазифасын башкара. Шәһәр әкиме (хакиме) Казакъстан президенты тарафыннан билгеләнә, шәһәр җыелышы (мәслихәт, казакъча маслихат) раслый, туры сайлау юк.

[[2008]] елдан шәһәр әкиме - Ахметжан Есимов.

== Шәһәрдә туган танылган кешеләр ==
==== Казакълар ====
* [[Руслан Савденов]], балет биючесе, Татарстанның атказанган артисты ([[2011]])
* [[Бавырҗан Байбәк]] (19.03.1974), [[шәһәр|Алматы]] хакиме (''[[2015]], [[август]]''), сәясәт фәннәре кандидаты.
* [[Булат Габитов]], кинематографист, режиссер.

==== Татарлар, башкортлар ====
* [[Кадрия Әмирова]], [[балет]] биючесе, ''РФ атказанган артисты''
* [[Александр Кирзимов]] ([[1897]]-[[1955]]), генерал-майор ([[1941]]).
* [[Ринат Исмәгыйлев (1955)|Ринат Исмәгыйлев]], [[җәррах]].
* [[Рәшит Ногманов]] (1954), совет һәм Казакъстан кинорежиссеры, сценарист, продюсер, актер, җәмәгать эшлеклесе.

== Дин ==
==== Ислам ====
* [[Алматы үзәк мәчете]]
==== Христианлык ====
== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}
{{Казакъстан}}

[[Төркем:Миллионлы шәһәрләр]]
[[Төркем:Казакъстан шәһәрләре]]</text>
      <sha1>n2iglqkyy8mra41y4n6xzvvoau0290n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524458</id>
      <parentid>3524449</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T16:46:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8991" xml:space="preserve">{{ТП
 |халәт = шәһәр
 |татар исеме = Алматы
 |чын исем = {{lang-kk|Almaty, Алматы}}
 |ил = Казакъстан
 |герб = NewGerb_Almaty_2010.jpg
 |байрак = Flag of Almaty.svg
 |герб киңлеге = 130px
 |байрак киңлеге = 130px
  |lat_dir = |lat_deg = 43|lat_min = 15|lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = 76|lon_min = 54|lon_sec = 
  |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ
  |CoordScale = 
 |ЯндексХарита = http://maps.yandex.ru/?text=Казахстан,%20Алматы&amp;sll=76.88076,43.203007&amp;sspn=11.249997,6.172108&amp;l=map,trf
 |ил харитасы зурлыгы = 300
 |төбәк харитасы зурлыгы = 300
 |район харитасы зурлыгы = 
 |төбәк төре = 
 |төбәк = 
 |төбәк җәдвәлдә = 
 |район төре = 
 |район = 
 |район җәдвәлдә = 
 |җәмгыять төре = 
 |җәмгыять = 
 |җәмгыять таблицада = 
 |ил харитасы =
 |төбәк харитасы = 
 |район харитасы =
 |эчке бүленеш = 
 |башлык төре = Аким
 |башлык = [[Бавырҗан Байбәк]]&lt;ref&gt;[http://newskaz.ru/politics/20150809/9371767.html Нурсултан Назарбаев назначил Бауыржана Байбека акимом Алматы]&lt;/ref&gt;
 |нигезләү датасы = 1854 ел
 |беренче телгә алу = 
 |элеккеге исемнәр = Алматы, Заилийский, Верный
 |халәт = 
 |мәйдан = 339,36
 |биеклек төре = 
 |ТП мәркәзе биеклеге = 785
 |климат = 
 |рәсми тел = 
  |халык саны = 
  |исәп елы = 
  |халык тыгызлыгы = 
  |агломерация = 
  |милли состав = [[казакълар]] 51,1 %, [[урыслар]] 33,0 %, &lt;br /&gt;[[уйгурлар]] 5,7 %, [[кореялылар]] 1,9 %, &lt;br /&gt; [[татарлар]] 1,8 %&lt;ref name=&quot;stat.kz2&quot;&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar Казакъстан республикасының милли составы]&lt;/ref&gt;
  |дини состав = мөселманнар, христианнар һ.б.
  |этнохороним = 
 |сәгать кушагы = +6
 |DST = 
 |телефон коды = +7 727
 |почта индексы = 
 |почта индекслары = 050000—050063
 |автомобил коды = A
 |Commons-та төркем = 
 |сайт = http://www.almaty.kz
 |сайт теле              = 
 |сайт теле 2            = 
 |сайт теле 3            = 
 |сайт теле 4            = 
 |сайт теле 5            = 
 |add1n                   = 
 |add1                    = 
 |add2n                   = 
 |add2                    = 
 |add3n                   = 
 |add3                    = 
 }}
{{мәгънәләр|Алматы (мәгънәләр)}}
'''Алматы''' ({{lang-kk|Almaty, Алматы}} — «алмалы», {{lang-ru|Алма-Ата}}) — [[Казакъстан Республикасы]]ның иң эре шәһәре. Халык саны 1,4 млн кеше. Илнең [[икътисад]]и, [[мәдәният|мәдәни]], [[сәясәт|сәяси]] үзәкләренең берсе. Казакъстанда халык саны бер миллионнан артык булган бердәнбер шәһәре. [[1997 ел]]га кадәр Казакъстанның башкаласы булып тора.

[[Тянь-Шань]] тау итәге янында урнашкан шәһәр.

== Тарих ==
X-XIV гасырларда хәзерге Алма-Ата җирләрендә берничә кечкенә шәһәр булган, шуларның берсе &quot;Алмату&quot; дип аталган. Шул шәһәр [[Бөек Ефәк юлы]]нда булган.&lt;ref&gt; Жетісу. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет.&lt;/ref&gt; 13нче гасырда шәһәр үз тәңкәләрен суккан.&lt;ref&gt;Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8&lt;/ref&gt;
Бүгенге Алматыны Россия  гаскәрләре [[1854]] елның 4 февралендә '''Верный''' (''Тугрылыклы'') исеме белән хәрби ныгытма буларак салганнар.

[[1867]] елда Верный — [[Төркистан генерал-губернаторлыгы|Төркистан]] генерал-губернаторлыкның Җидесу өлкәсенең үзәге.

[[1867]] елның июлендә Җидесу казак гаскәре оештырылган.

[[1887]] елның 28 маенда бик көчле [[җир тетрәү]] булган, 1798 йорт җимерелгән.

[[Татар]]лар шәһәргә нигезләү башыннан Верный шәһәренә толмач булып, сәүдә эшләре өчен килгәннәр. Верный шәһәрендә Татарка (Татар шәһәрлеге) өлеше килеп чыккан, ул әлегә дә саклана. Татарлар Алматыда беренче мәчетне салганнар.

[[1897]] елда шәһәрдә '''5,3%''' кеше татарча сөйләшкән (урысча — 63,8 %, уйгырча — 8,6 %, казакъча — 8,2 %, сартча (хәзерге үзбәкләр составындагы халык) — 6,9 %, кытайча — 5,3 %).

[[1918]] елда Совет хакимияте урнаштырылган.

[[1921]] елда шәһәргә яңа Алматы ({{lang-ru|Алма-Ата}}) исеме бирелә.

[[1927]] елда [[Казакъстан]] башкаласы [[Кызыл-Урда]] шәһәреннән Алматыга күчерелгән.

[[1997]] елда Казакъстан башкаласы Алматы шәһәреннән [[Астана]]га күчерелгән. Шулай итеп Алматы 70 ел дәвамында башкала вазифасын башкарган.

== Спорт ==
[[Тянь-Шань]] тау итәге янында дөньяның иң югары «Медеу» шугалагы (тимераякта шуу өчен боз мәйданы) урнаша.

[[2017 ел]]да биредә 28нче Кышкы Универсиада үткәреләчәк.&lt;ref&gt;[http://inform.kz/rus/article/2422735 Алматы официально объявлен столицей 28-й зимней Универсиады 2017 года]&lt;/ref&gt;

== Идарә-җир төзелеше ==
[[Файл:Алматы татар мәчете.jpg|180px|thumb|right|Татар мәчете. 1930]]
[[Файл:Алматы.Смог.jpg|180px|thumb|right|Алматыда [[смог]]]]

Алматы шәһәре 8 районнан тора:
# Алатау
# Алмалы
# Әуезов
# Бостандык
# Җитесу
# Медеу
# Нәүрүзбай
# Төрексиб

== Хакимият ==
Шәһәр башлыгы - {{lang-kk|әкім}}, урысча аким - мэр вазифасын башкара. Шәһәр әкиме (хакиме) Казакъстан президенты тарафыннан билгеләнә, шәһәр җыелышы (мәслихәт, казакъча маслихат) раслый, туры сайлау юк.

[[2008]] елдан шәһәр әкиме - Ахметжан Есимов.

== Шәһәрдә туган танылган кешеләр ==
==== Казакълар ====
* [[Руслан Савденов]], балет биючесе, Татарстанның атказанган артисты ([[2011]])
* [[Бавырҗан Байбәк]] (19.03.1974), [[шәһәр|Алматы]] хакиме (''[[2015]], [[август]]''), сәясәт фәннәре кандидаты.
* [[Булат Габитов]], кинематографист, режиссер.

==== Татарлар, башкортлар ====
* [[Кадрия Әмирова]], [[балет]] биючесе, ''РФ атказанган артисты''
* [[Александр Кирзимов]] ([[1897]]-[[1955]]), генерал-майор ([[1941]]).
* [[Ринат Исмәгыйлев (1955)|Ринат Исмәгыйлев]], [[җәррах]].
* [[Рәшит Ногманов]] (1954), совет һәм Казакъстан кинорежиссеры, сценарист, продюсер, актер, җәмәгать эшлеклесе.

== Дин ==
==== Ислам ====
* [[Алматы үзәк мәчете]]
==== Христианлык ====
== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}
{{Казакъстан}}

[[Төркем:Миллионлы шәһәрләр]]
[[Төркем:Казакъстан шәһәрләре]]</text>
      <sha1>7dys96mhrchkmzs66vws97hm8gtg0yt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende</title>
    <ns>3</ns>
    <id>29172</id>
    <revision>
      <id>3524475</id>
      <parentid>3522634</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:24:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pierre L'iserois</username>
        <id>40487</id>
      </contributor>
      <comment>/* Re: */ яңа бүлек</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27903" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;border:1px solid #DFDFDF; padding:0em 1em 1em 1em; background-color:#E0 FF FF;&quot;&gt; 
[[Файл:Ambox outdated serious.svg|40px]] [[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende/Архив |'''Бу бәхәснең архивы''']]
&lt;/div&gt;


==Мой Татарстан==
Здравствуйте, уважаемый победитель конкурса «Мой Татарстан». 

От лица НП «Викимедиа РУ» и «Татароязычных участников сообщества Викимедиа»   поздравляю вас с завоеванием призового места в конкурсе  «Мой Татарстан». 

Для получения призовых сумм, прошу вас заполнить следующую электронную форму:

https://docs.google.com/forms/d/17JtUscwTeTjDvQ2lNFOyUkHWqolLinE_gb5FFCAfoJk/edit

Если вы не знаете банковские реквизиты своей карты, вы может посмотреть их в приложении банка на своем телефоне или же запросить в любом отделении своего банка. 

Размер призовых соответствующий вашему вкладу вы можете посмотреть по ссылке в таблице:

https://tt.wikipedia.org/wiki/Википедия:Бәйгеләр/Минем_Татарстан/Нәтиҗәләр#Җәдвәл

при заполнение данных в таблице просьба округлить призовую сумму до рублей. 

И огромная просьба не затягивать с заполнением таблицы, так как перечисление призовых сумм начнется только после того как будут собраны данные со всех победителей. 


С уважением и благодарностью Дмитрий Жуков (НП «Викимедиа РУ»).

Если что-то непонятно, смело задавайте вопросы!

jukoff@wikimedia.ru

[[Кулланучы:JukoFF|JukoFF]] ([[Кулланучы бәхәсе:JukoFF|бәхәс]]) 22 фев 2021, 10:19 (UTC)

== Илнур әфәндегә хат ==

Халык саны[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Авылда хуҗалык һәм халык саны түбәндәгечә (кайбер еллардагы мәгълүматлар якынча):
Еллар	1710	1747	1795
Хуҗалыклар саны	10	31	81
Халык саны	45	236	550
1811	1858	1897	1917
85	101	227	280
620	1150	1422	1900
1926	1940	1945	1970
260	230	197	166
1441	1320	1010	607
Таблицаларны ничек берләштерергә? Илнур әфәнде, өйрәтегез әле, мөмкин булса!
Дүртенче юлны ничек алып тагларга? Беренче таблиөадан 4- баганадан соң 11 багананы ничек өстәргә? Берничек тә очына чыга алмадым.
Илнур әфәнде! Моңарчы миңа ярдәм иткәнегез өчен бик зур рәхмәт. Монысын да аңлап эшләргә ярдәм итсәгез иде!
2000	2020		
165	164		
551	536		
Еллар	1710	1747	1795	1811	1858	1897	1917	1926	1940	1945	1970	2000	2020
Хуҗалык саны	10 31 81 85 101 227 280	260	230	197	166	165	164
Халык саны	45 236 550 620 1150	1422	1900	1441	1320 1010 607	551	536

Рәфхәт Зарипов 25.02.2021

== Кулланучы:Ilnur efende/Уолт Дисней исемлеге ==

Hello. I saw this page (Кулланучы:Ilnur efende/Уолт Дисней исемлеге) is about the list of Disney cartoon films. Will it be completed anytime soon? I ask because I'm a dedicated Disney fan. I wanted more pages about the films on the list. Other pages like ''Dumbo'' and ''Bambi'' are simply stubs. Can they be expanded? I would guess create or expand the pages one by one starting with the order in which they came. So, start with expanding ''Snow White and the Seven Dwarfs'', creating ''Pinocchio'', creating ''Fantasia'', expanding ''Dumbo'', expanding ''Bambi'', and so on. But I would guess that the list should be finished first. I just hope that there is enough time and interest to create good Disney articles. I wouldn't know who else to ask about this though. Some users are active but they don't ever edit about animation or film. I am also interested in television. Disney has a show, ''Liv and Maddie'', that tells about identical twin sisters being best friends. [[Лив һәм Мэдди]] is the article about it. It's my absolute favorite show, as amazing as films like ''The Little Mermaid'' and ''Tangled''. The show unfortunately ended four years ago, in 2017. It would be on its 8th anniversary soon if it was still on. The 8th anniversary will be on July 19, 2021. By then, the Disney list will have existed for one full year and 15 days. Will it be complete by then? Meanwhile, there are still good shows on TV now, but ''Liv and Maddie'' is still my favorite. But hopefully there will be time to write these articles. I'm hoping that the world virus (COVID-19) will be over by the time of the 8th anniversary of ''Liv and Maddie''. That will also be right after the 40th anniversary of ''The Fox and the Hound''. But in the meantime, I still watch the show and movies mentioned. I just watch everything Disney on Disney+ now. Thank you for hearing this. [[Махсус:Кертемнәр/2600:1700:53F0:AD70:2D8F:C744:BFD5:7124|2600:1700:53F0:AD70:2D8F:C744:BFD5:7124]] 13 мар 2021, 01:32 (UTC)
* Good afternoon. If I have time to translate, I will definitely continue--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 13 мар 2021, 06:32 (UTC)


==«Татар 4.0» — 2021». ==
Здравствуйте, уважаемый победитель конкурса «Татар 4.0» — 2021». 

От лица НП «Викимедиа РУ» и «Татароязычных участников сообщества Викимедиа»   поздравляю вас с завоеванием призового места в конкурсе  «Татар 4.0» — 2021». 

Для получения призовых сумм, прошу вас заполнить следующую электронную форму:

https://docs.google.com/forms/d/17JtUscwTeTjDvQ2lNFOyUkHWqolLinE_gb5FFCAfoJk/edit

Если вы не знаете банковские реквизиты своей карты, вы может посмотреть их в приложении банка на своем телефоне или же запросить в любом отделении своего банка. 

Размер призовых соответствующий вашему вкладу вы можете посмотреть по ссылке в таблице:

https://tt.wikipedia.org/wiki/Википедия:Бәйгеләр/Татар_4.0/2021/Нәтиҗәләр#Җәдвәл

при заполнение данных в таблице просьба округлить призовую сумму до рублей. 

И огромная просьба не затягивать с заполнением таблицы, так как перечисление призовых сумм начнется только после того как будут собраны данные со всех победителей. 


С уважением и благодарностью Дмитрий Жуков (НП «Викимедиа РУ»).

Если что-то непонятно, смело задавайте вопросы!

jukoff@wikimedia.ru

[[Кулланучы:JukoFF|JukoFF]] ([[Кулланучы бәхәсе:JukoFF|бәхәс]]) 17 май 2021, 11:54 (UTC)

==«2021 Африка вики-бәйгесе» ==
Здравствуйте, [[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|Ильнур әфәнде]]! Пожалуйста внесите меня в список проекта «2021 Африка вики-бәйгесе», у меня что-то не получается. Спасибо!  С уважением
[[Кулланучы бәхәсе:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] 10 июнь 2021, 22:16 (UTC)
:[[Кулланучы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]], булды бугай, ихтирам белән--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 10 июн 2021, 17:52 (UTC)

Сәләм Илнур Әфәнде нугайлар битен дөрес язмаганмын тарихын дөресләтеп язырга бирегезче. минем үзгәртүләрне кире кагасыз нигәдер. Ногай ордасы татарлары белән бутаганмын. ул тарихый хаталарга китерә

==Бозмагыз википедия битләре==
Иске татар битендәге үзгәрешләрне кире кайтарыгыз.

== 300 000 мәкалә лого ==

[[File:Wikipedia-logo-300000.png|150px|thumb|right|300 000 мәкалә]]
added logo file 300 000 articles from [[Кулланучы:Ilnur efende/common.css]]&lt;br&gt;
Drafted [[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende/common.css]]
==«Минем Татарстан 2021-2022» ==
Здравствуйте, [[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|Ильнур әфәнде]]! Пожалуйста, внесите меня в список участников проекта «Минем Татарстан 2021-2022», у меня что-то не получается. Спасибо!  С уважением
[[Кулланучы бәхәсе:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] 23 декабрь 2021, 11:16 (UTC)

: [[Кулланучы бәхәсе:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] ханым, хәйерле кис! После создания статьи и добавленния на страницу обсуждения шаблона &lt;nowiki&gt;{{Минем Татарстан 2021-2022 бәйгесенең мәкаләсе|кулланучы= Викимедиа хисап язмагыз}}&lt;/nowiki&gt;, статья начинает участвовать в проекте, а вы автоматически становитесь участницей ([[:Төркем:Википедия:Минем Татарстан 2021-2022 бәйгесе мәкаләләре — катнашучылар буенча]]). Никаких дополнительных действий не требуется.--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 23 дек 2021, 16:35 (UTC)

== How we will see unregistered users ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=content/&gt;
Hi!

You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki.

When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed.

Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help.

If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]].

We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January.

Thank you. 
/[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;section end=content/&gt;
&lt;/div&gt;

4 гый 2022, 18:20 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(8)&amp;oldid=22532697 --&gt;

== I дәрәҗә Татарстан ордены ==
{| style=&quot;background:#e2f2d2; border: solid 3px green; width: 60%; padding: 2px;&quot;
|rowspan=&quot;2&quot; valign=&quot;middle&quot; width=110px | [[Файл:BoNM - Tatarstan Hires Gold.png|60px|center|I дәрәҗә Татарстан ордены|link=Википедия:Проект:Татарстан/Бүләкләр#I дәрәҗә Татарстан ордены]]
|style=&quot;font-size: large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;&quot; | '''[[Википедия:Проект:Татарстан/Бүләкләр#I дәрәҗә Татарстан ордены|I дәрәҗә Татарстан ордены]] '''
|-
|style=&quot;vertical-align: middle; border-top: 1px solid #C2C2C2;&quot; | Татар Википедиясе үсешенә [[Википедия:Марафончылар/Дан аллеясе|күп еллар дәвамында зур өлеш]] керткәнегез өчен. --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 5 фев 2022, 14:14 (UTC)
|}

== [[Special:Diff/3483191]] ==

What was the rollback for? [[Кулланучы:Minorax|Minorax]] ([[Кулланучы бәхәсе:Minorax|бәхәс]]) 13 мар 2022, 12:49 (UTC)

when viewing the history of edits canceled by accident --[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 13 мар 2022, 12:53 (UTC)

== Минем Татарстан 2021-2022 призлары ==

Уважаемый участник Ilnur efende,

[[:wmru:|Викимедиа РУ]] от имени спонсоров, технических организаторов и [[Википедия:Бәйгеләр/Минем Татарстан/2021-2022/Бәяләү#Жюри_әгъзалары|жюри проекта текущего года]] выражает Вам официальную благодарность за значимый вклад в развитие свободного татароязычного Интернет-контента в рамках вики-конкурса &quot;'''''[[:wmru:Умный регион/Многоязычие/Татарский/Мой Татарстан|Мой Татарстан]] 2021-2022'''''&quot; ({{lang-tt|[[Википедия:Бәйгеләр/Минем Татарстан/2021-2022|Минем Татарстан 2021-2022]]}}). 

[[Википедия:Бәйгеләр/Минем Татарстан/2021-2022/Бәяләү#Җәдвәл|Набранные баллы качества]] заработали вам ''[[Википедия:Бәйгеләр/Минем Татарстан/2021-2022/Нәтиҗәләр#Призёрлар җәдвәле|4658.78 рублей (15.53% призового фонда)]]''. Для получения этой суммы (за минусом НДФЛ РФ 13%), приглашаем вас заполнить '''[https://docs.google.com/forms/d/17JtUscwTeTjDvQ2lNFOyUkHWqolLinE_gb5FFCAfoJk/edit анкету призёра]''' для перевода указанных денежных средств на вашу карточку. Процедуры верификации и перевода будет проводить нетатароговорящий волонтёр, поэтому просим указывать название проекта ''на'' или ''с дублированием'' на русском языке.

Лично извиняюсь за задержку c размещением этого уведомления, и ещё раз благодарю за бесценный вклад в развитие цифрового ареала татарского языка и повышение его жизнеспособности. С благодарностью, член [[Википедия:Бәйгеләр/Минем Татарстан/2021-2022/Оештыру|орг.комитета конкурса]], [[:wmru:Викимедиа:Членство|Викимедиа РУ]] и [[m:Wikimedia_Community_of_Tatar_language_User_Group/ru|татароязычной юзер-группы Викимедиа]] [[w:ru:Фаткуллин, Фархад Наилевич|Фархад Фаткуллин]]. --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 6 апр 2022, 16:52 (UTC)

== Халык мәдәнияте һәм хатын-кыз 2022 призлары ==

Уважаемый участник Ilnur efende,

[[:wmru:|Викимедиа РУ]] от имени спонсоров, технических организаторов и [[Википедия:Бәйгеләр/Халык мәдәнияте һәм хатын-кыз/2022/Бәяләү#Жюри_әгъзалары|жюри проекта текущего года]] выражает Вам официальную благодарность за значимый вклад в развитие свободного татароязычного Интернет-контента в рамках вики-конкурса &quot;'''''[[:m:Feminism_and_Folklore_2022/ru|Женщины и женское в традиционной культуре народов мира 2022]]'''''&quot; ({{lang-tt|[[Википедия:Бәйгеләр/Халык мәдәнияте һәм хатын-кыз/2022|Халык мәдәнияте һәм хатын-кыз 2022]]}}). 

[[Википедия:Бәйгеләр/Халык мәдәнияте һәм хатын-кыз/2022/Бәяләү#Җәдвәл|Набранные баллы качества]] заработали вам ''[[Википедия:Бәйгеләр/Халык мәдәнияте һәм хатын-кыз/2022/Нәтиҗәләр#Призёрлар җәдвәле|3875.21 рублей (12.92% призового фонда)]]''. Для получения этой суммы (за минусом НДФЛ РФ 13%), приглашаем вас заполнить '''[https://docs.google.com/forms/d/17JtUscwTeTjDvQ2lNFOyUkHWqolLinE_gb5FFCAfoJk/edit анкету призёра]''' для перевода указанных денежных средств на вашу карточку. Процедуры верификации и перевода будет проводить нетатароговорящий волонтёр, поэтому просим указывать название проекта ''на'' или ''с дублированием'' на русском языке.

Ещё раз благодарю за бесценный вклад в развитие цифрового ареала татарского языка и повышение его жизнеспособности. С благодарностью, член [[Википедия:Бәйгеләр/Халык мәдәнияте һәм хатын-кыз/2022/Оештыру|орг.комитета конкурса]], [[:wmru:Викимедиа:Членство|Викимедиа РУ]] и [[m:Wikimedia_Community_of_Tatar_language_User_Group/ru|татароязычной юзер-группы Викимедиа]] [[w:ru:Фаткуллин, Фархад Наилевич|Фархад Фаткуллин]] --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 10 апр 2022, 15:39 (UTC)

== «Татар 4.0»'2022 призлары ==

Уважаемый участник Ilnur efende,

[[:wmru:|Викимедиа РУ]] от имени спонсоров, технических организаторов и [[Википедия:Бәйгеләр/Татар 4.0/2022/Бәяләү#Жюри_әгъзалары|жюри проекта текущего года]] выражает Вам официальную благодарность за значимый вклад в развитие свободного татароязычного Интернет-контента в рамках вики-конкурса &quot;'''''[[:wmru:Умный регион/Многоязычие/Татарский/Татар 4.0|Татар 4.0]]-2022'''''&quot; ({{lang-tt|[[Википедия:Бәйгеләр/Татар 4.0/2022|«Татар 4.0»'2022]]}}). 

[[Википедия:Бәйгеләр/Татар 4.0/2022/Бәяләү#Җәдвәл|Набранные баллы качества]] заработали вам ''[[Википедия:Бәйгеләр/Татар 4.0/2022/Нәтиҗәләр#Призёрлар җәдвәле|6177.79 рублей (20.59% призового фонда)]]''. Для получения этой суммы (за минусом НДФЛ РФ 13%), приглашаем вас заполнить '''[https://docs.google.com/forms/d/17JtUscwTeTjDvQ2lNFOyUkHWqolLinE_gb5FFCAfoJk/edit анкету призёра]''' для перевода указанных денежных средств на вашу карточку. Процедуры верификации и перевода будет проводить нетатароговорящий волонтёр, поэтому просим указывать название проекта ''на'' или ''с дублированием'' на русском языке.

Ещё раз благодарю за бесценный вклад в развитие цифрового ареала татарского языка и повышение его жизнеспособности. С благодарностью, член [[Википедия:Бәйгеләр/Татар 4.0/2022/Оештыру|орг.комитета конкурса]], [[:wmru:Викимедиа:Членство|Викимедиа РУ]] и [[m:Wikimedia_Community_of_Tatar_language_User_Group/ru|татароязычной юзер-группы Викимедиа]] [[w:ru:Фаткуллин, Фархад Наилевич|Фархад Фаткуллин]] --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 26 апр 2022, 17:55 (UTC)

== Feminism and Folklore 2022 - Local prize winners ==

&lt;div style=&quot;border:8px brown ridge;padding:6px;&gt;

[[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|centre|550px|frameless]]
::&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''{{int:please-translate}}''

Congratulations for winning a local prize in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competition. Thank you for your contribution and documenting your local folk culture on Wikipedia. Please fill in your preferences before 15th of June 2022 to receive your prize. Requesting you to fill [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScK5HgvVaLph_r_afctwShUuYVtXNwaN24HUSEYnzUUho8d-Q/viewform?usp=sf_link this form] before the deadline to avoid disappointments.  

Feel free to [[:m:Feminism and Folklore 2022/Contact Us|contact us]] if you need any assistance or further queries. 

Best wishes,

[[:m:Feminism and Folklore 2022|FNF 2022 International Team]]

::::Stay connected [[File:B&amp;W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&amp;nbsp; [[File:B&amp;W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]]

&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
[[Кулланучы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кулланучы бәхәсе:MediaWiki message delivery|бәхәс]]) 22 май 2022, 07:50 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/fnf&amp;oldid=23312270 --&gt;

== Reminder to provide information - Feminism and Folklore 2022 ==

Dear User

The Google form to submit information of winners during the 2022 edition of Feminism and Folklore 2022 end on 10th of June 2022. Please be informed that you will loose your prize once the deadline for sending information ends. We humbly urge you to kindly fill the form using [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScK5HgvVaLph_r_afctwShUuYVtXNwaN24HUSEYnzUUho8d-Q/viewform?usp=sf_link this link] as soon as possible. 

Feel free to contact us on mail or talkpage if you have any difficulties.

Thank you for understanding!

Regards

International Team

Feminism and Folklore 2022

[[Кулланучы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кулланучы бәхәсе:MediaWiki message delivery|бәхәс]]) 5 июн 2022, 12:38 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/fnf&amp;oldid=23364696 --&gt;

== Правки неверные ==

Добрый день! Прошу убрать на всех языках  информацию об акционерах и руководстве  Ак Барс Банка, так как информация не соответствует действительности . К тому же по распоряжению Центробанка информацию о руководстве нельзя размещать в открытых источниках. [[Махсус:Кертемнәр/217.66.21.199|217.66.21.199]] 1 июл 2022, 07:20 (UTC)
:Кадерле аноним [[Махсус:Кертемнәр/217.66.21.199|217.66.21.199]], сезнең элекке гамәлегез [[:foundation:Terms_of_Use/ru|гомуми Викимедиа тәртипләренә]] туры килми, аеруча [[Википедия:Вандализм]] дип бәяләнә. Викимедиа платформасына беренче үзгәртү кертүегез белән үк боларга буйсынуыгызны кабул иткәнегезне искәртәм. Югарыда белдерелгән теләгегезне Татарча Википедияне үстерүче һәм баетучы волонтёрларга түгел, Викимедиа платформалары өчен җаваплы '''[[:foundation:DMCA_takedowns|Викимедиа Фонды специалистлары белән элемтәгә керүегез]]''' һәм [[АКШ]] кануннары билгеләгән тәртиптә хәл итүегез генә мөмкин. Ихтирам белән, --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 1 июл 2022, 11:32 (UTC)

== Re: ==

Сәлам. Мин төгәл белмим, мин полюс, мин кайбер мәгълүматны тутырырга тырышам. Ourәм безнең уртак тарих озын :) [[Кулланучы:Pierre L&amp;#39;iserois|Pierre L&amp;#39;iserois]] ([[Кулланучы бәхәсе:Pierre L&amp;#39;iserois|бәхәс]]) 23 июл 2022, 18:24 (UTC)</text>
      <sha1>25zh1b071p3nu02djkszf56dq3xknyk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Салават күпере» (журнал)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>49150</id>
    <revision>
      <id>3524501</id>
      <parentid>3249963</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:17:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>тираж</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3858" xml:space="preserve">{{Газета
| исем = Салават күпере
| оригиналь исем = 
| рәсем = 
| имза = 
| төр = 
| формат = балалар өчен рәсемле айлык журнал
| нигезләнде  = 1990
| публикацияләр туктату = 
| бәя = 
| гамәлгә куючы = 
| нәшер итүче = [[Татмедиа]] АҖ
| мөхәррир = [[Зиннур Хөснияр]]
| баш мөхәррир = [[Зилә Фәйзуллина]]
| штат = 
| сәяси = 
| тел = [[татар теле|татар]]
| тираж = 2022 (7) ― 10 700
| төп офис = 420012, Казан ш., Мөштәри ур., 14
| ISSN = 0868-4545
| веб-сайт = http://salavatkupere.ru/
}} 
{{Портал|Татар матбугаты}}
'''«Салават күпере» журналы''' — балалар өчен [[татар теле]]ндә чыга торган журнал, «Бәллүр каләм» (1999, 2011, 2021) бәйгесе, [[Татарстан Язучылар берлеге]]нең А.Алиш исемендәге махсус премиясе (2005) лауреаты. [[1990 ел]]дан бирле нәшер ителә.

== Тарих ==
Журналны [[1989 ел]]да язучы [[Зиннур Хөснияр]] уйлап таба. Аның беренче саны 1990 елның март аенда чыга. Соңгы 20 ел эчендә Зиннур Хөснияр аның баш мөхәррире, филиал җитәкчесе вазифаларын башкара. 2022 елда баш мөхәррир ― [[Зилә Фәйзуллина]].

== Эчтәлек ==
Журнал битләрендә күренекле татар балалар язучылары әсәрләре (Зиннур Хөснияр, [[Ләбиб Лерон]], [[Рөстәм Мингалим]], [[Равил Фәйзуллин]], [[Вакыйф Нуриев]], [[Роберт Миңнуллин]] һ. б.), халык әкиятләре, әйләнә-тирә дөнья хәлләре, мәшһүр шәхесләрнең тормышы һәм эшчәнлеге турында материаллар даими басылып килә. Аерым татар балалар язучысы яки шагыйренә багышланган махсус саннар нәни укучылар тарафыннан зур шатлык белән каршы алынды. Алар кызыклы, мавыктыргыч матур кечкенә китапчыклар рәвешендә дөнья күрде. Мәсәлән, күренекле татар әдипләре [[Шәүкәт Галиев]], Роберт Миңнуллин, Равил Фәйзуллин, [[Разил Вәлиев]], Рөстәм Мингалим, [[Рабит Батулла]] китапчыклары шундыйлардан санала.

Журналда аның беренче саннарыннан алып талантлы рәссамнар белән уңышлы һәм нәтиҗәле хезмәттәшлек оештырылды. Алар арасында И. Әхмәдиев, Н. Әлмиев, Ф. Якупов, Ф. Муллахмәт, Ю. Денисов, И. Воробьев, А. Айсена, С. Привина, Ф. Хасьянова, Л. Золондинова, З. Мөхәммәтҗанова, С. Ибраһимова, А. Үтәгәнов, Р. Шәмсетдинов, Ә. Йосыпова һ.б.

== Сылтамалар ==
* [http://salavatkupere.ru/ Рәсми сайт]

{{Rq|stub|image}}

{{DEFAULTSORT:Салават күпере}}

[[Төркем:Татарча журналлар]]
[[Төркем:Балалар өчен журналлар]]
[[Төркем:Татарстан журналлары]]
[[Төркем:Алиш премиясе лауреатлары]]</text>
      <sha1>b4qjnq7gzscshs0nvjwf8qzhdliddnz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Куергазы районы</title>
    <ns>10</ns>
    <id>50519</id>
    <revision>
      <id>3524511</id>
      <parentid>2110140</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T20:06:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>викиләштерү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5000" xml:space="preserve">{{Навигация тасмасы
|рәсем=[[Файл: Coat of Arms of Kuyurgaza rayon (Bashkortostan).png|100px]]
|рәсем2=[[Файл: Flag of Kuyurgaza rayon (Bashkortostan).png|100px]]
|башлык= Куергазы районы
|эчтәлек= [[Ермолаево (Куергазы районы)|Ермолаево]]
{{!}} [[2нче Санҗын]]
{{!}} [[2нче Төкән]]
{{!}} [[Абдул (Куергазы районы) |Абдул]]
{{!}} [[Айчуак (Куергазы районы) |Айчуак]]
{{!}} [[Аксары (Куергазы районы) |Аксары]]
{{!}} [[Александровский (Куергазы районы) |Александровский]]
{{!}} [[Анновка (Куергазы районы) |Анновка]]
{{!}} [[Арслан-Әмәкәч]]
{{!}} [[Балҗа]]
{{!}} [[Бәхмүт]]
{{!}} [[Бөгелчән]]
{{!}} [[Горный Ключ]]
{{!}} [[Дедовский]]
{{!}} [[Егорьевка (Куергазы районы) |Егорьевка]]
{{!}} [[Зәк-Ишмәт]]
{{!}} [[Знаменка (Куергазы районы) |Знаменка]]
{{!}} [[Ивановка (Куергазы районы) |Ивановка]]
{{!}} [[Илкенә (Куергазы районы) |Илкенә]]
{{!}} [[Иске Мораптал]]
{{!}} [[Иске Отрада]]
{{!}} [[Йомагуҗа (Куергазы районы) |Йомагуҗа]]
{{!}} [[Канчура (Куергазы районы) |Канчура]]
{{!}} [[Карагай (Куергазы районы) |Карагай]]
{{!}} [[Карай (Куергазы районы) |Карай]]
{{!}} [[Керәүле-Илюшкино]]
{{!}} [[Кече Муса (Куергазы районы) |Кече Муса]]
{{!}} [[Кинҗә-Абыз]]
{{!}} [[Кинҗәбай]]
{{!}} [[Ковалевка (Куергазы районы) |Ковалевка]]
{{!}} [[Котлы Юл]]
{{!}} [[Красный Восток (Куергазы районы) |Красный Восток]]
{{!}} [[Красный Маяк (Куергазы районы) |Красный Маяк]]
{{!}} [[Куергазы]]
{{!}} [[Кузнецовский (Куергазы районы) |Кузнецовский]]
{{!}} [[Кунакбай (Куергазы районы) |Кунакбай]]
{{!}} [[Кызыл Маяк]]
{{!}} [[Лена (Куергазы районы) |Лена]]
{{!}} [[Марьевка (Куергазы районы) |Марьевка]]
{{!}} [[Мәмбәткол]]
{{!}} [[Михайловка (Куергазы районы) |Михайловка]]
{{!}} [[Молоканово]]
{{!}} [[Мораптал]]
{{!}} [[Мотал]]
{{!}} [[Ольховка (Куергазы районы) |Ольховка]]
{{!}} [[Павловка (Куергазы районы) |Павловка]]
{{!}} [[Покровка (Куергазы районы) |Покровка]]
{{!}} [[Пчелка]]
{{!}} [[Разномойка]]
{{!}} [[Савельевка (Куергазы районы) |Савельевка]]
{{!}} [[Самарцево]]
{{!}} [[Санҗын]]
{{!}} [[Свобода (Куергазы районы) |Свобода]]
{{!}} [[Субай]]
{{!}} [[Таймас]]
{{!}} [[Тимербай (Куергазы районы) |Тимербай]]
{{!}} [[Түбән Бабалар]]
{{!}} [[Ульяновка (Куергазы районы) |Ульяновка]]
{{!}} [[Урта Бабалар]]
{{!}} [[Холмогоры (Куергазы районы) |Холмогоры]]
{{!}} [[Холодный Ключ (Куергазы районы) |Холодный Ключ]]
{{!}} [[Чуракай (Куергазы районы) |Чуракай]]
{{!}} [[Шабагыш]]
{{!}} [[Югары Бабалар]]
{{!}} [[Юшатыр (Куергазы районы)|Юшатыр]]
{{!}} [[Язлау]]
{{!}} [[Якуп (Куергазы районы) |Якуп]]
{{!}} [[Якут (Куергазы районы)|Якут]]
{{!}} [[Якшымбәт (Куергазы районы) |Яхшымбәт]]
{{!}} [[Ялчыкай (Куергазы районы) |Ялчыкай]]
{{!}} [[Яманкол]]
{{!}} [[Ямансары (Куергазы районы)|Ямансары]]
{{!}} [[Яңа Аллабирде]]
{{!}} [[Яңа Калтай]]
{{!}} [[Яңа Михайловка (Куергазы районы)|Яңа Михайловка]]
{{!}} [[Яңа Мораптал]]
{{!}} [[Яңа Муса (Куергазы районы)|Яңа Муса]]
{{!}} [[Яңа Отрада]]
{{!}} [[Яңа Таймас]]
{{!}} [[Яңа Троицкая (Куергазы районы)|Яңа Троицкая]]
{{!}} [[Яңа Уралка]]
{{!}} [[Яңа Юл (Куергазы районы)|Яңа Юл]]
{{!}} [[Яңа Ядегәр]]
{{!}} [[Яңа Ямаш]]
{{!}} [[Яңавыл (Куергазы районы)|Яңавыл]]

&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Куергазы районы]]&lt;/includeonly&gt;
}}
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Калыплар:Башкортстан]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ps3adnpmxy3dlx5mxbhjkv3ydycbwwy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Себер татар теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50920</id>
    <revision>
      <id>3524441</id>
      <parentid>3503972</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:03:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.230.175.200</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7972" xml:space="preserve">{{тел
|исем= Себер татар теле, себер теле
|үзисем= 
|төс= алтай
|илләр= [[Россия]], [[Казакъстан]], һ.б. элекке [[СССР]] илләре, [[Төркия]].
|төбәкләр= [[Себер]] һ.б.
|сөйләшүче= &lt;ref&gt;[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tat Ethnologue report] {{ref-en}}&lt;/ref&gt;
|дәрәҗә= 95
|классификация=[[Алтай телләре]]
:[[Төрки телләр]]
|рәсми тел=
|идарә= 
|iso1= 
|iso2= 
|iso3= 
|sil=
}}
[[Файл:СФО.png|350px|thumb|right|Татар теленең Көнбатыш Себер диалектлары таралышы]]
'''Себер татар теле''' (''себертатар теле'') — [[себер татарлары]]ның милли теле. [[Төрки телләр]]нең [[кыпчак төркеме]]нә [[татар теле]]нә керә&lt;ref&gt;Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 2002. — С. 767. — 732 с.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Рамазанова Д. Б. Сибирско-татарские диалекты и говоры татарского языка // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции «Сулеймановские чтения — 2006». Тюмень,. — 2006. — С. 89-90.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Насибуллина А. Х. Древнетюркский пласт лексики тоболо-иртышского диалекта татарского языка// Сулеймановские чтения – 2006 : материалы IX Всероссийской научно-практической конференции (г. Тюмень, 18–19 мая 2006 г.). – Тюмень : Экспресс, 2006. – С. 75–76.&lt;/ref&gt;.
Кайбер үзенчәлекләре:

*ц-лаштыру: пыцак, бырцак;
*[б], [д], [з] тартык авазларының саңгырау парларына алмашынуы: Пыел урашай полса ярар ите.
* гарәп-фарсы алынмаларында &quot;җ&quot;ның &quot;ч&quot;га алышуы (чан &lt; җан).

=== Диалектлары ===

* '''Тубыл-иртеш:'''
** төмән сөйләше — [[Төмән өлкәсе|Төмән]];
** тубыл сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Вагай районы|Вагай]], [[Яркәү районы|Яркәү]] районнары; 
*** көнчыгыш тубыл ассөйләше (тугыз-уват)  — [[Вагай районы|Вагай]];
** саз сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Уват районы|Уват]] районнары ;
** тәвриз (курдак, куртак) сөйләше — Омск өлкәсенең [[Тәвриз районы|Тәвриз]], [[Усть-Ишим районы|Усть-Ишим]], [[Знаменское районы|Знаменское]] районнары;
** тара сөйләше — [[Омск өлкәсе]]нең [[Тара районы|Тара]], [[Большеречье районы|Большеречье]], [[Колосовка районы|Колосовка]] районнары.
* '''[[Бараба диалекты|Бараба]]''' — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Бараба районы|Бараба]], [[Куйбышев районы (Новосибирск өлкәсе)|Куйбышев]], [[Кыштау районы|Кыштау]], [[Венгерово районы|Венгерово]], [[Уба районы|Уба]], [[Чан районы|Чан]] районнары&lt;ref&gt;Корусенко С. Н., Кулешова Н. В. Генеалогия и этническая история барабинских и курдакско-саргатских татар. — Новосибирск, 1999. — С.6.&lt;/ref&gt;.
* '''Томск:'''
** әүште-чат сөйләше — [[Томск өлкәсе]]нең [[Томск районы]] ;
** калмак сөйләше — [[Кемерово өлкәсе]]нең [[Юрга районы (Кемерово өлкәсе)|Юрга районы]];
** ор ассөйләше — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Колыван районы]] .

== Шулай ук карагыз ==
* [[Кырымтатар теле]]
{{Портал|Тел|Тел белеме}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/ru/atlasmap/language-id-680.html ЮНЕСКО Интерактивный Атлас языков мира, находящихся под угрозой исчезновения. Электронная версия: Siberian Tatar.]
* [http://imena.org/fam_tat.html Cтефанова Р. Т., Тюменский юридический институтLanguage and Literature № 12]
* [http://www.uz-translations.su/?category=tatdics-tatar&amp;altname=slovar_dialektov_sibirskih_tatar Словарь диалектов сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225191928/turkolog.narod.ru/info/I316.htm Алишина Как нам сохранить язык сибирских татар?]
* [http://www.imena.org/fam_tat.html Диалектная ономастическая и апеллятивная лексика в основах фамилий сибирских татар]
* [http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm С. М. Исхакова, Б. Ф. Валеев Проблемы возрождения национального языка сибирских татар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193313/http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm Н. З. Гаджиева К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193222/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm Н. З. Гаджиева Тюркские языки (Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181016203916/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm |date=2018-10-16 }}
* [https://archive.is/20121225053728/turkolog.narod.ru/info/I320.htm Смирнова Е. Ю. (Омск) Магия в традиционном мировоззрении: по материалам традиционной одежды сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225172313/turkolog.narod.ru/info/I319.htm Валеев Б. Ф. Об этнической принадлежности сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225055038/turkolog.narod.ru/info/I318.htm Сагидуллин М. А. Словарь тугумных наименований (генонимов) сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225131921/turkolog.narod.ru/info/I321.htm Сагидуллин М. А. Семантико-грамматические параллели крымскотатарского и сибирскотатарскиого языков]
* {{cite web|url=http://akhatov.org/|title=Научное наследие профессора Г. Х. Ахатова|archiveurl=https://www.webcitation.org/65C14deUZ?url=http://akhatov.org/|archivedate=2012-02-04|accessdate=2012-05-28}}

{{татар теле}}

[[Төркем:Себер татар теле]]
[[Төркем:Себер татарлары]]
[[Төркем:Россия телләре]]
[[Төркем:Төрки телләр]]</text>
      <sha1>g50y3girqj1etsqkgma7bhu6g8plnci</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524442</id>
      <parentid>3524441</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:09:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.230.175.200</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9027" xml:space="preserve">{{тел
|исем= Себер татар теле, себер теле, татар теленең  көнчыгыш диалекты
|үзисем= татарча, себер татар теле&lt;ref name=&quot;автоссылка2&quot;&gt;Баязитова Ф.С., Хайрутдинова Т.Х., Барсукова Р.С., Садыкова З.Р., Рамазанова Д.Б., Татарские народные говоры. В двух книгах. Книга первая. Казань: Мәгариф, 2008. – С.118 — С.126.&lt;/ref&gt;&lt;!--{{уточнить страницу|26|07|2021}}--&gt;&lt;ref name=&quot;tumkon&quot;&gt;Тумашева Д.Г. Көнбатыш Себер татарлары теле: Грамматик очерк һəм сүзлек / Д.Г.Тумашева – Казан: Казан дəүлəт ун-ты нəшрияты, 1961. – Б. 182.&lt;/ref&gt;, татарца&lt;ref&gt;Милли-мәдәни мирасыбыз: Томск өлкәсе татарлары. – Казан, 2016. – Б.220-237. – (Фәнни экспедицияләр хәзинә сен­нән; ундүртенче китап).ISBN 978 ­5­93091­216­6&lt;/ref&gt;
|төс= алтай
|илләр= [[Россия]], [[Казакъстан]], һ.б. элекке [[СССР]] илләре, [[Төркия]].
|төбәкләр= [[Себер]] һ.б.
|сөйләшүче= &lt;ref&gt;[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tat Ethnologue report] {{ref-en}}&lt;/ref&gt;
|дәрәҗә= 95
|классификация=[[Алтай телләре]]
:[[Төрки телләр]]
|рәсми тел=
|идарә= 
|iso1= 
|iso2= 
|iso3= 
|sil=
}}
[[Файл:СФО.png|350px|thumb|right|Татар теленең Көнбатыш Себер диалектлары таралышы]]
'''Себер татар теле''' (''себертатар теле'') — [[себер татарлары]]ның милли теле. [[Төрки телләр]]нең [[кыпчак төркеме]]нә [[татар теле]]нә керә&lt;ref&gt;Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 2002. — С. 767. — 732 с.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Рамазанова Д. Б. Сибирско-татарские диалекты и говоры татарского языка // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции «Сулеймановские чтения — 2006». Тюмень,. — 2006. — С. 89-90.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Насибуллина А. Х. Древнетюркский пласт лексики тоболо-иртышского диалекта татарского языка// Сулеймановские чтения – 2006 : материалы IX Всероссийской научно-практической конференции (г. Тюмень, 18–19 мая 2006 г.). – Тюмень : Экспресс, 2006. – С. 75–76.&lt;/ref&gt;.
Кайбер үзенчәлекләре:

*ц-лаштыру: пыцак, бырцак;
*[б], [д], [з] тартык авазларының саңгырау парларына алмашынуы: Пыел урашай полса ярар ите.
* гарәп-фарсы алынмаларында &quot;җ&quot;ның &quot;ч&quot;га алышуы (чан &lt; җан).

=== Диалектлары ===

* '''Тубыл-иртеш:'''
** төмән сөйләше — [[Төмән өлкәсе|Төмән]];
** тубыл сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Вагай районы|Вагай]], [[Яркәү районы|Яркәү]] районнары; 
*** көнчыгыш тубыл ассөйләше (тугыз-уват)  — [[Вагай районы|Вагай]];
** саз сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Уват районы|Уват]] районнары ;
** тәвриз (курдак, куртак) сөйләше — Омск өлкәсенең [[Тәвриз районы|Тәвриз]], [[Усть-Ишим районы|Усть-Ишим]], [[Знаменское районы|Знаменское]] районнары;
** тара сөйләше — [[Омск өлкәсе]]нең [[Тара районы|Тара]], [[Большеречье районы|Большеречье]], [[Колосовка районы|Колосовка]] районнары.
* '''[[Бараба диалекты|Бараба]]''' — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Бараба районы|Бараба]], [[Куйбышев районы (Новосибирск өлкәсе)|Куйбышев]], [[Кыштау районы|Кыштау]], [[Венгерово районы|Венгерово]], [[Уба районы|Уба]], [[Чан районы|Чан]] районнары&lt;ref&gt;Корусенко С. Н., Кулешова Н. В. Генеалогия и этническая история барабинских и курдакско-саргатских татар. — Новосибирск, 1999. — С.6.&lt;/ref&gt;.
* '''Томск:'''
** әүште-чат сөйләше — [[Томск өлкәсе]]нең [[Томск районы]] ;
** калмак сөйләше — [[Кемерово өлкәсе]]нең [[Юрга районы (Кемерово өлкәсе)|Юрга районы]];
** ор ассөйләше — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Колыван районы]] .

== Шулай ук карагыз ==
* [[Кырымтатар теле]]
{{Портал|Тел|Тел белеме}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/ru/atlasmap/language-id-680.html ЮНЕСКО Интерактивный Атлас языков мира, находящихся под угрозой исчезновения. Электронная версия: Siberian Tatar.]
* [http://imena.org/fam_tat.html Cтефанова Р. Т., Тюменский юридический институтLanguage and Literature № 12]
* [http://www.uz-translations.su/?category=tatdics-tatar&amp;altname=slovar_dialektov_sibirskih_tatar Словарь диалектов сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225191928/turkolog.narod.ru/info/I316.htm Алишина Как нам сохранить язык сибирских татар?]
* [http://www.imena.org/fam_tat.html Диалектная ономастическая и апеллятивная лексика в основах фамилий сибирских татар]
* [http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm С. М. Исхакова, Б. Ф. Валеев Проблемы возрождения национального языка сибирских татар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193313/http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm Н. З. Гаджиева К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193222/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm Н. З. Гаджиева Тюркские языки (Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181016203916/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm |date=2018-10-16 }}
* [https://archive.is/20121225053728/turkolog.narod.ru/info/I320.htm Смирнова Е. Ю. (Омск) Магия в традиционном мировоззрении: по материалам традиционной одежды сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225172313/turkolog.narod.ru/info/I319.htm Валеев Б. Ф. Об этнической принадлежности сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225055038/turkolog.narod.ru/info/I318.htm Сагидуллин М. А. Словарь тугумных наименований (генонимов) сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225131921/turkolog.narod.ru/info/I321.htm Сагидуллин М. А. Семантико-грамматические параллели крымскотатарского и сибирскотатарскиого языков]
* {{cite web|url=http://akhatov.org/|title=Научное наследие профессора Г. Х. Ахатова|archiveurl=https://www.webcitation.org/65C14deUZ?url=http://akhatov.org/|archivedate=2012-02-04|accessdate=2012-05-28}}

{{татар теле}}

[[Төркем:Себер татар теле]]
[[Төркем:Себер татарлары]]
[[Төркем:Россия телләре]]
[[Төркем:Төрки телләр]]</text>
      <sha1>7z3okapgv8soogwq7i69c9vvo407oi9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524443</id>
      <parentid>3524442</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:10:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.230.175.200</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9093" xml:space="preserve">{{тел
|исем= Себер татар теле, себер теле, татар теленең  көнчыгыш диалекты
|үзисем= татарча, себер татар теле&lt;ref name=&quot;автоссылка2&quot;&gt;Баязитова Ф.С., Хайрутдинова Т.Х., Барсукова Р.С., Садыкова З.Р., Рамазанова Д.Б., Татарские народные говоры. В двух книгах. Книга первая. Казань: Мәгариф, 2008. – С.118 — С.126.&lt;/ref&gt;&lt;!--{{уточнить страницу|26|07|2021}}--&gt;&lt;ref name=&quot;tumkon&quot;&gt;Тумашева Д.Г. Көнбатыш Себер татарлары теле: Грамматик очерк һəм сүзлек / Д.Г.Тумашева – Казан: Казан дəүлəт ун-ты нəшрияты, 1961. – Б. 182.&lt;/ref&gt;, татарца&lt;ref&gt;Милли-мәдәни мирасыбыз: Томск өлкәсе татарлары. – Казан, 2016. – Б.220-237. – (Фәнни экспедицияләр хәзинә сен­нән; ундүртенче китап).ISBN 978 ­5­93091­216­6&lt;/ref&gt;
|төс= алтай
|илләр= [[Россия]], [[Казакъстан]], һ.б. элекке [[СССР]] илләре, [[Төркия]].
|төбәкләр= [[Себер]] һ.б.
|сөйләшүче= &lt;ref&gt;[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tat Ethnologue report] {{ref-en}}&lt;/ref&gt;
|дәрәҗә= 95
|классификация=[[Алтай телләре]]
:[[Төрки телләр]]
|рәсми тел=
|идарә= 
|iso1= 
|iso2= 
|iso3= 
|sil=
}}
[[Файл:СФО.png|350px|thumb|right|Татар теленең Көнбатыш Себер диалектлары таралышы]]
'''Себер татар теле''' (''татар теленең  көнчыгыш диалекты'', ''себертатар теле'') — [[себер татарлары]]ның милли теле. [[Төрки телләр]]нең [[кыпчак төркеме]]нә [[татар теле]]нә керә&lt;ref&gt;Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 2002. — С. 767. — 732 с.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Рамазанова Д. Б. Сибирско-татарские диалекты и говоры татарского языка // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции «Сулеймановские чтения — 2006». Тюмень,. — 2006. — С. 89-90.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Насибуллина А. Х. Древнетюркский пласт лексики тоболо-иртышского диалекта татарского языка// Сулеймановские чтения – 2006 : материалы IX Всероссийской научно-практической конференции (г. Тюмень, 18–19 мая 2006 г.). – Тюмень : Экспресс, 2006. – С. 75–76.&lt;/ref&gt;.
Кайбер үзенчәлекләре:

*ц-лаштыру: пыцак, бырцак;
*[б], [д], [з] тартык авазларының саңгырау парларына алмашынуы: Пыел урашай полса ярар ите.
* гарәп-фарсы алынмаларында &quot;җ&quot;ның &quot;ч&quot;га алышуы (чан &lt; җан).

=== Диалектлары ===

* '''Тубыл-иртеш:'''
** төмән сөйләше — [[Төмән өлкәсе|Төмән]];
** тубыл сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Вагай районы|Вагай]], [[Яркәү районы|Яркәү]] районнары; 
*** көнчыгыш тубыл ассөйләше (тугыз-уват)  — [[Вагай районы|Вагай]];
** саз сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Уват районы|Уват]] районнары ;
** тәвриз (курдак, куртак) сөйләше — Омск өлкәсенең [[Тәвриз районы|Тәвриз]], [[Усть-Ишим районы|Усть-Ишим]], [[Знаменское районы|Знаменское]] районнары;
** тара сөйләше — [[Омск өлкәсе]]нең [[Тара районы|Тара]], [[Большеречье районы|Большеречье]], [[Колосовка районы|Колосовка]] районнары.
* '''[[Бараба диалекты|Бараба]]''' — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Бараба районы|Бараба]], [[Куйбышев районы (Новосибирск өлкәсе)|Куйбышев]], [[Кыштау районы|Кыштау]], [[Венгерово районы|Венгерово]], [[Уба районы|Уба]], [[Чан районы|Чан]] районнары&lt;ref&gt;Корусенко С. Н., Кулешова Н. В. Генеалогия и этническая история барабинских и курдакско-саргатских татар. — Новосибирск, 1999. — С.6.&lt;/ref&gt;.
* '''Томск:'''
** әүште-чат сөйләше — [[Томск өлкәсе]]нең [[Томск районы]] ;
** калмак сөйләше — [[Кемерово өлкәсе]]нең [[Юрга районы (Кемерово өлкәсе)|Юрга районы]];
** ор ассөйләше — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Колыван районы]] .

== Шулай ук карагыз ==
* [[Кырымтатар теле]]
{{Портал|Тел|Тел белеме}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/ru/atlasmap/language-id-680.html ЮНЕСКО Интерактивный Атлас языков мира, находящихся под угрозой исчезновения. Электронная версия: Siberian Tatar.]
* [http://imena.org/fam_tat.html Cтефанова Р. Т., Тюменский юридический институтLanguage and Literature № 12]
* [http://www.uz-translations.su/?category=tatdics-tatar&amp;altname=slovar_dialektov_sibirskih_tatar Словарь диалектов сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225191928/turkolog.narod.ru/info/I316.htm Алишина Как нам сохранить язык сибирских татар?]
* [http://www.imena.org/fam_tat.html Диалектная ономастическая и апеллятивная лексика в основах фамилий сибирских татар]
* [http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm С. М. Исхакова, Б. Ф. Валеев Проблемы возрождения национального языка сибирских татар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193313/http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm Н. З. Гаджиева К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193222/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm Н. З. Гаджиева Тюркские языки (Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181016203916/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm |date=2018-10-16 }}
* [https://archive.is/20121225053728/turkolog.narod.ru/info/I320.htm Смирнова Е. Ю. (Омск) Магия в традиционном мировоззрении: по материалам традиционной одежды сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225172313/turkolog.narod.ru/info/I319.htm Валеев Б. Ф. Об этнической принадлежности сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225055038/turkolog.narod.ru/info/I318.htm Сагидуллин М. А. Словарь тугумных наименований (генонимов) сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225131921/turkolog.narod.ru/info/I321.htm Сагидуллин М. А. Семантико-грамматические параллели крымскотатарского и сибирскотатарскиого языков]
* {{cite web|url=http://akhatov.org/|title=Научное наследие профессора Г. Х. Ахатова|archiveurl=https://www.webcitation.org/65C14deUZ?url=http://akhatov.org/|archivedate=2012-02-04|accessdate=2012-05-28}}

{{татар теле}}

[[Төркем:Себер татар теле]]
[[Төркем:Себер татарлары]]
[[Төркем:Россия телләре]]
[[Төркем:Төрки телләр]]</text>
      <sha1>aidipp2ouuidl1aw3xbtbmf722zbw10</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524444</id>
      <parentid>3524443</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:12:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.230.175.200</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Шулай ук карагыз */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9149" xml:space="preserve">{{тел
|исем= Себер татар теле, себер теле, татар теленең  көнчыгыш диалекты
|үзисем= татарча, себер татар теле&lt;ref name=&quot;автоссылка2&quot;&gt;Баязитова Ф.С., Хайрутдинова Т.Х., Барсукова Р.С., Садыкова З.Р., Рамазанова Д.Б., Татарские народные говоры. В двух книгах. Книга первая. Казань: Мәгариф, 2008. – С.118 — С.126.&lt;/ref&gt;&lt;!--{{уточнить страницу|26|07|2021}}--&gt;&lt;ref name=&quot;tumkon&quot;&gt;Тумашева Д.Г. Көнбатыш Себер татарлары теле: Грамматик очерк һəм сүзлек / Д.Г.Тумашева – Казан: Казан дəүлəт ун-ты нəшрияты, 1961. – Б. 182.&lt;/ref&gt;, татарца&lt;ref&gt;Милли-мәдәни мирасыбыз: Томск өлкәсе татарлары. – Казан, 2016. – Б.220-237. – (Фәнни экспедицияләр хәзинә сен­нән; ундүртенче китап).ISBN 978 ­5­93091­216­6&lt;/ref&gt;
|төс= алтай
|илләр= [[Россия]], [[Казакъстан]], һ.б. элекке [[СССР]] илләре, [[Төркия]].
|төбәкләр= [[Себер]] һ.б.
|сөйләшүче= &lt;ref&gt;[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tat Ethnologue report] {{ref-en}}&lt;/ref&gt;
|дәрәҗә= 95
|классификация=[[Алтай телләре]]
:[[Төрки телләр]]
|рәсми тел=
|идарә= 
|iso1= 
|iso2= 
|iso3= 
|sil=
}}
[[Файл:СФО.png|350px|thumb|right|Татар теленең Көнбатыш Себер диалектлары таралышы]]
'''Себер татар теле''' (''татар теленең  көнчыгыш диалекты'', ''себертатар теле'') — [[себер татарлары]]ның милли теле. [[Төрки телләр]]нең [[кыпчак төркеме]]нә [[татар теле]]нә керә&lt;ref&gt;Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 2002. — С. 767. — 732 с.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Рамазанова Д. Б. Сибирско-татарские диалекты и говоры татарского языка // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции «Сулеймановские чтения — 2006». Тюмень,. — 2006. — С. 89-90.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Насибуллина А. Х. Древнетюркский пласт лексики тоболо-иртышского диалекта татарского языка// Сулеймановские чтения – 2006 : материалы IX Всероссийской научно-практической конференции (г. Тюмень, 18–19 мая 2006 г.). – Тюмень : Экспресс, 2006. – С. 75–76.&lt;/ref&gt;.
Кайбер үзенчәлекләре:

*ц-лаштыру: пыцак, бырцак;
*[б], [д], [з] тартык авазларының саңгырау парларына алмашынуы: Пыел урашай полса ярар ите.
* гарәп-фарсы алынмаларында &quot;җ&quot;ның &quot;ч&quot;га алышуы (чан &lt; җан).

=== Диалектлары ===

* '''Тубыл-иртеш:'''
** төмән сөйләше — [[Төмән өлкәсе|Төмән]];
** тубыл сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Вагай районы|Вагай]], [[Яркәү районы|Яркәү]] районнары; 
*** көнчыгыш тубыл ассөйләше (тугыз-уват)  — [[Вагай районы|Вагай]];
** саз сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Уват районы|Уват]] районнары ;
** тәвриз (курдак, куртак) сөйләше — Омск өлкәсенең [[Тәвриз районы|Тәвриз]], [[Усть-Ишим районы|Усть-Ишим]], [[Знаменское районы|Знаменское]] районнары;
** тара сөйләше — [[Омск өлкәсе]]нең [[Тара районы|Тара]], [[Большеречье районы|Большеречье]], [[Колосовка районы|Колосовка]] районнары.
* '''[[Бараба диалекты|Бараба]]''' — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Бараба районы|Бараба]], [[Куйбышев районы (Новосибирск өлкәсе)|Куйбышев]], [[Кыштау районы|Кыштау]], [[Венгерово районы|Венгерово]], [[Уба районы|Уба]], [[Чан районы|Чан]] районнары&lt;ref&gt;Корусенко С. Н., Кулешова Н. В. Генеалогия и этническая история барабинских и курдакско-саргатских татар. — Новосибирск, 1999. — С.6.&lt;/ref&gt;.
* '''Томск:'''
** әүште-чат сөйләше — [[Томск өлкәсе]]нең [[Томск районы]] ;
** калмак сөйләше — [[Кемерово өлкәсе]]нең [[Юрга районы (Кемерово өлкәсе)|Юрга районы]];
** ор ассөйләше — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Колыван районы]] .

== Шулай ук карагыз ==
* [[Мишәр диалекты]]
* [[Татар теленең урта диалекты]]
{{Портал|Тел|Тел белеме}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/ru/atlasmap/language-id-680.html ЮНЕСКО Интерактивный Атлас языков мира, находящихся под угрозой исчезновения. Электронная версия: Siberian Tatar.]
* [http://imena.org/fam_tat.html Cтефанова Р. Т., Тюменский юридический институтLanguage and Literature № 12]
* [http://www.uz-translations.su/?category=tatdics-tatar&amp;altname=slovar_dialektov_sibirskih_tatar Словарь диалектов сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225191928/turkolog.narod.ru/info/I316.htm Алишина Как нам сохранить язык сибирских татар?]
* [http://www.imena.org/fam_tat.html Диалектная ономастическая и апеллятивная лексика в основах фамилий сибирских татар]
* [http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm С. М. Исхакова, Б. Ф. Валеев Проблемы возрождения национального языка сибирских татар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193313/http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm Н. З. Гаджиева К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193222/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm Н. З. Гаджиева Тюркские языки (Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181016203916/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm |date=2018-10-16 }}
* [https://archive.is/20121225053728/turkolog.narod.ru/info/I320.htm Смирнова Е. Ю. (Омск) Магия в традиционном мировоззрении: по материалам традиционной одежды сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225172313/turkolog.narod.ru/info/I319.htm Валеев Б. Ф. Об этнической принадлежности сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225055038/turkolog.narod.ru/info/I318.htm Сагидуллин М. А. Словарь тугумных наименований (генонимов) сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225131921/turkolog.narod.ru/info/I321.htm Сагидуллин М. А. Семантико-грамматические параллели крымскотатарского и сибирскотатарскиого языков]
* {{cite web|url=http://akhatov.org/|title=Научное наследие профессора Г. Х. Ахатова|archiveurl=https://www.webcitation.org/65C14deUZ?url=http://akhatov.org/|archivedate=2012-02-04|accessdate=2012-05-28}}

{{татар теле}}

[[Төркем:Себер татар теле]]
[[Төркем:Себер татарлары]]
[[Төркем:Россия телләре]]
[[Төркем:Төрки телләр]]</text>
      <sha1>4s385oy1r8y8jui7j0tfjt4n7vmrn38</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524445</id>
      <parentid>3524444</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:13:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.230.175.200</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9215" xml:space="preserve">{{тел
|исем= Себер татар теле, себер теле, татар теленең  көнчыгыш диалекты
|үзисем= татарча, себер татар теле&lt;ref name=&quot;автоссылка2&quot;&gt;Баязитова Ф.С., Хайрутдинова Т.Х., Барсукова Р.С., Садыкова З.Р., Рамазанова Д.Б., Татарские народные говоры. В двух книгах. Книга первая. Казань: Мәгариф, 2008. – С.118 — С.126.&lt;/ref&gt;&lt;!--{{уточнить страницу|26|07|2021}}--&gt;&lt;ref name=&quot;tumkon&quot;&gt;Тумашева Д.Г. Көнбатыш Себер татарлары теле: Грамматик очерк һəм сүзлек / Д.Г.Тумашева – Казан: Казан дəүлəт ун-ты нəшрияты, 1961. – Б. 182.&lt;/ref&gt;, татарца&lt;ref&gt;Милли-мәдәни мирасыбыз: Томск өлкәсе татарлары. – Казан, 2016. – Б.220-237. – (Фәнни экспедицияләр хәзинә сен­нән; ундүртенче китап).ISBN 978 ­5­93091­216­6&lt;/ref&gt;
|төс= алтай
|илләр= [[Россия]], [[Казакъстан]], һ.б. элекке [[СССР]] илләре, [[Төркия]].
|төбәкләр= [[Себер]] һ.б.
|сөйләшүче= &lt;ref&gt;[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tat Ethnologue report] {{ref-en}}&lt;/ref&gt;
|дәрәҗә= 95
|классификация=[[Алтай телләре]]
:[[Төрки телләр]]
|рәсми тел=
|идарә= 
|iso1= 
|iso2= 
|iso3= 
|sil=
}}
[[Файл:СФО.png|350px|thumb|right|Татар теленең Көнбатыш Себер диалектлары таралышы]]
'''Себер татар теле''' (''татар теленең  көнчыгыш диалекты'', ''себертатар теле'') — [[себер татарлары]]ның милли теле. [[Төрки телләр]]нең [[кыпчак төркеме]]нә [[татар теле]]нә керә&lt;ref&gt;Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 2002. — С. 767. — 732 с.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Рамазанова Д. Б. Сибирско-татарские диалекты и говоры татарского языка // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции «Сулеймановские чтения — 2006». Тюмень,. — 2006. — С. 89-90.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Насибуллина А. Х. Древнетюркский пласт лексики тоболо-иртышского диалекта татарского языка// Сулеймановские чтения – 2006 : материалы IX Всероссийской научно-практической конференции (г. Тюмень, 18–19 мая 2006 г.). – Тюмень : Экспресс, 2006. – С. 75–76.&lt;/ref&gt;.
Кайбер үзенчәлекләре:

*ц-лаштыру: пыцак, бырцак;
*[б], [д], [з] тартык авазларының саңгырау парларына алмашынуы: Пыел урашай полса ярар ите.
* гарәп-фарсы алынмаларында &quot;җ&quot;ның &quot;ч&quot;га алышуы (чан &lt; җан).

=== Диалектлары ===

* '''Тубыл-иртеш:'''
** төмән сөйләше — [[Төмән өлкәсе|Төмән]];
** тубыл сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Вагай районы|Вагай]], [[Яркәү районы|Яркәү]] районнары; 
*** көнчыгыш тубыл ассөйләше (тугыз-уват)  — [[Вагай районы|Вагай]];
** саз сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Уват районы|Уват]] районнары ;
** тәвриз (курдак, куртак) сөйләше — Омск өлкәсенең [[Тәвриз районы|Тәвриз]], [[Усть-Ишим районы|Усть-Ишим]], [[Знаменское районы|Знаменское]] районнары;
** тара сөйләше — [[Омск өлкәсе]]нең [[Тара районы|Тара]], [[Большеречье районы|Большеречье]], [[Колосовка районы|Колосовка]] районнары.
* '''[[Бараба диалекты|Бараба]]''' — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Бараба районы|Бараба]], [[Куйбышев районы (Новосибирск өлкәсе)|Куйбышев]], [[Кыштау районы|Кыштау]], [[Венгерово районы|Венгерово]], [[Уба районы|Уба]], [[Чан районы|Чан]] районнары&lt;ref&gt;Корусенко С. Н., Кулешова Н. В. Генеалогия и этническая история барабинских и курдакско-саргатских татар. — Новосибирск, 1999. — С.6.&lt;/ref&gt;.
* '''Томск:'''
** әүште-чат сөйләше — [[Томск өлкәсе]]нең [[Томск районы]] ;
** калмак сөйләше — [[Кемерово өлкәсе]]нең [[Юрга районы (Кемерово өлкәсе)|Юрга районы]];
** ор ассөйләше — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Колыван районы]] .

== Шулай ук карагыз ==
* [[Мишәр диалекты]]
* [[Татар теленең урта диалекты]]
{{Портал|Тел|Тел белеме}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/ru/atlasmap/language-id-680.html ЮНЕСКО Интерактивный Атлас языков мира, находящихся под угрозой исчезновения. Электронная версия: Siberian Tatar.]
* [http://imena.org/fam_tat.html Cтефанова Р. Т., Тюменский юридический институтLanguage and Literature № 12]
* [http://www.uz-translations.su/?category=tatdics-tatar&amp;altname=slovar_dialektov_sibirskih_tatar Словарь диалектов сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225191928/turkolog.narod.ru/info/I316.htm Алишина Как нам сохранить язык сибирских татар?]
* [http://www.imena.org/fam_tat.html Диалектная ономастическая и апеллятивная лексика в основах фамилий сибирских татар]
* [http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm С. М. Исхакова, Б. Ф. Валеев Проблемы возрождения национального языка сибирских татар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193313/http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm Н. З. Гаджиева К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193222/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm Н. З. Гаджиева Тюркские языки (Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181016203916/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm |date=2018-10-16 }}
* [https://archive.is/20121225053728/turkolog.narod.ru/info/I320.htm Смирнова Е. Ю. (Омск) Магия в традиционном мировоззрении: по материалам традиционной одежды сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225172313/turkolog.narod.ru/info/I319.htm Валеев Б. Ф. Об этнической принадлежности сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225055038/turkolog.narod.ru/info/I318.htm Сагидуллин М. А. Словарь тугумных наименований (генонимов) сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225131921/turkolog.narod.ru/info/I321.htm Сагидуллин М. А. Семантико-грамматические параллели крымскотатарского и сибирскотатарскиого языков]
* {{cite web|url=http://akhatov.org/|title=Научное наследие профессора Г. Х. Ахатова|archiveurl=https://www.webcitation.org/65C14deUZ?url=http://akhatov.org/|archivedate=2012-02-04|accessdate=2012-05-28}}

{{татар теле}}
{{Татарлар}}
{{Татар теле сөйләшләре}}

[[Төркем:Себер татар теле]]
[[Төркем:Себер татарлары]]
[[Төркем:Россия телләре]]
[[Төркем:Төрки телләр]]</text>
      <sha1>n80glde1dyl3ilo846zmsqhgvsplff1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524446</id>
      <parentid>3524445</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:14:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.230.175.200</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9170" xml:space="preserve">{{тел
|исем= Себер татар теле, себер теле, татар теленең  көнчыгыш диалекты
|үзисем= татарча, себер татар теле&lt;ref name=&quot;автоссылка2&quot;&gt;Баязитова Ф.С., Хайрутдинова Т.Х., Барсукова Р.С., Садыкова З.Р., Рамазанова Д.Б., Татарские народные говоры. В двух книгах. Книга первая. Казань: Мәгариф, 2008. – С.118 — С.126.&lt;/ref&gt;&lt;!--{{уточнить страницу|26|07|2021}}--&gt;&lt;ref name=&quot;tumkon&quot;&gt;Тумашева Д.Г. Көнбатыш Себер татарлары теле: Грамматик очерк һəм сүзлек / Д.Г.Тумашева – Казан: Казан дəүлəт ун-ты нəшрияты, 1961. – Б. 182.&lt;/ref&gt;, татарца&lt;ref&gt;Милли-мәдәни мирасыбыз: Томск өлкәсе татарлары. – Казан, 2016. – Б.220-237. – (Фәнни экспедицияләр хәзинә сен­нән; ундүртенче китап).ISBN 978 ­5­93091­216­6&lt;/ref&gt;
|төс= алтай
|илләр= [[Россия]], [[Казакъстан]], һ.б. элекке [[СССР]] илләре, [[Төркия]].
|төбәкләр= [[Себер]] һ.б.
|сөйләшүче= &lt;ref&gt;[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tat Ethnologue report] {{ref-en}}&lt;/ref&gt;
|дәрәҗә= 95
|классификация=[[Алтай телләре]]
:[[Төрки телләр]]
|рәсми тел=
|идарә= 
|iso1= 
|iso2= 
|iso3= 
|sil=
}}
[[Файл:СФО.png|350px|thumb|right|Татар теленең Көнбатыш Себер диалектлары таралышы]]
'''Себер татар теле''' (''татар теленең  көнчыгыш диалекты'', ''себертатар теле'') — [[себер татарлары]]ның милли теле. [[Төрки телләр]]нең [[кыпчак төркеме]]нә [[татар теле]]нә керә&lt;ref&gt;Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 2002. — С. 767. — 732 с.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Рамазанова Д. Б. Сибирско-татарские диалекты и говоры татарского языка // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции «Сулеймановские чтения — 2006». Тюмень,. — 2006. — С. 89-90.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Насибуллина А. Х. Древнетюркский пласт лексики тоболо-иртышского диалекта татарского языка// Сулеймановские чтения – 2006 : материалы IX Всероссийской научно-практической конференции (г. Тюмень, 18–19 мая 2006 г.). – Тюмень : Экспресс, 2006. – С. 75–76.&lt;/ref&gt;.
Кайбер үзенчәлекләре:

*ц-лаштыру: пыцак, бырцак;
*[б], [д], [з] тартык авазларының саңгырау парларына алмашынуы: Пыел урашай полса ярар ите.
* гарәп-фарсы алынмаларында &quot;җ&quot;ның &quot;ч&quot;га алышуы (чан &lt; җан).

=== Диалектлары ===

* '''Тубыл-иртеш:'''
** төмән сөйләше — [[Төмән өлкәсе|Төмән]];
** тубыл сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Вагай районы|Вагай]], [[Яркәү районы|Яркәү]] районнары; 
*** көнчыгыш тубыл ассөйләше (тугыз-уват)  — [[Вагай районы|Вагай]];
** саз сөйләше — [[Тубыл районы|Тубыл]], [[Уват районы|Уват]] районнары ;
** тәвриз (курдак, куртак) сөйләше — Омск өлкәсенең [[Тәвриз районы|Тәвриз]], [[Усть-Ишим районы|Усть-Ишим]], [[Знаменское районы|Знаменское]] районнары;
** тара сөйләше — [[Омск өлкәсе]]нең [[Тара районы|Тара]], [[Большеречье районы|Большеречье]], [[Колосовка районы|Колосовка]] районнары.
* '''[[Бараба диалекты|Бараба]]''' — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Бараба районы|Бараба]], [[Куйбышев районы (Новосибирск өлкәсе)|Куйбышев]], [[Кыштау районы|Кыштау]], [[Венгерово районы|Венгерово]], [[Уба районы|Уба]], [[Чан районы|Чан]] районнары&lt;ref&gt;Корусенко С. Н., Кулешова Н. В. Генеалогия и этническая история барабинских и курдакско-саргатских татар. — Новосибирск, 1999. — С.6.&lt;/ref&gt;.
* '''Томск:'''
** әүште-чат сөйләше — [[Томск өлкәсе]]нең [[Томск районы]] ;
** калмак сөйләше — [[Кемерово өлкәсе]]нең [[Юрга районы (Кемерово өлкәсе)|Юрга районы]];
** ор ассөйләше — [[Новосибирск өлкәсе]]нең [[Колыван районы]] .

== Шулай ук карагыз ==
* [[Мишәр диалекты]]
* [[Татар теленең урта диалекты]]
{{Портал|Тел|Тел белеме}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/ru/atlasmap/language-id-680.html ЮНЕСКО Интерактивный Атлас языков мира, находящихся под угрозой исчезновения. Электронная версия: Siberian Tatar.]
* [http://imena.org/fam_tat.html Cтефанова Р. Т., Тюменский юридический институтLanguage and Literature № 12]
* [http://www.uz-translations.su/?category=tatdics-tatar&amp;altname=slovar_dialektov_sibirskih_tatar Словарь диалектов сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225191928/turkolog.narod.ru/info/I316.htm Алишина Как нам сохранить язык сибирских татар?]
* [http://www.imena.org/fam_tat.html Диалектная ономастическая и апеллятивная лексика в основах фамилий сибирских татар]
* [http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm С. М. Исхакова, Б. Ф. Валеев Проблемы возрождения национального языка сибирских татар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193313/http://www.durov.com/linguistics4/iskhakova-valeev-92.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm Н. З. Гаджиева К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180916193222/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-80.htm |date=2018-09-16 }}
* [http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm Н. З. Гаджиева Тюркские языки (Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181016203916/http://www.durov.com/linguistics4/gadzhiyeva-90.htm |date=2018-10-16 }}
* [https://archive.is/20121225053728/turkolog.narod.ru/info/I320.htm Смирнова Е. Ю. (Омск) Магия в традиционном мировоззрении: по материалам традиционной одежды сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225172313/turkolog.narod.ru/info/I319.htm Валеев Б. Ф. Об этнической принадлежности сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225055038/turkolog.narod.ru/info/I318.htm Сагидуллин М. А. Словарь тугумных наименований (генонимов) сибирских татар]
* [https://archive.is/20121225131921/turkolog.narod.ru/info/I321.htm Сагидуллин М. А. Семантико-грамматические параллели крымскотатарского и сибирскотатарскиого языков]
* {{cite web|url=http://akhatov.org/|title=Научное наследие профессора Г. Х. Ахатова|archiveurl=https://www.webcitation.org/65C14deUZ?url=http://akhatov.org/|archivedate=2012-02-04|accessdate=2012-05-28}}

{{татар теле}}
{{Татарлар}}

[[Төркем:Себер татар теле]]
[[Төркем:Себер татарлары]]
[[Төркем:Россия телләре]]
[[Төркем:Төрки телләр]]</text>
      <sha1>20gsdmbg21z3u67pf3herhkvrni5e4g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әхсән Фәтхетдинов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51712</id>
    <revision>
      <id>3524515</id>
      <parentid>3502025</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T20:33:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Хәтер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7652" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем =Әхсән Фәтхетдинов
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Әхсән Сарыйм улы Фәтхетдинов
| һөнәр = рәссам
| туу датасы = 7.06.1939
| туу җире = [[ССРБ]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{туу җире|Чирмешән районы|Чирмешән районында}}, [[Урманасты Үтәмеш]]
| гражданлык = {{байраклаштыру|ССРБ}}→&lt;br/&gt;{{байрак|Россия}} [[РФ]]
| милләт = татар
| үлем датасы = 15.07.2012
| үлем җире = [[РФ]], [[ТР]], {{үлем җире|Түбән Кама|Түбән Камада}} 
| әти =
| әни =
| ир =
| хатын =
| балалар =
| бүләк һәм премияләр = {{Тукай бүләге}}
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
&lt;small&gt;{{мәгънәләр|Фәтхетдинов}}&lt;/small&gt;
'''Әхсән Сарыйм улы Фәтхетдинов''' — [[татар]] рәссамы, сынчы, [[Татарстан]]ның халык рәссаме, Россия Рәссамнар берлеге әгъзасы.
[[Файл:Ahsan01.jpg|200px|thumb|right|«Ияләр төнне көтәләр», [[Тукай бүләге]]нә лаек «Ияләр» шәлкеменнән (1993)]]

== Тәрҗеәи хәле ==
[[1939 ел]]ның [[7 июнь|7 июнендә]] [[Татарстан]]ның [[Чирмешән районы]] [[Үтәмеш]] авылында туа. Авыл мәктәбен тәмамлаганнан соң, ул [[Куйбышев өлкәсе]]нең [[Камышлы татар педучилищесы]]нда белем ала. Аннан соң берникадәр вакыт укытучы булып эшли. [[Түбән Тагил]] педагогия институтының сәнгать-графика факультетында белем алып, [[1969 ел]]да [[Татарстан]]га кайта һәм 30 елдан артык биредә, [[Түбән Кама]] шәһәрендә яши һәм иҗат итә.

Әхсән Фәтхетдинов иҗатының башлангыч этабы агачтан уеп декоратив-нәкыш ясауга һәм Түбән Каманың архитектура ансамбльләре интерьерларында манументаль рәсемнәр иҗат итүгә багышлана. Әхсән Сәрим улы иҗат иткән әсәрләр Түбән Каманың үзенчәлекле символы  булып торалар. Ул күп кенә объектларны, җәмәгать биналарын бизәкләп эшләүдә катнаша. Алар арасында – музыка училищесы, энергетика-төзелеш техникумы, «Бигеш» аэропорты, «Кама» кунакханәсе, атракционнар паркы, «Әкият» кафесы, балалар бакчалары бар.

Ә.Фәтхетдиновның иҗаты уникаль (сирәк очрый торган) һәм үзенә бер төрле. Әсәрләрендәге төп темаларның берсе – Габдулла Тукай тормышы һәм иҗаты. Аның бик күп рәсемнәре һәм скульптур композицияләрендә шагыйрь, аның әсәрләре геройлары урын ала. Ә.Фәтхетдинов үзенең үзенчәлекле дөньясын булдырып, шуны татар мәдәниятенең табигый бер өлешенә әйләндерә. Агач, пластика һәм рәсем сәнгатенең башка өлкәләрендә иҗат ителгән хезмәтләрендә татар халкының бай мифологик мирасы һәм сынлы сәнгатьнең бүгенге чаралары уңышлы үрелә.

[[2012 ел]]ның [[15 июль|15 июлендә]] якты дөнья белән хушлаша.

== Өземтәләр ==
{{цитата|автор=Әхсән Фәтхетдинов (''[[Татарстан радиосы]] язмасыннан'')|
Кеше җир өстендә бик аз яши, аның мәңгелек өе: кышын – ак кыр, җәен – яшел үлән белән капланган җир асты. Зират җәмгыять тормышының бер өлеше: бу фикерләр җыелган изге җир, монда кеше җанын чистарта, уйлана, сагына, гөнаһларыннан арына. Зиратта кеше үзенең буыннар алдындагы шәхси җаваплылыгын тоя. Бер генә җирдә дә безнең илдәге кебек зур дистәләрчә чакрымнарга сузылган исем-атамасыз, кешесе мәгълүм булмаган каберлекләр юк. Зиратка карап җәмгыять турында фикер йөртеп була}}
[[Файл:Әхсән Фәтхетдинов музее.JPG|200px|thumb|right|[[Әхсән Фәтхетдинов музее (Түбән Кама)|Түбән Камада музее]]]]
== Хәтер ==
* [[2016 ел]]да [[Әхсән Фәтхетдинов музее (Түбән Кама)|Түбән Камада музее]] ачыла.
* 2022 елда [[Татарстан китап нәшрияты]] [[Равил Фәйзуллин]]ның «Әхсән хатлары» китабын нәшер иткән. Тиражы 1 000 данә&lt;ref&gt;''[[Йолдыз Шәрапова]]''. [http://shahrikazan.ru/news/s%D3%99ngat/khsn-khatlary-kitaby-z-ukuchylaryn-tapty  “Әхсән хатлары” китабы үз укучыларын тапты.] [[Шәһри Казан]], 1.04.2022&lt;/ref&gt;.

== Сылтамалар ==
* [http://podlesytamush.narod.ru/Person.html Авылыбызның күренекле шәхесе]
* [http://ntrtv.ru/3945-sh124112111241rd1241-tanylgan-r1241ssam-n1241kyshchy-skulptor-12111241m-agachny-uep-yasau-ostasy-1240hs1241n-f1241thetdinov-k1199rg1241zm1241se-achyldy.html Шәһәрдә Әхсән Фәтхетдинов күргәзмәсе ачылды]
* [http://tatarica.narod.ru/cult/gallery/afas.htm Әхсән Фәтхетдинов рәсемнәре]
* [http://old.intertat.ru/rus/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=3510:2011-09-05-07-24-31&amp;catid=112:2010-11-30-19-24-03&amp;Itemid=494 Фәлсәфәче рәссам]
* [http://www.tatar-inform.ru/news/2012/07/15/323530/ Скончался народный художник, почетный гражданин Нижнекамска Ахсан Фатхутдинов]
* [http://kitaphane.tatarstan.ru/file/calendar_2014.doc Татарстан: Истәлекле һәм онытылмас даталар календаре. 2014] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140527130518/http://kitaphane.tatarstan.ru/file/calendar_2014.doc |date=2014-05-27 }}.

{{Тукай премиясе лауреатлары 1990-2000}}

{{DEFAULTSORT:Фәтхетдинов, Әхсән}}
[[Төркем:Татар рәссамнары]]
[[Төркем:Татар сынчылары]]
[[Төркем:Татарстан скульпторлары]]
[[Төркем:Тукай премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:Татарстанның халык рәссамнары]]</text>
      <sha1>0x9c09cpg1jzno5fgsylx5u2isk7b4w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524516</id>
      <parentid>3524515</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T20:44:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Хәтер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8528" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем =Әхсән Фәтхетдинов
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Әхсән Сарыйм улы Фәтхетдинов
| һөнәр = рәссам
| туу датасы = 7.06.1939
| туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{туу җире|Чирмешән районы|Чирмешән районында}}, [[Урманасты Үтәмеш]]
| гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→&lt;br/&gt;{{байрак|Россия}} [[РФ]]
| милләт = татар
| үлем датасы = 15.07.2012
| үлем җире = [[РФ]], [[ТР]], {{үлем җире|Түбән Кама|Түбән Камада}} 
| әти =
| әни =
| ир =
| хатын =
| балалар =
| бүләк һәм премияләр = {{Тукай бүләге}}
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
{{фш|Фәтхетдинов}}
'''Әхсән Сарыйм улы Фәтхетдинов''' — [[татар]] рәссамы, сынчы, [[Татарстан]]ның халык рәссаме, Россия Рәссамнар берлеге әгъзасы.
[[Файл:Ahsan01.jpg|200px|thumb|right|«Ияләр төнне көтәләр», [[Тукай бүләге]]нә лаек «Ияләр» шәлкеменнән (1993)]]

== Тәрҗеәи хәле ==
[[1939 ел]]ның [[7 июнь|7 июнендә]] [[Татарстан]]ның [[Чирмешән районы]] [[Урманасты Үтәмеш|Үтәмеш]] авылында туа. Авыл мәктәбен тәмамлаганнан соң, ул [[Куйбышев өлкәсе]]нең [[Камышлы татар педучилищесы]]нда белем ала. Аннан соң берникадәр вакыт укытучы булып эшли. [[Түбән Тагил]] педагогия институтының сәнгать-графика факультетында белем алып, [[1969 ел]]да [[Татарстан]]га кайта һәм 30 елдан артык биредә, [[Түбән Кама]] шәһәрендә яши һәм иҗат итә.

Әхсән Фәтхетдинов иҗатының башлангыч этабы агачтан уеп декоратив-нәкыш ясауга һәм Түбән Каманың архитектура ансамбльләре интерьерларында манументаль рәсемнәр иҗат итүгә багышлана. Әхсән Сәрим улы иҗат иткән әсәрләр Түбән Каманың үзенчәлекле символы  булып торалар. Ул күп кенә объектларны, җәмәгать биналарын бизәкләп эшләүдә катнаша. Алар арасында – музыка училищесы, энергетика-төзелеш техникумы, «Бигеш» аэропорты, «Кама» кунакханәсе, атракционнар паркы, «Әкият» кафесы, балалар бакчалары бар.

Ә.Фәтхетдиновның иҗаты уникаль (сирәк очрый торган) һәм үзенә бер төрле. Әсәрләрендәге төп темаларның берсе – Габдулла Тукай тормышы һәм иҗаты. Аның бик күп рәсемнәре һәм скульптур композицияләрендә шагыйрь, аның әсәрләре геройлары урын ала. Ә.Фәтхетдинов үзенең үзенчәлекле дөньясын булдырып, шуны татар мәдәниятенең табигый бер өлешенә әйләндерә. Агач, пластика һәм рәсем сәнгатенең башка өлкәләрендә иҗат ителгән хезмәтләрендә татар халкының бай мифологик мирасы һәм сынлы сәнгатьнең бүгенге чаралары уңышлы үрелә.

[[2012 ел]]ның [[15 июль|15 июлендә]] якты дөнья белән хушлаша.

== Өземтәләр ==
{{цитата|автор=Әхсән Фәтхетдинов (''[[Татарстан радиосы]] язмасыннан'')|
Кеше җир өстендә бик аз яши, аның мәңгелек өе: кышын – ак кыр, җәен – яшел үлән белән капланган җир асты. Зират җәмгыять тормышының бер өлеше: бу фикерләр җыелган изге җир, монда кеше җанын чистарта, уйлана, сагына, гөнаһларыннан арына. Зиратта кеше үзенең буыннар алдындагы шәхси җаваплылыгын тоя. Бер генә җирдә дә безнең илдәге кебек зур дистәләрчә чакрымнарга сузылган исем-атамасыз, кешесе мәгълүм булмаган каберлекләр юк. Зиратка карап җәмгыять турында фикер йөртеп була}}
[[Файл:Әхсән Фәтхетдинов музее.JPG|200px|thumb|right|[[Әхсән Фәтхетдинов музее (Түбән Кама)|Түбән Камада музее]]]]

== Хәтер ==
* [[2016 ел]]да [[Әхсән Фәтхетдинов музее (Түбән Кама)|Түбән Камада музее]] ачыла.
* [[2022 ел]]да [[Татарстан китап нәшрияты]] [[Равил Фәйзуллин]]ның «Әхсән хатлары» китабын нәшер иткән. Тиражы 1 000 данә&lt;ref&gt;''[[Йолдыз Шәрапова]]''. [http://shahrikazan.ru/news/s%D3%99ngat/khsn-khatlary-kitaby-z-ukuchylaryn-tapty  “Әхсән хатлары” китабы үз укучыларын тапты.] [[Шәһри Казан]], 1.04.2022&lt;/ref&gt;. Аның нигезен рәссамның [[1970-еллар]]ның урталарыннан башлап Равил Фәйзуллинга язган хатлары (барысы 36 хат) тәшкил итә. Китап рәссамның әсәрләре, фоторәсемнәр белән бизәлгән&lt;ref&gt;''Зилә Мөбәрәкшина.'' [https://tatar-inform.tatar/news/tatmediada-ravil-faizullinga-bagyslangan-axsan-xatlary-kitaby-takdim-itelde-5852401   “Татмедиа”да Равил Фәйзуллинга багышланган “Әхсән хатлары” китабы тәкъдим ителде.] [[Татар-информ]], 30.03.2022&lt;/ref&gt;.
== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
== Сылтамалар ==
* [http://podlesytamush.narod.ru/Person.html Авылыбызның күренекле шәхесе]
* [http://ntrtv.ru/3945-sh124112111241rd1241-tanylgan-r1241ssam-n1241kyshchy-skulptor-12111241m-agachny-uep-yasau-ostasy-1240hs1241n-f1241thetdinov-k1199rg1241zm1241se-achyldy.html Шәһәрдә Әхсән Фәтхетдинов күргәзмәсе ачылды]
* [http://tatarica.narod.ru/cult/gallery/afas.htm Әхсән Фәтхетдинов рәсемнәре]
* [http://old.intertat.ru/rus/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=3510:2011-09-05-07-24-31&amp;catid=112:2010-11-30-19-24-03&amp;Itemid=494 Фәлсәфәче рәссам]
* [http://www.tatar-inform.ru/news/2012/07/15/323530/ Скончался народный художник, почетный гражданин Нижнекамска Ахсан Фатхутдинов]
* [http://kitaphane.tatarstan.ru/file/calendar_2014.doc Татарстан: Истәлекле һәм онытылмас даталар календаре. 2014] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140527130518/http://kitaphane.tatarstan.ru/file/calendar_2014.doc |date=2014-05-27 }}.

{{Тукай премиясе лауреатлары 1990-2000}}

{{DEFAULTSORT:Фәтхетдинов, Әхсән}}
[[Төркем:Татар рәссамнары]]
[[Төркем:Татар сынчылары]]
[[Төркем:Татарстан скульпторлары]]
[[Төркем:Тукай премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:Татарстанның халык рәссамнары]]
[[Төркем:Түбән Тагил социаль-педагогика институтын тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>s3sx4x2hxuu4mf26ggvpl0jg2rlc26p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524517</id>
      <parentid>3524516</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T20:48:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>төркем өстәү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8511" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем =Әхсән Фәтхетдинов
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Әхсән Сарыйм улы Фәтхетдинов
| һөнәр = рәссам
| туу датасы = 7.06.1939
| туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{туу җире|Чирмешән районы|Чирмешән районында}}, [[Урманасты Үтәмеш]]
| гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→&lt;br/&gt;{{байрак|Россия}} [[РФ]]
| милләт = татар
| үлем датасы = 15.07.2012
| үлем җире = [[РФ]], [[ТР]], {{үлем җире|Түбән Кама|Түбән Камада}} 
| әти =
| әни =
| ир =
| хатын =
| балалар =
| бүләк һәм премияләр = {{Тукай бүләге}}
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
{{фш|Фәтхетдинов}}
'''Әхсән Сарыйм улы Фәтхетдинов''' — [[татар]] рәссамы, сынчы, [[Татарстан]]ның халык рәссаме, Россия Рәссамнар берлеге әгъзасы.
[[Файл:Ahsan01.jpg|200px|thumb|right|«Ияләр төнне көтәләр», [[Тукай бүләге]]нә лаек «Ияләр» шәлкеменнән (1993)]]

== Тәрҗеәи хәле ==
[[1939 ел]]ның [[7 июнь|7 июнендә]] [[Татарстан]]ның [[Чирмешән районы]] [[Урманасты Үтәмеш|Үтәмеш]] авылында туа. Авыл мәктәбен тәмамлаганнан соң, ул [[Куйбышев өлкәсе]]нең [[Камышлы татар педучилищесы]]нда белем ала. Аннан соң берникадәр вакыт укытучы булып эшли. [[Түбән Тагил]] педагогия институтының сәнгать-графика факультетында белем алып, [[1969 ел]]да [[Татарстан]]га кайта һәм 30 елдан артык биредә, [[Түбән Кама]] шәһәрендә яши һәм иҗат итә.

Әхсән Фәтхетдинов иҗатының башлангыч этабы агачтан уеп декоратив-нәкыш ясауга һәм Түбән Каманың архитектура ансамбльләре интерьерларында манументаль рәсемнәр иҗат итүгә багышлана. Әхсән Сәрим улы иҗат иткән әсәрләр Түбән Каманың үзенчәлекле символы  булып торалар. Ул күп кенә объектларны, җәмәгать биналарын бизәкләп эшләүдә катнаша. Алар арасында – музыка училищесы, энергетика-төзелеш техникумы, «Бигеш» аэропорты, «Кама» кунакханәсе, атракционнар паркы, «Әкият» кафесы, балалар бакчалары бар.

Ә.Фәтхетдиновның иҗаты уникаль (сирәк очрый торган) һәм үзенә бер төрле. Әсәрләрендәге төп темаларның берсе – Габдулла Тукай тормышы һәм иҗаты. Аның бик күп рәсемнәре һәм скульптур композицияләрендә шагыйрь, аның әсәрләре геройлары урын ала. Ә.Фәтхетдинов үзенең үзенчәлекле дөньясын булдырып, шуны татар мәдәниятенең табигый бер өлешенә әйләндерә. Агач, пластика һәм рәсем сәнгатенең башка өлкәләрендә иҗат ителгән хезмәтләрендә татар халкының бай мифологик мирасы һәм сынлы сәнгатьнең бүгенге чаралары уңышлы үрелә.

[[2012 ел]]ның [[15 июль|15 июлендә]] якты дөнья белән хушлаша.

== Өземтәләр ==
{{цитата|автор=Әхсән Фәтхетдинов (''[[Татарстан радиосы]] язмасыннан'')|
Кеше җир өстендә бик аз яши, аның мәңгелек өе: кышын – ак кыр, җәен – яшел үлән белән капланган җир асты. Зират җәмгыять тормышының бер өлеше: бу фикерләр җыелган изге җир, монда кеше җанын чистарта, уйлана, сагына, гөнаһларыннан арына. Зиратта кеше үзенең буыннар алдындагы шәхси җаваплылыгын тоя. Бер генә җирдә дә безнең илдәге кебек зур дистәләрчә чакрымнарга сузылган исем-атамасыз, кешесе мәгълүм булмаган каберлекләр юк. Зиратка карап җәмгыять турында фикер йөртеп була}}
[[Файл:Әхсән Фәтхетдинов музее.JPG|200px|thumb|right|[[Әхсән Фәтхетдинов музее (Түбән Кама)|Түбән Камада музее]]]]

== Хәтер ==
* [[2016 ел]]да [[Әхсән Фәтхетдинов музее (Түбән Кама)|Түбән Камада музее]] ачыла.
* [[2022 ел]]да [[Татарстан китап нәшрияты]] [[Равил Фәйзуллин]]ның «Әхсән хатлары» китабын нәшер иткән. Тиражы 1 000 данә&lt;ref&gt;''[[Йолдыз Шәрапова]]''. [http://shahrikazan.ru/news/s%D3%99ngat/khsn-khatlary-kitaby-z-ukuchylaryn-tapty  “Әхсән хатлары” китабы үз укучыларын тапты.] [[Шәһри Казан]], 1.04.2022&lt;/ref&gt;. Аның нигезен рәссамның [[1970-еллар]]ның урталарыннан башлап Равил Фәйзуллинга язган хатлары (барысы 36 хат) тәшкил итә. Китап рәссамның әсәрләре, фоторәсемнәр белән бизәлгән&lt;ref&gt;''Зилә Мөбәрәкшина.'' [https://tatar-inform.tatar/news/tatmediada-ravil-faizullinga-bagyslangan-axsan-xatlary-kitaby-takdim-itelde-5852401   “Татмедиа”да Равил Фәйзуллинга багышланган “Әхсән хатлары” китабы тәкъдим ителде.] [[Татар-информ]], 30.03.2022&lt;/ref&gt;.
== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
== Сылтамалар ==
* [http://podlesytamush.narod.ru/Person.html Авылыбызның күренекле шәхесе]
* [http://ntrtv.ru/3945-sh124112111241rd1241-tanylgan-r1241ssam-n1241kyshchy-skulptor-12111241m-agachny-uep-yasau-ostasy-1240hs1241n-f1241thetdinov-k1199rg1241zm1241se-achyldy.html Шәһәрдә Әхсән Фәтхетдинов күргәзмәсе ачылды]
* [http://tatarica.narod.ru/cult/gallery/afas.htm Әхсән Фәтхетдинов рәсемнәре]
* [http://old.intertat.ru/rus/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=3510:2011-09-05-07-24-31&amp;catid=112:2010-11-30-19-24-03&amp;Itemid=494 Фәлсәфәче рәссам]
* [http://www.tatar-inform.ru/news/2012/07/15/323530/ Скончался народный художник, почетный гражданин Нижнекамска Ахсан Фатхутдинов]
* [http://kitaphane.tatarstan.ru/file/calendar_2014.doc Татарстан: Истәлекле һәм онытылмас даталар календаре. 2014] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140527130518/http://kitaphane.tatarstan.ru/file/calendar_2014.doc |date=2014-05-27 }}.

{{Тукай премиясе лауреатлары 1990-2000}}

{{DEFAULTSORT:Фәтхетдинов, Әхсән}}
[[Төркем:Татар рәссамнары]]
[[Төркем:Татар сынчылары]]
[[Төркем:Татарстан скульпторлары]]
[[Төркем:Тукай премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:Татарстанның халык рәссамнары]]
[[Төркем:Түбән Тагил педагогия институтын тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>sot8bmrxu3dhban8i9dyq9qqd6do3a7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рәдиф Гаташ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>54957</id>
    <revision>
      <id>3524506</id>
      <parentid>3514690</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:40:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>яңа бүлек исеме өстәү: /* Бүләкләре, мактаулы исемнәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7678" xml:space="preserve">{{Язучы
 |Исем              = Рәдиф Гаташ
 |Оригинал телендә  = 
 |Фото              = Gataw1.jpg
 |Киңлек            = 150px
 |Рәсем язуы        = 
 |Тугач бирелгән исеме = Рәдиф Кәшфулла улы Гатауллин
 |Псевдонимнар      = 
 |Туу датасы        = 30.3.1941
 |Туу урыны         = [[Башкортстан]]ның {{Туу җире|Кушнаренко районы|Кушнарин районында}} [[Марс (Кушнаренко районы)|Марс]]
 |Үлем датасы       = 
 |Үлем урыны        = 
 |Ватандашлык       = {{ССРБ байрагы}}, соңрак {{RUS}}, {{Татарстан республикасы байрагы}}
 |Эшчәнлек төре     = 
 |Иҗат итү еллары   = 
 |Юнәлеш            = шигърият 
 |Жанр              = лирика
 |Иҗат итү теле     = татар теле
 |Дебют             = 
 |Премияләр         = 
 |Бүләкләр          = {{Габдулла Тукай исемендәге премия}}
 |Имза              = 
 |Сайт              = 
}}
{{Башка мәгънәләр/фамилия|Гатауллин}}
'''Рәдиф Гаташ''' – [[татар]] шагыйре, [[Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе]], Г.Тукай бүләге лауреаты.

==Тәрҗемәи хәл==
Рәдиф Кәшфулла улы Гатауллин [[1941 ел]]ның [[30 март]]ында [[Башкортстан АССР]]ының [[Кушнаренко районы]] Марс авылында игенче гаиләсендә туа. [[1959 ел]]да төбәктәге [[Талбазы]] авылы урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, [[Уфа]] шәһәренә барып, [[Башкорт дәүләт университеты]]ның татар-рус филологиясе бүлегенә укырга керә. Анда ике ел укыгач, [[Казан]]га күчеп, белем алуын [[Казан дәүләт университеты]]ның татар теле һәм әдәбияты бүлегендә дәвам иттерә. [[1964 ел]]да университетны тәмамлап, ике елга якын Татарстанның [[Мөслим районы|Мөслим төбәгендәге]] [[Уразмәт]] авылының урта мәктәбендә татар теле, әдәбияты һәм тарих укытучысы булып эшли. Аннан, янә [[Казан]]га килеп, әүвәл [[Татарстан китап нәшрияты]]нда редактор ([[1966]]-[[1967]], [[1969]]-[[1971]]), соңра [[«Ялкын» журналы]]нда бүлек редакторы ([[1973]]-[[1974]]) вазифаларын башкара. [[1967]]-[[1969 ел]]ларда [[Мәскәү]]дә СССР Язучылар берлеге каршындагы икееллык Югары әдәби курсларда укый. [[1975 ел]]дан башлап ул — [[«Казан утлары» журналы]] редакциясендә поэзия бүлеге мөхәррире хезмәтендә.

==Иҗаты==
Рәдиф Гаташ — узган гасырның алтмышынчы еллары башында татар шигърияте мәйданына үзенчәлекле шигъри аһәңе белән чыккан талантлы шагыйрьләрнең берсе. Аның [[1966 ел]]да басылган «Гөлләр су сорыйлар» исемле беренче шигъри җыентыгы ук әдәби җәмәгатьчелекнең игътибарын үзенә җәлеп итә. Китап турында [[Хәсән Туфан|Х.Туфан]], [[Сибгать Хәким|С.Хәким]], [[Фатих Хөсни|Ф.Хөсни]] кебек тәҗрибәле, олы әдипләр уңай фикерләрен язып чыгалар. Иҗатының беренче чорларында [[Сәгыйть Рәмиев|С.Рәмиев]], [[Һади Такташ|Һ.Такташ]]лардан дәвам итеп килгән традицион шигырь кысаларыннан читкә китмичәрәк язган шагыйрь алга таба ирекле шигырь төрләренә дә еш мөрәҗәгать итә һәм, дөньяны кабул итүдәге романтик индивидуальлеген саклаган хәлдә, татар поэзиясенең бу юнәлешенә дә үзеннән форма һәм ритм яңалыклары кертеп, аны заманча яңгырашлы шигырь үрнәкләре белән баета. («Егерме дүрт йолдыз һәм унҗиде диңгез» циклы, 1965.)

Р.Гаташ җәмәгать эше тәртибендә унике ел буена ([[1977]]-[[1989]]) [[Татарстан Язучылар берлеге]]нең шагыйрьләр секциясенә җитәкчелек итә. Р.Гаташ — [[1966 ел]]дан [[СССР Язучылар берлеге]] әгъзасы.
== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* 1982 ― [[Татарстан АССР атказанган мәдәният хезмәткәре]]  
* 2005 ― Татарстан Язучылар берлегенең Һ. Такташ исемендәге әдәби премиясе иясе 
* 2001 ― [[Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе]] . 
* 2008 ― [[Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе]] ― ''2001 елда дөнья күргән «Газәлләр», 2005 елда басылып чыккан «Мәңгелек сусау» китаплары өчен''
* [[Татарстанның халык шагыйре]]
* 2022 ― [[Акмулла исемендәге Башкортстан дәүләт педагогика университеты|Мифтахетдин Акмулла исемендәге Башкортстан педагогия университеты]] татар теле һәм әдәбияты кафедрасының шәрәфле профессоры&lt;ref&gt;Шәрәфле профессорлар. // [[Казан утлары]], 2022, № 7, 191нче бит&lt;/ref&gt;.

== Гаиләсе ==
Хатыны Римма, ''сәүдә институтында укытучы''.&lt;br/&gt;
''улы'' Салават (''[[1968 ел|1968]]-[[2005 ел|2005]]'')&lt;br/&gt;
''оныклары'' Тимур, Арслан&lt;ref&gt;{{Citation |title=Рәдиф Гаташ: Йөрәгемнән башка бернәрсәм юк! Ирек мәйданы, 20.11.2012 |url=http://www.im-kazan.ru/news/172 |access-date=2017-09-19 |archive-date=2016-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160706003726/http://im-kazan.ru/news/172 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Чыганаклар ==
* [http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=1255&amp;Itemid=81 Гатауллин Рәдиф Кәшфулла улы (Рәдиф Гаташ) - шагыйрь]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

{{Тукай премиясе лауреатлары 1990-2000}}

[[Төркем:Татар шагыйрьләре]]
[[Төркем:Тукай премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:ССРБ шагыйрьләре]]
[[Төркем:Татарстан язучылары]]</text>
      <sha1>smd1p6hh5l943yoveczk8j45mg8q85b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524507</id>
      <parentid>3524506</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:43:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>төркемнәр өстәү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8027" xml:space="preserve">{{Язучы
 |Исем              = Рәдиф Гаташ
 |Оригинал телендә  = 
 |Фото              = Gataw1.jpg
 |Киңлек            = 150px
 |Рәсем язуы        = 
 |Тугач бирелгән исеме = Рәдиф Кәшфулла улы Гатауллин
 |Псевдонимнар      = 
 |Туу датасы        = 30.3.1941
 |Туу урыны         = [[Башкортстан]]ның {{Туу җире|Кушнаренко районы|Кушнарин районында}} [[Марс (Кушнаренко районы)|Марс]]
 |Үлем датасы       = 
 |Үлем урыны        = 
 |Ватандашлык       = {{ССРБ байрагы}}, соңрак {{RUS}}, {{Татарстан республикасы байрагы}}
 |Эшчәнлек төре     = 
 |Иҗат итү еллары   = 
 |Юнәлеш            = шигърият 
 |Жанр              = лирика
 |Иҗат итү теле     = татар теле
 |Дебют             = 
 |Премияләр         = 
 |Бүләкләр          = {{Габдулла Тукай исемендәге премия}}
 |Имза              = 
 |Сайт              = 
}}
{{Башка мәгънәләр/фамилия|Гатауллин}}
'''Рәдиф Гаташ''' – [[татар]] шагыйре, [[Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе]], Г.Тукай бүләге лауреаты.

==Тәрҗемәи хәл==
Рәдиф Кәшфулла улы Гатауллин [[1941 ел]]ның [[30 март]]ында [[Башкортстан АССР]]ының [[Кушнаренко районы]] Марс авылында игенче гаиләсендә туа. [[1959 ел]]да төбәктәге [[Талбазы]] авылы урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, [[Уфа]] шәһәренә барып, [[Башкорт дәүләт университеты]]ның татар-рус филологиясе бүлегенә укырга керә. Анда ике ел укыгач, [[Казан]]га күчеп, белем алуын [[Казан дәүләт университеты]]ның татар теле һәм әдәбияты бүлегендә дәвам иттерә. [[1964 ел]]да университетны тәмамлап, ике елга якын Татарстанның [[Мөслим районы|Мөслим төбәгендәге]] [[Уразмәт]] авылының урта мәктәбендә татар теле, әдәбияты һәм тарих укытучысы булып эшли. Аннан, янә [[Казан]]га килеп, әүвәл [[Татарстан китап нәшрияты]]нда редактор ([[1966]]-[[1967]], [[1969]]-[[1971]]), соңра [[«Ялкын» журналы]]нда бүлек редакторы ([[1973]]-[[1974]]) вазифаларын башкара. [[1967]]-[[1969 ел]]ларда [[Мәскәү]]дә СССР Язучылар берлеге каршындагы икееллык Югары әдәби курсларда укый. [[1975 ел]]дан башлап ул — [[«Казан утлары» журналы]] редакциясендә поэзия бүлеге мөхәррире хезмәтендә.

==Иҗаты==
Рәдиф Гаташ — узган гасырның алтмышынчы еллары башында татар шигърияте мәйданына үзенчәлекле шигъри аһәңе белән чыккан талантлы шагыйрьләрнең берсе. Аның [[1966 ел]]да басылган «Гөлләр су сорыйлар» исемле беренче шигъри җыентыгы ук әдәби җәмәгатьчелекнең игътибарын үзенә җәлеп итә. Китап турында [[Хәсән Туфан|Х.Туфан]], [[Сибгать Хәким|С.Хәким]], [[Фатих Хөсни|Ф.Хөсни]] кебек тәҗрибәле, олы әдипләр уңай фикерләрен язып чыгалар. Иҗатының беренче чорларында [[Сәгыйть Рәмиев|С.Рәмиев]], [[Һади Такташ|Һ.Такташ]]лардан дәвам итеп килгән традицион шигырь кысаларыннан читкә китмичәрәк язган шагыйрь алга таба ирекле шигырь төрләренә дә еш мөрәҗәгать итә һәм, дөньяны кабул итүдәге романтик индивидуальлеген саклаган хәлдә, татар поэзиясенең бу юнәлешенә дә үзеннән форма һәм ритм яңалыклары кертеп, аны заманча яңгырашлы шигырь үрнәкләре белән баета. («Егерме дүрт йолдыз һәм унҗиде диңгез» циклы, 1965.)

Р.Гаташ җәмәгать эше тәртибендә унике ел буена ([[1977]]-[[1989]]) [[Татарстан Язучылар берлеге]]нең шагыйрьләр секциясенә җитәкчелек итә. Р.Гаташ — [[1966 ел]]дан [[СССР Язучылар берлеге]] әгъзасы.
== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* 1982 ― [[Татарстан АССР атказанган мәдәният хезмәткәре]]  
* 2005 ― Татарстан Язучылар берлегенең Һ. Такташ исемендәге әдәби премиясе иясе 
* 2001 ― [[Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе]] . 
* 2008 ― [[Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе]] ― ''2001 елда дөнья күргән «Газәлләр», 2005 елда басылып чыккан «Мәңгелек сусау» китаплары өчен''
* [[Татарстанның халык шагыйре]]
* 2022 ― [[Акмулла исемендәге Башкортстан дәүләт педагогика университеты|Мифтахетдин Акмулла исемендәге Башкортстан педагогия университеты]] татар теле һәм әдәбияты кафедрасының шәрәфле профессоры&lt;ref&gt;Шәрәфле профессорлар. // [[Казан утлары]], 2022, № 7, 191нче бит&lt;/ref&gt;.

== Гаиләсе ==
Хатыны Римма, ''сәүдә институтында укытучы''.&lt;br/&gt;
''улы'' Салават (''[[1968 ел|1968]]-[[2005 ел|2005]]'')&lt;br/&gt;
''оныклары'' Тимур, Арслан&lt;ref&gt;{{Citation |title=Рәдиф Гаташ: Йөрәгемнән башка бернәрсәм юк! Ирек мәйданы, 20.11.2012 |url=http://www.im-kazan.ru/news/172 |access-date=2017-09-19 |archive-date=2016-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160706003726/http://im-kazan.ru/news/172 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Чыганаклар ==
* [http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=1255&amp;Itemid=81 Гатауллин Рәдиф Кәшфулла улы (Рәдиф Гаташ) - шагыйрь]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

{{Тукай премиясе лауреатлары 1990-2000}}

[[Төркем:Татар шагыйрьләре]]
[[Төркем:Тукай премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:ССРБ шагыйрьләре]]
[[Төркем:Татарстан язучылары]]
[[Төркем:ТАССР атказанган мәдәният хезмәткәрләре]]
[[Төркем:Татарстанның халык шагыйрьләре]]
[[Төркем:Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклеләре]]
[[Төркем:Һади Такташ премиясе лауреатлары]]</text>
      <sha1>7tai9a241ccrwcujiw2h9c9710sobqx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зур Жилина елгасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>68913</id>
    <redirect title="Кокузовка" />
    <revision>
      <id>3524527</id>
      <parentid>701234</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T00:53:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>1796</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Кокузовка]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Кокузовка]]</text>
      <sha1>ove99y13hzwgfynt0a1uhufxkn63at2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мухачиха елгасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91906</id>
    <redirect title="Дубяна" />
    <revision>
      <id>3524528</id>
      <parentid>755728</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T00:53:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>1796</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Дубяна]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Дубяна]]</text>
      <sha1>gpprx1itjmjddvc6y28d7p5qbdvqfgu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Палья елгасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92304</id>
    <redirect title="Вой-Вож (Палью кушылдыгы)" />
    <revision>
      <id>3524529</id>
      <parentid>756157</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T00:53:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>1796</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Вой-Вож (Палью кушылдыгы)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Вой-Вож (Палью кушылдыгы)]]</text>
      <sha1>8ltkj07g7nx4aqde1qcan2y5rhxnwmg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чуба елгасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95942</id>
    <redirect title="Пшеха" />
    <revision>
      <id>3524530</id>
      <parentid>760616</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T00:53:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>1796</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Пшеха]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Пшеха]]</text>
      <sha1>keqi1nqpcj2kmm3beegml18qghvsxx3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ким Миңнуллин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>96741</id>
    <revision>
      <id>3524505</id>
      <parentid>3108358</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:40:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>яңа бүлек исеме өстәү: /* Бүләкләре, мактаулы исемнәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3831" xml:space="preserve">{{Башка мәгънәләр/фамилия|Миңнуллин}}
{{Шәхес 
| исем =Ким  Миңнуллин
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы = 195px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Ким  Мөгаллим улы Миңнуллин
| һөнәр = шагыйрь, сәясәтче
| туу датасы = 4.01.1959
| туу җире = [[Башкортстан]], [[Илеш районы]], Нәҗәде авылы
| гражданлык = 
| милләт = татар
| үлем датасы = 
| үлем җире = 
| әти =
| әни =
| ир =
| хатын =
| балалар =
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
'''Ким Мөгаллим улы Миңнуллин''' -  әдәбият белгече, фольклорчы, филология фәннәре докторы (2002).

1985 елда [[Казан үнивирситите|Казан университеты]]н тәмамлый. 1988-96 елларда [[Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе]]нең [[Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты]]нда; 1996-2006 елларда [[Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты|ТР МК]] Аппаратында; 1999 дан ТР халыклары телләрен үстерү буенча бүлек мөдире, берүк вакытта, 1996 дан «Татарстан Республикасы халыклары телләре» исемле ТР Законын гамәлгә кертү комитеты сәркәтибе; 2006 дан ТР ФА Тел, әдәбият һәм сәнгать институты директоры.

== Хезмәтләре ==
Хезмәтләре фольклористика (татар җыр поэзиясе тарихы һәм теориясе), социолингвистикага (ТРда тел сәясәте мәсьәләләре) карый.

* Шигърият һәм җыр. К., 1998; Басма сүз һәм татар җырлары. К., 2000; 
* Современные этнокультурные процессы в молодёжной среде Татарстана: Язык, религия, этничность. К., 2000 (соавт.). 
* Әд.: Казанский университет (1804-2004): Биобиблиогр. словарь. К., 2004. Т.2.
== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* 2022 ― [[Акмулла исемендәге Башкортстан дәүләт педагогика университеты|Мифтахетдин Акмулла исемендәге Башкортстан педагогия университеты]] татар теле һәм әдәбияты кафедрасының шәрәфле профессоры&lt;ref&gt;Шәрәфле профессорлар. // [[Казан утлары]], 2022, № 7, 191нче бит&lt;/ref&gt;.

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Чыганаклар ==
* [http://jazucilar.narod.ru/kim.htm Татар энциклопедиясе.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{Татарстан Республикасы Президенты каршындагы татар телен саклау һәм үстерү мәсьәләләре комиссиясе әгъзалары}}

{{DEFAULTSORT:Миңнуллин, Ким}}
[[Төркем:Филология фәннәре докторлары]]
[[Төркем:Фольклорчылар]]
[[Төркем:Татар язучылары]]
[[Төркем:Әдәби тәнкыйтьчеләр]]</text>
      <sha1>q169wefi70g9nvtc26bfm8bu937hdy3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>BMO Ğomumi Mäcleseneñ 68/262 qararı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>176539</id>
    <revision>
      <id>3524457</id>
      <parentid>2378922</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T15:51:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>23406</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4432" xml:space="preserve">{{Карточка
|имя               = BMO Ğomumi Mäcleseneñ 68/262 qararı
|стиль_тела        = vcard
|название          = 
|стиль_названия    = 
|вверху            = &lt;big&gt;BMO Ğomumi Mäcleseneñ 68/262 qararı &lt;/big&gt;
[[Файл:Small Flag of the United Nations ZP.svg|50px|безрамки|үзәк]] ''United Nations General Assembly Resolution 68/262''
|класс_вверху      = fn
|стиль_вверху      = background-color:{{{фон|#009edb}}}; color:{{{цвет|white}}};
|вверху2           = 
|класс_вверху2     = nickname
|стиль_вверху2     = color: #000000;
|изображение       = {{#if: {{{UN Resolution regarding the territorial integrity of Ukraine.svg}}}|[[Файл:{{{изображение|UN Resolution regarding the territorial integrity of Ukraine.svg}}}|
 {{#if: {{{ширина|}}}|{{{ширина}}}|280px}}|
 {{#if: {{{подпись|}}}||}}]]}}
|стиль_изображения = 
|подпись           = {{{подпись|&lt;table style=&quot;width: 350px; text-align: left;&quot;&gt;&lt;tr&gt;&lt;td&gt;Qarar buyınça tawış birü xaritası:&lt;br /&gt;{{Легенда|#74C365|Riza}} {{Легенда|#ab4e52|Qarşı}} {{Легенда|#FADA5E|Tawış birmi qalğan}} {{Легенда|#89CFF0|Qatnaşmağan}} &lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt; }}}
|стиль_подписи     = 
|стиль_заголовков  = width:600px;
|стиль_меток       = background: #eee; text-align: center; width:100px;
|стиль_текста      = text-align: center;

|заголовок1 = 
|метка1     =  Data
|текст1     = [[2014]] yılnıñ [[27 mart]]ı

|заголовок2 = 
|метка2     = Utırış
|текст2     =  	 №: 80

|заголовок3 = 
|метка3     = Mäs'älä
|текст3     =  [[Ukraina]] bötenlege

|заголовок4 = 
|метка4     =Xalät
|текст4     = qabul itelgän

|заголовок6 = 
|метка6     =  
|текст6     =

|заголовок7 = 
|метка7     =  
|текст7     =

}}
'''Ukraina bötenlege xaqında BMO Ğomumi Mäcleseneñ 68/262 qararı''' (rezolütsiäse) ([[inglizçä]] ''United Nations General Assembly Resolution 68/262'') — [[2014]] yılnıñ [[27 mart]]ında  [[BMO Ğomumi Mäclese]]neñ 68-nçe ssessiäse 80-nçe utırışında açıq tawış birü näticäsendä qabul itelgän qarar.

Qarar buyınça [[BMO Ğomumi Mäclese]] [[Ukraina]]nıñ xalıqara tanılğan çıklärendä territorial' bötenlegen häm möstaqillegen qabattan raslıy häm [[Qırım]]nıñ häm [[Aqyar]] şähäreneñ statusı üzgäreşe qanunlığın tanımıy.

[[BMO]] 193 äğzasınnan '''100 - &quot;Riza&quot;, 11 - &quot;Qarşı&quot;, 58 - &quot;tawış birmi qalğan&quot;, 24 il tawış birüdä qatnaşmağan'''.

[[BMO İminlek Şurası]]nıñ qararlarınnan ayırmalı bularaq [[BMO Ğomumi Assambleyäse]] qararları '''mäcbüri köçkä iä bulmıy häm tik täqdim bularaq qarala'''.

==Riza==
Qararnı yaqlağannar arasında - [[NATO]] illäre, anıñ berektäşläre, [[Tunis]], [[Kamerun]], [[Qatar]], [[Soğud Ğäräbstanı]], [[Singapur]], [[Çili]] häm elekke ingliz-fransuz koloniäläre.

==Qarşı==
Qararğa qarşı bulğan illär arasında [[Armeniä]], [[Belorussiä]], [[Boliviä]], [[Venesuela]], [[Zimbabwe]], [[KXDC]], [[Kuba]], [[Nikaragua]], [[Räsäy]], [[Süriä]], [[Sudan]].

==Tawış birmi qalğan==
Tawış birmi qalğan illär arasında [[Älcäzäir]], [[Äfğänstan]], [[Bräzil]], [[Misır]], [[Hindstan]], [[Ğiraq]], [[Qazaqstan]], [[Qıtay]], [[Pakstan]], [[Mongoliä]], [[Urugvay]], [[Üzbäkstan]], [[İkwadur]], [[Xäbäşstan]], [[Könyaq Afrika Cömhüriäte]] h.b.

==Qatnaşmağan illär==
Tawış birüdä qatnaşmağan illär arasında [[Kongo Cömhüriäte]], [[İran]], [[İsrail]], [[Qırğızstan]], [[Löbnan]], [[Marokko]], [[Serbiä]], [[Tacikstan]], [[Törekmänstan]], [[Berläşkän Ğäräp Ämirlekläre]], [[Yämän]] h.b.

==Monı da qarağız==
*[[Qırım krizisı (2014)]]
*[[Qırım statusı turında referendum]]

==Sıltamalar ==
* [http://www.un.org/ru/documents/ods.asp?m=A/RES/68/262 Текст резолюции на официальных языках ООН]
* [http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/68/262&amp;Lang=R Текст резолюции на русском языке]

[[Төркем:БМО резолюцияләре]]
[[Төркем:Украина]]
[[Төркем:Кырым]]</text>
      <sha1>3fbd2z394fa5quqzcmo6gdu6ujv9b6m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гараев Дамир</title>
    <ns>0</ns>
    <id>188385</id>
    <redirect title="Кулланучы:Дамир Гараев" />
    <revision>
      <id>3524537</id>
      <parentid>2194252</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T02:51:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>1796</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: [[Кулланучы:Дамир Гараев]] күчерелгән максатлы битнең юлламасын төзәтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Кулланучы:Дамир Гараев]]</text>
      <sha1>1rs3pc1vg3sd4j7fue7fkdr5s7yyja0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альбина Имаева</title>
    <ns>0</ns>
    <id>192830</id>
    <revision>
      <id>3524466</id>
      <parentid>2794703</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T17:46:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>ТАССР</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3756" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем = Альбина Имаева
| рәсем = .jpg
| рәсем_зурлыгы = 200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы = 
| тулы исем =Альбина Азат кызы Имаева
| һөнәр = педагог, композитор
| туу датасы = 25.07.1954
| туу җире = [[ТАССР]] {{туу җире|Бөгелмә|Бөгелмәдә}} 
| гражданлык = {{байраклаштыру|ССРБ}}→&lt;br/&gt;{{байрак|Россия}} [[РФ]]
| милләт = [[татар]]
| үлем датасы = 
| үлем җире = 
| әти = 
| әни =
| ир = 
| хатын = 
| балалар = ''кызы'' Луиза
| бүләк һәм премияләр = 
| сайт =
| башка мәгълүмат = 
}}
&lt;small&gt;{{мәгънәләр|Имаев}}&lt;/small&gt;
'''Альбина Имаева''', Альбина Азат кызы Имаева (''[[1954 ел]]ның [[25 июль|25 июле]], [[ТАССР]], [[Бөгелмә]]'') — музыка укытучысы, авᴛыр-башкаручы, композитор, БР атказанган мәдәният хезмәткәре, Бөтенсоюз һәм җөмһүpият бәйгеләре лауреаты.

== Тәрҗемәи хәле ==
[[1954 ел]]ның [[25 июль|25 июле]]ндә [[ТАССР]] [[Бөгелмә]] шәһәрендә туган. [[Туймазы]]ның 3нче санлы мәктәбен (''[[1965 ел|1965]]''), [[Yктəберски]] музыка укуханәсен (''[[1973 ел|1973]]'') тәмамлаган. [[1973 ел]]дан Туймазы балалар музыка мәктәбендә фортепиано классы буенча укытучы булып эшли. [[Равил Фәйзуллин]], [[Роберт Миңнуллин]], [[Сафуан Әлибай]], [[Дилә Булгакова]], Фатих Сәйфран, Нина Гончарова (''[[Туймазы]]''), К. Вуколов (''[[Стәрлетамак]]'') сүзләренә язылган җырлар, барлыгы 500 музыка әсәре авᴛыры. «Балалар җырлары җыентыгы» (''[[1990 ел|1990]]''), «Фортепиано пьесалары {{comment|шәкеле|циклы}}» җыентыгы, «Фортепиано һәм эскрипкә өчен пьесалар», «Хор өчен әсәрләр», «Фортепианода 4 кул белән уйнау өчен»  һ.б. җыентыклары басылып чыккан. «Ләйсән» балалар ансамблен, «Альбина» җыр-бию студиясен&lt;ref&gt;[https://vk.com/public70427591  «Альбина» студиясе Вконтактеда]&lt;/ref&gt;, [[1993 ел]]дан башлап, аның  җырларын башкаручы яшь җырчылар бәйгесен оештыручы.

== Сылтамалар ==
* [http://biografii.niv.ru/doc/encyclopedia/biography/fc/slovar-200-28.htm Имаева Альбина Азатовна. Большая биографическая энциклопедия (2009г.)]  
* [https://vk.com/public70427591 Вконтактедагы шәхси сәхифәсе] 
* [http://www.tuimazirb.ru/city/pride/#nhttp://www.tuimazirb.ru/city/pride/#n  Ими гордятсә туймазинцы] 
* ''З.Р. Гилемханова''. [https://infourok.ru/issledovatelskaya-rabota-znatnie-lyudi-moego-goroda-1969540.html Знатные лүди моего города]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

{{DEFAULTSORT:Имаева, Альбина}}
[[Төркем:Композиторлар]]
[[Төркем:Педагоглар]]</text>
      <sha1>82fc0llp8txvvumk2cdf21e9q37v5lx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524497</id>
      <parentid>3524466</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:58:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3982" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем = Альбина Имаева
| рәсем = .jpg
| рәсем_зурлыгы = 200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы = 
| тулы исем =Альбина Азат кызы Имаева
| һөнәр = педагог, композитор
| туу датасы = 25.07.1954
| туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{туу җире|Бөгелмә|Бөгелмәдә}} 
| гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→&lt;br/&gt;{{байрак|Россия}} [[РФ]]
| милләт = [[татар]]
| үлем датасы = 
| үлем җире = 
| әти = 
| әни =
| ир = 
| хатын = 
| балалар = ''кызы'' Луиза
| бүләк һәм премияләр = 
| сайт =
| башка мәгълүмат = 
}}
{{фш|Имаев}}
'''Альбина Имаева''', Альбина Азат кызы Имаева (''[[1954 ел]]ның [[25 июль|25 июле]], [[ТАССР]], [[Бөгелмә]]'') — музыка укытучысы, авᴛор-башкаручы, композитор, БР атказанган мәдәният хезмәткәре, Бөтенсоюз һәм республика бәйгеләре лауреаты.

== Тәрҗемәи хәле ==
[[1954 ел]]ның [[25 июль|25 июле]]ндә [[ТАССР]] [[Бөгелмә]] шәһәрендә туган. [[Туймазы]]ның 3нче санлы мәктәбен (''[[1965 ел|1965]]''), [[Октябрьски]] музыка укуханәсен (''[[1973 ел|1973]]'') тәмамлаган. [[1973 ел]]дан Туймазы балалар музыка мәктәбендә фортепиано классы буенча укытучы булып эшли. [[Равил Фәйзуллин]], [[Роберт Миңнуллин]], [[Сафуан Әлибай]], [[Дилә Булгакова]], Фатих Сәйфран, Нина Гончарова (''[[Туймазы]]''), К. Вуколов (''[[Стәрлетамак]]'') сүзләренә язылган җырлар, барлыгы 500 музыка әсәре авᴛоры. «Балалар җырлары җыентыгы» (''[[1990 ел|1990]]''), «Фортепиано пьесалары {{comment|шәкеле|циклы}}» җыентыгы, «Фортепиано һәм скрипка өчен пьесалар», «Хор өчен әсәрләр», «Фортепианода 4 кул белән уйнау өчен»  һ.б. җыентыклары басылып чыккан. «Ләйсән» балалар ансамблен, «Альбина» җыр-бию студиясен&lt;ref&gt;[https://vk.com/public70427591  «Альбина» студиясе Вконтактеда]&lt;/ref&gt;, [[1993 ел]]дан башлап, аның  җырларын башкаручы яшь җырчылар бәйгесен оештыручы.
== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
* [http://biografii.niv.ru/doc/encyclopedia/biography/fc/slovar-200-28.htm Имаева Альбина Азатовна. Большая биографическая энциклопедия (2009г.)]  
* [https://vk.com/public70427591 Вконтактедагы шәхси сәхифәсе] 
* [http://www.tuimazirb.ru/city/pride/#nhttp://www.tuimazirb.ru/city/pride/#n  Ими гордятся туймазинцы] 
* ''З.Р. Гилемханова''. [https://infourok.ru/issledovatelskaya-rabota-znatnie-lyudi-moego-goroda-1969540.html Знатные люди моего города]
{{DEFAULTSORT:Имаева, Альбина}}
[[Төркем:Композиторлар]]
[[Төркем:Педагоглар]]
[[Төркем:Башкортстанның атказанган мәдәният хезмәткәрләре]]
[[Төркем:Октябрьски музыка укуханәсен тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>rx6kwbdt7lfue7z5bgy59hpqzs4hukq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дамир Гараев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>192876</id>
    <redirect title="Кулланучы:Дамир Гараев" />
    <revision>
      <id>3524538</id>
      <parentid>2194253</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T02:51:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>1796</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: [[Кулланучы:Дамир Гараев]] күчерелгән максатлы битнең юлламасын төзәтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Кулланучы:Дамир Гараев]]</text>
      <sha1>1rs3pc1vg3sd4j7fue7fkdr5s7yyja0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мохтаров</title>
    <ns>0</ns>
    <id>211224</id>
    <revision>
      <id>3524494</id>
      <parentid>3065270</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:46:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>мәгълүмат өстәү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1094" xml:space="preserve">'''Мохтаров''' — фамилия.
* [[Әскад Мөхтәр|Әскад Мохтаров]] (''Әсгат Мохтар'', 1920―1997), Үзбәкстан ССРның халык язучысы.
* [[Кәшшаф Мохтаров]] (1896-1937), ТАССР {{comment|ХКШ|Халык Комиссаоарлары Шурасы}} рәисе (1922-1924).
* [[Хөсәен Мохтаров]] ({{lang-ky|Кусейин Мухтаров}}; 1938—2001), кыргыз опера җырчысы (бас). [[СССР халык артисты]] (1984).
----
;[[Мохтарова]]
* [[Гөлфия Мохтарова]] (1995), спортчы (''[[самбо]]''), РФ спорт мастеры (''[[Әстерхан]]'').
* [[Назирә Мохтарова]] (Мөхәммәтшина, 1925), невропатолог, фән докторы, профессор (''[[Киев]]'').
* [[Фатыйма Мохтарова]] (1893?―1972), опера җырчысы, Азәрбайҗан ССР халык артисты (1940).
{{күп мәгънәле}}

[[Төркем:Фамилияләр]]</text>
      <sha1>5nx466i7rvo8mb17lq90qjaieljyizs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рөстәм Зәкуан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>212538</id>
    <revision>
      <id>3524504</id>
      <parentid>2996550</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:28:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>яңа бүлек исеме өстәү: /* Хәтер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8886" xml:space="preserve">{{Язучы
 |Исем              = Рөстәм Зәкуан
 |Оригинал телендә  = 
 |Фото              = Р.Закуанов.jpg
 |Киңлек            = 200
 |Рәсем язуы        = 
 |Тугач бирелгән исеме = Рөстәм Газизҗан улы Закуанов
 |Псевдонимнар      = Рөстәм Зәкуан
 |Туу датасы        = 25.05.1957
 |Туу урыны         = [[СССР|Cəʙᴎт Социалистик Җɵᴍhүpᴎᴙтләр Беpᴫеᴦе]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{Туу урыны|Азнакай районы|Азнакай районында}}, [[Үчәлле]]  
 |Үлем датасы       = 02.12.2018
 |Үлем урыны        = [[РФ]], [[ТР]], {{Үлем урыны|Казан|Казанда}}
 |Милләт            = татар
 |Ватандашлык       = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→&lt;br/&gt;{{байрак|Россия}} [[РФ]]
 |Эшчәнлек төре     = язучы
 |Иҗат итү еллары   = 1980-2018
 |Юнәлеш            = шигърият
 |Жанр              = 
 |Иҗат итү теле     = 
 |Дебют             = 
 |Премияләр         = {{Габдулла Тукай исемендәге премия}}&lt;br/&gt;Һади Такташ исемендәге әдәби премия
 |Бүләкләр          = 
 |Имза              = 
 |Сайт              = 
 |Башка мәгълүмат   =
}}
'''Рөстәм Зәкуан''', Рөстәм Газизҗан улы Закуанов (''[[1957 ел]]ның [[25 май|25 мае]], [[СССР|Cəʙᴎт Социалистик Җɵᴍhүpᴎᴙтләр Беpᴫеᴦе]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Азнакай районы]], [[Үчәлле]] — [[2018 ел]]ның  [[2 декабрь|2 декабре]], [[РФ]], [[ТР]], [[Казан]]'') — хуҗалык-идарә эшлеклесе, язучы, [[ТР Дәүләт Шурасы]] депутаты (''[[2004 ел|2004]]''), [[Татарстан Республикасының атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре]] (''[[1998 ел|1998]]''), Һади Такташ исемендәге әдәби, [[Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге дәүләт премиясе|Габдулла Тукай исемендәге ТР дәүләт]] (''[[2018 ел|2018]]'') премияләре лауреаты. [[2007 ел]]дан [[Татарстан Язучылар берлеге]] әгъзасы.
 
== Тәрҗемәи хәле ==
[[1957 ел]]ның [[25 май|25 маенда]] [[Татарстан АССР]] [[Азнакай районы]] [[Үчәлле]] авылында туган. [[Үчәлле|Туган авылында]] сигезьеллык, [[Тымытык]]та урта мәктәпне, [[Казан дәүләт университеты]]ның журналистика бүлеген (''[[1980 ел|1980]]'') тәмамлаган.

== Хезмәт юлы ==
Мәктәпне тәмамлаганнан соң, [[Үчәлле|туган авылында]] бер ел шофер, [[1975 ел|1975]]-[[1980 ел]]ларда җәйләрен [[Маяк (Азнакай, гәзит)|район газетасында]] хәбәрче булып эшли. Район газетасы каршында оешкан «Гөлстан» әдәби берләшмәсе эшчәнлегендә актив катнаша.

[[1980 ел]]да Үчәллегә [[күмәк хуҗалык]] рәисе урынбасары булып эшкә кайта, авылның [[КПСС|фирка]] оешмасын җитәкли.

[[1985 ел]]да [[Азнакай районы]]ның «Янтарь» совхозына директор итеп билгеләнә.

[[2000 ел]]дан [[Әлмәт]]тә «[[Татнефть]]» берләшмәсенең эшчеләрне тәэмин итү идарәсендә директор урынбасары.

[[2001 ел|2001]]-[[2004 ел]]ларда [[Азнакай районы]] һәм шәһәр хакимияте [[Әнәс Исхаков|башлыгының]] беренче урынбасары.

[[2004 ел]]да [[Татарстан Дәүләт шурасы]] депутаты булып сайлана, икътисад һәм эшмәкәрлекне үстерү комитеты рәисе урынбасары итеп билгеләнә.

Соңгы елларда «Таттелеком» АҖ дә эшли.

== Иҗаты ==
Мәктәптә укыган елларында беренче мәкаләләре, хезмәт кешеләре турындагы язмалары «[[Яшь ленинчы]]»да (хәзерге «[[Сабантуй (журнал)|Сабантуй]]») һәм [[Азнакай районы]]ның [[Маяк (Азнакай, гәзит)|«Маяк»]] газетасында басыла.

«[[Социалистик Татарстан]]» (хәзерге «[[Ватаным Татарстан]]»), «[[Татарстан яшьләре]]» һәм район газетасында очерк, зарисовкалары дөнья күрә, журналист буларак таныла. 
{{цитата|автор=|Автор, бай тормыш тәҗрибәсенә нигезләнеп, татар халкының фаҗигале тарихын, авыл кешесенең каршылыклы кичерешләрен тирәннән аңлап, фәлсәфи бәяләве белән истә кала. Аның шигырьләре туган якка чиксез мәхәббәт белән сугарылган. Шагыйрьнең лирик шигырьләре һәм бүгенге заманның җитешсезлекләренә сатирик карашы да үзенчәлекле&lt;ref&gt;[http://sptatar.ru/index.php?option=com_virtuemart&amp;view=productdetails&amp;virtuemart_product_id=23&amp;virtuemart_category_id=11&amp;lang=ru  Рөстәм Зәкуан (Рөстәм Газизҗан улы Зәкуанов).] [[Татарстан Язучылар берлеге]] сайты&lt;/ref&gt;}}

== Китаплары == 
# Яшәү мәгънәсе: шигырьләр. Казан: Рухият, 2007.  
# Авыл моңы: шигырьләр. Казан: [[ТКН]], 2008.

== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* [[1998 ел|1998]] — [[Татарстан Республикасының атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре]] — «''авыл хуҗалыгы өлкәсендә нәтиҗәле хезмәте өчен''»
* [[2018 ел|2018]] — [[Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге дәүләт премиясе|Габдулла Тукай исемендәге ТР дәүләт премиясе]] — «''Татарстанда яшәүче халыкларның милли байлыкларын һәм тарихи мирасын, мәдәниятен үстерүгә һәм саклап калуга керткән өлешләре өчен''»&lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/2018/04/26/609056/ Рустам Минниханов наградил лауреатов Госпремии им. Тукая.] [[Татар-информ]] МА, 26.04.2018&lt;/ref&gt;.
* Һади Такташ исемендәге әдәби премия

[[2018 ел]]ның [[2 декабрь|2 декабрендә]] [[Казан]]да вафат. Хәләл җефетенең туган ягында, [[Биектау районы]]ның [[Мүлмә]] авылында җирләнә.

== Хәтер ==
* 2022 ― тууына 65 ел тулу уңаеннан туган ягы ― [[Азнакай районы]] [[Үчәлле]] авылында мемориаль стела ачылган &lt;ref&gt;Стела ачылды. // [[Казан утлары]], 2022, № 7, 190нчы бит&lt;/ref&gt;. 
== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
== Сылтамалар ==
* [https://tatar-inform.tatar/news/2018/12/02/176272/  Шагыйрь Рөстәм Зәкуанов вафат.] [[Татар-информ]] МА, 2.12.2018

{{Тукай премиясе лауреатлары 2010-еллар}}
{{DEFAULTSORT:Зәкуанов, Рөстәм}}
[[Төркем:Казан дәүләт университетын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Татар язучылары]]
[[Төркем:Татарстанның атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәрләре]]
[[Төркем:Татар журналистлары]]
[[Төркем:Һади Такташ премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:Татарстан Дәүләт Советы депутатлары]]</text>
      <sha1>t408oh4r88wacl16hk5rlwkbv5eukji</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тямпа сәнгате</title>
    <ns>0</ns>
    <id>213138</id>
    <revision>
      <id>3524474</id>
      <parentid>3521110</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:23:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Архитектурасы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="120746" xml:space="preserve">[[Файл:Thap Mam Shiva 12th c.jpg|thumb|260px|Тхампам стилендагы XII гасыр Шива поты.]]
'''[[Тямпа]] сәнгате''' күбесенчә дини булган һәм Ходайларга һәм корбан бирүчеләргә дан җырлаган. Тямпада ясаучысы имза куйган сәнгать әсәрләре очрамаган, кәсеп эшләнмәләре заказга ясалганнар һәм кырыс дини кануннар буенча эшләнгән. Шулай итеп, эшнең бөтен интеллектуаль милеге һәм иҗтимагый престижы бүләк итүченеке булган. Тямпа сәнгате   [[Һиндстан]]нан, [[Камбуджадеша]] һәм [[Шривиджая]]дан килгән өлгеләр буенча эшләнгән булган, әмма тулаем алганда үзешчән характерлы булган. {{sfn|Швейер|2014|с=289}}{{sfn|Михайлов|1958|с=325}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}. Шуннан ары, Тямпа сәнгате Вьетнамның [[Ли Династиясе]] чоры сәнгатенә йогынты ясаган. 
Күпсанлы сугышлар һәм табигый факторлар Тямпа потлары һәм һәйкәлләре саклануына ярдәм итмәгән. Тям керамикасы, агач потлары, стена рәсемнәре, ритуаль савытлары һәм металл эшләнмәләре турында бик аз билгеле, тегү һәм чигү сәнгатьләре начар өйрәнелгән. Тям сәнгатенең эволюциясенең, бигрәк тә гыйбадәтханә комплексларының  эволюциясен дәвамлы рәвештә күзәтергә мөмкин түгел. Еш кына яулап алучылар гыйбадәтханәләрне үз карашлары буенча гына яңача төзәтмәгәннәр, ә шулай ук бүләк итүчеләрнең исемнәре белән язмаларны да бетергәннәр. Шуңа күрә үзгәртелгән язмалар буенча Тямпа сәнгате тарихын өйрәнү ышанычлы булмаган дип санала. Хәзергәчә кадәр Тям стильләренең сыйфатламасы һәм аларның хронологиясе төгәл түгел. {{sfn|Швейер|2014|с=290—291}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}.
Барлык диярлек язмалар патшалар һәм аларның якыннары төзегән дини һәйкәлләрендә урнашкан. Бу корылмаларны кору патша хөкүмәтенең куәтен һәм патша хөкүмәтенең куәтенең символы булып торган һәм  [[Шиваизм]], [[Буддачы]]лык, җирле культлар һәм ышануларга бәйле булган. Хөкүмәткә иң якын [[Вишнуизм]] Тямпада икенчел һәм бик үк озын булмаган рольне уйнаган. Һинд дине һәм Буддачылык гыйбадәтханәләреннән башка хәзерге көннәргә кадәр берничә ныгытылган цитадель гына сакланган. Тям сәнгатенең оригинальлеге теге яки бу корылмаларның бөтен тарихлары дәвамында сайлауда булган. Декон һәм потларда Һинд дине цитадельләреннән алынмалар булса да, аларны кабатлау итеп кенә карау дөрес түгел. Барлык сәнгать әсәрләренең дә шәхси хасиятләре һәм детальләре булган, алар Тям эстетикасына хас (мәсьәлән, потларның  бизәкләре һәм киемнәре, потларда фантастик элементлары муллылыгы. {{sfn|Швейер|2014|с=291—292}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}.
Тям сәнгатенә гаять зур зыянны [[Һинд-Кытай]] һәм бигрәк тә [[Вьетнамда сугыш]] китергән. Күп гыйбадәтханәләр һәм потлар җимерелгән булган, алар хәзерге көнгә кадәр фотосурәтләрдә, рәсемнәрдә һәм тикшерүчеләр тасвирланмасында калган. Хәзерге Вьетнамда да мәдәни мирас артыннан дөрес карамау бар, бу табигый җимерүгә, урлауга һәм күп  [[артефакт]]ларның зыянына китерә, бигрәк тә борынгы язмалар белән таш стеллаларның. {{sfn|Guillon|2001|с=36}}{{sfn|Sharma|2009|с=60}}.
Тямпа сәнгатен өйрәнү буенча зур эшне [[Франция Ерак Көнчыгыш Институты]], Париж [[Гиме музее]], [[Сингапурның Милли университеты]], Ханойда Вьетнам Милли музее, [[Дананг]]та Тям потлары Музее, Вьетнам археологиясе институты, [[Милан техник университет]]ы, Милан Бикокка университеты, [[Калифорния Беркли Институты]], [[Йель университет]]ы,  [[Лондон университет]]ының Шәрыкъны һәм Африканы өйрәнү Мәктәбе , [[Лондонның Университет колледжы]], Токио [[Васэда университеты]] һәм Мәскәү  [[Русия Фәннәр Академиясенең шәрыкъны өйрәнү Институты]] алып бара. {{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=9, 16}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=56—57}}.
== Архитектурасы ==
Үзәк Вьетнам территориясендә үзешчән архитектура үсеше IV—VI гасырларга туры килгән һәм беренче чиратта [[Тям]]нар дәүләтенә бәйле. Тямпа архитектурасы үсеше өчен Һинд йогынты хас, һәм шулай ук Камбоджа ([[Бапном|Фунани]] һәм [[Ченла]]) мәдәниятләре тарафларыннан үзара йогынты , ә соңрак  — [[Дайвьет]] мәдәнияте тарафыннан.{{sfn|Халпахчьян|1970|с=378}}. Тулаем алганда, иртә Тямпаның шактый үсеш алган төрле гыйбадәт кылу, хөкүмәт һәм хуҗалык биналары төзелеше мәдәнияте булган. {{sfn|Прибыткова|1971|с=9}}.
[[Файл:Les Temples Cham de My Son (4399833574).jpg|thumb|230px|[[Мишон]] гыйбадәтханә комплексы]]
Тямпаның сакланып калган архитектура һәйкәлләре күбесенчә кирпечтән төзелгән һәм гопурам тибындагы гыйбадәтханә манаралары булып тора. Нечкә һәм тыгыз кирпеч бик яхшы сыйфатка ия булган, салганда махсус раствор кулланылган булган. Стенаның бөтен калынлыгы буенча кирпечне аскасына ышкып салганнар (шулай итеп цементта кирпеч тузанның   [[суспензия]]се булган.){{sfn|Швейер|2014|с=292}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=6}}.

([[Комташ]]) сирәк һәм махсус максатларда кулланылган: ул кирпечне салу тиешенчә ышанычлы булмаган урында кулланылган. [[Портал]]лар, бина һәм колонна [[Цоколь]]ләре, тәрәзәләр өстендә тоташтыргычлар, бусагалар, сирәгрәк — түшәмнәр, идәннәр һәм баскычлар, һәм шулай ук [[антефикс]]лар, түбәдә фигуралар, манара түбәләр һәм  [[нигез ташлар]] таштан ясалган булганнар. Шуннан ары, ташны сын бизәкләр өчен салуга [[инкрустация]]ләгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=293—294}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
Иң борынгы Тям [[гөмбәзе]]ндә  [[бәпкә]]ләр кулланылган. Түбәне ябар өчен [[чиреп]] һәм балчык белән чабылган салам катнашмасы кулланылган.Кызып чыныктырылган чиреп яссы һәм озын булган , үзара чәнечкеләр белән тоташтырылган булган. Кытай һәм Вьетнам улаклы чиреп булган ул кырые берсе өчтенә берсе куела торган итеп эшләнгән булган, Тямпада ул бик сирәк булган. {{sfn|Швейер|2014|с=294—295}}. Һинд дине һәм Буддачылык гыйбадәтханәләре күбесенчә калкулык өсләрендә төзелгән булган, әмма Тямнар гыйбадәтханә киртәләре тышында пространствога сирәк җайлашу үзәгәртүләре керткәннәр һәм террасаларны һәм постаментларны сирәк кулланганнар (чыгарылма булып  XII—XIII гасырның берничә гыйбадәтханәсе тора, бу аларның планлаштыруда Кхмер йогынтысына ишарә итә){{sfn|Швейер|2014|с=296}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.

Алдынгы Франция өйрәнүчеләре һәм шәркыять белгечләре: Камиль Пари, Этьен Лажонкьер, Анри Пармантье, Шарль Карпо, Поль Пеллир, Анри Масперо, Луи Мальре, Жан Буасселье, Филипп Штерн һәм Эммануэль Гийон һәм шулай ук Польша археологы һәм архитекторы Казимеж Квятковский Тям сәнгате стильләрен гыйбадәтханәләрнең үзара торышы буенча һәм бу стильнең осталары иң күбе яшәгән урын буенча төркемнәргә бүлгәннәр.

Тям стильләре классификациясе буенча иң абруйлы эшләр – “Филипп Штернның Тямпа (элекке Аннамның) сәнгате”һәм аның эволюциясе (1942)” һәм Жан Буасельеның “Тямпа сыннары” (1963) {{sfn|Hubert|2015|с=39}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}. [[Мишон]] гыйбадәтханә комплексыннан тыш, храма По-Нагар в [[Нячанг]]та По-Нагар гыйбадәтханәсе һәм [[Донгзыонг]]та Буддачылык комплексыннан башка Тямпада архитектура ансамбльләре булмаган. {{sfn|Швейер|2014|с=295—296}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.

[[Файл:ChamMuiNe.jpg|thumb|left|250px|Фухай Гыйбадәтханәсе]]
Тям архитектурасының иң әһәмиятле стильләре булып [[Мишон]] Е1 (VI —  VII гасыр уртасы), Хоалай ( VIIгасыр уртасы —  IX гасыр уртасы), Донгзыонг (875—915 елның), Мишон А1 (X—XI гасыр), Кханьло (XI гасыр), Тхапмам яки Биньдинь (XI—XII гасырлар),  Тхапмамның икенче стадиясе (XIII гасыр һәм Янгмум (XIV—XVI гасырлар). Тям архитектурасының төп һәйкәлләре хәзерге Вьетнам провинцияләре [[Куангнам]], [[Куангнгай ]], [[Биньдинь]], [[Фуйен]], [[Даклак]], [[Кханьхоа]], [[Ниньтхуан]] һәм [[Биньтхуан]]да урнашкан.{{sfn|Швейер|2014|с=300—303}}{{sfn|Hubert|2015|с=33—34}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45}}.

[[Мишон]] Е1 стилена шулай ук Фухайда манаралар карый ( [[Биньтхуан]] провинциясе,  [[Фантхьет]] шәһәренең көнчыгыш кырые).  VII гасырда төзелеп, алар Тямпаның сакланып калган каланнарның берсе булып тора. Фухайның гыйбадәтханә комплексында Ангкоргача архитектура йогынтысы зур.{{sfn|Швейер|2014|с=300}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

[[Файл:Tháp Hòa Lai, Ninh Thuận.JPG|thumb|250px| Хоалай Гыйбадәтханәсе]]
IX гасыр башында Хоалайда өч көчле һәм нәзек манара төзелгән булган ([[Ниньтхуан]] провинциясе, [[Фанранг-Тхаптям|Фанранг]] шәһәреннән төньякта).Бу күп-яруслы каланнар пропорцияләр камиллеге, элегант [[Пилястра]]лар һәм киселгән арка порталлары белән аерылып тора.Хоалай комплексы озакка Тям каланының мисалы булып киткән. Хоалай стилена шулай көньяккарак Биньтхуан провинциясендә урнашкан По-Дам манаралары карый.{{sfn|Швейер|2014|с=300}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-8th century AD — the mid-9th: Southern style of Hoa Lai}}.
Донгзыонг стилена шул ук Буддачылык комплексыннан тыш, [[Мишон]]да ике бик зур гыйбадәтханә карый. (А10 и В4){{sfn|Швейер|2014|с=300}}. Мишон А1 стиленың “классик” алдан килүчеләре булып. Аны шулай ук Тям сәнгатенең «алтын гасыры»  дип атыйлар.&lt;/ref&gt; Фонгле һәм Хыонгми.гыйбадәтханә комплекслары булган .Фонгле гыйбадәтханәсе җимерелгән булган һәм безнең көннәргә кадәр барып җитмәгән, ә Хыонгми гыйбадәтханәсе манаралары [[Куангнам]].провинциясендә урнашкан. Бу төрле биеклектәге гыйбадәтханәләр көнчыгыш якка чыгучы квадрат цокольләрдә урнашкан (ансамбльның композициясе Донгзыонг стилена калыша){{sfn|Швейер|2014|с=301}}{{sfn|Guillon|2001|с=41}}{{sfn|Ngô|2002|с=95}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Early 10th century AD — the early 11th: Style of Mi Son A1}}.

Кханьло (Тяньло) стиле [[Мишон]] А1 «классик» эстетикасыннан декоративрак Тхампам стилена күчеш булып тора.является переходным от «классической» эстетики Мишона А1 к более декоративному стилю Тхапмам. Аның өчен өч симметрик урнашкан манаралар, ялган порталларның нәзеклеге, өсләрендә түгәрәкләнеп киткән каланнар,кабыргаларында күпсанлы чыгып торучы детальләр белән ассызыкланган түбәләр (мондый гөмбәзләр Тям архитектурасы өчен бигрәк тә гадәти түгел) хас. Бу стильнең кызыклы яңалаыклары арасында сигезпочмаклы Кханьло гыйбадәтханәләре һәм сигезпочмаклы Бангана төньяк манарасы аерылып тора. Кханьло стиле архитектур һәйкәлләренең күбесе [[Куангнгай]] провинциясе территориясендә урнашкан. Бу стильгә шулай өч каланнарның архитектур композициясе карый, ул Кхиеньдангада урнашкан ( [[Дананг]]тан төньяккарак), һәм Нячангта По-Нагар гыйбадәтханәсенең Ахрам каланы. Кхиеньданга манаралары комташтан квадрат цокольләрдә корылган, алар киселгән рельефлар һәм ялган порталлар белән аерылып тора {{sfn|Швейер|2014|с=301—302}}.

[[File:Tháp Khương Mỹ, Quảng Nam.JPG|thumb|right|Хыонгми Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Po Klong Garai.jpg|thumb|right|По-Клонг-Гарай Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Tháp Yang Prong, Ea Súp, Đắk Lắk.JPG|thumb|right|Янгпронг Гыйбадәтханәсе]]

Тхампам стилена Тхинай кальгасында Биньлам гыйбадәтханәсе (Кхмер хасиятләре белән иң борынгы гыйбадәтханә) керә, Тхоклок манаралары («Алтын манаралар»), Вантыонг, Баньит һәм Хунгтхань. Тхампам стиленең икенче стадиясе сызыклар чисталыгына һәм декорның тыйнаклыгына кайткан, шулай да пропорцияләр әзрәк элегант булып киткән, ә почмак манаралар гади пирамидаль корылмаларга әверелгән. Тхампам стиленең икенче стадияләре иң күренекле мисаллары булып Куинённан төньякта Добан (Кхабан) крепосте үзәгендә Кантьен (“Бакыр манара”) каланы һәм патша Джайя Симхаварман дәверендә XIV гасырда Фанрангтан көнчыгышта По-Клонг Гарай гыйбадәтханә гыйбадәтханәләр комплексының каланнары тора. {{sfn|Швейер|2014|с=302—303}}{{sfn|Ngô|2002|с=228}}{{sfn|Guillon|2001|с=54}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 11th century — the mid-12th: Binh Dinh style}}.

Янгмум стиленең һәйкәлләре [[Камбоджа]] бәлән чик янында таулы өлкәдә генә сакланып калган (мәсьәлән, например, [[Даклак]] провинциясе урманнарында Янгпронг һәм Янгмум гыйбадәтханәләре). Бу стиль өчен гадиләшкән планнар хас:гөмбәз сыман түбә белән квадрат, түбән манаралар. Янгмум гөмбәзе оригиналь техникада эшләнгән: ул кирпеч таҗ яфаракларыннан үсеп чыга кебек.{{sfn|Швейер|2014|с=303}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 12th century–1471}}.

Тямпа гыйбадәтханәләренең өлешендә Кхмер йогынтысы чагылыш тапкан. Биш манара каланнардан торган Баньит гыйбадәтханә комплексы Куинён шәһәреннән төньякта [[Биньдинь]], провинциясендә урнашкан ( [[Франция Индокитае]] чорында ул «Көмеш манаралар») буларак билгеле булган. Баньит XII гасыр башында калкулык өстендә төзелгән булган, бөтен яклардан тигезләнгән киселгән пирамида формасында. Кхмер йогынтысы архитектура концепциясендә һәм декор элементларында чагыла. Моның турында өч баскычлы террасалар һәм тешле план кулланылышы әйтә. {{sfn|Швейер|2014|с=296—297}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 11th century — the mid-12th: Binh Dinh style}}.

[[File:Banh It.jpg|thumb|right|Баньит Гыйбадәтханәсе.]]
[[File:Tháp Dương Long, Tây Sơn, Bình Định.JPG |thumb|right|Вантыонг Гыйбадәтханәсе.]]
[[File:Banh It2.jpg|thumb|right|Баньит Гыйбадәтханәсе.]]

Гадәттә Тямпа гыйбадәтханәләрендә өч алтарь бүлмәсе булган, алар көнчыгышка таба юнәлтелгән булган. Тямпада иң еш өч тип бина булган:
* Гыйбадәтханә манаралары (каланнар) аларның үзе дә кечкенә калан формасында чыгып торучы фасад булган. Типик манарада ялган капкалар һәм берничә акцентланган яруслар белән [[тоташтыргыч]] булган.Каланның архитектура формасына шулай ук комплексның икенчел гыйбадәтханәләре карый. Гыйбадәтханә киртәсендә [[Мандапа]]лар һәм гыйбадәтханәгә керү порталлары.{{sfn|Швейер|2014|с=299}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
* Ике зал һәм аркалы тоташтыргычлар белән ике заллы озынча формалы культ биналары.(колониаль чорда алар дөнес түгел итеп «китапханәләр») дип аталганнар. {{sfn|Швейер|2014|с=299}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
* Большие залы собраний с рядами опорных столбов, которые образовывали [[Неф]]лар ясаучы таяну баганалары рәтләре белән зур җыелу заллары. Гадәттә шундый заллар [[рәшәткә]] өстеннән чиреп белән капланган булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=305}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}.

Моннан башка зур гыйбадәтханә комплексларында ''косагрха'' биналары булган, алар ияр формасында бөгелгән түбә белән аерылып торган. Алар Ходайга бирелгән кыйммәтләрне саклау өчен һәм Ходайларга ризык бирү өчен булган. Бу биналарга иң югары брахманнар сыйныфына гына керергә ярый торган булган.

Тям гыйбадәтханәләренең декоры күбесенчә кирпечтә булган. Зур әһәмияткә вертикальләр булган, алар еш цокольлән ябыштырылган [[карниз]]га кадәр тоташ булган. Ялган порталларның чыгып торган өлешләре фасадның гади композициясен эшләгән, икеләтә пилястрлар шома стеналар белән арадаш булган, ярусларның почмаклары зур киселгән фигуралар һәм миниатюралы каланнар белән акцентуальләшкән, алар схематик рәвештә төп манараны кабатлаганнар. Көнчыгыш капкаларның һәм ялган порталларның [[Фронтон]]нары еш пот композицияләре кыяфәтенә ия булган.{{sfn|Швейер|2014|с=305}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}.

Пилястрлар һәм ялган порталлар белән бүленгән стеналарны [[Гаруда]] һәм [[Макара]]лар сурәтле рельефлар белән бизәлгәннәр. Гыйбадәтханәләрнең күп-яруслы түбәләрендә ялган портиклар һәм колонналар формасындагы төрле бизәкләр булган. Гыйбадәтханәләрнең үзәгендә пьедесталлар һәм алтарьлар булган, аларга потлар сыннары һәм [[лингам]]нар куелган булган.{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Веймарн|1961|с=290}}.
=== Гыйбадәтханә комплекслары ===
[[Файл:Piédestal (musée Cham, Da Nang) (4395488386).jpg|thumb|left|250px|Донгзыонг гыйбадәтханәсеннән пот төркеме.]]
Буддачылык [[Донгзыонг]] гыйбадәтханә комплексы, располагавшийся в уезде Тхангбинь провинции [[Куангнам]] провинциясенең Тхангбинь өязендә урнашкан булган, [[Вьетнам Сугышы]] вакытында тулысынча җимерелгән булган. Хәзер гыйбадәтханәнең тышкы кыяфәте турында XX гасыр башы Франция галимнәре тасвирламасы буенча гына белергә була. 875 елда патша Индраварман Лакшминда Локешвара атамасы астында изге урын нигезләгән булган. Фактик хөкемдар алдан килүчеләре дини йолаларыннан киткән, аларның күбесе Шиваистлар булган, ул [[Авалокитешвара]]га багышланган төп гыйбадәтханә белән [[Махаяна]] монастырен нигезләгән. Грандиоз ансамбль көнчыгыштан көнбатышка таба 1300 метрга сузылган булган, төп гыйбадәтханәнең үлчәмнәре 150 метрга 110 метр булган. Бу помпез комплекс өч сарай янына бүленгән булган, алар бер-бер артлы булган өч сарай янына бүленгән булганнар, алар бай бизәлгән стеналар белән уратылган булган. Көнчыгыш якта урнашкан беренче сарай янына ''[[Гопурам]]'' аша узарга мөмкин булган. Бу сарай янында колонналы зур бина булган, мөгаен, ул ''[[Вихара]]'' сыйфатында кулланылган булган (медитацияләр һәм җыелышлар өчен залда Будда поты торган).{{sfn|Швейер|2014|с=305—306}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=278}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=56}}{{sfn|Ngô|2002|с=73}}{{sfn|Guillon|2001|с=36}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 9th century AD — the early 10th: Dong Duong style}}.

Киләсе гопура аша икенче сарайга барып булган, анда шулай ук зур зала булган, әмма колоннасыз. Өченче иң купшы гопура соңгы өй янына алып барган, анда тугыз кечкенә гыйбадәтханә булган. Алар комплексның тышкы стенасына янәшә булган һәм биредәге җәмәгатьләрнең саклаучы Илаһларына багышланган булган. Гопуралар арасында зонтлар астында стильләштергән итеп зур кирпеч ступалар торган, ә изге пространстволарның чикләре кечкенә ступалар белән билгеләнгән булган. Донгзыонгның төп гыйбадәтханә алдында ''[[мандапа]]'' булган, ул тугыз кечкенә зал белән уратылган булган.Комплекс Донгзыонг комплексы оригиналь потларның муллылыгы белән мәшһүр булган, аларның стиле (Донгзыонг гыйбадәтханәсе исеме астында) соңында Һинд дине потларына әһәмиятле ясаган.{{sfn|Швейер|2014|с=306—307}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 9th century AD — the early 10th: Dong Duong style}}.

Куангнам провинциясендә урнашкан [[Мишон]] гыйбадәтханә комплексының хәзерге исеме, Вьет теленнән тәрҗемә иткәндә «Гүзәл тау» дигәнне аңлата, оригиналь атамасы билгеле түгел. Мишон югары ихтирам ителгән Тямпа хөкемдарлары яклаучысы Ходай Бхадрешвараның яшәү урыны булган — покровителя царской власти Тямпы, центром различных культов [[Шива]] [[аватарлар]]ының төрле культларының үзәге булган, алар күбесенчә Тям патшалары образына бәйле булган, ул илнең дини башкаласы (''нагаратямпа'') булган һәм формаль рәвештә дәүләтнең сәяси үзәкләреннән югарырак торган (''пура''){{sfn|Швейер|2014|с=307}}{{sfn|Глазунов|1984|с=274}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=11}}.
[[Файл:313My Son C Gruppe.jpg|thumb|230px|[[Мишон]]ның C5 һәм C7 гыйбадәтханәләре]]
Мишонның комплексы ике төп типтагы дини гыйбадәтханәләрне кертә: Шива образын алган патша династияләренең илаһландырылган бабаларның гыйбадәтханәләре (шуларга Ишанаварман хөрмәтенә булган Ишанешвара карый һәм Прабхасадхарма патшасы хөрмәтенә булган Прабхасешвара карый), һәм Шива аватарларына багышланган төрле гыйбадәтханәләр (Бхадрешварага, Шамбхубхадрешварага һәм Ишанабхадрешварага){{sfn|Швейер|2014|с=307}}.

Мишон өчен бөтен комплекс буйлап (V гасырдан XV гасырга кадәр) гомуми план булмау хас.[[ЮНЕСКО]] бирелгән мәгълүматлары буенча  — IV гасырдан XIII гасырга кадәр. Гыйбадәтханә ансамбльләре яки аерым гыйбадәтханәләр күп мәртәбә үзгәрешләргә дучар булганнар, аларга күпсанлы яңа гыйбадәтханәләр һәм изге урыннар төзелеп корылган булган. Шуңа күрә бер бинада төрле чорларның стильләре һәм стилистик эпохалары яшәргә мөмкин. Бөтен комплекс зур ансамбльләргә бүленә, аларны XIX гасыр Француз галимнәре латин хәрефләре белән билгеләгән. (кагыйдә буларак, ансамбльләр гыйбадәтханә киртәләре белән уратылган). A төркеме гыйбадәтханәләре тирәли A', B, C, D, E, F, G һәм H ансамбльләре урнашкан, ә K, L, M һәм N аерым торучы һәйкәлләр булып тора. Һәрбер ансамбль эчендә гыйбадәтханәләр һәм һәйкәлләргә номерлар куелган (мәсьәлән, А1, B2 яки C3){{sfn|Швейер|2014|с=307—309}}.

V—VI гасыр биналары, иң мөмкин булганы, агачтан ясалган булганнар, шуңа күрә аларның берсе дә хәзерге көннәргә кадәр сакланып калмаган. Иң борынгы гыйбадәтханә Е1 VII гасырга карый. VIII—IX гасырда Хоалай стиленда F һәм A' ансамбльләре корылган булган, IX гасыр уртасыннан X гасыр уртасына кадәр Донгзыонг стиленда А10, А11, А12, А13, В1, В2 һәм В4 гыйбадәтханәләре төзелгән булган. X һәм XI гасырларда зур гыйбадәтханә А1 төзелгән булган, ул алты кече гыйбадәтханә белән уратылган булган (ул борынгырак ансамбльгә төзелеп корылган булып, беренчел төп изге урынның урынын алган){{sfn|Швейер|2014|с=309}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=67—68}}.

С ансамбле тулаем диярлек стиле буенча бертөрле һәм XI гасырга карый. XII гасыр башында Е4 гыйбадәтханәсе төзелгән булган. G ансамбле Мишонның янә төзелмәгән һәм датировкасы төгәл билгеле булмаган гыйбадәтханәләр төркеменә карый (язмалар буенча, 1147—1162 елларда төзелгән булган). Стиле һәм күзгә күренә торган Кхмер йогынтысы буенча G ансамблена H төркеме якын. Мишонның барлык диярлек гыйбадәтханәләре көнчыгышка таба юнәлгән, бу Шиваит традициясе буенча ясалган. Бу шартка бары тик B, C, D һәм H ансамбльләре туры килә. Гыйбадәтханәләрнең башка төркемнәре көнбатышка таба юнәлгән, әмма язмаларның текстлары да, башка чыганаклары да бу хасиятне шәрехләми. {{sfn|Швейер|2014|с=309—310}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=197—198}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=64—66}}.

[[Файл:My Son tower2.JPG|thumb|left|250px|Мишон хәрабәләре.]]
Храм А1 в Мишонда архитектур стилена исем биргән Аһ гыйбадәтханәсе нисбәтләре тигезавырлыгы һәм кирпеч буенча декорның нәзек тыйнаклыгы белән аерылып тора. Фасадларның ритмы югары нишалар тирәли пилястралар белән бирелгән, кирпеч фасады яктылык һәм күләгә уенын көчәйтә, ә югары манараларның төзек пропорцияләре сызыклар гармониясенә ярдәм итә. Гәрчә хәзер А1 гыйбадәтханә хәрабәләр халәтендә булса да, XX гасыр башы Франция галимнәре тасвирламаларында ул яхшы сакланган манара булып торган. Храм А1 гыйбадәтханәсе Тям архитектурасының шулай аталган «классик» стиленең үрнәге булып торган, аның нигезләве көчле Индонезия йогынтысы астында булган.{{sfn|Швейер|2014|с=301}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=69}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Early 10th century AD — the early 11th: Style of Mi Son A1}}.

Күпчелек галимнәр Е1 борынгы гыйбадәтханәсен патша [[Викрантаварман I]] (VII гасыр уртасы) хөкеменә карата. Моны якында табылган язмалар раслый һәм шулай ук гыйбадәтханәләрнең киселгән фигуралары стиле әйтә. Мөгаен, төзелеш VII гасыр башында башланырга мөмкин булган. Изге урында киселгән пьедесталда куелган әһәмиятле лингам булган. XX гасыр башына гыйбадәтханә инде җимерек хәлдә булган. Аның стеналары кирпеч түбәне тотарлык итеп бик үк массив булмаган. Гыйбадәтханә урынында табылган фрагментлардан түбә агач каркасы куллануы ярдәмендә торгызылган булган дип фараз итәргә була. Зур булмаган вестибюльгә кадәр квадрат зал почмакларында дүрт агач колонна булган.{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

Көнбатышка юнәлгән нечкә портал, гыйбадәтханә шуңа терәлгән пилястрлар белән күтәрелгән нигез, агач кысалы һәм нечкә басмалы терраса, [[Дваравати]] сәнгатенә хас архитектур детальләрне искә китерә. Гыйбадәтханәдә ялган порталлар булмаган, ә киң агач керүләрдә, алар Ангкоргача Кхмер архитектурасына хас. F1 гыйбадәтханә, гәрчә бераз соңрак төзелгән булса да, сәнгать формалашуында Е1 стилена охшаш. Берничә яруслы зур турыпочмаклы нигездә бина чиреп түбәсен һәм Е1 гыйбадәтханәсенә караганда массиврак стеналарга ия булган. Бердәнбер зал көнчыгыш-көнбатыш күчәре буенча ориентлашкан булган, керү коридорына таш керү узуы белән портал алып барган. В храме F1 гыйбадәтханәсендә ялган порталлар һәм нигезендә [[бәйләнешле почмаклы]] оригиналь орнамент булган.{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

[[Файл:Champa Po Nagar Nha Trang.jpg|thumb|260px|По-Нагар Гыйбадәтханәсе.]]
[[Нячанг]]та ([[Кханьхоа]] провинциясе) По-Нагар гыйбадәтханәсе комплексы җиде таш бинадан тора, аларның алтысы язмалар буенча идентификацияләнгән (G манарасының гына Ходаен билгеләргә мөмкин булмаган). Безнең көннәргә кадәр дүрт кенә манара килеп җиткән: A, B, C һәм F.{{sfn|Швейер|2014|с=311}}.

VIII гасырдан бирле төп А манарасы Шиваның хатыны — Бхагавати, биредәге Каутхара морзалыгының яклаучысы булып торган. Соңрак Бхагавати «Илнең Алиһәсе» — Янг пу Нагарага трансформацияләнгән (По-Нагар гыйбадәтханәсенең хәзерге исеме нәкъ шул Алиһәнең эпитетына карый). В начале IX гасыр башында алтын һәм асыл ташлар белән бай бизәлгән Алиһә поты гыйбадәтханәдән урланган булган, вакыт узу белән ул хәзерге таш потка алмаштырылган булган (X гасыр пот башы соңрак эпохага карый).

XI гасыр башында Каутхараның хөкемдары Парамешвара гыйбадәтханәгә иганә итеп [[фронтон]]ны биргән, ул хәзер дә А манарасы порталы өстендә тора. Фронтонда су үгезе өстендә биюче дүрт куллы Алиһә тора. XI гасыр ахырында, [[Чам теле]]ндә язмалар булу белән, «Ил Алиһәсе» (Янг пу Нагара) төшенчәсе барлыкка килгән. Аның белән бергә По-Нагарда аның кызына — «кечкенә Алиһә»гә (Янг пу Анех) ихтирам күрсәткәннәр. А манарасыннан баскычлар буенча колонна залына төшәргә мөмкин булган (аның төзелеш датасы мәгълүм түгел, шулай ук аның максаты билгеле түгел, аны төрлечә аңлаталар: церемониаль табыннар өчен зал, җыелышлар залы, догалар һәм корбан бирүләр өчен зал){{sfn|Швейер|2014|с=311—312}}.

Көньяк B манарасы катлаулы Ходайга табыну урыны булып торган. Башта анда Шамбханы (Шива исемнәренең берсе) сурәтләүче [[лингам]] (''мукхалинга''), һәм Бхагавати торган. Бу югары хөрмәт ителгән лингам алтын белән капланган булган һәм асылташлар белән бизәлгән булган. Шуннан бирле гыйбадәтханәнең исеме «ике җенесле Шива гыйбадәтханәсе» дип яңгыраган.{{sfn|Швейер|2014|с=312}}.

[[File:Po Nagar Siva Tempel Nha Trang Vietnam.jpg|thumb|right|Шива Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Durga ornament Po Nagar.jpg|thumb|right|Парамешвара фронтоны]]
[[File:Durga ornament Po Nagar.jpg|thumb|right|Колонна залына баскыч]]

C һәм F манара каланнары бер үк вакытта IX гасыр башында төзелгән булганнар. F манарасы [[Ганеша]] гыйбадәтханәсе дип атала, аның төньяк һәм көньяк якларында [[Гаруда]]лар сурәтләнгән булган, ә көнбатыш ягында — фил урнашкан. С манарасы биредәге Маладакутхарага багышланган булган (ул шулай ук «кечкенә Алиһә» дип аталган булган). Е манарасы хәзерге көннәргә кадәр сакланып калмаган, ул IX гасыр башында төзелгән булган һәм Махадевига («Алиһә ана»)га багышланган булган. D манарасыннан шулай ук бернәрсә дә сакланып калмаган также ничего не сохранилось, бина XIII гасыр уртасында төзелгән булган, анда Бхагавати Матрилингешвари Алиһәсенә табынганнар. Бу манарадан соң, вероятно, По-Нагар комплексында мөгаен бернәрсә дә төзелмәгән булган, ул озак вакыт дәверендә [[шактизм]] үзәге булып торган — бу хатын-кыз Илаһларына табыну.{{sfn|Швейер|2014|с=312—313}}.

== Потлар ==
[[Файл:Vietnam Sitzende Gottheit Museum Rietberg RHI 402.jpg|thumb|200px|Куангнам провинциясеннән Донгзыонг стилендә Илаһ, IX гасыр ахыры.]]
Тямпада ике төп сыннар булган — зур пот төркемнәре ([[пьедестал]]лар һәм [[алтарь]]лар) һәм кечерәк үлчәмле әсәрләр, алар нигез стелаларда эшләнгән ([[горельеф]]лар һәм сирәгрәк [[барельеф]]лар). Скульптур декор белән капланган пьедесталлар һәм алтарьлар гыйбадәтханәләр үзәгендә зур пространствоны биләп торган (декорга сюжет күренешләре һәм төрле [[орнамент]]лар кергән). Еш кына Илаһлар стелаларга терәлгән итеп сурәтләнгән булган, гыйбадәтханә порталлары янында һәм изге урынга керү янында сакчылар (''[[дварапал]]''лар) барельефлар итеп сурәтләнгән.{{sfn|Швейер|2014|с=313, 320}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Guillon|2001|с=31}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture}}.

Архитектура кебек үк, тямская поты стильләргә бүленә, алар иң әһәмиятле гыйбадәтханәләр исемнәре буенча аталган. Мишон Е1 стиле (VI — VII гасыр уртасы) Һинд диненең һәм Һинд сәяси системасының таралыш чорында көчле Көньяк Һинд йогынтысы астында туган. Иртә чордан бирле бу стильнең берничә скульптура калган, ә иконографияләрендә күбрәк [[Шива]], [[Ганеша]] һәм [[Вишну]] бар. {{sfn|Швейер|2014|с=314}}.

Сынчылыкта саф Һиндныкыннан башка Мишон Е1 стилендә [[Мон]] дәүләте [[Дваравати]] һәм Индонезия архипелагы дәүләтләре, һәм шулай ук Ангкоргача көньяк Камбоджа сәнгате йогынтысы бар. Стильнең иң ачык мисалы булып Мишонда Е1 гыйбадәтханәсенең грандиоз пьедесталы булып тора. Хоалай стиле скульптуралары (VII гасыр уртасы — IX гасыр уртасы) бик аз сакланып калган. Кирпечтән ясалып Хоалай [[дварапала]]лары Мишон Е1 стиленнан аз аерылып торалар. Аның каравы, бу чорда Индонезия стилена охшатылып ясалган күп Будда бронза потлары очрый, алар Будданы һәм [[Авалокитешвара]]ны сурәтлиләр.{{sfn|Швейер|2014|с=314—315}}{{sfn|Guillon|2001|с=33}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=278}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=60—61}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture}}.
Донгзыонг стилена (IX гасыр ахыры — X гасыр башы) авыр, бөтен пространствоны тутыручы скульптура декоры хас, анда бер-берсенә салынган стильләштергән чәчәк кебек бизәкләр һәм авыр чәчәк бәйләмнәре бар. Шулай ук бу стильгә яфраклар һәм озын ботаклы орнамент, потлар бизәгендә кыйшайган сызыклар мотивлары муллылыгы хас. Донгзыонг стиленда Индонезия йогынтысы күренә, әмма типик Тям шәрехләве күп. Будда Илаһлары потлары, монахлар һәм иганәчеләр потларында сакраль танталылык, йөзләрнең тыйнаклыгы һәм индивидуаль схема буенча тәннәр хәрәкәте бергә кушылган.{{sfn|Швейер|2014|с=315—316}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=82}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture. Late 9th century ad — the early 10th: Dong Duong style}}.

Донгзыонг стиленең иконогнафиясе Будда, Авалокитешвара, [[Тара]], [[Кала]], [[Дхармапала]] (Буддистларны яклаучы ярсулы Ходайларны), [[Дварапал]]ларны (чукмарлар белән коралланган гыйбадәтханә капка һәм ишек сакчыларын) һәм башка киң пантеон Ходайларны һәм Буддачылык монахларын керткән. Потлар өчен бик зур һәм стильләштергән хасиятләр бар, битләрдә елмаюсыз - калын борыннар һәм иреннәр (күп потларның куе мыеклары һәм куе бергә үскән кашлары бар).{{sfn|Guillon|2001|с=40, 81}}{{sfn|Hubert|2015|с=43}}.

[[Файл:'Ganesha', sandstone, 7th-8th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|left|200px|Мишон Е1 стилендагы Ганеша поты, VII гасыр]]
Мишон А1 күчеш стиле (X—XI гасырлар) ике ас-стильгә бүленә: Хуонгми (X гасыр башы - уртасы) һәм Чакиеу (X гасыр уртасы — XI гасыр уртасы). «Классик» Хуонгми (Хыонгми) өчен Кхмер йогынтысы һәм [[Вишну иконографиясе]] хас (стиль бигрәк тә матур потлар белән мәшһүр). Бу стильнең ачык мисалы булып Хуонгкуэда табылган ([[Куангнам]] провинциясе) Алиһә бюсты тора. {{sfn|Швейер|2014|с=316, 324}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=85—86, 89}}{{sfn|Guillon|2001|с=45, 105, 128}}.

Чакиеу стилена Ява һәм Көньяк Һиндстан йогынты хас, монда тирән эстетик үзгәрүләр, киемнәрдә һәм потларда бизәкләр үзгәрешләре хас. Пот йөзләре елмаючы һәм бөтенләй сакалсыз булып китә, тәннәр — сыгылучан һәм нәзек, композициясе — җиңел һәм ирекле. Зур потлар стена яныдагылар булып китә, горельефлар тулаем диярлек бетәләр, бары тик хайваннар сурәтләре, декоратив элементлар байлыгы үсә.Бу стильнең типик мисаллары булып Чакиеудан берничә пьедестал тора.{{sfn|Швейер|2014|с=316—317}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=46}}{{sfn|Guillon|2001|с=110}}.

[[Файл:Garuda and Naga, Khuong My, 10th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01878.JPG|thumb|200px|Хуонгми стиленең поты, X гасыр.]]
Шаньло стиленың аерылып торучы хасияте булып (XI гасыр) потларның гадилегенә кайту тора. Фигуралар элеккеге сыгылучанлыгын һәм җиңел хәрәкәтчәнлеген югалталар, бик бөгелгән булып китәләр. Йөзләрнең хасиятләре сиземлелекне һәм тыйнаклыкны югалталар, янә калын иреннәр, киң борыннар, зур каш өсте дугалар һәм стереотип елмаюлар барлыкка килә. Шаньло стиле потлары Мишонда очрый (Е4 гыйбадәтханәсе), Чиендангта һәм Банганда очрый. {{sfn|Швейер|2014|с=317}}{{sfn|Guillon|2001|с=134}}.

Кхмер сынчылыгы белән тыгыз бәйләнгән Тхапмам стиле өчен (XI—XII гасырлар), яңа тип орнамент хас, ул потларның һәм гыйбадәтханә стеналарның барлык бизәкләрен каплый. Ул эчкә бөгелгән «әкәм-төкәм» бөгелмәләрдән гыйбарәт. ([[Дварапал]]лардан башка) [[Антропоморф]] потлар — барысы диярлек стена яныдагылар һәм архитектура декорына бәйле. Хәрәкәтләнгән итеп ясалган фигуралар күп детальләр һәм мул бизәкләр белән статик потлар белән алышына. Потларда күп вак декор, муллылык, хәрәкәтләнмәү, кырыс фронтальлек һәм авырлык булуга күрә Европа сәнгать белгечләре Тхампам стилен «[[Барокко]]» стиле дип атаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=318}}{{sfn|Guillon|2001|с=57}}{{sfn|Hubert|2015|с=43}}.
[[Файл:'Holy Bird Garuda', 13th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|left|200px|Гаруда сыны, XIII гасыр.]]

Тхапмам стиленең икенче этабын (XIII век) башкаруның техникасы һәм башкару сыйфатында күренеп тора торган регрессны күреп була: потларның йөзләре озынча була, фигуралар — җиңел хәрәкәтләнмәүче һәм коры, чәчләр һәм сакаллар — стильлшәтергәнрәк, потлар бизәкләре — бик гади булып киткәннәр. [[Байон]] стилена якын күп Кхмер алынмалары барлыкка килә ([[Нага]] һәм Локешварада утыручы типик Будда потлары). Тхампам стиленең икенче этабының ачык мисалы булып По-Кланг-Гарай [[Тимпан (архитектурасы)]] булып тора, монда алты куллы Шиваның биюе сурәтләнгән (йөзнең авырлыгына карамастан, Шиваның позасы авторның реализмына омтылышны чагылдыра).{{sfn|Швейер|2014|с=318—319}}.

Янгмум стиленең үсеш чорында (XIV—XV гасырлар) Тям сәнгате яңарышы барлыкка килгән. Стена яны Ходайлары сурәтләре арасында ир кеше фигуралары күбрәк була башлаган, потларның бизәкләре һәм киемнәре бик бай һәм декоратив булып киткәннәр. Торсның анатомиясе берникадәр реализм саклаган, потларның аяклары гел киемнәр астында булганнар. Йөзләрдә шулай ук үзешчәнлек барлыкка килә башлаган: каты елмая торган киң авызлар, киң борын тишекләре белән кыска борыннар, гадәти булмаган итеп стильләштерелгән күзләр (зур, тирән булмаган, ярым-даирә итеп утыртылган, горизонталь өске күз кабагы белән). Следы стиля Янгмум стиленең эзләре иң киң итеп хәзерге [[Фуйен]] провинциясендә киң таралган. {{sfn|Швейер|2014|с=319}}.

[[File:'The God Visnu', 11th-12th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|right|Чакиеу стилендагы Вишну.]]
[[File:Shiva, art cham (musée Guimet) (12156137736).jpg|thumb|right|Янгмум стилендагы Шива.]]
[[File:Dragon, Thap Mam, 13th century, Binh Dinh - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01386.JPG|thumb|right|Тхампам стилендагы аждаһа.]]

Тямпа сәнгате өчен күп декоратив элементлар, аларның гомуми тенденциясе архитектура силуэтларына юнәлгән - мәсьәлән, каплагчылар, керамик почмак сыннар яки почмак таҗлар. Почмак потлар орнаменталь характерлы булган һәм максатлары буенча готик химераларга якын булганнар (потлар сабак һәм ботаклар формасына ия булганнар, [[Апсара]]ларны һәм диңгез хайваннарын сурәтләгәннәр). Почмак боҗралар киң карнизда торганнар һәм башта (X гасыр) манаралар булып аңлатылган булганнар, әмма соңрак стена белән кушылганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=320}}.

Пот сыннары арасында хайваннар дөньясына зур игътибар бирелгән булган. Төрле фантастик хайваннар, филләр һәм маймыллар киң популяр булган, алар шактый реалистик итеп сурәтләнгәннәр. Фантастик иконография арасында Индонезия һәм Кытай-Вьет репертуары каһарманнары күп булган. Индонезия мотивларына [[Гаруда]]лар (мифик кошлар), [[наглар]] (елансыман рухлар) яки макарлар (аскы казнасыз арслан битлекләре, еш алар үлем яки вакытны чагылдырганнар); Вьетныкыларга — аждаһалар.{{sfn|Швейер|2014|с=320}}.

Кайбер мәхлукатлар чит ил риваятьләреннән, әмма аларның сын трактовкасы Тямныкыларныкы. Аждаһаларның тәне һәм тәпиләре тәңкәләр белән капланган, башларында мөгезләр һәм кикриге бар, танаулары озынча һәм борыннары өскә карый торган, тешләре озын, өске казналары казык тешләре алга бөгелгән итеп ясалган.{{sfn|Швейер|2014|с=321}}.

Тям сынчылары хәрәкәт һәм сыгылучанлыкны яхшы тапшырулары белән мәшһүр, әмма пропорцияләр сирәк сакланган булганнар. Филләр генә гел бик дөрес итеп сурәтләнгәннәр, кайвакыт бизәкләре муенса итеп, әмма гел җигелмәгән итеп. Гасырлар белән хайваннарның сурәт сыйфаты яхшырган, әмма атлар беркайчан да реалистик булмаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=321—322}}.
[[Файл:Altar with Apsaras, view 3, Tra Kieu, 7th-8th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01499.JPG|thumb|left|200px|Чакиеудан биючеләр белән пьедестал.]]

XII гасырдан бирле иконографик кырыслыкка декоратив фантазияләр килә, чын хайваннарны тулаем диярлек мифологик фигуралар кысрыклап чыгара, стилизациягә тенденция ачыктан-ачык күренә башлый (гарудалар, арсланнар һәм аждаһалар). Аждаһалар сурәтләре (''иногарай'') Кытай сәнгате белән контактлар турында шәһадәтнамә булып тора, әмма алар төгәл копияләр булмыйча, күбрәк [[Ханой]]дан аждаһалар [[Реминисценция]]ләре булып тора. Элеккеге йөзләрдә булган Инд-Ява йогынтысы әкренләп юкка чыга, аңа алмашка Кхмер һәм Вьет йогынтысы килә. XIII гасырдан бирле [[Анималист]] сыннар юкка чыга башлый.{{sfn|Швейер|2014|с=322}}.

Мишонда Е1 гыйбадәтханәсенең пьедесталы бу стиль өчен хас мисал булып тора. Ул гыйбадәтханә үзәгендә тора, аның өстендә [[Кайлас]] тавын символлаштырган лингам торган. Пьедесталның нигезе сары комташның тигез блокларыннан тора. Кечкенә пилястрлар белән бүленгән нишалар һәм стена аралары тау мәгарәләрен символлаштыра (аларда аскетлар сурәтләнгән). Пьедестал паперть нигезе булып хезмәт итә, аның алдынгы ягында өч баскыч урнашкан.{{sfn|Швейер|2014|с=322}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=61—62}}{{sfn|Ngô|2002|с=50}}{{sfn|Guillon|2001|с=73}}.

Икенче баскыч өстендә киемнәре җелферди торган өч биюче кыз сурәте ясалган. Аларның аяклары бөгелгән, ә куллары [[атлант]]ларныкы кебек күтәрелгән. Биючеләр баскычны тоталар кебек, шул ук вакытта музыкага бииләр. Аларның фигуралары драпирланган бот киемнәре, муенсалар, билбаулар һәм терсәк өстеннән браслетлар белән бизәлгән, йөзләре - алкалар белән бизәлгән.{{sfn|Швейер|2014|с=322—323}}.

[[File:Pedestal, My Son E1, view 2, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01702.JPG|thumb|right]]
[[File:Pedestal, My Son E1, view 3, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01706.JPG |thumb|right]]
[[File:Pedestal, My Son E1, view 4, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01721.JPG |thumb|right]]

Пьедесталның алгы ягында папертьның һәр ягында берәр ниша бар, алар Мишон Е1 өчен хас түбәнәйтелгән аркалар белән бүленеп куелган. Нишаларның берсендә флейтада уйнаучы аскет сурәтләнгән, икенчесендә - арфада уйнаучы. Папертьның [[косоур]]ларында ике дәрвиш ясалган: бер ягында &quot;[[Вина]]&quot;да уйнаучы, ә икенчесендә - кулъязманы тотучы. Пьедесталның өч башка ягының һәрберсендә өч стена арасы урнашкан, алар арасында каплагычларда 18 пот сәхнәсе куелган. Алар барысы да аскетларның тормышларыннан сәхнәләр күрсәтә: медитацияләр, корбан бирүләр, өйрәнчекләргә сабак бирү.

Мишон Е1 стиленең башка әһәмиятле әсәре булып комташтан бетерелмәгән фронтон тора, ул кайчандыр бу гыйбадәтханәгә төп керү өстендә урнашкан (VII гасыр белән даталана). Фронтонда Һинд дине риваятьләреннән сәхнәләр күрсәтелгән: [[Вишну]] океан төбендә ята, аның ятагы булып барлык нагларның патшасы [[Шеша]] тора. Вишнуның кендегеннән лотос үсә, аннан [[Брахма]] пәйда була, ул Галәмне янә барлыкка китерергә тиеш. Фронтонның кырыйлары буенча сакчылар фигуралары, алар кулларында еланнарны тоталар.

Хуонгми потлары арасында Хуонгкуэдан Алиһә поты аерылып тора (хәзерге вакытта ул көньяк Вьетнам шәһәре [[Хошимин]]да күргәзмәдә күрсәтелә). Нечкә борын һәм калын иреннәр белән кыска уйланучы йөзне зур күзләр тереләндерә, аларның күз бәбәкләре кайчандыр буялган һәм асылташлар белән бизәлгән булган. Чәчләрдә канаулар һәм колакларда тишекләр буенча потка салына торган бизәкләр киертелгән булган дип фараз ителә. Югары [[шиньон]]да ярымай бу Шиваит пантеоны Алиһәсе булуына ишарә итә, әмма аның исемен идентификацияләргә мөмкин булмаган. Ачык күренә торган Кхмер йогынтысына карамастан, бу бюстның күп детальләрендә этник тям хасиятләре күренә.{{sfn|Швейер|2014|с=324}}.

[[Файл:Tra Kieu Pedestal.jpg|thumb|250px|Чакиеудан түгәрәк пьедестал.]]
Чакиеудан пьедестал (аны кайвакыт алтарь дип атыйлар) түгәрәк формада, бу Һинд йогынтысы турында сөйли. Пьедесталның өстендә агызулар өчен канау белән монументаль лингам тора. Пьедесталның уртасындагы кыршау тоташ сызык хатын-кыз күкрәкләре белән бизәлгән (мондый орнамент Тям сәнгатендә беренче мәртәбә нәкъ менә Чакиеудан пьедесталда пәйда була, ә шуннан соң хасият булып китә.).{{sfn|Швейер|2014|с=325}}{{sfn|Guillon|2001|с=110—116, 147}}.

Орнамент Индрапура династиясе нигезләүчесе Уроджага ишарә итә, аның исеме &quot;хатын-кыз күкрәгеннән туган&quot; дигәнне аңлата. Илнең муллыгын ассызыклый торган шундый мотивлар Тямпада күп пьедесталларда X гасырдан соңрак түгел кулланыла башлаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=325}}.

Пьедесталның квадрат нигезе почмаклардан арсланнар белән бизәлгән һәм барлык дүрт яктан [[фриз]] белән формалашкан, анда [[Кришна]] тормышыннан сәхнәләр күрсәтелгән. Бу X гасыр Тям сынчылыгында Вишнуизм иконографиясенең әһәмиятенә күрсәтә. Сурәтнең Вишнуизм характерында булуына карамастан, пьедесталда лингам тора - бу Шиваит элементы (Көньяк-Көнчыгыш Азиядә Шивага табынуга Вишнуны кертү турында, Вишну иконографиясенең Шиваит культы белән катнашуы турында киң мәгълүм).{{sfn|Швейер|2014|с=325}}{{sfn|Guillon|2001|с=110—116}}.
 
Биюче кызлар белән пьедестал шулай ук Чакиеудан һәм тям сынчылыгының төп шедеврларның берсе булып санала. Аның һәр ягының озынлыгы 3 метрдан да ким түгел, биеклеге - якынча 1,2 метр. Пьедесталның нигезе арслан башлары һәм калалар белән бизәлгән пилястралар белән формалаштырылган. Һәрбер пилястрада [[апсара]] сурәтләнгән, ә стена тоташтыргычларында - [[гандхарв]]лар. Биюче кызларның бизәнү әйберләре белән бөгелгән фигуралары музыкантларның калынрак тәннәре фонында аерылып торалар. Зур Һинд һәм Ява йогынтысы булуга карамастан, пьедесталның гомуми стиле тям стиле.{{sfn|Швейер|2014|с=325—326}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=57}}{{sfn|Guillon|2001|с=120—127}}.

[[Лотос поза]]сында утыручы дүрт-куллы Шиваның потлары Тхампам стиле өчен хас. [[Дананг]]ның Тям поты Музеенда күргәзмәдә булган экземплярларның берсе (башсыз булып сакланган), [[Гиме]] музеендагысына бик якын (соңгысы Баньит гыйбадәтханәсеннән). Данангтан потның тәнен ябыштырып ясавы бик гомуми, мускулатура детальләре юк, гәрчә бай киемнәр һәм бизәкләр шактый тәфсилләп ясалган.{{sfn|Швейер|2014|с=326}}.

[[Файл:Vietnam, shiva, da thap banh it (torre d'argento), stile di transiz. tra my son A1 e thap mam, Xi-Xii sec, 01.JPG|thumb|200px|Гиме музееннан Тхампам стиленда Шива поты.]]
Бот киеменең түгәрәк клапанында брелоклар һәм югары сыйфатлы чигү сурәтләнгән (хәзерге Камбоджада борынгы традиция буенча алтын һәм көмеш җепләр белән чигү &quot;тям чигүе&quot; дип атала). Асылташлар һәм башка аксессуарлар бик тәфсилләп ясалган: күп-катлы билбау, терсәкләрдә [[кабошон]]нар белән браслетлар, беләзектә браслетлар, брахман шнурында өч баш белән нага.{{sfn|Швейер|2014|с=326—327}}.

Ул вакытта Тямпада [[Буддачылык]]ның зур йогынтысына карамастан, берничә генә Будда скульптур поты сакланган.

Соңрак Янгмум стилена караган сынчылыкта фигуралар стелалар белән бергә кушылып бербөтен хасил итәләр. Пот тәненең аскы өлеше тулаем цокольгә китә. Янгмум стилена шулай ук гомумиләштергән йөз сызыклары, әмма бай һәм мул бизәкләр хас.{{sfn|Швейер|2014|с=327—328}}.

Тям сынчылыгының иң эре тупланмалары [[Ханой]] Милли Вьетнам тарихы музеенда, [[Дананг]]та Тям сынчылыгы, [[Хошимин]]да Вьетнам тарихы Музеенда, [[Париж]] [[Гиме музее]]нда, [[Сан-Франциско]] Азия сәнгате Музеенда, [[Лондон]] [[Британия музее]]нда, [[Цюрих]] Ритберг музеенда, Вьетнамның Ханой сынлы сәнгать музеенда һәм Хошиминда Шәһәр сынлы сәнгатьләр музеенда саклана.

== Керамика ==
Тям керамикасы сирәк очрый, шуңа күрә аз өйрәнелгән. 1970-енче еллар уртасында керамиканы кыздырып чыныктыру өчен [[Биньдинь]] провинциясендә булган. Тямпа керамикасының [[Индонезия]]дә һәм [[Филиппин]]нарда табылган эшләнмәләр белән охшашлыгы бар. XIII гасыр ахыры — XIV гасырның беренче яртысы белән даталанган кайбер өлгеләр, мөгаен, күрше илләргә экспорт өчен кыздырып чыныктырылган булганнар. Мичләр, мөгаен, Виджайяны 1471 елда Вьетнам яулап алуыннан соң тәмамлаганнар.{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Ceramics}}.

Керамиканың иң күпсанлы төркеме булып сулач һәм болытсыман текстура белән глазурьлы тәлинкәләр тора. [[Глазурь]] өслекнең якынча өчтән ике өлешен каплый, ә аның төсе яшелдән (иң киң таралганы) зәңгәрсу-сорыга кадәр үзгәрә. Тям керамикасының икенче төркеме булып төрле үлчәмнәрдәге һәм формалардыгы алтынсу-көрән савытлар тора (хәмер өчен зур тоткалы чүлмәкләр, кечкенә флягалар, известь өчен чүлмәкләр, грушасыман шеләләр, җамаяклар). Тямпаның иң зур гыйбадәтханәләрендә чиреп һәм керамика плиткалар калыплары тора, алар рәсемнәр һәм рельефлар формасындагы бизәкләргә ия.{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Ceramics}}.

== Металлик эшләнмәләр ==
[[Файл:Shiva Kosa from Champa.jpg|thumb|left|200px|Тям кошасы.]]
Тямпада борынгы заманнан ук асылташлар кулланылган булган, моның турында күпсанлы язмалар шәһадәт булып тора. Алтын һәм көмеш предметлар Ходайлар һәм хөкемдарлар өчен булган, аларны бирү гадәти хәл булмаган, алар бирүчене дә, бирелгәнне дә аерып чыкканнар(бүләк язмаларында искә алынган язмаларда, барлык предметлар да, берникадәр нисбәттә гыйбадәтханәләр эшчәнлегенә бәйле). Асылташлардан ясалган Тям эшләнмәләренә Ходайлар потлары, статуялар, лингамнар, кошалар, йорт җиһазлары, савыт-сабалар һәм эшләнмәләр карый.{{sfn|Швейер|2014|с=328}}{{sfn|Sharma|2009|с=52}}.

Тямпада бигрәк тә асыл металлардан культ потлары күп булган (алар иң төп Ходайларны — Шиваны һәм Бхагаватины күрсәткәннәр, һәм шулай ук киң Тям пантеонының башка Илаһларын күрсәткәннәр). Шулай да борынгы заманнардан бирле алтын һәм көмеш потлар талаучылар игътибарын җәлеп иткән, ә урлаудан соң алар гыйбадәтханәләрдә таш һәм агач күчермәләр белән алмаштырылган.{{sfn|Швейер|2014|с=328}}.

Шивага шулай ук [[лингам]] образында табынганнар — бу дөньяны барлыкка китерүнең символы булган һәм Ходайны чагылдырган цилиндр (фаллус-сыман) предмет булган. Изгеләштерү вакытында күп лингамнарга үз исемнәр биргәннәр, мәсьәлән, «Алкышлар бирүче», «Хуҗа» яки «Мәрхәмәтле». Ходай образының абстрактлыгын әзәйтер өчен, тямнар «йөз белән лингамнар» (''мукхалинга''), куйганнар, аларның йөз-сыман урыннары булган. {{sfn|Швейер|2014|с=328—329}}{{sfn|Sharma|2009|с=59}}.

[[Файл:Vietnam, copricapo linga, da champa, viii sec, argento.JPG|thumb|220px|Көмеш коша фрагменты. VIII век]]
Шулай ук Шиваит культының тагын бер предметы киң таралган — ''коша'', ул Ходай йөзе белән футляр булган. Ул «лингамның каплагычы» булган: эчтән буш булып, коша өстән таш лингамга кидертелгән булган. Шулай да, коша үзе дә, лингам белән беррәттән, табыну предметы булган. Кошалар турында искә алулар VII гасырдан алып XIII гасырга кадәр очрый.{{sfn|Швейер|2014|с=329}}.

Алтын һәм көмеш кошалар мул итеп асылташлар белән капланган булган ([[алмаз]]лар, кызыл [[якут]]лар,  [[зәңгәр якут]]лар, [[топаз]]лар һәм [[аквамарин]]нар белән), аларның кобра-сыман баш киемнәре булырга мөмкин булган(''нагараджа''). Кайбер кошаларның берничә йөзе булган; язмаларда шулай ук алты йөзле кошалар да искә алына. Моннан башка лингамнар һәм кошалар төрле зәркән әйберләре белән бизәлгән: таҗлар, диадемалар, муенсалар, билбаулар, кул һәм аяк беләзекләре, алкалар, балдаклар һәм [[аграф]]лар белән (асыл металлардан һәм ташлардан башка аларда шулай ук [[энҗе]] һәм мәрҗәннәр кулланганнар). Гадәттә кошалар патша яки башка әһәмиятле алпавыт заказы буенча ясалганнар һәм гыйбадәтханәгә бүләк итеп бирелгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=329—330}}.

1900 елда Мишонның изге урынында серле хәзинә саклана торган урын табылган булган, анда көмеш нигездә күп алтын бизәнү әйберләре булган: колаклар өчен тирәнәйтелгән урыннар белән озынча шлемлы патша таҗы (''кирита-мукута''), диадема (''мукута''), беләкләр, беләзекләр һәм тубыклар өчен бизәнү әйберләре, каты һәм сыгылучан муенсалар, төрле алкалар. Кайбер уеп ясалган әйберләр эшкәртелмәгән ташлар белән бизәлгән булган һәм сәдәпләре булган. Мишоннан барлык бизәнү әйберләре фотога төшерелгән булган, аларның хәзер кайда булулары мәгълүм түгел. «Мишон хәзинәсе» һәм таш сыннарда булган башка Тям әйберләре металлны эшкәртүнең бик югары дәрәҗәсенә шәһадәт булып тора.{{sfn|Швейер|2014|с=330}}{{sfn|Sharma|2009|с=70}}{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Metalwork}}.

Язмалар һәм башка туры булмаган шәһадәтләр Тямпада күп алтын һәм көмеш эшләнмәләр, интерьер элементлары булган, әмма безнең көннәргә кадәр бернәрсә дә килеп җитмәгәненә ишарә итәләр. Түбәләр, алтарьлар, [[сандал агачы]]ннан ишекләр асыл металл битләре белән капланган. Алтын һәм көмешнең шактый өлеше культ предметларына һәм патша [[инсигния]]ләренә барган - төрле савытларга, дини байракларга, таякларга, зонтларга, җилпәзәләргә һәм бизәкле кыннар белән кылычларга һәм [[паланкин]]нарга барган.{{sfn|Швейер|2014|с=331}}.
 
[[Файл:Mão vàng Chăm Pa.jpg|thumb|left|200px|Тям хөкемдарларының алтын баш киемнәре. VII—VIII гасыр.]]
[[Санскрит]] телендә искә алынган савытларны еш идентификацияләргә мөмкин түгел, чөнки бу культ предметлары һаман Һинд динендә кулланыла. Савытларның исемнәре Чам телендә булганда аларны идентификацияләргә авыр яки мөмкин түгел, аның каравы Чам текстлары еш предметларның авырлыгына яки бәясенә күрсәтәләр. Кыйммәтле металлардан барлык савытлар да культ практикасына бәйле, кайвакыт алар язмаларда Ходайларга аларның ихтыяҗлары өчен бүләкләр буларак кулланылган. Шул ук савытлар белән көнкүрештә кулланганнар, әмма алар гади металлардан ясалган булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=331—332}}.

Су өчен савытларга тоткылы чүлмәкләр, касәләр, вазалар һәм кубоклар кергән. Кечкенә яки урта үлчәмнәрдәге вазалар ''[[калаша]]'' дип аталганнар. Бай патша бүләкләрендә алар 300—500 грамм алтынга җиткәннәр, әмма соңрак Тям хәзинәләрендә аларга бернинди аналоглар да булмаган. Мөгаен бу вазачыклар белән чистарыну юынулар өчен кашыклар да кулланылган булган (авырлыгы 75 грамм булган шундый ритуаль алтын кашыклар очрый){{sfn|Швейер|2014|с=332}}.

Зур үлчәмле тоткылы савытлар ''гхата'' дип аталганнар. По-Нагар гыйбадәтханәсендә табылган шундый тоткылы чүлмәк мөгаен табыну объекты булып торган ([[Пуджа]] бәйрәме вакытында Алиһә су тулган савыт буларак пәйда була, аның символы муллык){{sfn|Швейер|2014|с=332}}.

Су өчен соңрак савыт формалары булып ''бата'' яки ''вата'' тора (бу Чам сүзе язмаларда XI гасырдан бирле очрый). Төрле савытлар очрый: авырлыгы 400 граммнан азрак көмешләрдән (бер рәсми бүләге), 2 кг нан артык булган алтыннарга кадәр (ул патша кызы тарафыннан бүләк ителгән булган). Ваталар шулай ук патшаларны тәхеткә утырту церемонияләре вакытында су агызу өчен савытлар буларак искә алына. Моннан ары, тупланмаларда алтын һәм көмеш катнашмасыннан кабак формасындагы савыт бар. Кечкенә зурлыктагы коник кабырчыклар савытлар белән беррәттән су өчен кулланылган булганнар, ә зур кабырчыкларны явыз рухларны куу өчен өреп уйнатканнар.{{sfn|Швейер|2014|с=332—333}}.

Язмаларда еш &quot;бхаджана&quot; алтын һәм көмеш тәлинкәләре искә алына, алар ашау өчен, [[бетель]] өчен (&quot;тхамбуйя-бхаджана&quot;), хуш исле әйберләр һәм бүләкләр өчен кулланганнар. Аларны түгәрәк итеп һәм ниндидер йолдызлык формасында, аякта итеп эшләгәннәр, ташлар белән бизәгәннәр. Шулай ук язмаларда төрле чүлмәкләр һәм тартмалар искә алынган. Алар дини церемонияләр вакытында тәкъдим ителгәнне саклау һәм чыгару өчен кулланылган. Капкачсыз кечкенә чүлмәк &quot;бхрнгара&quot; дип аталган, бетель өчен көмеш тартма - &quot;чиранда&quot; дип аталган. Тям хәзинәләрендә известь белән чүлмәкләр һәм тартмалар очраган, аларны бетельне кебек үк Ходайларга тәкъдим иткәннәр. Гыйбадәтханәләрдә он өчен тартмалар да булган, аларны төрле ритуалларда кулланганнар (аның белән сихри сызымнарны ясаганнар һәм Ходай битлекләрен шуның белән сипкәннәр). Зур мәгънәгә &quot;клонглар&quot; - күмү урналары уйнаган, аларга кремациядән соң маңгай сөякләрен салганнар. Бу авырлыгы 100 граммнан азрак тартмачыкларны гыйбадәтханәләргә алып килгәннәр, әмма йолаларда аларның максаты мәгълүм түгел.{{sfn|Швейер|2014|с=333}}.

Шулай ук бронза [[Авалокитешвара]] һәм [[Тара]] потлары сакланып калганнар, аларның датасы X гасыр булган һәм алар Донгзыонг стилена караган. Моннан кала, галимнәр тарафыннан борынгырак Будда поты табылган, ул Һиндстандагы [[Амаравати]] стилена караган (мөгаен, ул Тям әсәре булмаган, ә диңгез корабларында китерелгән бүләк булган). Кытай тарихчысы [[Ма Дуаньлинь]] язмаларында гигант Будда һәйкәле искә алына, ул алтыннан ясалган булган, аның шуннан соң язмышы билгеле түгел.{{sfn|Boisselier|1984|с=319—320}}. Асыл ташлардан Тям эшләнмәләрнең күпчелек өлеше Кытай, Вьет һәм Кхмер талаучылары табышына әйләнгән, шуннан соң ул алтын коелмаларга эретелеп читкә чыгарылган булган.

== Музыка ==
[[Файл:Drum and ken saranai (oboe), Cham - Vietnam Museum of Ethnology - Hanoi, Vietnam - DSC03382.JPG|thumb|200px|Ханойда Вьетнам этнология музее тупланмасыннан барабан һәм гобой.]]
Музыка Тямпада зур роль уйнаган, бер әһәмиятле церемония дә музыкасыз үтмәгән. Музыкантлар барлык йола һәм ритуалларда, хәрби җыелышларда һәм сарай тамашаларында булган. Алар өч гаилә музыка кораллары кулланганнар:[[кагу музыка кораллары]], [[өреп уйнатыла торган музыка кораллары]] һәм [[чиртү музыка кораллары]]н.{{sfn|Швейер|2014|с=357}}{{sfn|Sharma|2009|с=49}}.

Тям музыка тасвирламалары сакланып калмаган, әмма Вьетнам чыганаклары искә алганча, Тямнарның музыкасы үзенең меланхоликлыгы, моңы һәм караңгылыгы белән дан казанган. 1044 елда Вьетнам императоры [[Ли Тхай Тонг]] үз Тям походыннан тоткыннарны алып килгән, алар аның өчен җырладылар һәм биеделәр. 1060 елда император [[Ли Тхай Тонг]] буйсынган кешеләреннән Тям музыкаль композицияләрен һәм барабан ритмнарын язып куярга кушкан, шуннан соң аның сарай яны музыкантлары аларны башкара алганнар (шул ук вакытта, император шәхсән орекстр белән дирижирлаган). Моннан башка, Ли Тхай Тонг Вьетлар теленә үзлектән берничә Тям җырын тәрҗемә иткән һәм аларга барабан аккомпанементы уйлап чыгарган.

XII гасыр ахырында - XIII гасыр башында хөкем иткән император Ли Као Тонг музыкантларына &quot;күзгә яшь чыгара торган&quot; &quot;Тям моңы&quot; дигән мелодияне уйлап чыгарырга кушкан. Вьетлар әйткәнчә &quot;бары тик тәртипсез илдә яшәүче, моңсу һәм вәхши халык кына шулкадәр явыз музыканы уйлап чыгарырга мөмкин булган&quot;. Әмма Вьетнам сүз иҗатында барлык искә алулар да Тям музыкасын тәнкыйтьләгән, кайбер авторлар аны мелодик һәм башкаруга лаеклы дип санаган. Безгә килеп җиткән сурәтләр һәм башка чыганаклар буенча Тямпада [[аркылы флейта]]ларда, [[лира]] кебек кыллы музыка коралларында һәм цилиндрик барабаннарда уйнаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=358}}{{sfn|Гринцер и Никулин|2004|с=385}}.

Башка популяр музыка инструменты булып ''[[Вина]]'' булган (гадәттә ул өч кыллы булган, әмма шулай ук биш кыллы һәм җиде кыллылар да булган). Пьедесталда Чакиеудан биюче кызлар белән ике музыкант бар, шуларның берсенең иңбашында кечкенә резонатор ята, ә икенчесенеке күкрәгендә. Мондый торыш булганга күрә музыкант уң терсәген бик артка куя (хәзерге эскрипкәдә уйнаучылар кебек) һәм коралны ботка тыш яктан куя.{{sfn|Швейер|2014|с=358—359}}.

[[Файл:Drum, Cham - Vietnam Museum of Ethnology - Hanoi, Vietnam - DSC03385.JPG|thumb|left|250px|Ханойда Вьетнам этнология музее тупланмасыннан яссы Тям барабаны.]]
Мишонда Е4 гыйбадәтханәсе тоташтыргыч балкаларында һәм Кханьло (Тяньло) гыйбадәтханәсенекендә &quot;патша сәхнәләрендә&quot; музыкантлар төркемнәре сурәтләнгән. Музыка кораллары арасында силуэты раструб белән [[гобой]]га охшаш флейта, &quot;[[Янцинь]]&quot; сыман корал һәм барабаннар бар.{{sfn|Швейер|2014|с=359}}.

Музыкантлар Тямпа иҗтимагый иерархиясендә гаять югары дәрәҗәгә ия булганнар. Күпсанлы рельефларда сакланган шулай аталган &quot;патша сәхнә&quot;ләрендә музыкантлар барлык тантаналы патша чыгуларында һәм тамашаларында сурәтләнгән. Тәхеттә утырган патша тирәсендә гел инсигния (зонтлар, җилпәзәләр һ.б.) тотучылар, биючеләр һәм музыкантлар утырган.{{sfn|Швейер|2014|с=358}}.

Патша сарай янына якыннарның шул ук сын рельефлары буенча, Һинд биюләренә охшаш биюләр таралган булган. Биючеләр янында (алар күбесенчә хатыннар булган) гел музыкантлар сурәтләнгән булган, кайвакыт - шигырь декламацияләүче укучылар сурәтләнгән булганнар. Мөгаен биючеләр аккомпанементка &quot;[[Рамаяна]]&quot;дан, &quot;[[Махабхарата]]&quot;дан яки каһарман драмалардан эпизодларны башкарганнар. Биючеләрнең позалары һәм киемнәре классик һинд каноннарына бик охшаш.{{sfn|Швейер|2014|с=359—360}}{{sfn|Sharma|2009|с=50—51}}. Тямпада театр тамашалары да булган, аларда музыка уйнаган килеш риваять һәм чын каһарманнарга дан җырлаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=370}}. Тулаем алганда, Тям музыкасы оригиналь булган, әмма берникадәр Кхмер һәм өлешчә Кытай стильләре йогынты ясаган.{{sfn|Sachs|2008|с=135}}{{sfn|McLeod &amp; Nguyen|2001|с=170—171}}.

== Әдәбият һәм фольклор ==
[[Файл:National Museum of Vietnamese History41.JPG|thumb|200px|По-Нагар гыйбадәтханәсеннән стела, X гасыр. Вьетнам тарихының Милли музее.]]
Тямпаның рәсми теле булып [[Санскрит]] булган, ул көнкүреш [[Чам теле]]нә капма-каршы куелган. Чам телендә киң авыз иҗаты фольклоры булган, аңа шулай ук яттан башкарыла торган [[эпос]]лар да кергән. Тям рельефларында еш музыкантлар һәм биючеләр сурәтләнгән булган, алар традицион Һинд рухында җәмәгатькә тамаша кылалар (артистлар биредә яшәүче халык өчен җайлаштырылган трактовкада &quot;Рамаяна&quot;дан һәм &quot;Махабхарата&quot;дан өзекләр башкарганнар дип фараз итәргә була). Хәтта Тям каһарманнары турында хәзерге кыйссалар да Һинд йогынтысы белән - озын эпопеяларда еш могъҗизалар була һәм Ходайларның катнашулары була.{{sfn|Швейер|2014|с=263}}{{sfn|Sharma|2009|с=45—46}}{{sfn|Sen|1999|с=542}}.

Тямпаның рәсми [[язу]]ы булып язмалар торган, башка әдәбият жанрлары турында әлегә бернәрсә дә билгеле түгел. Язмалар Санскритта һәм Чам телендә язылган булган. Хәзерге көннәргә кадәр ташта, кирпечтә, көмеш һәм алтын культ предметларында язмалар сакланып калган. Шулай ук текстларны язу өчен нечкә эшкәртелгән һәм төтен белән ысланган сарык тиредән [[пергамент]] кулланылган. Барлык язмалар сәяси һәм дини характерга ия.{{sfn|Швейер|2014|с=263—264, 276}}.

Санскритта яңа диннәрнең көче күрсәтелгән: аларда Һинд дине Ходайларына мөрәҗәгать иткәннәр, ул Шива һәм Вишнуга багышланган текстларда кулланылган булган, һәм шулай ук Буддачылык текстларында. Һиндстаннан алынган изге урыннарда язмалар ясарга йоласына күрә, Тямпа язу белән һәм [[Паллава әлифбасы]] белән танышкан. Бу әлифба башта Санскритта язу өчен кулланылган булган; V—IX гасырның барлык язмалары да шул телдә ясалган булган. Шулай да, Санскритта язмалар белән стелаларны күргәннәрнең күпчелеге язылганны аңламалаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=264—265}}.

Тям язмаларында куллынылган Санскритта күп [[варваризм]]нар һәм [[солецизм]]нар булган, димәк бу телне тирәнтен белмәгәннәр һәм Һинд мәдәниятен тирәнтен белмәгәннәр. Әмма бу кимчелекләр Тямнарның җитәрлек белем алмауларында түгел, ә аларның Шиваизмны һәм Буддачылыкны биредәге йолаларга яраштырыга теләүләрендә турында сөйли. VIII гасырга кадәр [[Бапном]]да, [[Дваравати]]да, Малайя ярымутравында, Суматрада, Явада һәм Калимантанда Тямпада кебек үк язу кулланылса, IX гасырдан бирле әлифбалар төбәкләр буенча төрле була башлаган (нәтиҗәдә тиздән күрше дәүләт вәкилләре бер-берсенең язуларын укый алмый башлаганнар){{sfn|Швейер|2014|с=265—266}}.

IX гасырда Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгән. Бу язмаларда Санскрит телендә язылган текстларда кулланылган кебек үк әлифба кулланылган, әмма авазларның башка әйтелешен ассызыклау өчен таш буенча кисүчеләр юл өсте тамгаларын кулланганнар. Чам теле икенчел тел булган, анда язмалар анда язмалар кешеләр өчен булган (күбесенчә бу бүләк итү һәм васыять шартлары язылган булган), шул ук вакытта догалар теле булган [[Санскрит]] теле Ходайлар өчен булган. IX гасырдан алып XI гасырга кадәр Санскрит Тям язмаларының иң таралган теле булган, XI гасырдан XIII гасырга кадәр Чам теле киң колач ала һәм XIII—XV гасырларда язма текстларының бердәнбер теле булып китә.{{sfn|Швейер|2014|с=268—269}}.

[[Файл:Vo Canh stele.JPG|thumb|left|200px|Санскритта язмасы булган Тям стеласы копиясе.]]
XVI гасырдан бирле язмалар тулысынча бетә диярлек, аларның урынына урта-Чам телендәге [[кулъязма]]лар килә. Аларда борынгы текстлардан шактый аерыла торган кодекслар, ритуаллар һәм әдәбия әсәрләр бар. Хәзер мөрәҗәгать итәргә булган язма Тямпа чыганаклар тигез итеп бүленмәгән. Күпчелек язмалар чәчәк ату һәм болгавыр елларга карый (XII гасыр ахыры — XIII гасыр ахыры), шул вакытта тыштан басым астында (Вьетлар һәм Кхмерлар тарафыннан) Тям идентиклыгы көчәйде. Башка сигез гасыр Тям тарихы дәверендә (VI гасырдан XV гасырга кадәр) бераз азрак текстлар барлыкка китерелгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=269—270}}.

Язмалар буенча Тямнар Һиндстанның төп әдәби әсәрләре белән таныш булганнар. Шулай, Тям язмаларында кайбер «[[Дхармашастра]]»ларга сылтамалар бар, шул исәптән «[[Ману-смрити]]»га һәм «[[Нарада-смрити]]»га (бу җыентыкларның төп өйрәтмәләре буенча Тямпа патшалары вазифаларын үтәгәндә эш иткәннәр). Шулай ук язмаларда еш «[[Пурана]]лар» һәм Шиваит [[Агама]]лар еш цитаталана.{{sfn|Швейер|2014|с=274}}{{sfn|Sharma|2009|с=45}}{{sfn|Sen|1999|с=542}}{{sfn|Banerji|1989|с=591}}.

Классик эпослар «Махабхарата» һәм «Рамаяна» Һиндстан стиле йогынтысы астында язылган Тям әсәрләрендә искә алына. VII гасырда ук Тямпада &quot;Рамаяна&quot;ның авторы булып саналган олы фикер иясе [[Вальмики]]га дан җырлаганнар. Шулай ук [[Рама]] да киң мәгълүм булган, аның гамәлләренә Кхмер поэмасы «Рамакерти» дан җырлаган.{{sfn|Швейер|2014|с=274}}.

Тям язмалары әдәби әсәр урынын алырга дәгъва итмәгәннәр. Хәзер алар тарихи тарихи һәм берникадәр иҗтимагый-мәдәни характерга ия, әмма замандашлары өчен алар саф дини һәм юридик текстлар булган (аларның бөтенесе диярлек гыйбадәтхәләрдә һәм башка изге урыннарда урнашканнар, алар дини характерлы актларны тасвирлаганнар, тәфсилләп гыйбадәтханәт бүләкләренең исемлеген китереп аларның юридик статусларын билгеләгән.){{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

[[Файл:Bia ký chữ Phạn-Chăm cổ ở PoKlaungGarai.JPG|thumb|250px|По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсеннән ташта язма.]]
Күпчелек Тям текстларының стиле шактый трафаретлы булган. Чам телендә язылган барлык язмалар диярлек прозада язылган, Санскритта шигъри язмалар берникадәр күбрәк, әмма аларның күпчелегенең сыйфаты түбәнрәк. Иң таралган булып эпик [[шлока]] [[шигъри үлчәме]] булган, сирәгрәк башка [[Метр]]лар очрый (әмма иң катлаулы метрлар  — бик сирәк){{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

Тям шагыйрьләре [[Шигърият]] турында Һинд трактатларын начар белгәннәр яки теләмичә кулланганнар. Бер үк әсәрдә берничә метр булып, алар еш күп хаталар ясаган. Әдәби әсәрләргә еш сылтамалар Тямпа мәдәнияте Һиндстаннан күп алганына ишарә итә, әмма Санскрит телендә классик шедеврлардан цитаталар сирәк турыдан-туры булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

Шул ук вакытта Тям шагыйрьләре Санскритны олылаучы стилистик алымнарне белгәннәр, мәсьәлән, [[полисемия]], [[метафора]]лар, чагыштырулар белән. Әмма бу, гомумән алганда Тям әдәбияты шигърият техникасының зәгыйфь булуын киметми. Мөгаен бу Тям язучылары аз белем алганлыгын күрсәтә (Тямпага Санскрит мәдәниятен һәм сәнгатен белүче Һиндстан брахманнары яки Кхмер галимнәре турында бернинди шәһадәтләр юк).{{sfn|Швейер|2014|с=275—276}}.

Шул ук вакытта Тямпаның Көньяк-Көнчыгыш һәм Көньяк Азиянең күп дәүләтләре белән даими сәүдә һәм дипломатик контактлары булган.

Тям язмаларының күп өлеше бер схема буенча төзелгән булган. Текст сәламнәр һәм мактаулар сериясеннән (''прашасти''), башланган булган, алар Ходайга мөрәҗәгать ителгән, соңыннан - патшага, ә шуннан соң — бүләк итүчегә (әгәр дә ул патша булмаса). Һиндстанда мактаулар уку — әдәби биеклекләргә җитүче киң мәгълүм һәм кырыс регламентланган әдәби жанр булса, Тямпада бу кагыйдә буларак берничә юл, сирәгрәк - берничә [[стофа]]. Шивага яки аның хатынына мөрәҗәгать ителгән текстлар озынрак булган. Мактаулардан соң яңа гыйбадәтханә салуның хәлләре һәм ваклылары булган, инде булган гыйбадәтханәгә бүләкләр турында һәм тасвирланган вакыйганың датасы булган. Ахырда изге урынны саклый торган каргышлар китерелгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=276}}.

Соңрак китерелгән Тям әдәбияты буенча Тямпада шигъри әкиятләр, риваятьләр һәм әйтемнәр булган, һәм шулай ук шигъри дини гимннар, алар музыка аккомпанементына җырланган булган, әмма оригиналь текстлары сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=276—277}}.

== Тямпаның Дайвьет белән сәнгать багланышлары ==
[[Файл:Vietnam, dragone da thap mam, stile di thap mam, 1190-1210 ca. 02.JPG|thumb|200px|Тхампам стилендагы аждаһа сыны. Париж Гиме музее.]]
XI гасырдан башлап Тямнарның [[Вьет]]лар белән мөнәсәбәте ике мәдәниятнең үзара йогынтысына китергәннәр. Кайбер охшашлыкка Тхампам стиленең мотивлары һәм Вьет стильләнгән болытлары ия. Вьет сәнгатендә кайбер фантастик Тям образлары очрый (мәсьәлән, [[киннар]]лар һәм гарудалар), ике дәүләтнең дә орнаментларда һәм фигура фризларында гомуми элементлары булган. Фаттить пагодасы коллоналары базасы ([[Бакнинь]] провинциясе) үз композициясе белән Чакиеу пьедесталына охшаган, аның терәкләре нигезендә лотос таҗ яфракларыннан охшаш орнаменты бар. X гасырның Хачунг пьедесталы нигезендә Тям булмаган орнамент белән бизәлгән, бу Вьет йогынтысына ишарә итә.{{sfn|Швейер|2014|с=360—361}}{{sfn|Рифтин|1975|с=374}}.

Фаттить гыйбадәтханәсендә рельеф базасының фрагмент почмагында куллары күтәрелгән гаруда сурәтләнгән. Гибрид хайванның башы типик Вьет стилендә кигриге зур булган һәм типик Тям стиленда зур томшыгы бар. Аждаһалар Тям сәнгатендә IX гасырда барлыкка килгән. Алар Кытай-Вьет йогынтысының иң ачык мисалы булып тора, гәрчә Тям осталары аларны адаптланган биредәге стильдә ясарга тырышканнар. Аждаһалар бер үк вакытта Дайвьетта һәм Тямпада да җир һәм гыйбадәтханә сакчылары булып китүләре Вьетлардан алынма турында сөйли.{{sfn|Швейер|2014|с=361}}.

Тулаем алганда IX-X гасырларда чәчәк итә башлаган [[анималистик]], Вьет тематикасы һәм образлары белән күп уртаклыклары бар. Биньсон ступасының (XII гасыр) пилястрлары арасында бер-берсенә тиеп торучы түгәрәкләрдән [[панно]]сы бар. Шундый ук түгәрәкләр Тхампам стиле тоташтыргычлар балкаларында да очрый. Тхиенфук пагодасы алтаре почмакларында гарудалар белән бизәлгән, алар Тямныкыларга бик якын (шулай да, соңгылары югарырак техникада ясалганнар). Моннан башка, орнамент [[антаблемент]]ның орнаменты тибы буенча Баньит манараларыннан бөгелгән Шива боткаларына охшаш.{{sfn|Швейер|2014|с=361—362}}.

Иң ачык күренә торган үзара сәнгать йогынтысы Дайвьетның гаруда мотивлары мисалында һәм Тям архитектура декорында киң чагыла. Шулай ук Тямпада фигуралар һәм [[Тимпан]]нар өчен киңрәк керамика кулланылган булган, ул Вьет сәнгатендә элегрәк заманнардан бирле кулланылган булган. Шулай итеп Тямпа һәм Дайвьетның даими контактлары күренә (тыныч һәм сугыш вакыты) алар еш сәнгать темалары һәм техникалары белән алмаш иткәннәр, алар мәдәниятләренең үзара баетуына китергән.{{sfn|Швейер|2014|с=362}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=65—66}}.

== Комментарлар ==

== Искәрмәләр ==

== Әдәбият ==

=== Рус телендә ===
Ашрафян К. З. История народов Восточной и Центральной Азии с древнейших времен до наших дней. — Москва: Наука, 1986.&lt;br/&gt;
Веймарн Б. В. Всеобщая история искусств, Том 2, книга вторая: Искусство средних веков. — Москва: Искусство, 1961.&lt;br/&gt;
Глазунов Е. П. Вьетнам: страна и люди. — Москва: Прогресс, 1984.&lt;br/&gt;
Гринцер П. А., Никулин Н. И. Памятники литературной мысли Востока. — Москва: Институт мировой литературы имени Горького, 2004. — ISBN 9785920802057.&lt;br/&gt;
Михайлов Б. П. Всеобщая история архитектуры, Том 1. — Москва: Институт теории и истории архитектуры и строительной техники Академии строительства и архитектуры СССР, 1958.&lt;br/&gt;
Мхитарян С. А. (ответственный редактор). История Вьетнама. — Москва: Наука, 1983.&lt;br/&gt;
Осипов Ю. М. Литературы Индокитая: жанры, сюжеты, памятники. — Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1980.&lt;br/&gt;
Прибыткова А. М. (ответственный редактор). Всеобщая история архитектуры, Том 9: Архитектура Восточной и Юго-Восточной Азии до середины XIX века. — Москва: Издательство литературы по строительству, 1971.&lt;br/&gt;
Рифтин Б. Л. (ответственный редактор). Библиотека всемирной литературы. Том 18. Классическая проза Дальнего Востока. — Москва: Художественная литература, 1975.&lt;br/&gt;
Серебряный С. Д. (ответственный редактор). Библиотека всемирной литературы. Том 16. Классическая поэзия Индии, Китая, Кореи, Вьетнама, Японии. — Москва: Художественная литература, 1977.&lt;br/&gt;
Халпахчьян О. Х. (ответственный редактор). Всеобщая история архитектуры, Том 1: Архитектура древнего мира. — Москва: Издательство литературы по строительству, 1970.&lt;br/&gt;
Анна-Валери Швейер. Древний Вьетнам. — Москва: Вече, 2014. — ISBN 978-5-9533-3838-7.

=== Башка телләрдә ===
Sures Chandra Banerji. A Companion to Sanskrit Literature. — New Delhi: Motilal Banarsidass, 1989. — ISBN 9788120800632.&lt;br/&gt;
Jean Boisselier. Un bronze de Tara du Musée de Đà-nag et son importance pour l'histoire de l'art du Champa. — Paris: Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient, 1984.&lt;br/&gt;
Jean Boisselier. La statuaire du Champa: recherches sur les cultes et l'iconographie. — Paris: École Francaise d'Extrême-Orient, 1963.&lt;br/&gt;
George Edson Dutton, Jayne Susan Werner, John K. Whitmore. Sources of Vietnamese Tradition. — New York: Columbia University Press, 2012. — ISBN 978-0-231-13862-8.&lt;br/&gt;
Bernard Philippe Groslier. The art of Indochina: including Thailand, Vietnam, Laos and Cambodia. — Crown Publishers, 1962.&lt;br/&gt;
Emmanuel Guillon. Hindu-Buddhist Art of Vietnam: Treasures from Champa. — Weatherhill, 2001. — ISBN 9780834804852.&lt;br/&gt;
Emmanuel Guillon. Cham Art. — London: Thames &amp; Hudson, 2001. — ISBN 9780500975930.&lt;br/&gt;
Emmanuel Guillon and Dawn F. Rooney. Champa (англ.). Oxford University Press. Проверено 11 мая 2016.  (требуется подписка)&lt;br/&gt;
Andrew David Hardy, Mauro Cucarzi, Patrizia Zolese. Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Vietnam). — Singapore: NUS Press, 2009. — ISBN 978-9971-69-451-7.&lt;br/&gt;
Jean-François Hubert. The Art of Champa. — New York: Parkstone International, 2015. — ISBN 978-1-78310-739-1.&lt;br/&gt;
Mark W. McLeod, Thi Dieu Nguyen. Culture and Customs of Vietnam. — Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group, 2001. — ISBN 9780313304859.&lt;br/&gt;
Văn Doanh Ngô. Chămpa Ancient Towers: Reality &amp; Legend. — Hanoi: The Gioi Publishers, 2002.&lt;br/&gt;
Catherine Noppe, Jean-François Hubert. Art of Vietnam. — New York: Parkstone International, 2003. — ISBN 9781859958605.&lt;br/&gt;
Curt Sachs. The Rise of Music in the Ancient World, East and West. — Mineola, New York: Dover Publications, 2008. — ISBN 978-0-486-46661-3.&lt;br/&gt;
Gitesh Sharma. Traces of Indian Culture in Vietnam. — New Delhi: Banyan Tree Books, 2009. — ISBN 978-81-905401-4-8.&lt;br/&gt;
Peter Sharrock, Ian C. Glover, Elizabeth A. Bacus. Interpreting Southeast Asia's Past: Monument, Image and Text. — Singapore: NUS Press, 2008. — ISBN 978-9971-69-405-0.&lt;br/&gt;
Sailendra Nath Sen. Ancient Indian History and Civilization. — New Delhi: New Age International, 1999. — ISBN 81-224-1198-3.&lt;br/&gt;
Tran Ky Phuong, Bruce Lockhart. The Cham of Vietnam: History, Society and Art. — Singapore: NUS Press, 2011. — ISBN 978-9971-69-459-3.&lt;br/&gt;
Thierry Zéphir, Pierre Baptiste. La sculpture du Champa: Trésors d'art du Vietnam V—XV siècles. — Paris: Réunion des musées nationaux, 2005. — ISBN 9782711848980.

== Сылтамалар ==
* [https://web.archive.org/web/20090121151145/http://chammuseum.danang.vn/English/Home/tabid/64/Default.aspx Da Nang Museum of Cham Sculpture]
* [http://www.guimet.fr/fr/collections/asie-du-sud-est Asie du Sud-Est. Musée Guimet]

== Cылтамалар ==
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Һинд дине сәнгате]]
[[Төркем:Вьетнам сәнгате]]</text>
      <sha1>6vsoaovv1ll96qpd94r7kl1es47ld5w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524480</id>
      <parentid>3524474</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:33:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Гыйбадәтханә комплекслары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="120646" xml:space="preserve">[[Файл:Thap Mam Shiva 12th c.jpg|thumb|260px|Тхампам стилендагы XII гасыр Шива поты.]]
'''[[Тямпа]] сәнгате''' күбесенчә дини булган һәм Ходайларга һәм корбан бирүчеләргә дан җырлаган. Тямпада ясаучысы имза куйган сәнгать әсәрләре очрамаган, кәсеп эшләнмәләре заказга ясалганнар һәм кырыс дини кануннар буенча эшләнгән. Шулай итеп, эшнең бөтен интеллектуаль милеге һәм иҗтимагый престижы бүләк итүченеке булган. Тямпа сәнгате   [[Һиндстан]]нан, [[Камбуджадеша]] һәм [[Шривиджая]]дан килгән өлгеләр буенча эшләнгән булган, әмма тулаем алганда үзешчән характерлы булган. {{sfn|Швейер|2014|с=289}}{{sfn|Михайлов|1958|с=325}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}. Шуннан ары, Тямпа сәнгате Вьетнамның [[Ли Династиясе]] чоры сәнгатенә йогынты ясаган. 
Күпсанлы сугышлар һәм табигый факторлар Тямпа потлары һәм һәйкәлләре саклануына ярдәм итмәгән. Тям керамикасы, агач потлары, стена рәсемнәре, ритуаль савытлары һәм металл эшләнмәләре турында бик аз билгеле, тегү һәм чигү сәнгатьләре начар өйрәнелгән. Тям сәнгатенең эволюциясенең, бигрәк тә гыйбадәтханә комплексларының  эволюциясен дәвамлы рәвештә күзәтергә мөмкин түгел. Еш кына яулап алучылар гыйбадәтханәләрне үз карашлары буенча гына яңача төзәтмәгәннәр, ә шулай ук бүләк итүчеләрнең исемнәре белән язмаларны да бетергәннәр. Шуңа күрә үзгәртелгән язмалар буенча Тямпа сәнгате тарихын өйрәнү ышанычлы булмаган дип санала. Хәзергәчә кадәр Тям стильләренең сыйфатламасы һәм аларның хронологиясе төгәл түгел. {{sfn|Швейер|2014|с=290—291}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}.
Барлык диярлек язмалар патшалар һәм аларның якыннары төзегән дини һәйкәлләрендә урнашкан. Бу корылмаларны кору патша хөкүмәтенең куәтен һәм патша хөкүмәтенең куәтенең символы булып торган һәм  [[Шиваизм]], [[Буддачы]]лык, җирле культлар һәм ышануларга бәйле булган. Хөкүмәткә иң якын [[Вишнуизм]] Тямпада икенчел һәм бик үк озын булмаган рольне уйнаган. Һинд дине һәм Буддачылык гыйбадәтханәләреннән башка хәзерге көннәргә кадәр берничә ныгытылган цитадель гына сакланган. Тям сәнгатенең оригинальлеге теге яки бу корылмаларның бөтен тарихлары дәвамында сайлауда булган. Декон һәм потларда Һинд дине цитадельләреннән алынмалар булса да, аларны кабатлау итеп кенә карау дөрес түгел. Барлык сәнгать әсәрләренең дә шәхси хасиятләре һәм детальләре булган, алар Тям эстетикасына хас (мәсьәлән, потларның  бизәкләре һәм киемнәре, потларда фантастик элементлары муллылыгы. {{sfn|Швейер|2014|с=291—292}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}.
Тям сәнгатенә гаять зур зыянны [[Һинд-Кытай]] һәм бигрәк тә [[Вьетнамда сугыш]] китергән. Күп гыйбадәтханәләр һәм потлар җимерелгән булган, алар хәзерге көнгә кадәр фотосурәтләрдә, рәсемнәрдә һәм тикшерүчеләр тасвирланмасында калган. Хәзерге Вьетнамда да мәдәни мирас артыннан дөрес карамау бар, бу табигый җимерүгә, урлауга һәм күп  [[артефакт]]ларның зыянына китерә, бигрәк тә борынгы язмалар белән таш стеллаларның. {{sfn|Guillon|2001|с=36}}{{sfn|Sharma|2009|с=60}}.
Тямпа сәнгатен өйрәнү буенча зур эшне [[Франция Ерак Көнчыгыш Институты]], Париж [[Гиме музее]], [[Сингапурның Милли университеты]], Ханойда Вьетнам Милли музее, [[Дананг]]та Тям потлары Музее, Вьетнам археологиясе институты, [[Милан техник университет]]ы, Милан Бикокка университеты, [[Калифорния Беркли Институты]], [[Йель университет]]ы,  [[Лондон университет]]ының Шәрыкъны һәм Африканы өйрәнү Мәктәбе , [[Лондонның Университет колледжы]], Токио [[Васэда университеты]] һәм Мәскәү  [[Русия Фәннәр Академиясенең шәрыкъны өйрәнү Институты]] алып бара. {{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=9, 16}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=56—57}}.
== Архитектурасы ==
Үзәк Вьетнам территориясендә үзешчән архитектура үсеше IV—VI гасырларга туры килгән һәм беренче чиратта [[Тям]]нар дәүләтенә бәйле. Тямпа архитектурасы үсеше өчен Һинд йогынты хас, һәм шулай ук Камбоджа ([[Бапном|Фунани]] һәм [[Ченла]]) мәдәниятләре тарафларыннан үзара йогынты , ә соңрак  — [[Дайвьет]] мәдәнияте тарафыннан.{{sfn|Халпахчьян|1970|с=378}}. Тулаем алганда, иртә Тямпаның шактый үсеш алган төрле гыйбадәт кылу, хөкүмәт һәм хуҗалык биналары төзелеше мәдәнияте булган. {{sfn|Прибыткова|1971|с=9}}.
[[Файл:Les Temples Cham de My Son (4399833574).jpg|thumb|230px|[[Мишон]] гыйбадәтханә комплексы]]
Тямпаның сакланып калган архитектура һәйкәлләре күбесенчә кирпечтән төзелгән һәм гопурам тибындагы гыйбадәтханә манаралары булып тора. Нечкә һәм тыгыз кирпеч бик яхшы сыйфатка ия булган, салганда махсус раствор кулланылган булган. Стенаның бөтен калынлыгы буенча кирпечне аскасына ышкып салганнар (шулай итеп цементта кирпеч тузанның   [[суспензия]]се булган.){{sfn|Швейер|2014|с=292}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=6}}.

([[Комташ]]) сирәк һәм махсус максатларда кулланылган: ул кирпечне салу тиешенчә ышанычлы булмаган урында кулланылган. [[Портал]]лар, бина һәм колонна [[Цоколь]]ләре, тәрәзәләр өстендә тоташтыргычлар, бусагалар, сирәгрәк — түшәмнәр, идәннәр һәм баскычлар, һәм шулай ук [[антефикс]]лар, түбәдә фигуралар, манара түбәләр һәм  [[нигез ташлар]] таштан ясалган булганнар. Шуннан ары, ташны сын бизәкләр өчен салуга [[инкрустация]]ләгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=293—294}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
Иң борынгы Тям [[гөмбәзе]]ндә  [[бәпкә]]ләр кулланылган. Түбәне ябар өчен [[чиреп]] һәм балчык белән чабылган салам катнашмасы кулланылган.Кызып чыныктырылган чиреп яссы һәм озын булган , үзара чәнечкеләр белән тоташтырылган булган. Кытай һәм Вьетнам улаклы чиреп булган ул кырые берсе өчтенә берсе куела торган итеп эшләнгән булган, Тямпада ул бик сирәк булган. {{sfn|Швейер|2014|с=294—295}}. Һинд дине һәм Буддачылык гыйбадәтханәләре күбесенчә калкулык өсләрендә төзелгән булган, әмма Тямнар гыйбадәтханә киртәләре тышында пространствога сирәк җайлашу үзәгәртүләре керткәннәр һәм террасаларны һәм постаментларны сирәк кулланганнар (чыгарылма булып  XII—XIII гасырның берничә гыйбадәтханәсе тора, бу аларның планлаштыруда Кхмер йогынтысына ишарә итә){{sfn|Швейер|2014|с=296}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.

Алдынгы Франция өйрәнүчеләре һәм шәркыять белгечләре: Камиль Пари, Этьен Лажонкьер, Анри Пармантье, Шарль Карпо, Поль Пеллир, Анри Масперо, Луи Мальре, Жан Буасселье, Филипп Штерн һәм Эммануэль Гийон һәм шулай ук Польша археологы һәм архитекторы Казимеж Квятковский Тям сәнгате стильләрен гыйбадәтханәләрнең үзара торышы буенча һәм бу стильнең осталары иң күбе яшәгән урын буенча төркемнәргә бүлгәннәр.

Тям стильләре классификациясе буенча иң абруйлы эшләр – “Филипп Штернның Тямпа (элекке Аннамның) сәнгате”һәм аның эволюциясе (1942)” һәм Жан Буасельеның “Тямпа сыннары” (1963) {{sfn|Hubert|2015|с=39}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}. [[Мишон]] гыйбадәтханә комплексыннан тыш, храма По-Нагар в [[Нячанг]]та По-Нагар гыйбадәтханәсе һәм [[Донгзыонг]]та Буддачылык комплексыннан башка Тямпада архитектура ансамбльләре булмаган. {{sfn|Швейер|2014|с=295—296}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.

[[Файл:ChamMuiNe.jpg|thumb|left|250px|Фухай Гыйбадәтханәсе]]
Тям архитектурасының иң әһәмиятле стильләре булып [[Мишон]] Е1 (VI —  VII гасыр уртасы), Хоалай ( VIIгасыр уртасы —  IX гасыр уртасы), Донгзыонг (875—915 елның), Мишон А1 (X—XI гасыр), Кханьло (XI гасыр), Тхапмам яки Биньдинь (XI—XII гасырлар),  Тхапмамның икенче стадиясе (XIII гасыр һәм Янгмум (XIV—XVI гасырлар). Тям архитектурасының төп һәйкәлләре хәзерге Вьетнам провинцияләре [[Куангнам]], [[Куангнгай ]], [[Биньдинь]], [[Фуйен]], [[Даклак]], [[Кханьхоа]], [[Ниньтхуан]] һәм [[Биньтхуан]]да урнашкан.{{sfn|Швейер|2014|с=300—303}}{{sfn|Hubert|2015|с=33—34}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45}}.

[[Мишон]] Е1 стилена шулай ук Фухайда манаралар карый ( [[Биньтхуан]] провинциясе,  [[Фантхьет]] шәһәренең көнчыгыш кырые).  VII гасырда төзелеп, алар Тямпаның сакланып калган каланнарның берсе булып тора. Фухайның гыйбадәтханә комплексында Ангкоргача архитектура йогынтысы зур.{{sfn|Швейер|2014|с=300}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

[[Файл:Tháp Hòa Lai, Ninh Thuận.JPG|thumb|250px| Хоалай Гыйбадәтханәсе]]
IX гасыр башында Хоалайда өч көчле һәм нәзек манара төзелгән булган ([[Ниньтхуан]] провинциясе, [[Фанранг-Тхаптям|Фанранг]] шәһәреннән төньякта).Бу күп-яруслы каланнар пропорцияләр камиллеге, элегант [[Пилястра]]лар һәм киселгән арка порталлары белән аерылып тора.Хоалай комплексы озакка Тям каланының мисалы булып киткән. Хоалай стилена шулай көньяккарак Биньтхуан провинциясендә урнашкан По-Дам манаралары карый.{{sfn|Швейер|2014|с=300}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-8th century AD — the mid-9th: Southern style of Hoa Lai}}.
Донгзыонг стилена шул ук Буддачылык комплексыннан тыш, [[Мишон]]да ике бик зур гыйбадәтханә карый. (А10 и В4){{sfn|Швейер|2014|с=300}}. Мишон А1 стиленың “классик” алдан килүчеләре булып. Аны шулай ук Тям сәнгатенең «алтын гасыры»  дип атыйлар.&lt;/ref&gt; Фонгле һәм Хыонгми.гыйбадәтханә комплекслары булган .Фонгле гыйбадәтханәсе җимерелгән булган һәм безнең көннәргә кадәр барып җитмәгән, ә Хыонгми гыйбадәтханәсе манаралары [[Куангнам]].провинциясендә урнашкан. Бу төрле биеклектәге гыйбадәтханәләр көнчыгыш якка чыгучы квадрат цокольләрдә урнашкан (ансамбльның композициясе Донгзыонг стилена калыша){{sfn|Швейер|2014|с=301}}{{sfn|Guillon|2001|с=41}}{{sfn|Ngô|2002|с=95}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Early 10th century AD — the early 11th: Style of Mi Son A1}}.

Кханьло (Тяньло) стиле [[Мишон]] А1 «классик» эстетикасыннан декоративрак Тхампам стилена күчеш булып тора.является переходным от «классической» эстетики Мишона А1 к более декоративному стилю Тхапмам. Аның өчен өч симметрик урнашкан манаралар, ялган порталларның нәзеклеге, өсләрендә түгәрәкләнеп киткән каланнар,кабыргаларында күпсанлы чыгып торучы детальләр белән ассызыкланган түбәләр (мондый гөмбәзләр Тям архитектурасы өчен бигрәк тә гадәти түгел) хас. Бу стильнең кызыклы яңалаыклары арасында сигезпочмаклы Кханьло гыйбадәтханәләре һәм сигезпочмаклы Бангана төньяк манарасы аерылып тора. Кханьло стиле архитектур һәйкәлләренең күбесе [[Куангнгай]] провинциясе территориясендә урнашкан. Бу стильгә шулай өч каланнарның архитектур композициясе карый, ул Кхиеньдангада урнашкан ( [[Дананг]]тан төньяккарак), һәм Нячангта По-Нагар гыйбадәтханәсенең Ахрам каланы. Кхиеньданга манаралары комташтан квадрат цокольләрдә корылган, алар киселгән рельефлар һәм ялган порталлар белән аерылып тора {{sfn|Швейер|2014|с=301—302}}.

[[File:Tháp Khương Mỹ, Quảng Nam.JPG|thumb|right|Хыонгми Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Po Klong Garai.jpg|thumb|right|По-Клонг-Гарай Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Tháp Yang Prong, Ea Súp, Đắk Lắk.JPG|thumb|right|Янгпронг Гыйбадәтханәсе]]

Тхампам стилена Тхинай кальгасында Биньлам гыйбадәтханәсе (Кхмер хасиятләре белән иң борынгы гыйбадәтханә) керә, Тхоклок манаралары («Алтын манаралар»), Вантыонг, Баньит һәм Хунгтхань. Тхампам стиленең икенче стадиясе сызыклар чисталыгына һәм декорның тыйнаклыгына кайткан, шулай да пропорцияләр әзрәк элегант булып киткән, ә почмак манаралар гади пирамидаль корылмаларга әверелгән. Тхампам стиленең икенче стадияләре иң күренекле мисаллары булып Куинённан төньякта Добан (Кхабан) крепосте үзәгендә Кантьен (“Бакыр манара”) каланы һәм патша Джайя Симхаварман дәверендә XIV гасырда Фанрангтан көнчыгышта По-Клонг Гарай гыйбадәтханә гыйбадәтханәләр комплексының каланнары тора. {{sfn|Швейер|2014|с=302—303}}{{sfn|Ngô|2002|с=228}}{{sfn|Guillon|2001|с=54}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 11th century — the mid-12th: Binh Dinh style}}.

Янгмум стиленең һәйкәлләре [[Камбоджа]] бәлән чик янында таулы өлкәдә генә сакланып калган (мәсьәлән, например, [[Даклак]] провинциясе урманнарында Янгпронг һәм Янгмум гыйбадәтханәләре). Бу стиль өчен гадиләшкән планнар хас:гөмбәз сыман түбә белән квадрат, түбән манаралар. Янгмум гөмбәзе оригиналь техникада эшләнгән: ул кирпеч таҗ яфаракларыннан үсеп чыга кебек.{{sfn|Швейер|2014|с=303}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 12th century–1471}}.

Тямпа гыйбадәтханәләренең өлешендә Кхмер йогынтысы чагылыш тапкан. Биш манара каланнардан торган Баньит гыйбадәтханә комплексы Куинён шәһәреннән төньякта [[Биньдинь]], провинциясендә урнашкан ( [[Франция Индокитае]] чорында ул «Көмеш манаралар») буларак билгеле булган. Баньит XII гасыр башында калкулык өстендә төзелгән булган, бөтен яклардан тигезләнгән киселгән пирамида формасында. Кхмер йогынтысы архитектура концепциясендә һәм декор элементларында чагыла. Моның турында өч баскычлы террасалар һәм тешле план кулланылышы әйтә. {{sfn|Швейер|2014|с=296—297}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 11th century — the mid-12th: Binh Dinh style}}.

[[File:Banh It.jpg|thumb|right|Баньит Гыйбадәтханәсе.]]
[[File:Tháp Dương Long, Tây Sơn, Bình Định.JPG |thumb|right|Вантыонг Гыйбадәтханәсе.]]
[[File:Banh It2.jpg|thumb|right|Баньит Гыйбадәтханәсе.]]

Гадәттә Тямпа гыйбадәтханәләрендә өч алтарь бүлмәсе булган, алар көнчыгышка таба юнәлтелгән булган. Тямпада иң еш өч тип бина булган:
* Гыйбадәтханә манаралары (каланнар) аларның үзе дә кечкенә калан формасында чыгып торучы фасад булган. Типик манарада ялган капкалар һәм берничә акцентланган яруслар белән [[тоташтыргыч]] булган.Каланның архитектура формасына шулай ук комплексның икенчел гыйбадәтханәләре карый. Гыйбадәтханә киртәсендә [[Мандапа]]лар һәм гыйбадәтханәгә керү порталлары.{{sfn|Швейер|2014|с=299}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
* Ике зал һәм аркалы тоташтыргычлар белән ике заллы озынча формалы культ биналары.(колониаль чорда алар дөнес түгел итеп «китапханәләр») дип аталганнар. {{sfn|Швейер|2014|с=299}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
* Большие залы собраний с рядами опорных столбов, которые образовывали [[Неф]]лар ясаучы таяну баганалары рәтләре белән зур җыелу заллары. Гадәттә шундый заллар [[рәшәткә]] өстеннән чиреп белән капланган булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=305}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}.

Моннан башка зур гыйбадәтханә комплексларында ''косагрха'' биналары булган, алар ияр формасында бөгелгән түбә белән аерылып торган. Алар Ходайга бирелгән кыйммәтләрне саклау өчен һәм Ходайларга ризык бирү өчен булган. Бу биналарга иң югары брахманнар сыйныфына гына керергә ярый торган булган.

Тям гыйбадәтханәләренең декоры күбесенчә кирпечтә булган. Зур әһәмияткә вертикальләр булган, алар еш цокольлән ябыштырылган [[карниз]]га кадәр тоташ булган. Ялган порталларның чыгып торган өлешләре фасадның гади композициясен эшләгән, икеләтә пилястрлар шома стеналар белән арадаш булган, ярусларның почмаклары зур киселгән фигуралар һәм миниатюралы каланнар белән акцентуальләшкән, алар схематик рәвештә төп манараны кабатлаганнар. Көнчыгыш капкаларның һәм ялган порталларның [[Фронтон]]нары еш пот композицияләре кыяфәтенә ия булган.{{sfn|Швейер|2014|с=305}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}.

Пилястрлар һәм ялган порталлар белән бүленгән стеналарны [[Гаруда]] һәм [[Макара]]лар сурәтле рельефлар белән бизәлгәннәр. Гыйбадәтханәләрнең күп-яруслы түбәләрендә ялган портиклар һәм колонналар формасындагы төрле бизәкләр булган. Гыйбадәтханәләрнең үзәгендә пьедесталлар һәм алтарьлар булган, аларга потлар сыннары һәм [[лингам]]нар куелган булган.{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Веймарн|1961|с=290}}.
=== Гыйбадәтханә комплекслары ===
[[Файл:Piédestal (musée Cham, Da Nang) (4395488386).jpg|thumb|left|250px|Донгзыонг гыйбадәтханәсеннән пот төркеме.]]
Буддачылык [[Донгзыонг]] гыйбадәтханә комплексы, [[Куангнам]] провинциясенең Тхангбинь өязендә урнашкан булган, [[Вьетнам Сугышы]] вакытында тулысынча җимерелгән булган. Хәзер гыйбадәтханәнең тышкы кыяфәте турында XX гасыр башы Франция галимнәре тасвирламасы буенча гына белергә була. 875 елда патша Индраварман Лакшминда Локешвара атамасы астында изге урын нигезләгән булган. Фактик хөкемдар алдан килүчеләре дини йолаларыннан киткән, аларның күбесе Шиваистлар булган, ул [[Авалокитешвара]]га багышланган төп гыйбадәтханә белән [[Махаяна]] монастырен нигезләгән. Грандиоз ансамбль көнчыгыштан көнбатышка таба 1300 метрга сузылган булган, төп гыйбадәтханәнең үлчәмнәре 150 метрга 110 метр булган. Бу помпез комплекс өч сарай янына бүленгән булган, алар бер-бер артлы булган өч сарай янына бүленгән булганнар, алар бай бизәлгән стеналар белән уратылган булган. Көнчыгыш якта урнашкан беренче сарай янына ''[[Гопурам]]'' аша узарга мөмкин булган. Бу сарай янында колонналы зур бина булган, мөгаен, ул ''[[Вихара]]'' сыйфатында кулланылган булган (медитацияләр һәм җыелышлар өчен залда Будда поты торган).{{sfn|Швейер|2014|с=305—306}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=278}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=56}}{{sfn|Ngô|2002|с=73}}{{sfn|Guillon|2001|с=36}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 9th century AD — the early 10th: Dong Duong style}}.

Киләсе гопура аша икенче сарайга барып булган, анда шулай ук зур зала булган, әмма колоннасыз. Өченче иң купшы гопура соңгы өй янына алып барган, анда тугыз кечкенә гыйбадәтханә булган. Алар комплексның тышкы стенасына янәшә булган һәм биредәге җәмәгатьләрнең саклаучы Илаһларына багышланган булган. Гопуралар арасында зонтлар астында стильләштергән итеп зур кирпеч ступалар торган, ә изге пространстволарның чикләре кечкенә ступалар белән билгеләнгән булган. Донгзыонгның төп гыйбадәтханә алдында ''[[мандапа]]'' булган, ул тугыз кечкенә зал белән уратылган булган.Комплекс Донгзыонг комплексы оригиналь потларның муллылыгы белән мәшһүр булган, аларның стиле (Донгзыонг гыйбадәтханәсе исеме астында) соңында Һинд дине потларына әһәмиятле ясаган.{{sfn|Швейер|2014|с=306—307}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 9th century AD — the early 10th: Dong Duong style}}.

Куангнам провинциясендә урнашкан [[Мишон]] гыйбадәтханә комплексының хәзерге исеме, Вьет теленнән тәрҗемә иткәндә «Гүзәл тау» дигәнне аңлата, оригиналь атамасы билгеле түгел. Мишон югары ихтирам ителгән Тямпа хөкемдарлары яклаучысы Ходай Бхадрешвараның яшәү урыны булган — покровителя царской власти Тямпы, центром различных культов [[Шива]] [[аватарлар]]ының төрле культларының үзәге булган, алар күбесенчә Тям патшалары образына бәйле булган, ул илнең дини башкаласы (''нагаратямпа'') булган һәм формаль рәвештә дәүләтнең сәяси үзәкләреннән югарырак торган (''пура''){{sfn|Швейер|2014|с=307}}{{sfn|Глазунов|1984|с=274}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=11}}.
[[Файл:313My Son C Gruppe.jpg|thumb|230px|[[Мишон]]ның C5 һәм C7 гыйбадәтханәләре]]
Мишонның комплексы ике төп типтагы дини гыйбадәтханәләрне кертә: Шива образын алган патша династияләренең илаһландырылган бабаларның гыйбадәтханәләре (шуларга Ишанаварман хөрмәтенә булган Ишанешвара карый һәм Прабхасадхарма патшасы хөрмәтенә булган Прабхасешвара карый), һәм Шива аватарларына багышланган төрле гыйбадәтханәләр (Бхадрешварага, Шамбхубхадрешварага һәм Ишанабхадрешварага){{sfn|Швейер|2014|с=307}}.

Мишон өчен бөтен комплекс буйлап (V гасырдан XV гасырга кадәр) гомуми план булмау хас.[[ЮНЕСКО]] бирелгән мәгълүматлары буенча  — IV гасырдан XIII гасырга кадәр. Гыйбадәтханә ансамбльләре яки аерым гыйбадәтханәләр күп мәртәбә үзгәрешләргә дучар булганнар, аларга күпсанлы яңа гыйбадәтханәләр һәм изге урыннар төзелеп корылган булган. Шуңа күрә бер бинада төрле чорларның стильләре һәм стилистик эпохалары яшәргә мөмкин. Бөтен комплекс зур ансамбльләргә бүленә, аларны XIX гасыр Француз галимнәре латин хәрефләре белән билгеләгән. (кагыйдә буларак, ансамбльләр гыйбадәтханә киртәләре белән уратылган). A төркеме гыйбадәтханәләре тирәли A', B, C, D, E, F, G һәм H ансамбльләре урнашкан, ә K, L, M һәм N аерым торучы һәйкәлләр булып тора. Һәрбер ансамбль эчендә гыйбадәтханәләр һәм һәйкәлләргә номерлар куелган (мәсьәлән, А1, B2 яки C3){{sfn|Швейер|2014|с=307—309}}.

V—VI гасыр биналары, иң мөмкин булганы, агачтан ясалган булганнар, шуңа күрә аларның берсе дә хәзерге көннәргә кадәр сакланып калмаган. Иң борынгы гыйбадәтханә Е1 VII гасырга карый. VIII—IX гасырда Хоалай стиленда F һәм A' ансамбльләре корылган булган, IX гасыр уртасыннан X гасыр уртасына кадәр Донгзыонг стиленда А10, А11, А12, А13, В1, В2 һәм В4 гыйбадәтханәләре төзелгән булган. X һәм XI гасырларда зур гыйбадәтханә А1 төзелгән булган, ул алты кече гыйбадәтханә белән уратылган булган (ул борынгырак ансамбльгә төзелеп корылган булып, беренчел төп изге урынның урынын алган){{sfn|Швейер|2014|с=309}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=67—68}}.

С ансамбле тулаем диярлек стиле буенча бертөрле һәм XI гасырга карый. XII гасыр башында Е4 гыйбадәтханәсе төзелгән булган. G ансамбле Мишонның янә төзелмәгән һәм датировкасы төгәл билгеле булмаган гыйбадәтханәләр төркеменә карый (язмалар буенча, 1147—1162 елларда төзелгән булган). Стиле һәм күзгә күренә торган Кхмер йогынтысы буенча G ансамблена H төркеме якын. Мишонның барлык диярлек гыйбадәтханәләре көнчыгышка таба юнәлгән, бу Шиваит традициясе буенча ясалган. Бу шартка бары тик B, C, D һәм H ансамбльләре туры килә. Гыйбадәтханәләрнең башка төркемнәре көнбатышка таба юнәлгән, әмма язмаларның текстлары да, башка чыганаклары да бу хасиятне шәрехләми. {{sfn|Швейер|2014|с=309—310}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=197—198}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=64—66}}.

[[Файл:My Son tower2.JPG|thumb|left|250px|Мишон хәрабәләре.]]
Мишонда архитектур стилена исем биргән А1 гыйбадәтханәсе нисбәтләре тигезавырлыгы һәм кирпеч буенча декорның нәзек тыйнаклыгы белән аерылып тора. Фасадларның ритмы югары нишалар тирәли пилястралар белән бирелгән, кирпеч фасады яктылык һәм күләгә уенын көчәйтә, ә югары манараларның төзек пропорцияләре сызыклар гармониясенә ярдәм итә. Гәрчә хәзер А1 гыйбадәтханә хәрабәләр халәтендә булса да, XX гасыр башы Франция галимнәре тасвирламаларында ул яхшы сакланган манара булып торган. Храм А1 гыйбадәтханәсе Тям архитектурасының шулай аталган «классик» стиленең үрнәге булып торган, аның нигезләве көчле Индонезия йогынтысы астында булган.{{sfn|Швейер|2014|с=301}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=69}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Early 10th century AD — the early 11th: Style of Mi Son A1}}.

Күпчелек галимнәр Е1 борынгы гыйбадәтханәсен патша [[Викрантаварман I]] (VII гасыр уртасы) хөкеменә карата. Моны якында табылган язмалар раслый һәм шулай ук гыйбадәтханәләрнең киселгән фигуралары стиле әйтә. Мөгаен, төзелеш VII гасыр башында башланырга мөмкин булган. Изге урында киселгән пьедесталда куелган әһәмиятле лингам булган. XX гасыр башына гыйбадәтханә инде җимерек хәлдә булган. Аның стеналары кирпеч түбәне тотарлык итеп бик үк массив булмаган. Гыйбадәтханә урынында табылган фрагментлардан түбә агач каркасы куллануы ярдәмендә торгызылган булган дип фараз итәргә була. Зур булмаган вестибюльгә кадәр квадрат зал почмакларында дүрт агач колонна булган.{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

Көнбатышка юнәлгән нечкә портал, гыйбадәтханә шуңа терәлгән пилястрлар белән күтәрелгән нигез, агач кысалы һәм нечкә басмалы терраса, [[Дваравати]] сәнгатенә хас архитектур детальләрне искә китерә. Гыйбадәтханәдә ялган порталлар булмаган, ә киң агач керүләрдә, алар Ангкоргача Кхмер архитектурасына хас. F1 гыйбадәтханә, гәрчә бераз соңрак төзелгән булса да, сәнгать формалашуында Е1 стилена охшаш. Берничә яруслы зур турыпочмаклы нигездә бина чиреп түбәсен һәм Е1 гыйбадәтханәсенә караганда массиврак стеналарга ия булган. Бердәнбер зал көнчыгыш-көнбатыш күчәре буенча ориентлашкан булган, керү коридорына таш керү узуы белән портал алып барган. В храме F1 гыйбадәтханәсендә ялган порталлар һәм нигезендә [[бәйләнешле почмаклы]] оригиналь орнамент булган.{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

[[Файл:Champa Po Nagar Nha Trang.jpg|thumb|260px|По-Нагар Гыйбадәтханәсе.]]
[[Нячанг]]та ([[Кханьхоа]] провинциясе) По-Нагар гыйбадәтханәсе комплексы җиде таш бинадан тора, аларның алтысы язмалар буенча идентификацияләнгән (G манарасының гына Ходаен билгеләргә мөмкин булмаган). Безнең көннәргә кадәр дүрт кенә манара килеп җиткән: A, B, C һәм F.{{sfn|Швейер|2014|с=311}}.

VIII гасырдан бирле төп А манарасы Шиваның хатыны — Бхагавати, биредәге Каутхара морзалыгының яклаучысы булып торган. Соңрак Бхагавати «Илнең Алиһәсе» — Янг пу Нагарага трансформацияләнгән (По-Нагар гыйбадәтханәсенең хәзерге исеме нәкъ шул Алиһәнең эпитетына карый). В начале IX гасыр башында алтын һәм асыл ташлар белән бай бизәлгән Алиһә поты гыйбадәтханәдән урланган булган, вакыт узу белән ул хәзерге таш потка алмаштырылган булган (X гасыр пот башы соңрак эпохага карый).

XI гасыр башында Каутхараның хөкемдары Парамешвара гыйбадәтханәгә иганә итеп [[фронтон]]ны биргән, ул хәзер дә А манарасы порталы өстендә тора. Фронтонда су үгезе өстендә биюче дүрт куллы Алиһә тора. XI гасыр ахырында, [[Чам теле]]ндә язмалар булу белән, «Ил Алиһәсе» (Янг пу Нагара) төшенчәсе барлыкка килгән. Аның белән бергә По-Нагарда аның кызына — «кечкенә Алиһә»гә (Янг пу Анех) ихтирам күрсәткәннәр. А манарасыннан баскычлар буенча колонна залына төшәргә мөмкин булган (аның төзелеш датасы мәгълүм түгел, шулай ук аның максаты билгеле түгел, аны төрлечә аңлаталар: церемониаль табыннар өчен зал, җыелышлар залы, догалар һәм корбан бирүләр өчен зал){{sfn|Швейер|2014|с=311—312}}.

Көньяк B манарасы катлаулы Ходайга табыну урыны булып торган. Башта анда Шамбханы (Шива исемнәренең берсе) сурәтләүче [[лингам]] (''мукхалинга''), һәм Бхагавати торган. Бу югары хөрмәт ителгән лингам алтын белән капланган булган һәм асылташлар белән бизәлгән булган. Шуннан бирле гыйбадәтханәнең исеме «ике җенесле Шива гыйбадәтханәсе» дип яңгыраган.{{sfn|Швейер|2014|с=312}}.

[[File:Po Nagar Siva Tempel Nha Trang Vietnam.jpg|thumb|right|Шива Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Durga ornament Po Nagar.jpg|thumb|right|Парамешвара фронтоны]]
[[File:Durga ornament Po Nagar.jpg|thumb|right|Колонна залына баскыч]]

C һәм F манара каланнары бер үк вакытта IX гасыр башында төзелгән булганнар. F манарасы [[Ганеша]] гыйбадәтханәсе дип атала, аның төньяк һәм көньяк якларында [[Гаруда]]лар сурәтләнгән булган, ә көнбатыш ягында — фил урнашкан. С манарасы биредәге Маладакутхарага багышланган булган (ул шулай ук «кечкенә Алиһә» дип аталган булган). Е манарасы хәзерге көннәргә кадәр сакланып калмаган, ул IX гасыр башында төзелгән булган һәм Махадевига («Алиһә ана»)га багышланган булган. D манарасыннан шулай ук бернәрсә дә сакланып калмаган также ничего не сохранилось, бина XIII гасыр уртасында төзелгән булган, анда Бхагавати Матрилингешвари Алиһәсенә табынганнар. Бу манарадан соң, вероятно, По-Нагар комплексында мөгаен бернәрсә дә төзелмәгән булган, ул озак вакыт дәверендә [[шактизм]] үзәге булып торган — бу хатын-кыз Илаһларына табыну.{{sfn|Швейер|2014|с=312—313}}.

== Потлар ==
[[Файл:Vietnam Sitzende Gottheit Museum Rietberg RHI 402.jpg|thumb|200px|Куангнам провинциясеннән Донгзыонг стилендә Илаһ, IX гасыр ахыры.]]
Тямпада ике төп сыннар булган — зур пот төркемнәре ([[пьедестал]]лар һәм [[алтарь]]лар) һәм кечерәк үлчәмле әсәрләр, алар нигез стелаларда эшләнгән ([[горельеф]]лар һәм сирәгрәк [[барельеф]]лар). Скульптур декор белән капланган пьедесталлар һәм алтарьлар гыйбадәтханәләр үзәгендә зур пространствоны биләп торган (декорга сюжет күренешләре һәм төрле [[орнамент]]лар кергән). Еш кына Илаһлар стелаларга терәлгән итеп сурәтләнгән булган, гыйбадәтханә порталлары янында һәм изге урынга керү янында сакчылар (''[[дварапал]]''лар) барельефлар итеп сурәтләнгән.{{sfn|Швейер|2014|с=313, 320}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Guillon|2001|с=31}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture}}.

Архитектура кебек үк, тямская поты стильләргә бүленә, алар иң әһәмиятле гыйбадәтханәләр исемнәре буенча аталган. Мишон Е1 стиле (VI — VII гасыр уртасы) Һинд диненең һәм Һинд сәяси системасының таралыш чорында көчле Көньяк Һинд йогынтысы астында туган. Иртә чордан бирле бу стильнең берничә скульптура калган, ә иконографияләрендә күбрәк [[Шива]], [[Ганеша]] һәм [[Вишну]] бар. {{sfn|Швейер|2014|с=314}}.

Сынчылыкта саф Һиндныкыннан башка Мишон Е1 стилендә [[Мон]] дәүләте [[Дваравати]] һәм Индонезия архипелагы дәүләтләре, һәм шулай ук Ангкоргача көньяк Камбоджа сәнгате йогынтысы бар. Стильнең иң ачык мисалы булып Мишонда Е1 гыйбадәтханәсенең грандиоз пьедесталы булып тора. Хоалай стиле скульптуралары (VII гасыр уртасы — IX гасыр уртасы) бик аз сакланып калган. Кирпечтән ясалып Хоалай [[дварапала]]лары Мишон Е1 стиленнан аз аерылып торалар. Аның каравы, бу чорда Индонезия стилена охшатылып ясалган күп Будда бронза потлары очрый, алар Будданы һәм [[Авалокитешвара]]ны сурәтлиләр.{{sfn|Швейер|2014|с=314—315}}{{sfn|Guillon|2001|с=33}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=278}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=60—61}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture}}.
Донгзыонг стилена (IX гасыр ахыры — X гасыр башы) авыр, бөтен пространствоны тутыручы скульптура декоры хас, анда бер-берсенә салынган стильләштергән чәчәк кебек бизәкләр һәм авыр чәчәк бәйләмнәре бар. Шулай ук бу стильгә яфраклар һәм озын ботаклы орнамент, потлар бизәгендә кыйшайган сызыклар мотивлары муллылыгы хас. Донгзыонг стиленда Индонезия йогынтысы күренә, әмма типик Тям шәрехләве күп. Будда Илаһлары потлары, монахлар һәм иганәчеләр потларында сакраль танталылык, йөзләрнең тыйнаклыгы һәм индивидуаль схема буенча тәннәр хәрәкәте бергә кушылган.{{sfn|Швейер|2014|с=315—316}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=82}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture. Late 9th century ad — the early 10th: Dong Duong style}}.

Донгзыонг стиленең иконогнафиясе Будда, Авалокитешвара, [[Тара]], [[Кала]], [[Дхармапала]] (Буддистларны яклаучы ярсулы Ходайларны), [[Дварапал]]ларны (чукмарлар белән коралланган гыйбадәтханә капка һәм ишек сакчыларын) һәм башка киң пантеон Ходайларны һәм Буддачылык монахларын керткән. Потлар өчен бик зур һәм стильләштергән хасиятләр бар, битләрдә елмаюсыз - калын борыннар һәм иреннәр (күп потларның куе мыеклары һәм куе бергә үскән кашлары бар).{{sfn|Guillon|2001|с=40, 81}}{{sfn|Hubert|2015|с=43}}.

[[Файл:'Ganesha', sandstone, 7th-8th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|left|200px|Мишон Е1 стилендагы Ганеша поты, VII гасыр]]
Мишон А1 күчеш стиле (X—XI гасырлар) ике ас-стильгә бүленә: Хуонгми (X гасыр башы - уртасы) һәм Чакиеу (X гасыр уртасы — XI гасыр уртасы). «Классик» Хуонгми (Хыонгми) өчен Кхмер йогынтысы һәм [[Вишну иконографиясе]] хас (стиль бигрәк тә матур потлар белән мәшһүр). Бу стильнең ачык мисалы булып Хуонгкуэда табылган ([[Куангнам]] провинциясе) Алиһә бюсты тора. {{sfn|Швейер|2014|с=316, 324}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=85—86, 89}}{{sfn|Guillon|2001|с=45, 105, 128}}.

Чакиеу стилена Ява һәм Көньяк Һиндстан йогынты хас, монда тирән эстетик үзгәрүләр, киемнәрдә һәм потларда бизәкләр үзгәрешләре хас. Пот йөзләре елмаючы һәм бөтенләй сакалсыз булып китә, тәннәр — сыгылучан һәм нәзек, композициясе — җиңел һәм ирекле. Зур потлар стена яныдагылар булып китә, горельефлар тулаем диярлек бетәләр, бары тик хайваннар сурәтләре, декоратив элементлар байлыгы үсә.Бу стильнең типик мисаллары булып Чакиеудан берничә пьедестал тора.{{sfn|Швейер|2014|с=316—317}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=46}}{{sfn|Guillon|2001|с=110}}.

[[Файл:Garuda and Naga, Khuong My, 10th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01878.JPG|thumb|200px|Хуонгми стиленең поты, X гасыр.]]
Шаньло стиленың аерылып торучы хасияте булып (XI гасыр) потларның гадилегенә кайту тора. Фигуралар элеккеге сыгылучанлыгын һәм җиңел хәрәкәтчәнлеген югалталар, бик бөгелгән булып китәләр. Йөзләрнең хасиятләре сиземлелекне һәм тыйнаклыкны югалталар, янә калын иреннәр, киң борыннар, зур каш өсте дугалар һәм стереотип елмаюлар барлыкка килә. Шаньло стиле потлары Мишонда очрый (Е4 гыйбадәтханәсе), Чиендангта һәм Банганда очрый. {{sfn|Швейер|2014|с=317}}{{sfn|Guillon|2001|с=134}}.

Кхмер сынчылыгы белән тыгыз бәйләнгән Тхапмам стиле өчен (XI—XII гасырлар), яңа тип орнамент хас, ул потларның һәм гыйбадәтханә стеналарның барлык бизәкләрен каплый. Ул эчкә бөгелгән «әкәм-төкәм» бөгелмәләрдән гыйбарәт. ([[Дварапал]]лардан башка) [[Антропоморф]] потлар — барысы диярлек стена яныдагылар һәм архитектура декорына бәйле. Хәрәкәтләнгән итеп ясалган фигуралар күп детальләр һәм мул бизәкләр белән статик потлар белән алышына. Потларда күп вак декор, муллылык, хәрәкәтләнмәү, кырыс фронтальлек һәм авырлык булуга күрә Европа сәнгать белгечләре Тхампам стилен «[[Барокко]]» стиле дип атаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=318}}{{sfn|Guillon|2001|с=57}}{{sfn|Hubert|2015|с=43}}.
[[Файл:'Holy Bird Garuda', 13th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|left|200px|Гаруда сыны, XIII гасыр.]]

Тхапмам стиленең икенче этабын (XIII век) башкаруның техникасы һәм башкару сыйфатында күренеп тора торган регрессны күреп була: потларның йөзләре озынча була, фигуралар — җиңел хәрәкәтләнмәүче һәм коры, чәчләр һәм сакаллар — стильлшәтергәнрәк, потлар бизәкләре — бик гади булып киткәннәр. [[Байон]] стилена якын күп Кхмер алынмалары барлыкка килә ([[Нага]] һәм Локешварада утыручы типик Будда потлары). Тхампам стиленең икенче этабының ачык мисалы булып По-Кланг-Гарай [[Тимпан (архитектурасы)]] булып тора, монда алты куллы Шиваның биюе сурәтләнгән (йөзнең авырлыгына карамастан, Шиваның позасы авторның реализмына омтылышны чагылдыра).{{sfn|Швейер|2014|с=318—319}}.

Янгмум стиленең үсеш чорында (XIV—XV гасырлар) Тям сәнгате яңарышы барлыкка килгән. Стена яны Ходайлары сурәтләре арасында ир кеше фигуралары күбрәк була башлаган, потларның бизәкләре һәм киемнәре бик бай һәм декоратив булып киткәннәр. Торсның анатомиясе берникадәр реализм саклаган, потларның аяклары гел киемнәр астында булганнар. Йөзләрдә шулай ук үзешчәнлек барлыкка килә башлаган: каты елмая торган киң авызлар, киң борын тишекләре белән кыска борыннар, гадәти булмаган итеп стильләштерелгән күзләр (зур, тирән булмаган, ярым-даирә итеп утыртылган, горизонталь өске күз кабагы белән). Следы стиля Янгмум стиленең эзләре иң киң итеп хәзерге [[Фуйен]] провинциясендә киң таралган. {{sfn|Швейер|2014|с=319}}.

[[File:'The God Visnu', 11th-12th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|right|Чакиеу стилендагы Вишну.]]
[[File:Shiva, art cham (musée Guimet) (12156137736).jpg|thumb|right|Янгмум стилендагы Шива.]]
[[File:Dragon, Thap Mam, 13th century, Binh Dinh - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01386.JPG|thumb|right|Тхампам стилендагы аждаһа.]]

Тямпа сәнгате өчен күп декоратив элементлар, аларның гомуми тенденциясе архитектура силуэтларына юнәлгән - мәсьәлән, каплагчылар, керамик почмак сыннар яки почмак таҗлар. Почмак потлар орнаменталь характерлы булган һәм максатлары буенча готик химераларга якын булганнар (потлар сабак һәм ботаклар формасына ия булганнар, [[Апсара]]ларны һәм диңгез хайваннарын сурәтләгәннәр). Почмак боҗралар киң карнизда торганнар һәм башта (X гасыр) манаралар булып аңлатылган булганнар, әмма соңрак стена белән кушылганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=320}}.

Пот сыннары арасында хайваннар дөньясына зур игътибар бирелгән булган. Төрле фантастик хайваннар, филләр һәм маймыллар киң популяр булган, алар шактый реалистик итеп сурәтләнгәннәр. Фантастик иконография арасында Индонезия һәм Кытай-Вьет репертуары каһарманнары күп булган. Индонезия мотивларына [[Гаруда]]лар (мифик кошлар), [[наглар]] (елансыман рухлар) яки макарлар (аскы казнасыз арслан битлекләре, еш алар үлем яки вакытны чагылдырганнар); Вьетныкыларга — аждаһалар.{{sfn|Швейер|2014|с=320}}.

Кайбер мәхлукатлар чит ил риваятьләреннән, әмма аларның сын трактовкасы Тямныкыларныкы. Аждаһаларның тәне һәм тәпиләре тәңкәләр белән капланган, башларында мөгезләр һәм кикриге бар, танаулары озынча һәм борыннары өскә карый торган, тешләре озын, өске казналары казык тешләре алга бөгелгән итеп ясалган.{{sfn|Швейер|2014|с=321}}.

Тям сынчылары хәрәкәт һәм сыгылучанлыкны яхшы тапшырулары белән мәшһүр, әмма пропорцияләр сирәк сакланган булганнар. Филләр генә гел бик дөрес итеп сурәтләнгәннәр, кайвакыт бизәкләре муенса итеп, әмма гел җигелмәгән итеп. Гасырлар белән хайваннарның сурәт сыйфаты яхшырган, әмма атлар беркайчан да реалистик булмаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=321—322}}.
[[Файл:Altar with Apsaras, view 3, Tra Kieu, 7th-8th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01499.JPG|thumb|left|200px|Чакиеудан биючеләр белән пьедестал.]]

XII гасырдан бирле иконографик кырыслыкка декоратив фантазияләр килә, чын хайваннарны тулаем диярлек мифологик фигуралар кысрыклап чыгара, стилизациягә тенденция ачыктан-ачык күренә башлый (гарудалар, арсланнар һәм аждаһалар). Аждаһалар сурәтләре (''иногарай'') Кытай сәнгате белән контактлар турында шәһадәтнамә булып тора, әмма алар төгәл копияләр булмыйча, күбрәк [[Ханой]]дан аждаһалар [[Реминисценция]]ләре булып тора. Элеккеге йөзләрдә булган Инд-Ява йогынтысы әкренләп юкка чыга, аңа алмашка Кхмер һәм Вьет йогынтысы килә. XIII гасырдан бирле [[Анималист]] сыннар юкка чыга башлый.{{sfn|Швейер|2014|с=322}}.

Мишонда Е1 гыйбадәтханәсенең пьедесталы бу стиль өчен хас мисал булып тора. Ул гыйбадәтханә үзәгендә тора, аның өстендә [[Кайлас]] тавын символлаштырган лингам торган. Пьедесталның нигезе сары комташның тигез блокларыннан тора. Кечкенә пилястрлар белән бүленгән нишалар һәм стена аралары тау мәгарәләрен символлаштыра (аларда аскетлар сурәтләнгән). Пьедестал паперть нигезе булып хезмәт итә, аның алдынгы ягында өч баскыч урнашкан.{{sfn|Швейер|2014|с=322}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=61—62}}{{sfn|Ngô|2002|с=50}}{{sfn|Guillon|2001|с=73}}.

Икенче баскыч өстендә киемнәре җелферди торган өч биюче кыз сурәте ясалган. Аларның аяклары бөгелгән, ә куллары [[атлант]]ларныкы кебек күтәрелгән. Биючеләр баскычны тоталар кебек, шул ук вакытта музыкага бииләр. Аларның фигуралары драпирланган бот киемнәре, муенсалар, билбаулар һәм терсәк өстеннән браслетлар белән бизәлгән, йөзләре - алкалар белән бизәлгән.{{sfn|Швейер|2014|с=322—323}}.

[[File:Pedestal, My Son E1, view 2, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01702.JPG|thumb|right]]
[[File:Pedestal, My Son E1, view 3, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01706.JPG |thumb|right]]
[[File:Pedestal, My Son E1, view 4, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01721.JPG |thumb|right]]

Пьедесталның алгы ягында папертьның һәр ягында берәр ниша бар, алар Мишон Е1 өчен хас түбәнәйтелгән аркалар белән бүленеп куелган. Нишаларның берсендә флейтада уйнаучы аскет сурәтләнгән, икенчесендә - арфада уйнаучы. Папертьның [[косоур]]ларында ике дәрвиш ясалган: бер ягында &quot;[[Вина]]&quot;да уйнаучы, ә икенчесендә - кулъязманы тотучы. Пьедесталның өч башка ягының һәрберсендә өч стена арасы урнашкан, алар арасында каплагычларда 18 пот сәхнәсе куелган. Алар барысы да аскетларның тормышларыннан сәхнәләр күрсәтә: медитацияләр, корбан бирүләр, өйрәнчекләргә сабак бирү.

Мишон Е1 стиленең башка әһәмиятле әсәре булып комташтан бетерелмәгән фронтон тора, ул кайчандыр бу гыйбадәтханәгә төп керү өстендә урнашкан (VII гасыр белән даталана). Фронтонда Һинд дине риваятьләреннән сәхнәләр күрсәтелгән: [[Вишну]] океан төбендә ята, аның ятагы булып барлык нагларның патшасы [[Шеша]] тора. Вишнуның кендегеннән лотос үсә, аннан [[Брахма]] пәйда була, ул Галәмне янә барлыкка китерергә тиеш. Фронтонның кырыйлары буенча сакчылар фигуралары, алар кулларында еланнарны тоталар.

Хуонгми потлары арасында Хуонгкуэдан Алиһә поты аерылып тора (хәзерге вакытта ул көньяк Вьетнам шәһәре [[Хошимин]]да күргәзмәдә күрсәтелә). Нечкә борын һәм калын иреннәр белән кыска уйланучы йөзне зур күзләр тереләндерә, аларның күз бәбәкләре кайчандыр буялган һәм асылташлар белән бизәлгән булган. Чәчләрдә канаулар һәм колакларда тишекләр буенча потка салына торган бизәкләр киертелгән булган дип фараз ителә. Югары [[шиньон]]да ярымай бу Шиваит пантеоны Алиһәсе булуына ишарә итә, әмма аның исемен идентификацияләргә мөмкин булмаган. Ачык күренә торган Кхмер йогынтысына карамастан, бу бюстның күп детальләрендә этник тям хасиятләре күренә.{{sfn|Швейер|2014|с=324}}.

[[Файл:Tra Kieu Pedestal.jpg|thumb|250px|Чакиеудан түгәрәк пьедестал.]]
Чакиеудан пьедестал (аны кайвакыт алтарь дип атыйлар) түгәрәк формада, бу Һинд йогынтысы турында сөйли. Пьедесталның өстендә агызулар өчен канау белән монументаль лингам тора. Пьедесталның уртасындагы кыршау тоташ сызык хатын-кыз күкрәкләре белән бизәлгән (мондый орнамент Тям сәнгатендә беренче мәртәбә нәкъ менә Чакиеудан пьедесталда пәйда була, ә шуннан соң хасият булып китә.).{{sfn|Швейер|2014|с=325}}{{sfn|Guillon|2001|с=110—116, 147}}.

Орнамент Индрапура династиясе нигезләүчесе Уроджага ишарә итә, аның исеме &quot;хатын-кыз күкрәгеннән туган&quot; дигәнне аңлата. Илнең муллыгын ассызыклый торган шундый мотивлар Тямпада күп пьедесталларда X гасырдан соңрак түгел кулланыла башлаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=325}}.

Пьедесталның квадрат нигезе почмаклардан арсланнар белән бизәлгән һәм барлык дүрт яктан [[фриз]] белән формалашкан, анда [[Кришна]] тормышыннан сәхнәләр күрсәтелгән. Бу X гасыр Тям сынчылыгында Вишнуизм иконографиясенең әһәмиятенә күрсәтә. Сурәтнең Вишнуизм характерында булуына карамастан, пьедесталда лингам тора - бу Шиваит элементы (Көньяк-Көнчыгыш Азиядә Шивага табынуга Вишнуны кертү турында, Вишну иконографиясенең Шиваит культы белән катнашуы турында киң мәгълүм).{{sfn|Швейер|2014|с=325}}{{sfn|Guillon|2001|с=110—116}}.
 
Биюче кызлар белән пьедестал шулай ук Чакиеудан һәм тям сынчылыгының төп шедеврларның берсе булып санала. Аның һәр ягының озынлыгы 3 метрдан да ким түгел, биеклеге - якынча 1,2 метр. Пьедесталның нигезе арслан башлары һәм калалар белән бизәлгән пилястралар белән формалаштырылган. Һәрбер пилястрада [[апсара]] сурәтләнгән, ә стена тоташтыргычларында - [[гандхарв]]лар. Биюче кызларның бизәнү әйберләре белән бөгелгән фигуралары музыкантларның калынрак тәннәре фонында аерылып торалар. Зур Һинд һәм Ява йогынтысы булуга карамастан, пьедесталның гомуми стиле тям стиле.{{sfn|Швейер|2014|с=325—326}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=57}}{{sfn|Guillon|2001|с=120—127}}.

[[Лотос поза]]сында утыручы дүрт-куллы Шиваның потлары Тхампам стиле өчен хас. [[Дананг]]ның Тям поты Музеенда күргәзмәдә булган экземплярларның берсе (башсыз булып сакланган), [[Гиме]] музеендагысына бик якын (соңгысы Баньит гыйбадәтханәсеннән). Данангтан потның тәнен ябыштырып ясавы бик гомуми, мускулатура детальләре юк, гәрчә бай киемнәр һәм бизәкләр шактый тәфсилләп ясалган.{{sfn|Швейер|2014|с=326}}.

[[Файл:Vietnam, shiva, da thap banh it (torre d'argento), stile di transiz. tra my son A1 e thap mam, Xi-Xii sec, 01.JPG|thumb|200px|Гиме музееннан Тхампам стиленда Шива поты.]]
Бот киеменең түгәрәк клапанында брелоклар һәм югары сыйфатлы чигү сурәтләнгән (хәзерге Камбоджада борынгы традиция буенча алтын һәм көмеш җепләр белән чигү &quot;тям чигүе&quot; дип атала). Асылташлар һәм башка аксессуарлар бик тәфсилләп ясалган: күп-катлы билбау, терсәкләрдә [[кабошон]]нар белән браслетлар, беләзектә браслетлар, брахман шнурында өч баш белән нага.{{sfn|Швейер|2014|с=326—327}}.

Ул вакытта Тямпада [[Буддачылык]]ның зур йогынтысына карамастан, берничә генә Будда скульптур поты сакланган.

Соңрак Янгмум стилена караган сынчылыкта фигуралар стелалар белән бергә кушылып бербөтен хасил итәләр. Пот тәненең аскы өлеше тулаем цокольгә китә. Янгмум стилена шулай ук гомумиләштергән йөз сызыклары, әмма бай һәм мул бизәкләр хас.{{sfn|Швейер|2014|с=327—328}}.

Тям сынчылыгының иң эре тупланмалары [[Ханой]] Милли Вьетнам тарихы музеенда, [[Дананг]]та Тям сынчылыгы, [[Хошимин]]да Вьетнам тарихы Музеенда, [[Париж]] [[Гиме музее]]нда, [[Сан-Франциско]] Азия сәнгате Музеенда, [[Лондон]] [[Британия музее]]нда, [[Цюрих]] Ритберг музеенда, Вьетнамның Ханой сынлы сәнгать музеенда һәм Хошиминда Шәһәр сынлы сәнгатьләр музеенда саклана.

== Керамика ==
Тям керамикасы сирәк очрый, шуңа күрә аз өйрәнелгән. 1970-енче еллар уртасында керамиканы кыздырып чыныктыру өчен [[Биньдинь]] провинциясендә булган. Тямпа керамикасының [[Индонезия]]дә һәм [[Филиппин]]нарда табылган эшләнмәләр белән охшашлыгы бар. XIII гасыр ахыры — XIV гасырның беренче яртысы белән даталанган кайбер өлгеләр, мөгаен, күрше илләргә экспорт өчен кыздырып чыныктырылган булганнар. Мичләр, мөгаен, Виджайяны 1471 елда Вьетнам яулап алуыннан соң тәмамлаганнар.{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Ceramics}}.

Керамиканың иң күпсанлы төркеме булып сулач һәм болытсыман текстура белән глазурьлы тәлинкәләр тора. [[Глазурь]] өслекнең якынча өчтән ике өлешен каплый, ә аның төсе яшелдән (иң киң таралганы) зәңгәрсу-сорыга кадәр үзгәрә. Тям керамикасының икенче төркеме булып төрле үлчәмнәрдәге һәм формалардыгы алтынсу-көрән савытлар тора (хәмер өчен зур тоткалы чүлмәкләр, кечкенә флягалар, известь өчен чүлмәкләр, грушасыман шеләләр, җамаяклар). Тямпаның иң зур гыйбадәтханәләрендә чиреп һәм керамика плиткалар калыплары тора, алар рәсемнәр һәм рельефлар формасындагы бизәкләргә ия.{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Ceramics}}.

== Металлик эшләнмәләр ==
[[Файл:Shiva Kosa from Champa.jpg|thumb|left|200px|Тям кошасы.]]
Тямпада борынгы заманнан ук асылташлар кулланылган булган, моның турында күпсанлы язмалар шәһадәт булып тора. Алтын һәм көмеш предметлар Ходайлар һәм хөкемдарлар өчен булган, аларны бирү гадәти хәл булмаган, алар бирүчене дә, бирелгәнне дә аерып чыкканнар(бүләк язмаларында искә алынган язмаларда, барлык предметлар да, берникадәр нисбәттә гыйбадәтханәләр эшчәнлегенә бәйле). Асылташлардан ясалган Тям эшләнмәләренә Ходайлар потлары, статуялар, лингамнар, кошалар, йорт җиһазлары, савыт-сабалар һәм эшләнмәләр карый.{{sfn|Швейер|2014|с=328}}{{sfn|Sharma|2009|с=52}}.

Тямпада бигрәк тә асыл металлардан культ потлары күп булган (алар иң төп Ходайларны — Шиваны һәм Бхагаватины күрсәткәннәр, һәм шулай ук киң Тям пантеонының башка Илаһларын күрсәткәннәр). Шулай да борынгы заманнардан бирле алтын һәм көмеш потлар талаучылар игътибарын җәлеп иткән, ә урлаудан соң алар гыйбадәтханәләрдә таш һәм агач күчермәләр белән алмаштырылган.{{sfn|Швейер|2014|с=328}}.

Шивага шулай ук [[лингам]] образында табынганнар — бу дөньяны барлыкка китерүнең символы булган һәм Ходайны чагылдырган цилиндр (фаллус-сыман) предмет булган. Изгеләштерү вакытында күп лингамнарга үз исемнәр биргәннәр, мәсьәлән, «Алкышлар бирүче», «Хуҗа» яки «Мәрхәмәтле». Ходай образының абстрактлыгын әзәйтер өчен, тямнар «йөз белән лингамнар» (''мукхалинга''), куйганнар, аларның йөз-сыман урыннары булган. {{sfn|Швейер|2014|с=328—329}}{{sfn|Sharma|2009|с=59}}.

[[Файл:Vietnam, copricapo linga, da champa, viii sec, argento.JPG|thumb|220px|Көмеш коша фрагменты. VIII век]]
Шулай ук Шиваит культының тагын бер предметы киң таралган — ''коша'', ул Ходай йөзе белән футляр булган. Ул «лингамның каплагычы» булган: эчтән буш булып, коша өстән таш лингамга кидертелгән булган. Шулай да, коша үзе дә, лингам белән беррәттән, табыну предметы булган. Кошалар турында искә алулар VII гасырдан алып XIII гасырга кадәр очрый.{{sfn|Швейер|2014|с=329}}.

Алтын һәм көмеш кошалар мул итеп асылташлар белән капланган булган ([[алмаз]]лар, кызыл [[якут]]лар,  [[зәңгәр якут]]лар, [[топаз]]лар һәм [[аквамарин]]нар белән), аларның кобра-сыман баш киемнәре булырга мөмкин булган(''нагараджа''). Кайбер кошаларның берничә йөзе булган; язмаларда шулай ук алты йөзле кошалар да искә алына. Моннан башка лингамнар һәм кошалар төрле зәркән әйберләре белән бизәлгән: таҗлар, диадемалар, муенсалар, билбаулар, кул һәм аяк беләзекләре, алкалар, балдаклар һәм [[аграф]]лар белән (асыл металлардан һәм ташлардан башка аларда шулай ук [[энҗе]] һәм мәрҗәннәр кулланганнар). Гадәттә кошалар патша яки башка әһәмиятле алпавыт заказы буенча ясалганнар һәм гыйбадәтханәгә бүләк итеп бирелгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=329—330}}.

1900 елда Мишонның изге урынында серле хәзинә саклана торган урын табылган булган, анда көмеш нигездә күп алтын бизәнү әйберләре булган: колаклар өчен тирәнәйтелгән урыннар белән озынча шлемлы патша таҗы (''кирита-мукута''), диадема (''мукута''), беләкләр, беләзекләр һәм тубыклар өчен бизәнү әйберләре, каты һәм сыгылучан муенсалар, төрле алкалар. Кайбер уеп ясалган әйберләр эшкәртелмәгән ташлар белән бизәлгән булган һәм сәдәпләре булган. Мишоннан барлык бизәнү әйберләре фотога төшерелгән булган, аларның хәзер кайда булулары мәгълүм түгел. «Мишон хәзинәсе» һәм таш сыннарда булган башка Тям әйберләре металлны эшкәртүнең бик югары дәрәҗәсенә шәһадәт булып тора.{{sfn|Швейер|2014|с=330}}{{sfn|Sharma|2009|с=70}}{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Metalwork}}.

Язмалар һәм башка туры булмаган шәһадәтләр Тямпада күп алтын һәм көмеш эшләнмәләр, интерьер элементлары булган, әмма безнең көннәргә кадәр бернәрсә дә килеп җитмәгәненә ишарә итәләр. Түбәләр, алтарьлар, [[сандал агачы]]ннан ишекләр асыл металл битләре белән капланган. Алтын һәм көмешнең шактый өлеше культ предметларына һәм патша [[инсигния]]ләренә барган - төрле савытларга, дини байракларга, таякларга, зонтларга, җилпәзәләргә һәм бизәкле кыннар белән кылычларга һәм [[паланкин]]нарга барган.{{sfn|Швейер|2014|с=331}}.
 
[[Файл:Mão vàng Chăm Pa.jpg|thumb|left|200px|Тям хөкемдарларының алтын баш киемнәре. VII—VIII гасыр.]]
[[Санскрит]] телендә искә алынган савытларны еш идентификацияләргә мөмкин түгел, чөнки бу культ предметлары һаман Һинд динендә кулланыла. Савытларның исемнәре Чам телендә булганда аларны идентификацияләргә авыр яки мөмкин түгел, аның каравы Чам текстлары еш предметларның авырлыгына яки бәясенә күрсәтәләр. Кыйммәтле металлардан барлык савытлар да культ практикасына бәйле, кайвакыт алар язмаларда Ходайларга аларның ихтыяҗлары өчен бүләкләр буларак кулланылган. Шул ук савытлар белән көнкүрештә кулланганнар, әмма алар гади металлардан ясалган булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=331—332}}.

Су өчен савытларга тоткылы чүлмәкләр, касәләр, вазалар һәм кубоклар кергән. Кечкенә яки урта үлчәмнәрдәге вазалар ''[[калаша]]'' дип аталганнар. Бай патша бүләкләрендә алар 300—500 грамм алтынга җиткәннәр, әмма соңрак Тям хәзинәләрендә аларга бернинди аналоглар да булмаган. Мөгаен бу вазачыклар белән чистарыну юынулар өчен кашыклар да кулланылган булган (авырлыгы 75 грамм булган шундый ритуаль алтын кашыклар очрый){{sfn|Швейер|2014|с=332}}.

Зур үлчәмле тоткылы савытлар ''гхата'' дип аталганнар. По-Нагар гыйбадәтханәсендә табылган шундый тоткылы чүлмәк мөгаен табыну объекты булып торган ([[Пуджа]] бәйрәме вакытында Алиһә су тулган савыт буларак пәйда була, аның символы муллык){{sfn|Швейер|2014|с=332}}.

Су өчен соңрак савыт формалары булып ''бата'' яки ''вата'' тора (бу Чам сүзе язмаларда XI гасырдан бирле очрый). Төрле савытлар очрый: авырлыгы 400 граммнан азрак көмешләрдән (бер рәсми бүләге), 2 кг нан артык булган алтыннарга кадәр (ул патша кызы тарафыннан бүләк ителгән булган). Ваталар шулай ук патшаларны тәхеткә утырту церемонияләре вакытында су агызу өчен савытлар буларак искә алына. Моннан ары, тупланмаларда алтын һәм көмеш катнашмасыннан кабак формасындагы савыт бар. Кечкенә зурлыктагы коник кабырчыклар савытлар белән беррәттән су өчен кулланылган булганнар, ә зур кабырчыкларны явыз рухларны куу өчен өреп уйнатканнар.{{sfn|Швейер|2014|с=332—333}}.

Язмаларда еш &quot;бхаджана&quot; алтын һәм көмеш тәлинкәләре искә алына, алар ашау өчен, [[бетель]] өчен (&quot;тхамбуйя-бхаджана&quot;), хуш исле әйберләр һәм бүләкләр өчен кулланганнар. Аларны түгәрәк итеп һәм ниндидер йолдызлык формасында, аякта итеп эшләгәннәр, ташлар белән бизәгәннәр. Шулай ук язмаларда төрле чүлмәкләр һәм тартмалар искә алынган. Алар дини церемонияләр вакытында тәкъдим ителгәнне саклау һәм чыгару өчен кулланылган. Капкачсыз кечкенә чүлмәк &quot;бхрнгара&quot; дип аталган, бетель өчен көмеш тартма - &quot;чиранда&quot; дип аталган. Тям хәзинәләрендә известь белән чүлмәкләр һәм тартмалар очраган, аларны бетельне кебек үк Ходайларга тәкъдим иткәннәр. Гыйбадәтханәләрдә он өчен тартмалар да булган, аларны төрле ритуалларда кулланганнар (аның белән сихри сызымнарны ясаганнар һәм Ходай битлекләрен шуның белән сипкәннәр). Зур мәгънәгә &quot;клонглар&quot; - күмү урналары уйнаган, аларга кремациядән соң маңгай сөякләрен салганнар. Бу авырлыгы 100 граммнан азрак тартмачыкларны гыйбадәтханәләргә алып килгәннәр, әмма йолаларда аларның максаты мәгълүм түгел.{{sfn|Швейер|2014|с=333}}.

Шулай ук бронза [[Авалокитешвара]] һәм [[Тара]] потлары сакланып калганнар, аларның датасы X гасыр булган һәм алар Донгзыонг стилена караган. Моннан кала, галимнәр тарафыннан борынгырак Будда поты табылган, ул Һиндстандагы [[Амаравати]] стилена караган (мөгаен, ул Тям әсәре булмаган, ә диңгез корабларында китерелгән бүләк булган). Кытай тарихчысы [[Ма Дуаньлинь]] язмаларында гигант Будда һәйкәле искә алына, ул алтыннан ясалган булган, аның шуннан соң язмышы билгеле түгел.{{sfn|Boisselier|1984|с=319—320}}. Асыл ташлардан Тям эшләнмәләрнең күпчелек өлеше Кытай, Вьет һәм Кхмер талаучылары табышына әйләнгән, шуннан соң ул алтын коелмаларга эретелеп читкә чыгарылган булган.

== Музыка ==
[[Файл:Drum and ken saranai (oboe), Cham - Vietnam Museum of Ethnology - Hanoi, Vietnam - DSC03382.JPG|thumb|200px|Ханойда Вьетнам этнология музее тупланмасыннан барабан һәм гобой.]]
Музыка Тямпада зур роль уйнаган, бер әһәмиятле церемония дә музыкасыз үтмәгән. Музыкантлар барлык йола һәм ритуалларда, хәрби җыелышларда һәм сарай тамашаларында булган. Алар өч гаилә музыка кораллары кулланганнар:[[кагу музыка кораллары]], [[өреп уйнатыла торган музыка кораллары]] һәм [[чиртү музыка кораллары]]н.{{sfn|Швейер|2014|с=357}}{{sfn|Sharma|2009|с=49}}.

Тям музыка тасвирламалары сакланып калмаган, әмма Вьетнам чыганаклары искә алганча, Тямнарның музыкасы үзенең меланхоликлыгы, моңы һәм караңгылыгы белән дан казанган. 1044 елда Вьетнам императоры [[Ли Тхай Тонг]] үз Тям походыннан тоткыннарны алып килгән, алар аның өчен җырладылар һәм биеделәр. 1060 елда император [[Ли Тхай Тонг]] буйсынган кешеләреннән Тям музыкаль композицияләрен һәм барабан ритмнарын язып куярга кушкан, шуннан соң аның сарай яны музыкантлары аларны башкара алганнар (шул ук вакытта, император шәхсән орекстр белән дирижирлаган). Моннан башка, Ли Тхай Тонг Вьетлар теленә үзлектән берничә Тям җырын тәрҗемә иткән һәм аларга барабан аккомпанементы уйлап чыгарган.

XII гасыр ахырында - XIII гасыр башында хөкем иткән император Ли Као Тонг музыкантларына &quot;күзгә яшь чыгара торган&quot; &quot;Тям моңы&quot; дигән мелодияне уйлап чыгарырга кушкан. Вьетлар әйткәнчә &quot;бары тик тәртипсез илдә яшәүче, моңсу һәм вәхши халык кына шулкадәр явыз музыканы уйлап чыгарырга мөмкин булган&quot;. Әмма Вьетнам сүз иҗатында барлык искә алулар да Тям музыкасын тәнкыйтьләгән, кайбер авторлар аны мелодик һәм башкаруга лаеклы дип санаган. Безгә килеп җиткән сурәтләр һәм башка чыганаклар буенча Тямпада [[аркылы флейта]]ларда, [[лира]] кебек кыллы музыка коралларында һәм цилиндрик барабаннарда уйнаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=358}}{{sfn|Гринцер и Никулин|2004|с=385}}.

Башка популяр музыка инструменты булып ''[[Вина]]'' булган (гадәттә ул өч кыллы булган, әмма шулай ук биш кыллы һәм җиде кыллылар да булган). Пьедесталда Чакиеудан биюче кызлар белән ике музыкант бар, шуларның берсенең иңбашында кечкенә резонатор ята, ә икенчесенеке күкрәгендә. Мондый торыш булганга күрә музыкант уң терсәген бик артка куя (хәзерге эскрипкәдә уйнаучылар кебек) һәм коралны ботка тыш яктан куя.{{sfn|Швейер|2014|с=358—359}}.

[[Файл:Drum, Cham - Vietnam Museum of Ethnology - Hanoi, Vietnam - DSC03385.JPG|thumb|left|250px|Ханойда Вьетнам этнология музее тупланмасыннан яссы Тям барабаны.]]
Мишонда Е4 гыйбадәтханәсе тоташтыргыч балкаларында һәм Кханьло (Тяньло) гыйбадәтханәсенекендә &quot;патша сәхнәләрендә&quot; музыкантлар төркемнәре сурәтләнгән. Музыка кораллары арасында силуэты раструб белән [[гобой]]га охшаш флейта, &quot;[[Янцинь]]&quot; сыман корал һәм барабаннар бар.{{sfn|Швейер|2014|с=359}}.

Музыкантлар Тямпа иҗтимагый иерархиясендә гаять югары дәрәҗәгә ия булганнар. Күпсанлы рельефларда сакланган шулай аталган &quot;патша сәхнә&quot;ләрендә музыкантлар барлык тантаналы патша чыгуларында һәм тамашаларында сурәтләнгән. Тәхеттә утырган патша тирәсендә гел инсигния (зонтлар, җилпәзәләр һ.б.) тотучылар, биючеләр һәм музыкантлар утырган.{{sfn|Швейер|2014|с=358}}.

Патша сарай янына якыннарның шул ук сын рельефлары буенча, Һинд биюләренә охшаш биюләр таралган булган. Биючеләр янында (алар күбесенчә хатыннар булган) гел музыкантлар сурәтләнгән булган, кайвакыт - шигырь декламацияләүче укучылар сурәтләнгән булганнар. Мөгаен биючеләр аккомпанементка &quot;[[Рамаяна]]&quot;дан, &quot;[[Махабхарата]]&quot;дан яки каһарман драмалардан эпизодларны башкарганнар. Биючеләрнең позалары һәм киемнәре классик һинд каноннарына бик охшаш.{{sfn|Швейер|2014|с=359—360}}{{sfn|Sharma|2009|с=50—51}}. Тямпада театр тамашалары да булган, аларда музыка уйнаган килеш риваять һәм чын каһарманнарга дан җырлаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=370}}. Тулаем алганда, Тям музыкасы оригиналь булган, әмма берникадәр Кхмер һәм өлешчә Кытай стильләре йогынты ясаган.{{sfn|Sachs|2008|с=135}}{{sfn|McLeod &amp; Nguyen|2001|с=170—171}}.

== Әдәбият һәм фольклор ==
[[Файл:National Museum of Vietnamese History41.JPG|thumb|200px|По-Нагар гыйбадәтханәсеннән стела, X гасыр. Вьетнам тарихының Милли музее.]]
Тямпаның рәсми теле булып [[Санскрит]] булган, ул көнкүреш [[Чам теле]]нә капма-каршы куелган. Чам телендә киң авыз иҗаты фольклоры булган, аңа шулай ук яттан башкарыла торган [[эпос]]лар да кергән. Тям рельефларында еш музыкантлар һәм биючеләр сурәтләнгән булган, алар традицион Һинд рухында җәмәгатькә тамаша кылалар (артистлар биредә яшәүче халык өчен җайлаштырылган трактовкада &quot;Рамаяна&quot;дан һәм &quot;Махабхарата&quot;дан өзекләр башкарганнар дип фараз итәргә була). Хәтта Тям каһарманнары турында хәзерге кыйссалар да Һинд йогынтысы белән - озын эпопеяларда еш могъҗизалар була һәм Ходайларның катнашулары була.{{sfn|Швейер|2014|с=263}}{{sfn|Sharma|2009|с=45—46}}{{sfn|Sen|1999|с=542}}.

Тямпаның рәсми [[язу]]ы булып язмалар торган, башка әдәбият жанрлары турында әлегә бернәрсә дә билгеле түгел. Язмалар Санскритта һәм Чам телендә язылган булган. Хәзерге көннәргә кадәр ташта, кирпечтә, көмеш һәм алтын культ предметларында язмалар сакланып калган. Шулай ук текстларны язу өчен нечкә эшкәртелгән һәм төтен белән ысланган сарык тиредән [[пергамент]] кулланылган. Барлык язмалар сәяси һәм дини характерга ия.{{sfn|Швейер|2014|с=263—264, 276}}.

Санскритта яңа диннәрнең көче күрсәтелгән: аларда Һинд дине Ходайларына мөрәҗәгать иткәннәр, ул Шива һәм Вишнуга багышланган текстларда кулланылган булган, һәм шулай ук Буддачылык текстларында. Һиндстаннан алынган изге урыннарда язмалар ясарга йоласына күрә, Тямпа язу белән һәм [[Паллава әлифбасы]] белән танышкан. Бу әлифба башта Санскритта язу өчен кулланылган булган; V—IX гасырның барлык язмалары да шул телдә ясалган булган. Шулай да, Санскритта язмалар белән стелаларны күргәннәрнең күпчелеге язылганны аңламалаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=264—265}}.

Тям язмаларында куллынылган Санскритта күп [[варваризм]]нар һәм [[солецизм]]нар булган, димәк бу телне тирәнтен белмәгәннәр һәм Һинд мәдәниятен тирәнтен белмәгәннәр. Әмма бу кимчелекләр Тямнарның җитәрлек белем алмауларында түгел, ә аларның Шиваизмны һәм Буддачылыкны биредәге йолаларга яраштырыга теләүләрендә турында сөйли. VIII гасырга кадәр [[Бапном]]да, [[Дваравати]]да, Малайя ярымутравында, Суматрада, Явада һәм Калимантанда Тямпада кебек үк язу кулланылса, IX гасырдан бирле әлифбалар төбәкләр буенча төрле була башлаган (нәтиҗәдә тиздән күрше дәүләт вәкилләре бер-берсенең язуларын укый алмый башлаганнар){{sfn|Швейер|2014|с=265—266}}.

IX гасырда Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгән. Бу язмаларда Санскрит телендә язылган текстларда кулланылган кебек үк әлифба кулланылган, әмма авазларның башка әйтелешен ассызыклау өчен таш буенча кисүчеләр юл өсте тамгаларын кулланганнар. Чам теле икенчел тел булган, анда язмалар анда язмалар кешеләр өчен булган (күбесенчә бу бүләк итү һәм васыять шартлары язылган булган), шул ук вакытта догалар теле булган [[Санскрит]] теле Ходайлар өчен булган. IX гасырдан алып XI гасырга кадәр Санскрит Тям язмаларының иң таралган теле булган, XI гасырдан XIII гасырга кадәр Чам теле киң колач ала һәм XIII—XV гасырларда язма текстларының бердәнбер теле булып китә.{{sfn|Швейер|2014|с=268—269}}.

[[Файл:Vo Canh stele.JPG|thumb|left|200px|Санскритта язмасы булган Тям стеласы копиясе.]]
XVI гасырдан бирле язмалар тулысынча бетә диярлек, аларның урынына урта-Чам телендәге [[кулъязма]]лар килә. Аларда борынгы текстлардан шактый аерыла торган кодекслар, ритуаллар һәм әдәбия әсәрләр бар. Хәзер мөрәҗәгать итәргә булган язма Тямпа чыганаклар тигез итеп бүленмәгән. Күпчелек язмалар чәчәк ату һәм болгавыр елларга карый (XII гасыр ахыры — XIII гасыр ахыры), шул вакытта тыштан басым астында (Вьетлар һәм Кхмерлар тарафыннан) Тям идентиклыгы көчәйде. Башка сигез гасыр Тям тарихы дәверендә (VI гасырдан XV гасырга кадәр) бераз азрак текстлар барлыкка китерелгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=269—270}}.

Язмалар буенча Тямнар Һиндстанның төп әдәби әсәрләре белән таныш булганнар. Шулай, Тям язмаларында кайбер «[[Дхармашастра]]»ларга сылтамалар бар, шул исәптән «[[Ману-смрити]]»га һәм «[[Нарада-смрити]]»га (бу җыентыкларның төп өйрәтмәләре буенча Тямпа патшалары вазифаларын үтәгәндә эш иткәннәр). Шулай ук язмаларда еш «[[Пурана]]лар» һәм Шиваит [[Агама]]лар еш цитаталана.{{sfn|Швейер|2014|с=274}}{{sfn|Sharma|2009|с=45}}{{sfn|Sen|1999|с=542}}{{sfn|Banerji|1989|с=591}}.

Классик эпослар «Махабхарата» һәм «Рамаяна» Һиндстан стиле йогынтысы астында язылган Тям әсәрләрендә искә алына. VII гасырда ук Тямпада &quot;Рамаяна&quot;ның авторы булып саналган олы фикер иясе [[Вальмики]]га дан җырлаганнар. Шулай ук [[Рама]] да киң мәгълүм булган, аның гамәлләренә Кхмер поэмасы «Рамакерти» дан җырлаган.{{sfn|Швейер|2014|с=274}}.

Тям язмалары әдәби әсәр урынын алырга дәгъва итмәгәннәр. Хәзер алар тарихи тарихи һәм берникадәр иҗтимагый-мәдәни характерга ия, әмма замандашлары өчен алар саф дини һәм юридик текстлар булган (аларның бөтенесе диярлек гыйбадәтхәләрдә һәм башка изге урыннарда урнашканнар, алар дини характерлы актларны тасвирлаганнар, тәфсилләп гыйбадәтханәт бүләкләренең исемлеген китереп аларның юридик статусларын билгеләгән.){{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

[[Файл:Bia ký chữ Phạn-Chăm cổ ở PoKlaungGarai.JPG|thumb|250px|По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсеннән ташта язма.]]
Күпчелек Тям текстларының стиле шактый трафаретлы булган. Чам телендә язылган барлык язмалар диярлек прозада язылган, Санскритта шигъри язмалар берникадәр күбрәк, әмма аларның күпчелегенең сыйфаты түбәнрәк. Иң таралган булып эпик [[шлока]] [[шигъри үлчәме]] булган, сирәгрәк башка [[Метр]]лар очрый (әмма иң катлаулы метрлар  — бик сирәк){{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

Тям шагыйрьләре [[Шигърият]] турында Һинд трактатларын начар белгәннәр яки теләмичә кулланганнар. Бер үк әсәрдә берничә метр булып, алар еш күп хаталар ясаган. Әдәби әсәрләргә еш сылтамалар Тямпа мәдәнияте Һиндстаннан күп алганына ишарә итә, әмма Санскрит телендә классик шедеврлардан цитаталар сирәк турыдан-туры булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

Шул ук вакытта Тям шагыйрьләре Санскритны олылаучы стилистик алымнарне белгәннәр, мәсьәлән, [[полисемия]], [[метафора]]лар, чагыштырулар белән. Әмма бу, гомумән алганда Тям әдәбияты шигърият техникасының зәгыйфь булуын киметми. Мөгаен бу Тям язучылары аз белем алганлыгын күрсәтә (Тямпага Санскрит мәдәниятен һәм сәнгатен белүче Һиндстан брахманнары яки Кхмер галимнәре турында бернинди шәһадәтләр юк).{{sfn|Швейер|2014|с=275—276}}.

Шул ук вакытта Тямпаның Көньяк-Көнчыгыш һәм Көньяк Азиянең күп дәүләтләре белән даими сәүдә һәм дипломатик контактлары булган.

Тям язмаларының күп өлеше бер схема буенча төзелгән булган. Текст сәламнәр һәм мактаулар сериясеннән (''прашасти''), башланган булган, алар Ходайга мөрәҗәгать ителгән, соңыннан - патшага, ә шуннан соң — бүләк итүчегә (әгәр дә ул патша булмаса). Һиндстанда мактаулар уку — әдәби биеклекләргә җитүче киң мәгълүм һәм кырыс регламентланган әдәби жанр булса, Тямпада бу кагыйдә буларак берничә юл, сирәгрәк - берничә [[стофа]]. Шивага яки аның хатынына мөрәҗәгать ителгән текстлар озынрак булган. Мактаулардан соң яңа гыйбадәтханә салуның хәлләре һәм ваклылары булган, инде булган гыйбадәтханәгә бүләкләр турында һәм тасвирланган вакыйганың датасы булган. Ахырда изге урынны саклый торган каргышлар китерелгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=276}}.

Соңрак китерелгән Тям әдәбияты буенча Тямпада шигъри әкиятләр, риваятьләр һәм әйтемнәр булган, һәм шулай ук шигъри дини гимннар, алар музыка аккомпанементына җырланган булган, әмма оригиналь текстлары сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=276—277}}.

== Тямпаның Дайвьет белән сәнгать багланышлары ==
[[Файл:Vietnam, dragone da thap mam, stile di thap mam, 1190-1210 ca. 02.JPG|thumb|200px|Тхампам стилендагы аждаһа сыны. Париж Гиме музее.]]
XI гасырдан башлап Тямнарның [[Вьет]]лар белән мөнәсәбәте ике мәдәниятнең үзара йогынтысына китергәннәр. Кайбер охшашлыкка Тхампам стиленең мотивлары һәм Вьет стильләнгән болытлары ия. Вьет сәнгатендә кайбер фантастик Тям образлары очрый (мәсьәлән, [[киннар]]лар һәм гарудалар), ике дәүләтнең дә орнаментларда һәм фигура фризларында гомуми элементлары булган. Фаттить пагодасы коллоналары базасы ([[Бакнинь]] провинциясе) үз композициясе белән Чакиеу пьедесталына охшаган, аның терәкләре нигезендә лотос таҗ яфракларыннан охшаш орнаменты бар. X гасырның Хачунг пьедесталы нигезендә Тям булмаган орнамент белән бизәлгән, бу Вьет йогынтысына ишарә итә.{{sfn|Швейер|2014|с=360—361}}{{sfn|Рифтин|1975|с=374}}.

Фаттить гыйбадәтханәсендә рельеф базасының фрагмент почмагында куллары күтәрелгән гаруда сурәтләнгән. Гибрид хайванның башы типик Вьет стилендә кигриге зур булган һәм типик Тям стиленда зур томшыгы бар. Аждаһалар Тям сәнгатендә IX гасырда барлыкка килгән. Алар Кытай-Вьет йогынтысының иң ачык мисалы булып тора, гәрчә Тям осталары аларны адаптланган биредәге стильдә ясарга тырышканнар. Аждаһалар бер үк вакытта Дайвьетта һәм Тямпада да җир һәм гыйбадәтханә сакчылары булып китүләре Вьетлардан алынма турында сөйли.{{sfn|Швейер|2014|с=361}}.

Тулаем алганда IX-X гасырларда чәчәк итә башлаган [[анималистик]], Вьет тематикасы һәм образлары белән күп уртаклыклары бар. Биньсон ступасының (XII гасыр) пилястрлары арасында бер-берсенә тиеп торучы түгәрәкләрдән [[панно]]сы бар. Шундый ук түгәрәкләр Тхампам стиле тоташтыргычлар балкаларында да очрый. Тхиенфук пагодасы алтаре почмакларында гарудалар белән бизәлгән, алар Тямныкыларга бик якын (шулай да, соңгылары югарырак техникада ясалганнар). Моннан башка, орнамент [[антаблемент]]ның орнаменты тибы буенча Баньит манараларыннан бөгелгән Шива боткаларына охшаш.{{sfn|Швейер|2014|с=361—362}}.

Иң ачык күренә торган үзара сәнгать йогынтысы Дайвьетның гаруда мотивлары мисалында һәм Тям архитектура декорында киң чагыла. Шулай ук Тямпада фигуралар һәм [[Тимпан]]нар өчен киңрәк керамика кулланылган булган, ул Вьет сәнгатендә элегрәк заманнардан бирле кулланылган булган. Шулай итеп Тямпа һәм Дайвьетның даими контактлары күренә (тыныч һәм сугыш вакыты) алар еш сәнгать темалары һәм техникалары белән алмаш иткәннәр, алар мәдәниятләренең үзара баетуына китергән.{{sfn|Швейер|2014|с=362}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=65—66}}.

== Комментарлар ==

== Искәрмәләр ==

== Әдәбият ==

=== Рус телендә ===
Ашрафян К. З. История народов Восточной и Центральной Азии с древнейших времен до наших дней. — Москва: Наука, 1986.&lt;br/&gt;
Веймарн Б. В. Всеобщая история искусств, Том 2, книга вторая: Искусство средних веков. — Москва: Искусство, 1961.&lt;br/&gt;
Глазунов Е. П. Вьетнам: страна и люди. — Москва: Прогресс, 1984.&lt;br/&gt;
Гринцер П. А., Никулин Н. И. Памятники литературной мысли Востока. — Москва: Институт мировой литературы имени Горького, 2004. — ISBN 9785920802057.&lt;br/&gt;
Михайлов Б. П. Всеобщая история архитектуры, Том 1. — Москва: Институт теории и истории архитектуры и строительной техники Академии строительства и архитектуры СССР, 1958.&lt;br/&gt;
Мхитарян С. А. (ответственный редактор). История Вьетнама. — Москва: Наука, 1983.&lt;br/&gt;
Осипов Ю. М. Литературы Индокитая: жанры, сюжеты, памятники. — Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1980.&lt;br/&gt;
Прибыткова А. М. (ответственный редактор). Всеобщая история архитектуры, Том 9: Архитектура Восточной и Юго-Восточной Азии до середины XIX века. — Москва: Издательство литературы по строительству, 1971.&lt;br/&gt;
Рифтин Б. Л. (ответственный редактор). Библиотека всемирной литературы. Том 18. Классическая проза Дальнего Востока. — Москва: Художественная литература, 1975.&lt;br/&gt;
Серебряный С. Д. (ответственный редактор). Библиотека всемирной литературы. Том 16. Классическая поэзия Индии, Китая, Кореи, Вьетнама, Японии. — Москва: Художественная литература, 1977.&lt;br/&gt;
Халпахчьян О. Х. (ответственный редактор). Всеобщая история архитектуры, Том 1: Архитектура древнего мира. — Москва: Издательство литературы по строительству, 1970.&lt;br/&gt;
Анна-Валери Швейер. Древний Вьетнам. — Москва: Вече, 2014. — ISBN 978-5-9533-3838-7.

=== Башка телләрдә ===
Sures Chandra Banerji. A Companion to Sanskrit Literature. — New Delhi: Motilal Banarsidass, 1989. — ISBN 9788120800632.&lt;br/&gt;
Jean Boisselier. Un bronze de Tara du Musée de Đà-nag et son importance pour l'histoire de l'art du Champa. — Paris: Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient, 1984.&lt;br/&gt;
Jean Boisselier. La statuaire du Champa: recherches sur les cultes et l'iconographie. — Paris: École Francaise d'Extrême-Orient, 1963.&lt;br/&gt;
George Edson Dutton, Jayne Susan Werner, John K. Whitmore. Sources of Vietnamese Tradition. — New York: Columbia University Press, 2012. — ISBN 978-0-231-13862-8.&lt;br/&gt;
Bernard Philippe Groslier. The art of Indochina: including Thailand, Vietnam, Laos and Cambodia. — Crown Publishers, 1962.&lt;br/&gt;
Emmanuel Guillon. Hindu-Buddhist Art of Vietnam: Treasures from Champa. — Weatherhill, 2001. — ISBN 9780834804852.&lt;br/&gt;
Emmanuel Guillon. Cham Art. — London: Thames &amp; Hudson, 2001. — ISBN 9780500975930.&lt;br/&gt;
Emmanuel Guillon and Dawn F. Rooney. Champa (англ.). Oxford University Press. Проверено 11 мая 2016.  (требуется подписка)&lt;br/&gt;
Andrew David Hardy, Mauro Cucarzi, Patrizia Zolese. Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Vietnam). — Singapore: NUS Press, 2009. — ISBN 978-9971-69-451-7.&lt;br/&gt;
Jean-François Hubert. The Art of Champa. — New York: Parkstone International, 2015. — ISBN 978-1-78310-739-1.&lt;br/&gt;
Mark W. McLeod, Thi Dieu Nguyen. Culture and Customs of Vietnam. — Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group, 2001. — ISBN 9780313304859.&lt;br/&gt;
Văn Doanh Ngô. Chămpa Ancient Towers: Reality &amp; Legend. — Hanoi: The Gioi Publishers, 2002.&lt;br/&gt;
Catherine Noppe, Jean-François Hubert. Art of Vietnam. — New York: Parkstone International, 2003. — ISBN 9781859958605.&lt;br/&gt;
Curt Sachs. The Rise of Music in the Ancient World, East and West. — Mineola, New York: Dover Publications, 2008. — ISBN 978-0-486-46661-3.&lt;br/&gt;
Gitesh Sharma. Traces of Indian Culture in Vietnam. — New Delhi: Banyan Tree Books, 2009. — ISBN 978-81-905401-4-8.&lt;br/&gt;
Peter Sharrock, Ian C. Glover, Elizabeth A. Bacus. Interpreting Southeast Asia's Past: Monument, Image and Text. — Singapore: NUS Press, 2008. — ISBN 978-9971-69-405-0.&lt;br/&gt;
Sailendra Nath Sen. Ancient Indian History and Civilization. — New Delhi: New Age International, 1999. — ISBN 81-224-1198-3.&lt;br/&gt;
Tran Ky Phuong, Bruce Lockhart. The Cham of Vietnam: History, Society and Art. — Singapore: NUS Press, 2011. — ISBN 978-9971-69-459-3.&lt;br/&gt;
Thierry Zéphir, Pierre Baptiste. La sculpture du Champa: Trésors d'art du Vietnam V—XV siècles. — Paris: Réunion des musées nationaux, 2005. — ISBN 9782711848980.

== Сылтамалар ==
* [https://web.archive.org/web/20090121151145/http://chammuseum.danang.vn/English/Home/tabid/64/Default.aspx Da Nang Museum of Cham Sculpture]
* [http://www.guimet.fr/fr/collections/asie-du-sud-est Asie du Sud-Est. Musée Guimet]

== Cылтамалар ==
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Һинд дине сәнгате]]
[[Төркем:Вьетнам сәнгате]]</text>
      <sha1>fqvf3s0ay0xi93488r0p9p2wz9ht6g8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524481</id>
      <parentid>3524480</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:33:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Гыйбадәтханә комплекслары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="120637" xml:space="preserve">[[Файл:Thap Mam Shiva 12th c.jpg|thumb|260px|Тхампам стилендагы XII гасыр Шива поты.]]
'''[[Тямпа]] сәнгате''' күбесенчә дини булган һәм Ходайларга һәм корбан бирүчеләргә дан җырлаган. Тямпада ясаучысы имза куйган сәнгать әсәрләре очрамаган, кәсеп эшләнмәләре заказга ясалганнар һәм кырыс дини кануннар буенча эшләнгән. Шулай итеп, эшнең бөтен интеллектуаль милеге һәм иҗтимагый престижы бүләк итүченеке булган. Тямпа сәнгате   [[Һиндстан]]нан, [[Камбуджадеша]] һәм [[Шривиджая]]дан килгән өлгеләр буенча эшләнгән булган, әмма тулаем алганда үзешчән характерлы булган. {{sfn|Швейер|2014|с=289}}{{sfn|Михайлов|1958|с=325}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}. Шуннан ары, Тямпа сәнгате Вьетнамның [[Ли Династиясе]] чоры сәнгатенә йогынты ясаган. 
Күпсанлы сугышлар һәм табигый факторлар Тямпа потлары һәм һәйкәлләре саклануына ярдәм итмәгән. Тям керамикасы, агач потлары, стена рәсемнәре, ритуаль савытлары һәм металл эшләнмәләре турында бик аз билгеле, тегү һәм чигү сәнгатьләре начар өйрәнелгән. Тям сәнгатенең эволюциясенең, бигрәк тә гыйбадәтханә комплексларының  эволюциясен дәвамлы рәвештә күзәтергә мөмкин түгел. Еш кына яулап алучылар гыйбадәтханәләрне үз карашлары буенча гына яңача төзәтмәгәннәр, ә шулай ук бүләк итүчеләрнең исемнәре белән язмаларны да бетергәннәр. Шуңа күрә үзгәртелгән язмалар буенча Тямпа сәнгате тарихын өйрәнү ышанычлы булмаган дип санала. Хәзергәчә кадәр Тям стильләренең сыйфатламасы һәм аларның хронологиясе төгәл түгел. {{sfn|Швейер|2014|с=290—291}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}.
Барлык диярлек язмалар патшалар һәм аларның якыннары төзегән дини һәйкәлләрендә урнашкан. Бу корылмаларны кору патша хөкүмәтенең куәтен һәм патша хөкүмәтенең куәтенең символы булып торган һәм  [[Шиваизм]], [[Буддачы]]лык, җирле культлар һәм ышануларга бәйле булган. Хөкүмәткә иң якын [[Вишнуизм]] Тямпада икенчел һәм бик үк озын булмаган рольне уйнаган. Һинд дине һәм Буддачылык гыйбадәтханәләреннән башка хәзерге көннәргә кадәр берничә ныгытылган цитадель гына сакланган. Тям сәнгатенең оригинальлеге теге яки бу корылмаларның бөтен тарихлары дәвамында сайлауда булган. Декон һәм потларда Һинд дине цитадельләреннән алынмалар булса да, аларны кабатлау итеп кенә карау дөрес түгел. Барлык сәнгать әсәрләренең дә шәхси хасиятләре һәм детальләре булган, алар Тям эстетикасына хас (мәсьәлән, потларның  бизәкләре һәм киемнәре, потларда фантастик элементлары муллылыгы. {{sfn|Швейер|2014|с=291—292}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}.
Тям сәнгатенә гаять зур зыянны [[Һинд-Кытай]] һәм бигрәк тә [[Вьетнамда сугыш]] китергән. Күп гыйбадәтханәләр һәм потлар җимерелгән булган, алар хәзерге көнгә кадәр фотосурәтләрдә, рәсемнәрдә һәм тикшерүчеләр тасвирланмасында калган. Хәзерге Вьетнамда да мәдәни мирас артыннан дөрес карамау бар, бу табигый җимерүгә, урлауга һәм күп  [[артефакт]]ларның зыянына китерә, бигрәк тә борынгы язмалар белән таш стеллаларның. {{sfn|Guillon|2001|с=36}}{{sfn|Sharma|2009|с=60}}.
Тямпа сәнгатен өйрәнү буенча зур эшне [[Франция Ерак Көнчыгыш Институты]], Париж [[Гиме музее]], [[Сингапурның Милли университеты]], Ханойда Вьетнам Милли музее, [[Дананг]]та Тям потлары Музее, Вьетнам археологиясе институты, [[Милан техник университет]]ы, Милан Бикокка университеты, [[Калифорния Беркли Институты]], [[Йель университет]]ы,  [[Лондон университет]]ының Шәрыкъны һәм Африканы өйрәнү Мәктәбе , [[Лондонның Университет колледжы]], Токио [[Васэда университеты]] һәм Мәскәү  [[Русия Фәннәр Академиясенең шәрыкъны өйрәнү Институты]] алып бара. {{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=9, 16}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=56—57}}.
== Архитектурасы ==
Үзәк Вьетнам территориясендә үзешчән архитектура үсеше IV—VI гасырларга туры килгән һәм беренче чиратта [[Тям]]нар дәүләтенә бәйле. Тямпа архитектурасы үсеше өчен Һинд йогынты хас, һәм шулай ук Камбоджа ([[Бапном|Фунани]] һәм [[Ченла]]) мәдәниятләре тарафларыннан үзара йогынты , ә соңрак  — [[Дайвьет]] мәдәнияте тарафыннан.{{sfn|Халпахчьян|1970|с=378}}. Тулаем алганда, иртә Тямпаның шактый үсеш алган төрле гыйбадәт кылу, хөкүмәт һәм хуҗалык биналары төзелеше мәдәнияте булган. {{sfn|Прибыткова|1971|с=9}}.
[[Файл:Les Temples Cham de My Son (4399833574).jpg|thumb|230px|[[Мишон]] гыйбадәтханә комплексы]]
Тямпаның сакланып калган архитектура һәйкәлләре күбесенчә кирпечтән төзелгән һәм гопурам тибындагы гыйбадәтханә манаралары булып тора. Нечкә һәм тыгыз кирпеч бик яхшы сыйфатка ия булган, салганда махсус раствор кулланылган булган. Стенаның бөтен калынлыгы буенча кирпечне аскасына ышкып салганнар (шулай итеп цементта кирпеч тузанның   [[суспензия]]се булган.){{sfn|Швейер|2014|с=292}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=6}}.

([[Комташ]]) сирәк һәм махсус максатларда кулланылган: ул кирпечне салу тиешенчә ышанычлы булмаган урында кулланылган. [[Портал]]лар, бина һәм колонна [[Цоколь]]ләре, тәрәзәләр өстендә тоташтыргычлар, бусагалар, сирәгрәк — түшәмнәр, идәннәр һәм баскычлар, һәм шулай ук [[антефикс]]лар, түбәдә фигуралар, манара түбәләр һәм  [[нигез ташлар]] таштан ясалган булганнар. Шуннан ары, ташны сын бизәкләр өчен салуга [[инкрустация]]ләгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=293—294}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
Иң борынгы Тям [[гөмбәзе]]ндә  [[бәпкә]]ләр кулланылган. Түбәне ябар өчен [[чиреп]] һәм балчык белән чабылган салам катнашмасы кулланылган.Кызып чыныктырылган чиреп яссы һәм озын булган , үзара чәнечкеләр белән тоташтырылган булган. Кытай һәм Вьетнам улаклы чиреп булган ул кырые берсе өчтенә берсе куела торган итеп эшләнгән булган, Тямпада ул бик сирәк булган. {{sfn|Швейер|2014|с=294—295}}. Һинд дине һәм Буддачылык гыйбадәтханәләре күбесенчә калкулык өсләрендә төзелгән булган, әмма Тямнар гыйбадәтханә киртәләре тышында пространствога сирәк җайлашу үзәгәртүләре керткәннәр һәм террасаларны һәм постаментларны сирәк кулланганнар (чыгарылма булып  XII—XIII гасырның берничә гыйбадәтханәсе тора, бу аларның планлаштыруда Кхмер йогынтысына ишарә итә){{sfn|Швейер|2014|с=296}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.

Алдынгы Франция өйрәнүчеләре һәм шәркыять белгечләре: Камиль Пари, Этьен Лажонкьер, Анри Пармантье, Шарль Карпо, Поль Пеллир, Анри Масперо, Луи Мальре, Жан Буасселье, Филипп Штерн һәм Эммануэль Гийон һәм шулай ук Польша археологы һәм архитекторы Казимеж Квятковский Тям сәнгате стильләрен гыйбадәтханәләрнең үзара торышы буенча һәм бу стильнең осталары иң күбе яшәгән урын буенча төркемнәргә бүлгәннәр.

Тям стильләре классификациясе буенча иң абруйлы эшләр – “Филипп Штернның Тямпа (элекке Аннамның) сәнгате”һәм аның эволюциясе (1942)” һәм Жан Буасельеның “Тямпа сыннары” (1963) {{sfn|Hubert|2015|с=39}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}. [[Мишон]] гыйбадәтханә комплексыннан тыш, храма По-Нагар в [[Нячанг]]та По-Нагар гыйбадәтханәсе һәм [[Донгзыонг]]та Буддачылык комплексыннан башка Тямпада архитектура ансамбльләре булмаган. {{sfn|Швейер|2014|с=295—296}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.

[[Файл:ChamMuiNe.jpg|thumb|left|250px|Фухай Гыйбадәтханәсе]]
Тям архитектурасының иң әһәмиятле стильләре булып [[Мишон]] Е1 (VI —  VII гасыр уртасы), Хоалай ( VIIгасыр уртасы —  IX гасыр уртасы), Донгзыонг (875—915 елның), Мишон А1 (X—XI гасыр), Кханьло (XI гасыр), Тхапмам яки Биньдинь (XI—XII гасырлар),  Тхапмамның икенче стадиясе (XIII гасыр һәм Янгмум (XIV—XVI гасырлар). Тям архитектурасының төп һәйкәлләре хәзерге Вьетнам провинцияләре [[Куангнам]], [[Куангнгай ]], [[Биньдинь]], [[Фуйен]], [[Даклак]], [[Кханьхоа]], [[Ниньтхуан]] һәм [[Биньтхуан]]да урнашкан.{{sfn|Швейер|2014|с=300—303}}{{sfn|Hubert|2015|с=33—34}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45}}.

[[Мишон]] Е1 стилена шулай ук Фухайда манаралар карый ( [[Биньтхуан]] провинциясе,  [[Фантхьет]] шәһәренең көнчыгыш кырые).  VII гасырда төзелеп, алар Тямпаның сакланып калган каланнарның берсе булып тора. Фухайның гыйбадәтханә комплексында Ангкоргача архитектура йогынтысы зур.{{sfn|Швейер|2014|с=300}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

[[Файл:Tháp Hòa Lai, Ninh Thuận.JPG|thumb|250px| Хоалай Гыйбадәтханәсе]]
IX гасыр башында Хоалайда өч көчле һәм нәзек манара төзелгән булган ([[Ниньтхуан]] провинциясе, [[Фанранг-Тхаптям|Фанранг]] шәһәреннән төньякта).Бу күп-яруслы каланнар пропорцияләр камиллеге, элегант [[Пилястра]]лар һәм киселгән арка порталлары белән аерылып тора.Хоалай комплексы озакка Тям каланының мисалы булып киткән. Хоалай стилена шулай көньяккарак Биньтхуан провинциясендә урнашкан По-Дам манаралары карый.{{sfn|Швейер|2014|с=300}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-8th century AD — the mid-9th: Southern style of Hoa Lai}}.
Донгзыонг стилена шул ук Буддачылык комплексыннан тыш, [[Мишон]]да ике бик зур гыйбадәтханә карый. (А10 и В4){{sfn|Швейер|2014|с=300}}. Мишон А1 стиленың “классик” алдан килүчеләре булып. Аны шулай ук Тям сәнгатенең «алтын гасыры»  дип атыйлар.&lt;/ref&gt; Фонгле һәм Хыонгми.гыйбадәтханә комплекслары булган .Фонгле гыйбадәтханәсе җимерелгән булган һәм безнең көннәргә кадәр барып җитмәгән, ә Хыонгми гыйбадәтханәсе манаралары [[Куангнам]].провинциясендә урнашкан. Бу төрле биеклектәге гыйбадәтханәләр көнчыгыш якка чыгучы квадрат цокольләрдә урнашкан (ансамбльның композициясе Донгзыонг стилена калыша){{sfn|Швейер|2014|с=301}}{{sfn|Guillon|2001|с=41}}{{sfn|Ngô|2002|с=95}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Early 10th century AD — the early 11th: Style of Mi Son A1}}.

Кханьло (Тяньло) стиле [[Мишон]] А1 «классик» эстетикасыннан декоративрак Тхампам стилена күчеш булып тора.является переходным от «классической» эстетики Мишона А1 к более декоративному стилю Тхапмам. Аның өчен өч симметрик урнашкан манаралар, ялган порталларның нәзеклеге, өсләрендә түгәрәкләнеп киткән каланнар,кабыргаларында күпсанлы чыгып торучы детальләр белән ассызыкланган түбәләр (мондый гөмбәзләр Тям архитектурасы өчен бигрәк тә гадәти түгел) хас. Бу стильнең кызыклы яңалаыклары арасында сигезпочмаклы Кханьло гыйбадәтханәләре һәм сигезпочмаклы Бангана төньяк манарасы аерылып тора. Кханьло стиле архитектур һәйкәлләренең күбесе [[Куангнгай]] провинциясе территориясендә урнашкан. Бу стильгә шулай өч каланнарның архитектур композициясе карый, ул Кхиеньдангада урнашкан ( [[Дананг]]тан төньяккарак), һәм Нячангта По-Нагар гыйбадәтханәсенең Ахрам каланы. Кхиеньданга манаралары комташтан квадрат цокольләрдә корылган, алар киселгән рельефлар һәм ялган порталлар белән аерылып тора {{sfn|Швейер|2014|с=301—302}}.

[[File:Tháp Khương Mỹ, Quảng Nam.JPG|thumb|right|Хыонгми Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Po Klong Garai.jpg|thumb|right|По-Клонг-Гарай Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Tháp Yang Prong, Ea Súp, Đắk Lắk.JPG|thumb|right|Янгпронг Гыйбадәтханәсе]]

Тхампам стилена Тхинай кальгасында Биньлам гыйбадәтханәсе (Кхмер хасиятләре белән иң борынгы гыйбадәтханә) керә, Тхоклок манаралары («Алтын манаралар»), Вантыонг, Баньит һәм Хунгтхань. Тхампам стиленең икенче стадиясе сызыклар чисталыгына һәм декорның тыйнаклыгына кайткан, шулай да пропорцияләр әзрәк элегант булып киткән, ә почмак манаралар гади пирамидаль корылмаларга әверелгән. Тхампам стиленең икенче стадияләре иң күренекле мисаллары булып Куинённан төньякта Добан (Кхабан) крепосте үзәгендә Кантьен (“Бакыр манара”) каланы һәм патша Джайя Симхаварман дәверендә XIV гасырда Фанрангтан көнчыгышта По-Клонг Гарай гыйбадәтханә гыйбадәтханәләр комплексының каланнары тора. {{sfn|Швейер|2014|с=302—303}}{{sfn|Ngô|2002|с=228}}{{sfn|Guillon|2001|с=54}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 11th century — the mid-12th: Binh Dinh style}}.

Янгмум стиленең һәйкәлләре [[Камбоджа]] бәлән чик янында таулы өлкәдә генә сакланып калган (мәсьәлән, например, [[Даклак]] провинциясе урманнарында Янгпронг һәм Янгмум гыйбадәтханәләре). Бу стиль өчен гадиләшкән планнар хас:гөмбәз сыман түбә белән квадрат, түбән манаралар. Янгмум гөмбәзе оригиналь техникада эшләнгән: ул кирпеч таҗ яфаракларыннан үсеп чыга кебек.{{sfn|Швейер|2014|с=303}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 12th century–1471}}.

Тямпа гыйбадәтханәләренең өлешендә Кхмер йогынтысы чагылыш тапкан. Биш манара каланнардан торган Баньит гыйбадәтханә комплексы Куинён шәһәреннән төньякта [[Биньдинь]], провинциясендә урнашкан ( [[Франция Индокитае]] чорында ул «Көмеш манаралар») буларак билгеле булган. Баньит XII гасыр башында калкулык өстендә төзелгән булган, бөтен яклардан тигезләнгән киселгән пирамида формасында. Кхмер йогынтысы архитектура концепциясендә һәм декор элементларында чагыла. Моның турында өч баскычлы террасалар һәм тешле план кулланылышы әйтә. {{sfn|Швейер|2014|с=296—297}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 11th century — the mid-12th: Binh Dinh style}}.

[[File:Banh It.jpg|thumb|right|Баньит Гыйбадәтханәсе.]]
[[File:Tháp Dương Long, Tây Sơn, Bình Định.JPG |thumb|right|Вантыонг Гыйбадәтханәсе.]]
[[File:Banh It2.jpg|thumb|right|Баньит Гыйбадәтханәсе.]]

Гадәттә Тямпа гыйбадәтханәләрендә өч алтарь бүлмәсе булган, алар көнчыгышка таба юнәлтелгән булган. Тямпада иң еш өч тип бина булган:
* Гыйбадәтханә манаралары (каланнар) аларның үзе дә кечкенә калан формасында чыгып торучы фасад булган. Типик манарада ялган капкалар һәм берничә акцентланган яруслар белән [[тоташтыргыч]] булган.Каланның архитектура формасына шулай ук комплексның икенчел гыйбадәтханәләре карый. Гыйбадәтханә киртәсендә [[Мандапа]]лар һәм гыйбадәтханәгә керү порталлары.{{sfn|Швейер|2014|с=299}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
* Ике зал һәм аркалы тоташтыргычлар белән ике заллы озынча формалы культ биналары.(колониаль чорда алар дөнес түгел итеп «китапханәләр») дип аталганнар. {{sfn|Швейер|2014|с=299}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
* Большие залы собраний с рядами опорных столбов, которые образовывали [[Неф]]лар ясаучы таяну баганалары рәтләре белән зур җыелу заллары. Гадәттә шундый заллар [[рәшәткә]] өстеннән чиреп белән капланган булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=305}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}.

Моннан башка зур гыйбадәтханә комплексларында ''косагрха'' биналары булган, алар ияр формасында бөгелгән түбә белән аерылып торган. Алар Ходайга бирелгән кыйммәтләрне саклау өчен һәм Ходайларга ризык бирү өчен булган. Бу биналарга иң югары брахманнар сыйныфына гына керергә ярый торган булган.

Тям гыйбадәтханәләренең декоры күбесенчә кирпечтә булган. Зур әһәмияткә вертикальләр булган, алар еш цокольлән ябыштырылган [[карниз]]га кадәр тоташ булган. Ялган порталларның чыгып торган өлешләре фасадның гади композициясен эшләгән, икеләтә пилястрлар шома стеналар белән арадаш булган, ярусларның почмаклары зур киселгән фигуралар һәм миниатюралы каланнар белән акцентуальләшкән, алар схематик рәвештә төп манараны кабатлаганнар. Көнчыгыш капкаларның һәм ялган порталларның [[Фронтон]]нары еш пот композицияләре кыяфәтенә ия булган.{{sfn|Швейер|2014|с=305}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}.

Пилястрлар һәм ялган порталлар белән бүленгән стеналарны [[Гаруда]] һәм [[Макара]]лар сурәтле рельефлар белән бизәлгәннәр. Гыйбадәтханәләрнең күп-яруслы түбәләрендә ялган портиклар һәм колонналар формасындагы төрле бизәкләр булган. Гыйбадәтханәләрнең үзәгендә пьедесталлар һәм алтарьлар булган, аларга потлар сыннары һәм [[лингам]]нар куелган булган.{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Веймарн|1961|с=290}}.
=== Гыйбадәтханә комплекслары ===
[[Файл:Piédestal (musée Cham, Da Nang) (4395488386).jpg|thumb|left|250px|Донгзыонг гыйбадәтханәсеннән пот төркеме.]]
Буддачылык [[Донгзыонг]] гыйбадәтханә комплексы, [[Куангнам]] провинциясенең Тхангбинь өязендә урнашкан булган, [[Вьетнам Сугышы]] вакытында тулысынча җимерелгән булган. Хәзер гыйбадәтханәнең тышкы кыяфәте турында XX гасыр башы Франция галимнәре тасвирламасы буенча гына белергә була. 875 елда патша Индраварман Лакшминда Локешвара атамасы астында изге урын нигезләгән булган. Фактик хөкемдар алдан килүчеләре дини йолаларыннан киткән, аларның күбесе Шиваистлар булган, ул [[Авалокитешвара]]га багышланган төп гыйбадәтханә белән [[Махаяна]] монастырен нигезләгән. Грандиоз ансамбль көнчыгыштан көнбатышка таба 1300 метрга сузылган булган, төп гыйбадәтханәнең үлчәмнәре 150 метрга 110 метр булган. Бу помпез комплекс өч сарай янына бүленгән булган, алар бер-бер артлы булган өч сарай янына бүленгән булганнар, алар бай бизәлгән стеналар белән уратылган булган. Көнчыгыш якта урнашкан беренче сарай янына ''[[Гопурам]]'' аша узарга мөмкин булган. Бу сарай янында колонналы зур бина булган, мөгаен, ул ''[[Вихара]]'' сыйфатында кулланылган булган (медитацияләр һәм җыелышлар өчен залда Будда поты торган).{{sfn|Швейер|2014|с=305—306}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=278}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=56}}{{sfn|Ngô|2002|с=73}}{{sfn|Guillon|2001|с=36}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 9th century AD — the early 10th: Dong Duong style}}.

Киләсе гопура аша икенче сарайга барып булган, анда шулай ук зур зала булган, әмма колоннасыз. Өченче иң купшы гопура соңгы өй янына алып барган, анда тугыз кечкенә гыйбадәтханә булган. Алар комплексның тышкы стенасына янәшә булган һәм биредәге җәмәгатьләрнең саклаучы Илаһларына багышланган булган. Гопуралар арасында зонтлар астында стильләштергән итеп зур кирпеч ступалар торган, ә изге пространстволарның чикләре кечкенә ступалар белән билгеләнгән булган. Донгзыонгның төп гыйбадәтханә алдында ''[[мандапа]]'' булган, ул тугыз кечкенә зал белән уратылган булган.Комплекс Донгзыонг комплексы оригиналь потларның муллылыгы белән мәшһүр булган, аларның стиле (Донгзыонг гыйбадәтханәсе исеме астында) соңында Һинд дине потларына әһәмиятле ясаган.{{sfn|Швейер|2014|с=306—307}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 9th century AD — the early 10th: Dong Duong style}}.

Куангнам провинциясендә урнашкан [[Мишон]] гыйбадәтханә комплексының хәзерге исеме, Вьет теленнән тәрҗемә иткәндә «Гүзәл тау» дигәнне аңлата, оригиналь атамасы билгеле түгел. Мишон югары ихтирам ителгән Тямпа хөкемдарлары яклаучысы Ходай Бхадрешвараның яшәү урыны булган — покровителя царской власти Тямпы, центром различных культов [[Шива]] [[аватарлар]]ының төрле культларының үзәге булган, алар күбесенчә Тям патшалары образына бәйле булган, ул илнең дини башкаласы (''нагаратямпа'') булган һәм формаль рәвештә дәүләтнең сәяси үзәкләреннән югарырак торган (''пура''){{sfn|Швейер|2014|с=307}}{{sfn|Глазунов|1984|с=274}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=11}}.
[[Файл:313My Son C Gruppe.jpg|thumb|230px|[[Мишон]]ның C5 һәм C7 гыйбадәтханәләре]]
Мишонның комплексы ике төп типтагы дини гыйбадәтханәләрне кертә: Шива образын алган патша династияләренең илаһландырылган бабаларның гыйбадәтханәләре (шуларга Ишанаварман хөрмәтенә булган Ишанешвара карый һәм Прабхасадхарма патшасы хөрмәтенә булган Прабхасешвара карый), һәм Шива аватарларына багышланган төрле гыйбадәтханәләр (Бхадрешварага, Шамбхубхадрешварага һәм Ишанабхадрешварага){{sfn|Швейер|2014|с=307}}.

Мишон өчен бөтен комплекс буйлап (V гасырдан XV гасырга кадәр) гомуми план булмау хас.[[ЮНЕСКО]] бирелгән мәгълүматлары буенча  — IV гасырдан XIII гасырга кадәр. Гыйбадәтханә ансамбльләре яки аерым гыйбадәтханәләр күп мәртәбә үзгәрешләргә дучар булганнар, аларга күпсанлы яңа гыйбадәтханәләр һәм изге урыннар төзелеп корылган булган. Шуңа күрә бер бинада төрле чорларның стильләре һәм стилистик эпохалары яшәргә мөмкин. Бөтен комплекс зур ансамбльләргә бүленә, аларны XIX гасыр Француз галимнәре латин хәрефләре белән билгеләгән. (кагыйдә буларак, ансамбльләр гыйбадәтханә киртәләре белән уратылган). A төркеме гыйбадәтханәләре тирәли A', B, C, D, E, F, G һәм H ансамбльләре урнашкан, ә K, L, M һәм N аерым торучы һәйкәлләр булып тора. Һәрбер ансамбль эчендә гыйбадәтханәләр һәм һәйкәлләргә номерлар куелган (мәсьәлән, А1, B2 яки C3){{sfn|Швейер|2014|с=307—309}}.

V—VI гасыр биналары, иң мөмкин булганы, агачтан ясалган булганнар, шуңа күрә аларның берсе дә хәзерге көннәргә кадәр сакланып калмаган. Иң борынгы гыйбадәтханә Е1 VII гасырга карый. VIII—IX гасырда Хоалай стиленда F һәм A' ансамбльләре корылган булган, IX гасыр уртасыннан X гасыр уртасына кадәр Донгзыонг стиленда А10, А11, А12, А13, В1, В2 һәм В4 гыйбадәтханәләре төзелгән булган. X һәм XI гасырларда зур гыйбадәтханә А1 төзелгән булган, ул алты кече гыйбадәтханә белән уратылган булган (ул борынгырак ансамбльгә төзелеп корылган булып, беренчел төп изге урынның урынын алган){{sfn|Швейер|2014|с=309}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=67—68}}.

С ансамбле тулаем диярлек стиле буенча бертөрле һәм XI гасырга карый. XII гасыр башында Е4 гыйбадәтханәсе төзелгән булган. G ансамбле Мишонның янә төзелмәгән һәм датировкасы төгәл билгеле булмаган гыйбадәтханәләр төркеменә карый (язмалар буенча, 1147—1162 елларда төзелгән булган). Стиле һәм күзгә күренә торган Кхмер йогынтысы буенча G ансамблена H төркеме якын. Мишонның барлык диярлек гыйбадәтханәләре көнчыгышка таба юнәлгән, бу Шиваит традициясе буенча ясалган. Бу шартка бары тик B, C, D һәм H ансамбльләре туры килә. Гыйбадәтханәләрнең башка төркемнәре көнбатышка таба юнәлгән, әмма язмаларның текстлары да, башка чыганаклары да бу хасиятне шәрехләми. {{sfn|Швейер|2014|с=309—310}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=197—198}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=64—66}}.

[[Файл:My Son tower2.JPG|thumb|left|250px|Мишон хәрабәләре.]]
Мишонда архитектур стилена исем биргән А1 гыйбадәтханәсе нисбәтләре тигезавырлыгы һәм кирпеч буенча декорның нәзек тыйнаклыгы белән аерылып тора. Фасадларның ритмы югары нишалар тирәли пилястралар белән бирелгән, кирпеч фасады яктылык һәм күләгә уенын көчәйтә, ә югары манараларның төзек пропорцияләре сызыклар гармониясенә ярдәм итә. Гәрчә хәзер А1 гыйбадәтханә хәрабәләр халәтендә булса да, XX гасыр башы Франция галимнәре тасвирламаларында ул яхшы сакланган манара булып торган. А1 гыйбадәтханәсе Тям архитектурасының шулай аталган «классик» стиленең үрнәге булып торган, аның нигезләве көчле Индонезия йогынтысы астында булган.{{sfn|Швейер|2014|с=301}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=69}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Early 10th century AD — the early 11th: Style of Mi Son A1}}.

Күпчелек галимнәр Е1 борынгы гыйбадәтханәсен патша [[Викрантаварман I]] (VII гасыр уртасы) хөкеменә карата. Моны якында табылган язмалар раслый һәм шулай ук гыйбадәтханәләрнең киселгән фигуралары стиле әйтә. Мөгаен, төзелеш VII гасыр башында башланырга мөмкин булган. Изге урында киселгән пьедесталда куелган әһәмиятле лингам булган. XX гасыр башына гыйбадәтханә инде җимерек хәлдә булган. Аның стеналары кирпеч түбәне тотарлык итеп бик үк массив булмаган. Гыйбадәтханә урынында табылган фрагментлардан түбә агач каркасы куллануы ярдәмендә торгызылган булган дип фараз итәргә була. Зур булмаган вестибюльгә кадәр квадрат зал почмакларында дүрт агач колонна булган.{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

Көнбатышка юнәлгән нечкә портал, гыйбадәтханә шуңа терәлгән пилястрлар белән күтәрелгән нигез, агач кысалы һәм нечкә басмалы терраса, [[Дваравати]] сәнгатенә хас архитектур детальләрне искә китерә. Гыйбадәтханәдә ялган порталлар булмаган, ә киң агач керүләрдә, алар Ангкоргача Кхмер архитектурасына хас. F1 гыйбадәтханә, гәрчә бераз соңрак төзелгән булса да, сәнгать формалашуында Е1 стилена охшаш. Берничә яруслы зур турыпочмаклы нигездә бина чиреп түбәсен һәм Е1 гыйбадәтханәсенә караганда массиврак стеналарга ия булган. Бердәнбер зал көнчыгыш-көнбатыш күчәре буенча ориентлашкан булган, керү коридорына таш керү узуы белән портал алып барган. В храме F1 гыйбадәтханәсендә ялган порталлар һәм нигезендә [[бәйләнешле почмаклы]] оригиналь орнамент булган.{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

[[Файл:Champa Po Nagar Nha Trang.jpg|thumb|260px|По-Нагар Гыйбадәтханәсе.]]
[[Нячанг]]та ([[Кханьхоа]] провинциясе) По-Нагар гыйбадәтханәсе комплексы җиде таш бинадан тора, аларның алтысы язмалар буенча идентификацияләнгән (G манарасының гына Ходаен билгеләргә мөмкин булмаган). Безнең көннәргә кадәр дүрт кенә манара килеп җиткән: A, B, C һәм F.{{sfn|Швейер|2014|с=311}}.

VIII гасырдан бирле төп А манарасы Шиваның хатыны — Бхагавати, биредәге Каутхара морзалыгының яклаучысы булып торган. Соңрак Бхагавати «Илнең Алиһәсе» — Янг пу Нагарага трансформацияләнгән (По-Нагар гыйбадәтханәсенең хәзерге исеме нәкъ шул Алиһәнең эпитетына карый). В начале IX гасыр башында алтын һәм асыл ташлар белән бай бизәлгән Алиһә поты гыйбадәтханәдән урланган булган, вакыт узу белән ул хәзерге таш потка алмаштырылган булган (X гасыр пот башы соңрак эпохага карый).

XI гасыр башында Каутхараның хөкемдары Парамешвара гыйбадәтханәгә иганә итеп [[фронтон]]ны биргән, ул хәзер дә А манарасы порталы өстендә тора. Фронтонда су үгезе өстендә биюче дүрт куллы Алиһә тора. XI гасыр ахырында, [[Чам теле]]ндә язмалар булу белән, «Ил Алиһәсе» (Янг пу Нагара) төшенчәсе барлыкка килгән. Аның белән бергә По-Нагарда аның кызына — «кечкенә Алиһә»гә (Янг пу Анех) ихтирам күрсәткәннәр. А манарасыннан баскычлар буенча колонна залына төшәргә мөмкин булган (аның төзелеш датасы мәгълүм түгел, шулай ук аның максаты билгеле түгел, аны төрлечә аңлаталар: церемониаль табыннар өчен зал, җыелышлар залы, догалар һәм корбан бирүләр өчен зал){{sfn|Швейер|2014|с=311—312}}.

Көньяк B манарасы катлаулы Ходайга табыну урыны булып торган. Башта анда Шамбханы (Шива исемнәренең берсе) сурәтләүче [[лингам]] (''мукхалинга''), һәм Бхагавати торган. Бу югары хөрмәт ителгән лингам алтын белән капланган булган һәм асылташлар белән бизәлгән булган. Шуннан бирле гыйбадәтханәнең исеме «ике җенесле Шива гыйбадәтханәсе» дип яңгыраган.{{sfn|Швейер|2014|с=312}}.

[[File:Po Nagar Siva Tempel Nha Trang Vietnam.jpg|thumb|right|Шива Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Durga ornament Po Nagar.jpg|thumb|right|Парамешвара фронтоны]]
[[File:Durga ornament Po Nagar.jpg|thumb|right|Колонна залына баскыч]]

C һәм F манара каланнары бер үк вакытта IX гасыр башында төзелгән булганнар. F манарасы [[Ганеша]] гыйбадәтханәсе дип атала, аның төньяк һәм көньяк якларында [[Гаруда]]лар сурәтләнгән булган, ә көнбатыш ягында — фил урнашкан. С манарасы биредәге Маладакутхарага багышланган булган (ул шулай ук «кечкенә Алиһә» дип аталган булган). Е манарасы хәзерге көннәргә кадәр сакланып калмаган, ул IX гасыр башында төзелгән булган һәм Махадевига («Алиһә ана»)га багышланган булган. D манарасыннан шулай ук бернәрсә дә сакланып калмаган также ничего не сохранилось, бина XIII гасыр уртасында төзелгән булган, анда Бхагавати Матрилингешвари Алиһәсенә табынганнар. Бу манарадан соң, вероятно, По-Нагар комплексында мөгаен бернәрсә дә төзелмәгән булган, ул озак вакыт дәверендә [[шактизм]] үзәге булып торган — бу хатын-кыз Илаһларына табыну.{{sfn|Швейер|2014|с=312—313}}.

== Потлар ==
[[Файл:Vietnam Sitzende Gottheit Museum Rietberg RHI 402.jpg|thumb|200px|Куангнам провинциясеннән Донгзыонг стилендә Илаһ, IX гасыр ахыры.]]
Тямпада ике төп сыннар булган — зур пот төркемнәре ([[пьедестал]]лар һәм [[алтарь]]лар) һәм кечерәк үлчәмле әсәрләр, алар нигез стелаларда эшләнгән ([[горельеф]]лар һәм сирәгрәк [[барельеф]]лар). Скульптур декор белән капланган пьедесталлар һәм алтарьлар гыйбадәтханәләр үзәгендә зур пространствоны биләп торган (декорга сюжет күренешләре һәм төрле [[орнамент]]лар кергән). Еш кына Илаһлар стелаларга терәлгән итеп сурәтләнгән булган, гыйбадәтханә порталлары янында һәм изге урынга керү янында сакчылар (''[[дварапал]]''лар) барельефлар итеп сурәтләнгән.{{sfn|Швейер|2014|с=313, 320}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Guillon|2001|с=31}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture}}.

Архитектура кебек үк, тямская поты стильләргә бүленә, алар иң әһәмиятле гыйбадәтханәләр исемнәре буенча аталган. Мишон Е1 стиле (VI — VII гасыр уртасы) Һинд диненең һәм Һинд сәяси системасының таралыш чорында көчле Көньяк Һинд йогынтысы астында туган. Иртә чордан бирле бу стильнең берничә скульптура калган, ә иконографияләрендә күбрәк [[Шива]], [[Ганеша]] һәм [[Вишну]] бар. {{sfn|Швейер|2014|с=314}}.

Сынчылыкта саф Һиндныкыннан башка Мишон Е1 стилендә [[Мон]] дәүләте [[Дваравати]] һәм Индонезия архипелагы дәүләтләре, һәм шулай ук Ангкоргача көньяк Камбоджа сәнгате йогынтысы бар. Стильнең иң ачык мисалы булып Мишонда Е1 гыйбадәтханәсенең грандиоз пьедесталы булып тора. Хоалай стиле скульптуралары (VII гасыр уртасы — IX гасыр уртасы) бик аз сакланып калган. Кирпечтән ясалып Хоалай [[дварапала]]лары Мишон Е1 стиленнан аз аерылып торалар. Аның каравы, бу чорда Индонезия стилена охшатылып ясалган күп Будда бронза потлары очрый, алар Будданы һәм [[Авалокитешвара]]ны сурәтлиләр.{{sfn|Швейер|2014|с=314—315}}{{sfn|Guillon|2001|с=33}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=278}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=60—61}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture}}.
Донгзыонг стилена (IX гасыр ахыры — X гасыр башы) авыр, бөтен пространствоны тутыручы скульптура декоры хас, анда бер-берсенә салынган стильләштергән чәчәк кебек бизәкләр һәм авыр чәчәк бәйләмнәре бар. Шулай ук бу стильгә яфраклар һәм озын ботаклы орнамент, потлар бизәгендә кыйшайган сызыклар мотивлары муллылыгы хас. Донгзыонг стиленда Индонезия йогынтысы күренә, әмма типик Тям шәрехләве күп. Будда Илаһлары потлары, монахлар һәм иганәчеләр потларында сакраль танталылык, йөзләрнең тыйнаклыгы һәм индивидуаль схема буенча тәннәр хәрәкәте бергә кушылган.{{sfn|Швейер|2014|с=315—316}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=82}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture. Late 9th century ad — the early 10th: Dong Duong style}}.

Донгзыонг стиленең иконогнафиясе Будда, Авалокитешвара, [[Тара]], [[Кала]], [[Дхармапала]] (Буддистларны яклаучы ярсулы Ходайларны), [[Дварапал]]ларны (чукмарлар белән коралланган гыйбадәтханә капка һәм ишек сакчыларын) һәм башка киң пантеон Ходайларны һәм Буддачылык монахларын керткән. Потлар өчен бик зур һәм стильләштергән хасиятләр бар, битләрдә елмаюсыз - калын борыннар һәм иреннәр (күп потларның куе мыеклары һәм куе бергә үскән кашлары бар).{{sfn|Guillon|2001|с=40, 81}}{{sfn|Hubert|2015|с=43}}.

[[Файл:'Ganesha', sandstone, 7th-8th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|left|200px|Мишон Е1 стилендагы Ганеша поты, VII гасыр]]
Мишон А1 күчеш стиле (X—XI гасырлар) ике ас-стильгә бүленә: Хуонгми (X гасыр башы - уртасы) һәм Чакиеу (X гасыр уртасы — XI гасыр уртасы). «Классик» Хуонгми (Хыонгми) өчен Кхмер йогынтысы һәм [[Вишну иконографиясе]] хас (стиль бигрәк тә матур потлар белән мәшһүр). Бу стильнең ачык мисалы булып Хуонгкуэда табылган ([[Куангнам]] провинциясе) Алиһә бюсты тора. {{sfn|Швейер|2014|с=316, 324}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=85—86, 89}}{{sfn|Guillon|2001|с=45, 105, 128}}.

Чакиеу стилена Ява һәм Көньяк Һиндстан йогынты хас, монда тирән эстетик үзгәрүләр, киемнәрдә һәм потларда бизәкләр үзгәрешләре хас. Пот йөзләре елмаючы һәм бөтенләй сакалсыз булып китә, тәннәр — сыгылучан һәм нәзек, композициясе — җиңел һәм ирекле. Зур потлар стена яныдагылар булып китә, горельефлар тулаем диярлек бетәләр, бары тик хайваннар сурәтләре, декоратив элементлар байлыгы үсә.Бу стильнең типик мисаллары булып Чакиеудан берничә пьедестал тора.{{sfn|Швейер|2014|с=316—317}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=46}}{{sfn|Guillon|2001|с=110}}.

[[Файл:Garuda and Naga, Khuong My, 10th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01878.JPG|thumb|200px|Хуонгми стиленең поты, X гасыр.]]
Шаньло стиленың аерылып торучы хасияте булып (XI гасыр) потларның гадилегенә кайту тора. Фигуралар элеккеге сыгылучанлыгын һәм җиңел хәрәкәтчәнлеген югалталар, бик бөгелгән булып китәләр. Йөзләрнең хасиятләре сиземлелекне һәм тыйнаклыкны югалталар, янә калын иреннәр, киң борыннар, зур каш өсте дугалар һәм стереотип елмаюлар барлыкка килә. Шаньло стиле потлары Мишонда очрый (Е4 гыйбадәтханәсе), Чиендангта һәм Банганда очрый. {{sfn|Швейер|2014|с=317}}{{sfn|Guillon|2001|с=134}}.

Кхмер сынчылыгы белән тыгыз бәйләнгән Тхапмам стиле өчен (XI—XII гасырлар), яңа тип орнамент хас, ул потларның һәм гыйбадәтханә стеналарның барлык бизәкләрен каплый. Ул эчкә бөгелгән «әкәм-төкәм» бөгелмәләрдән гыйбарәт. ([[Дварапал]]лардан башка) [[Антропоморф]] потлар — барысы диярлек стена яныдагылар һәм архитектура декорына бәйле. Хәрәкәтләнгән итеп ясалган фигуралар күп детальләр һәм мул бизәкләр белән статик потлар белән алышына. Потларда күп вак декор, муллылык, хәрәкәтләнмәү, кырыс фронтальлек һәм авырлык булуга күрә Европа сәнгать белгечләре Тхампам стилен «[[Барокко]]» стиле дип атаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=318}}{{sfn|Guillon|2001|с=57}}{{sfn|Hubert|2015|с=43}}.
[[Файл:'Holy Bird Garuda', 13th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|left|200px|Гаруда сыны, XIII гасыр.]]

Тхапмам стиленең икенче этабын (XIII век) башкаруның техникасы һәм башкару сыйфатында күренеп тора торган регрессны күреп була: потларның йөзләре озынча була, фигуралар — җиңел хәрәкәтләнмәүче һәм коры, чәчләр һәм сакаллар — стильлшәтергәнрәк, потлар бизәкләре — бик гади булып киткәннәр. [[Байон]] стилена якын күп Кхмер алынмалары барлыкка килә ([[Нага]] һәм Локешварада утыручы типик Будда потлары). Тхампам стиленең икенче этабының ачык мисалы булып По-Кланг-Гарай [[Тимпан (архитектурасы)]] булып тора, монда алты куллы Шиваның биюе сурәтләнгән (йөзнең авырлыгына карамастан, Шиваның позасы авторның реализмына омтылышны чагылдыра).{{sfn|Швейер|2014|с=318—319}}.

Янгмум стиленең үсеш чорында (XIV—XV гасырлар) Тям сәнгате яңарышы барлыкка килгән. Стена яны Ходайлары сурәтләре арасында ир кеше фигуралары күбрәк була башлаган, потларның бизәкләре һәм киемнәре бик бай һәм декоратив булып киткәннәр. Торсның анатомиясе берникадәр реализм саклаган, потларның аяклары гел киемнәр астында булганнар. Йөзләрдә шулай ук үзешчәнлек барлыкка килә башлаган: каты елмая торган киң авызлар, киң борын тишекләре белән кыска борыннар, гадәти булмаган итеп стильләштерелгән күзләр (зур, тирән булмаган, ярым-даирә итеп утыртылган, горизонталь өске күз кабагы белән). Следы стиля Янгмум стиленең эзләре иң киң итеп хәзерге [[Фуйен]] провинциясендә киң таралган. {{sfn|Швейер|2014|с=319}}.

[[File:'The God Visnu', 11th-12th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|right|Чакиеу стилендагы Вишну.]]
[[File:Shiva, art cham (musée Guimet) (12156137736).jpg|thumb|right|Янгмум стилендагы Шива.]]
[[File:Dragon, Thap Mam, 13th century, Binh Dinh - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01386.JPG|thumb|right|Тхампам стилендагы аждаһа.]]

Тямпа сәнгате өчен күп декоратив элементлар, аларның гомуми тенденциясе архитектура силуэтларына юнәлгән - мәсьәлән, каплагчылар, керамик почмак сыннар яки почмак таҗлар. Почмак потлар орнаменталь характерлы булган һәм максатлары буенча готик химераларга якын булганнар (потлар сабак һәм ботаклар формасына ия булганнар, [[Апсара]]ларны һәм диңгез хайваннарын сурәтләгәннәр). Почмак боҗралар киң карнизда торганнар һәм башта (X гасыр) манаралар булып аңлатылган булганнар, әмма соңрак стена белән кушылганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=320}}.

Пот сыннары арасында хайваннар дөньясына зур игътибар бирелгән булган. Төрле фантастик хайваннар, филләр һәм маймыллар киң популяр булган, алар шактый реалистик итеп сурәтләнгәннәр. Фантастик иконография арасында Индонезия һәм Кытай-Вьет репертуары каһарманнары күп булган. Индонезия мотивларына [[Гаруда]]лар (мифик кошлар), [[наглар]] (елансыман рухлар) яки макарлар (аскы казнасыз арслан битлекләре, еш алар үлем яки вакытны чагылдырганнар); Вьетныкыларга — аждаһалар.{{sfn|Швейер|2014|с=320}}.

Кайбер мәхлукатлар чит ил риваятьләреннән, әмма аларның сын трактовкасы Тямныкыларныкы. Аждаһаларның тәне һәм тәпиләре тәңкәләр белән капланган, башларында мөгезләр һәм кикриге бар, танаулары озынча һәм борыннары өскә карый торган, тешләре озын, өске казналары казык тешләре алга бөгелгән итеп ясалган.{{sfn|Швейер|2014|с=321}}.

Тям сынчылары хәрәкәт һәм сыгылучанлыкны яхшы тапшырулары белән мәшһүр, әмма пропорцияләр сирәк сакланган булганнар. Филләр генә гел бик дөрес итеп сурәтләнгәннәр, кайвакыт бизәкләре муенса итеп, әмма гел җигелмәгән итеп. Гасырлар белән хайваннарның сурәт сыйфаты яхшырган, әмма атлар беркайчан да реалистик булмаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=321—322}}.
[[Файл:Altar with Apsaras, view 3, Tra Kieu, 7th-8th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01499.JPG|thumb|left|200px|Чакиеудан биючеләр белән пьедестал.]]

XII гасырдан бирле иконографик кырыслыкка декоратив фантазияләр килә, чын хайваннарны тулаем диярлек мифологик фигуралар кысрыклап чыгара, стилизациягә тенденция ачыктан-ачык күренә башлый (гарудалар, арсланнар һәм аждаһалар). Аждаһалар сурәтләре (''иногарай'') Кытай сәнгате белән контактлар турында шәһадәтнамә булып тора, әмма алар төгәл копияләр булмыйча, күбрәк [[Ханой]]дан аждаһалар [[Реминисценция]]ләре булып тора. Элеккеге йөзләрдә булган Инд-Ява йогынтысы әкренләп юкка чыга, аңа алмашка Кхмер һәм Вьет йогынтысы килә. XIII гасырдан бирле [[Анималист]] сыннар юкка чыга башлый.{{sfn|Швейер|2014|с=322}}.

Мишонда Е1 гыйбадәтханәсенең пьедесталы бу стиль өчен хас мисал булып тора. Ул гыйбадәтханә үзәгендә тора, аның өстендә [[Кайлас]] тавын символлаштырган лингам торган. Пьедесталның нигезе сары комташның тигез блокларыннан тора. Кечкенә пилястрлар белән бүленгән нишалар һәм стена аралары тау мәгарәләрен символлаштыра (аларда аскетлар сурәтләнгән). Пьедестал паперть нигезе булып хезмәт итә, аның алдынгы ягында өч баскыч урнашкан.{{sfn|Швейер|2014|с=322}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=61—62}}{{sfn|Ngô|2002|с=50}}{{sfn|Guillon|2001|с=73}}.

Икенче баскыч өстендә киемнәре җелферди торган өч биюче кыз сурәте ясалган. Аларның аяклары бөгелгән, ә куллары [[атлант]]ларныкы кебек күтәрелгән. Биючеләр баскычны тоталар кебек, шул ук вакытта музыкага бииләр. Аларның фигуралары драпирланган бот киемнәре, муенсалар, билбаулар һәм терсәк өстеннән браслетлар белән бизәлгән, йөзләре - алкалар белән бизәлгән.{{sfn|Швейер|2014|с=322—323}}.

[[File:Pedestal, My Son E1, view 2, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01702.JPG|thumb|right]]
[[File:Pedestal, My Son E1, view 3, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01706.JPG |thumb|right]]
[[File:Pedestal, My Son E1, view 4, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01721.JPG |thumb|right]]

Пьедесталның алгы ягында папертьның һәр ягында берәр ниша бар, алар Мишон Е1 өчен хас түбәнәйтелгән аркалар белән бүленеп куелган. Нишаларның берсендә флейтада уйнаучы аскет сурәтләнгән, икенчесендә - арфада уйнаучы. Папертьның [[косоур]]ларында ике дәрвиш ясалган: бер ягында &quot;[[Вина]]&quot;да уйнаучы, ә икенчесендә - кулъязманы тотучы. Пьедесталның өч башка ягының һәрберсендә өч стена арасы урнашкан, алар арасында каплагычларда 18 пот сәхнәсе куелган. Алар барысы да аскетларның тормышларыннан сәхнәләр күрсәтә: медитацияләр, корбан бирүләр, өйрәнчекләргә сабак бирү.

Мишон Е1 стиленең башка әһәмиятле әсәре булып комташтан бетерелмәгән фронтон тора, ул кайчандыр бу гыйбадәтханәгә төп керү өстендә урнашкан (VII гасыр белән даталана). Фронтонда Һинд дине риваятьләреннән сәхнәләр күрсәтелгән: [[Вишну]] океан төбендә ята, аның ятагы булып барлык нагларның патшасы [[Шеша]] тора. Вишнуның кендегеннән лотос үсә, аннан [[Брахма]] пәйда була, ул Галәмне янә барлыкка китерергә тиеш. Фронтонның кырыйлары буенча сакчылар фигуралары, алар кулларында еланнарны тоталар.

Хуонгми потлары арасында Хуонгкуэдан Алиһә поты аерылып тора (хәзерге вакытта ул көньяк Вьетнам шәһәре [[Хошимин]]да күргәзмәдә күрсәтелә). Нечкә борын һәм калын иреннәр белән кыска уйланучы йөзне зур күзләр тереләндерә, аларның күз бәбәкләре кайчандыр буялган һәм асылташлар белән бизәлгән булган. Чәчләрдә канаулар һәм колакларда тишекләр буенча потка салына торган бизәкләр киертелгән булган дип фараз ителә. Югары [[шиньон]]да ярымай бу Шиваит пантеоны Алиһәсе булуына ишарә итә, әмма аның исемен идентификацияләргә мөмкин булмаган. Ачык күренә торган Кхмер йогынтысына карамастан, бу бюстның күп детальләрендә этник тям хасиятләре күренә.{{sfn|Швейер|2014|с=324}}.

[[Файл:Tra Kieu Pedestal.jpg|thumb|250px|Чакиеудан түгәрәк пьедестал.]]
Чакиеудан пьедестал (аны кайвакыт алтарь дип атыйлар) түгәрәк формада, бу Һинд йогынтысы турында сөйли. Пьедесталның өстендә агызулар өчен канау белән монументаль лингам тора. Пьедесталның уртасындагы кыршау тоташ сызык хатын-кыз күкрәкләре белән бизәлгән (мондый орнамент Тям сәнгатендә беренче мәртәбә нәкъ менә Чакиеудан пьедесталда пәйда була, ә шуннан соң хасият булып китә.).{{sfn|Швейер|2014|с=325}}{{sfn|Guillon|2001|с=110—116, 147}}.

Орнамент Индрапура династиясе нигезләүчесе Уроджага ишарә итә, аның исеме &quot;хатын-кыз күкрәгеннән туган&quot; дигәнне аңлата. Илнең муллыгын ассызыклый торган шундый мотивлар Тямпада күп пьедесталларда X гасырдан соңрак түгел кулланыла башлаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=325}}.

Пьедесталның квадрат нигезе почмаклардан арсланнар белән бизәлгән һәм барлык дүрт яктан [[фриз]] белән формалашкан, анда [[Кришна]] тормышыннан сәхнәләр күрсәтелгән. Бу X гасыр Тям сынчылыгында Вишнуизм иконографиясенең әһәмиятенә күрсәтә. Сурәтнең Вишнуизм характерында булуына карамастан, пьедесталда лингам тора - бу Шиваит элементы (Көньяк-Көнчыгыш Азиядә Шивага табынуга Вишнуны кертү турында, Вишну иконографиясенең Шиваит культы белән катнашуы турында киң мәгълүм).{{sfn|Швейер|2014|с=325}}{{sfn|Guillon|2001|с=110—116}}.
 
Биюче кызлар белән пьедестал шулай ук Чакиеудан һәм тям сынчылыгының төп шедеврларның берсе булып санала. Аның һәр ягының озынлыгы 3 метрдан да ким түгел, биеклеге - якынча 1,2 метр. Пьедесталның нигезе арслан башлары һәм калалар белән бизәлгән пилястралар белән формалаштырылган. Һәрбер пилястрада [[апсара]] сурәтләнгән, ә стена тоташтыргычларында - [[гандхарв]]лар. Биюче кызларның бизәнү әйберләре белән бөгелгән фигуралары музыкантларның калынрак тәннәре фонында аерылып торалар. Зур Һинд һәм Ява йогынтысы булуга карамастан, пьедесталның гомуми стиле тям стиле.{{sfn|Швейер|2014|с=325—326}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=57}}{{sfn|Guillon|2001|с=120—127}}.

[[Лотос поза]]сында утыручы дүрт-куллы Шиваның потлары Тхампам стиле өчен хас. [[Дананг]]ның Тям поты Музеенда күргәзмәдә булган экземплярларның берсе (башсыз булып сакланган), [[Гиме]] музеендагысына бик якын (соңгысы Баньит гыйбадәтханәсеннән). Данангтан потның тәнен ябыштырып ясавы бик гомуми, мускулатура детальләре юк, гәрчә бай киемнәр һәм бизәкләр шактый тәфсилләп ясалган.{{sfn|Швейер|2014|с=326}}.

[[Файл:Vietnam, shiva, da thap banh it (torre d'argento), stile di transiz. tra my son A1 e thap mam, Xi-Xii sec, 01.JPG|thumb|200px|Гиме музееннан Тхампам стиленда Шива поты.]]
Бот киеменең түгәрәк клапанында брелоклар һәм югары сыйфатлы чигү сурәтләнгән (хәзерге Камбоджада борынгы традиция буенча алтын һәм көмеш җепләр белән чигү &quot;тям чигүе&quot; дип атала). Асылташлар һәм башка аксессуарлар бик тәфсилләп ясалган: күп-катлы билбау, терсәкләрдә [[кабошон]]нар белән браслетлар, беләзектә браслетлар, брахман шнурында өч баш белән нага.{{sfn|Швейер|2014|с=326—327}}.

Ул вакытта Тямпада [[Буддачылык]]ның зур йогынтысына карамастан, берничә генә Будда скульптур поты сакланган.

Соңрак Янгмум стилена караган сынчылыкта фигуралар стелалар белән бергә кушылып бербөтен хасил итәләр. Пот тәненең аскы өлеше тулаем цокольгә китә. Янгмум стилена шулай ук гомумиләштергән йөз сызыклары, әмма бай һәм мул бизәкләр хас.{{sfn|Швейер|2014|с=327—328}}.

Тям сынчылыгының иң эре тупланмалары [[Ханой]] Милли Вьетнам тарихы музеенда, [[Дананг]]та Тям сынчылыгы, [[Хошимин]]да Вьетнам тарихы Музеенда, [[Париж]] [[Гиме музее]]нда, [[Сан-Франциско]] Азия сәнгате Музеенда, [[Лондон]] [[Британия музее]]нда, [[Цюрих]] Ритберг музеенда, Вьетнамның Ханой сынлы сәнгать музеенда һәм Хошиминда Шәһәр сынлы сәнгатьләр музеенда саклана.

== Керамика ==
Тям керамикасы сирәк очрый, шуңа күрә аз өйрәнелгән. 1970-енче еллар уртасында керамиканы кыздырып чыныктыру өчен [[Биньдинь]] провинциясендә булган. Тямпа керамикасының [[Индонезия]]дә һәм [[Филиппин]]нарда табылган эшләнмәләр белән охшашлыгы бар. XIII гасыр ахыры — XIV гасырның беренче яртысы белән даталанган кайбер өлгеләр, мөгаен, күрше илләргә экспорт өчен кыздырып чыныктырылган булганнар. Мичләр, мөгаен, Виджайяны 1471 елда Вьетнам яулап алуыннан соң тәмамлаганнар.{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Ceramics}}.

Керамиканың иң күпсанлы төркеме булып сулач һәм болытсыман текстура белән глазурьлы тәлинкәләр тора. [[Глазурь]] өслекнең якынча өчтән ике өлешен каплый, ә аның төсе яшелдән (иң киң таралганы) зәңгәрсу-сорыга кадәр үзгәрә. Тям керамикасының икенче төркеме булып төрле үлчәмнәрдәге һәм формалардыгы алтынсу-көрән савытлар тора (хәмер өчен зур тоткалы чүлмәкләр, кечкенә флягалар, известь өчен чүлмәкләр, грушасыман шеләләр, җамаяклар). Тямпаның иң зур гыйбадәтханәләрендә чиреп һәм керамика плиткалар калыплары тора, алар рәсемнәр һәм рельефлар формасындагы бизәкләргә ия.{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Ceramics}}.

== Металлик эшләнмәләр ==
[[Файл:Shiva Kosa from Champa.jpg|thumb|left|200px|Тям кошасы.]]
Тямпада борынгы заманнан ук асылташлар кулланылган булган, моның турында күпсанлы язмалар шәһадәт булып тора. Алтын һәм көмеш предметлар Ходайлар һәм хөкемдарлар өчен булган, аларны бирү гадәти хәл булмаган, алар бирүчене дә, бирелгәнне дә аерып чыкканнар(бүләк язмаларында искә алынган язмаларда, барлык предметлар да, берникадәр нисбәттә гыйбадәтханәләр эшчәнлегенә бәйле). Асылташлардан ясалган Тям эшләнмәләренә Ходайлар потлары, статуялар, лингамнар, кошалар, йорт җиһазлары, савыт-сабалар һәм эшләнмәләр карый.{{sfn|Швейер|2014|с=328}}{{sfn|Sharma|2009|с=52}}.

Тямпада бигрәк тә асыл металлардан культ потлары күп булган (алар иң төп Ходайларны — Шиваны һәм Бхагаватины күрсәткәннәр, һәм шулай ук киң Тям пантеонының башка Илаһларын күрсәткәннәр). Шулай да борынгы заманнардан бирле алтын һәм көмеш потлар талаучылар игътибарын җәлеп иткән, ә урлаудан соң алар гыйбадәтханәләрдә таш һәм агач күчермәләр белән алмаштырылган.{{sfn|Швейер|2014|с=328}}.

Шивага шулай ук [[лингам]] образында табынганнар — бу дөньяны барлыкка китерүнең символы булган һәм Ходайны чагылдырган цилиндр (фаллус-сыман) предмет булган. Изгеләштерү вакытында күп лингамнарга үз исемнәр биргәннәр, мәсьәлән, «Алкышлар бирүче», «Хуҗа» яки «Мәрхәмәтле». Ходай образының абстрактлыгын әзәйтер өчен, тямнар «йөз белән лингамнар» (''мукхалинга''), куйганнар, аларның йөз-сыман урыннары булган. {{sfn|Швейер|2014|с=328—329}}{{sfn|Sharma|2009|с=59}}.

[[Файл:Vietnam, copricapo linga, da champa, viii sec, argento.JPG|thumb|220px|Көмеш коша фрагменты. VIII век]]
Шулай ук Шиваит культының тагын бер предметы киң таралган — ''коша'', ул Ходай йөзе белән футляр булган. Ул «лингамның каплагычы» булган: эчтән буш булып, коша өстән таш лингамга кидертелгән булган. Шулай да, коша үзе дә, лингам белән беррәттән, табыну предметы булган. Кошалар турында искә алулар VII гасырдан алып XIII гасырга кадәр очрый.{{sfn|Швейер|2014|с=329}}.

Алтын һәм көмеш кошалар мул итеп асылташлар белән капланган булган ([[алмаз]]лар, кызыл [[якут]]лар,  [[зәңгәр якут]]лар, [[топаз]]лар һәм [[аквамарин]]нар белән), аларның кобра-сыман баш киемнәре булырга мөмкин булган(''нагараджа''). Кайбер кошаларның берничә йөзе булган; язмаларда шулай ук алты йөзле кошалар да искә алына. Моннан башка лингамнар һәм кошалар төрле зәркән әйберләре белән бизәлгән: таҗлар, диадемалар, муенсалар, билбаулар, кул һәм аяк беләзекләре, алкалар, балдаклар һәм [[аграф]]лар белән (асыл металлардан һәм ташлардан башка аларда шулай ук [[энҗе]] һәм мәрҗәннәр кулланганнар). Гадәттә кошалар патша яки башка әһәмиятле алпавыт заказы буенча ясалганнар һәм гыйбадәтханәгә бүләк итеп бирелгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=329—330}}.

1900 елда Мишонның изге урынында серле хәзинә саклана торган урын табылган булган, анда көмеш нигездә күп алтын бизәнү әйберләре булган: колаклар өчен тирәнәйтелгән урыннар белән озынча шлемлы патша таҗы (''кирита-мукута''), диадема (''мукута''), беләкләр, беләзекләр һәм тубыклар өчен бизәнү әйберләре, каты һәм сыгылучан муенсалар, төрле алкалар. Кайбер уеп ясалган әйберләр эшкәртелмәгән ташлар белән бизәлгән булган һәм сәдәпләре булган. Мишоннан барлык бизәнү әйберләре фотога төшерелгән булган, аларның хәзер кайда булулары мәгълүм түгел. «Мишон хәзинәсе» һәм таш сыннарда булган башка Тям әйберләре металлны эшкәртүнең бик югары дәрәҗәсенә шәһадәт булып тора.{{sfn|Швейер|2014|с=330}}{{sfn|Sharma|2009|с=70}}{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Metalwork}}.

Язмалар һәм башка туры булмаган шәһадәтләр Тямпада күп алтын һәм көмеш эшләнмәләр, интерьер элементлары булган, әмма безнең көннәргә кадәр бернәрсә дә килеп җитмәгәненә ишарә итәләр. Түбәләр, алтарьлар, [[сандал агачы]]ннан ишекләр асыл металл битләре белән капланган. Алтын һәм көмешнең шактый өлеше культ предметларына һәм патша [[инсигния]]ләренә барган - төрле савытларга, дини байракларга, таякларга, зонтларга, җилпәзәләргә һәм бизәкле кыннар белән кылычларга һәм [[паланкин]]нарга барган.{{sfn|Швейер|2014|с=331}}.
 
[[Файл:Mão vàng Chăm Pa.jpg|thumb|left|200px|Тям хөкемдарларының алтын баш киемнәре. VII—VIII гасыр.]]
[[Санскрит]] телендә искә алынган савытларны еш идентификацияләргә мөмкин түгел, чөнки бу культ предметлары һаман Һинд динендә кулланыла. Савытларның исемнәре Чам телендә булганда аларны идентификацияләргә авыр яки мөмкин түгел, аның каравы Чам текстлары еш предметларның авырлыгына яки бәясенә күрсәтәләр. Кыйммәтле металлардан барлык савытлар да культ практикасына бәйле, кайвакыт алар язмаларда Ходайларга аларның ихтыяҗлары өчен бүләкләр буларак кулланылган. Шул ук савытлар белән көнкүрештә кулланганнар, әмма алар гади металлардан ясалган булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=331—332}}.

Су өчен савытларга тоткылы чүлмәкләр, касәләр, вазалар һәм кубоклар кергән. Кечкенә яки урта үлчәмнәрдәге вазалар ''[[калаша]]'' дип аталганнар. Бай патша бүләкләрендә алар 300—500 грамм алтынга җиткәннәр, әмма соңрак Тям хәзинәләрендә аларга бернинди аналоглар да булмаган. Мөгаен бу вазачыклар белән чистарыну юынулар өчен кашыклар да кулланылган булган (авырлыгы 75 грамм булган шундый ритуаль алтын кашыклар очрый){{sfn|Швейер|2014|с=332}}.

Зур үлчәмле тоткылы савытлар ''гхата'' дип аталганнар. По-Нагар гыйбадәтханәсендә табылган шундый тоткылы чүлмәк мөгаен табыну объекты булып торган ([[Пуджа]] бәйрәме вакытында Алиһә су тулган савыт буларак пәйда була, аның символы муллык){{sfn|Швейер|2014|с=332}}.

Су өчен соңрак савыт формалары булып ''бата'' яки ''вата'' тора (бу Чам сүзе язмаларда XI гасырдан бирле очрый). Төрле савытлар очрый: авырлыгы 400 граммнан азрак көмешләрдән (бер рәсми бүләге), 2 кг нан артык булган алтыннарга кадәр (ул патша кызы тарафыннан бүләк ителгән булган). Ваталар шулай ук патшаларны тәхеткә утырту церемонияләре вакытында су агызу өчен савытлар буларак искә алына. Моннан ары, тупланмаларда алтын һәм көмеш катнашмасыннан кабак формасындагы савыт бар. Кечкенә зурлыктагы коник кабырчыклар савытлар белән беррәттән су өчен кулланылган булганнар, ә зур кабырчыкларны явыз рухларны куу өчен өреп уйнатканнар.{{sfn|Швейер|2014|с=332—333}}.

Язмаларда еш &quot;бхаджана&quot; алтын һәм көмеш тәлинкәләре искә алына, алар ашау өчен, [[бетель]] өчен (&quot;тхамбуйя-бхаджана&quot;), хуш исле әйберләр һәм бүләкләр өчен кулланганнар. Аларны түгәрәк итеп һәм ниндидер йолдызлык формасында, аякта итеп эшләгәннәр, ташлар белән бизәгәннәр. Шулай ук язмаларда төрле чүлмәкләр һәм тартмалар искә алынган. Алар дини церемонияләр вакытында тәкъдим ителгәнне саклау һәм чыгару өчен кулланылган. Капкачсыз кечкенә чүлмәк &quot;бхрнгара&quot; дип аталган, бетель өчен көмеш тартма - &quot;чиранда&quot; дип аталган. Тям хәзинәләрендә известь белән чүлмәкләр һәм тартмалар очраган, аларны бетельне кебек үк Ходайларга тәкъдим иткәннәр. Гыйбадәтханәләрдә он өчен тартмалар да булган, аларны төрле ритуалларда кулланганнар (аның белән сихри сызымнарны ясаганнар һәм Ходай битлекләрен шуның белән сипкәннәр). Зур мәгънәгә &quot;клонглар&quot; - күмү урналары уйнаган, аларга кремациядән соң маңгай сөякләрен салганнар. Бу авырлыгы 100 граммнан азрак тартмачыкларны гыйбадәтханәләргә алып килгәннәр, әмма йолаларда аларның максаты мәгълүм түгел.{{sfn|Швейер|2014|с=333}}.

Шулай ук бронза [[Авалокитешвара]] һәм [[Тара]] потлары сакланып калганнар, аларның датасы X гасыр булган һәм алар Донгзыонг стилена караган. Моннан кала, галимнәр тарафыннан борынгырак Будда поты табылган, ул Һиндстандагы [[Амаравати]] стилена караган (мөгаен, ул Тям әсәре булмаган, ә диңгез корабларында китерелгән бүләк булган). Кытай тарихчысы [[Ма Дуаньлинь]] язмаларында гигант Будда һәйкәле искә алына, ул алтыннан ясалган булган, аның шуннан соң язмышы билгеле түгел.{{sfn|Boisselier|1984|с=319—320}}. Асыл ташлардан Тям эшләнмәләрнең күпчелек өлеше Кытай, Вьет һәм Кхмер талаучылары табышына әйләнгән, шуннан соң ул алтын коелмаларга эретелеп читкә чыгарылган булган.

== Музыка ==
[[Файл:Drum and ken saranai (oboe), Cham - Vietnam Museum of Ethnology - Hanoi, Vietnam - DSC03382.JPG|thumb|200px|Ханойда Вьетнам этнология музее тупланмасыннан барабан һәм гобой.]]
Музыка Тямпада зур роль уйнаган, бер әһәмиятле церемония дә музыкасыз үтмәгән. Музыкантлар барлык йола һәм ритуалларда, хәрби җыелышларда һәм сарай тамашаларында булган. Алар өч гаилә музыка кораллары кулланганнар:[[кагу музыка кораллары]], [[өреп уйнатыла торган музыка кораллары]] һәм [[чиртү музыка кораллары]]н.{{sfn|Швейер|2014|с=357}}{{sfn|Sharma|2009|с=49}}.

Тям музыка тасвирламалары сакланып калмаган, әмма Вьетнам чыганаклары искә алганча, Тямнарның музыкасы үзенең меланхоликлыгы, моңы һәм караңгылыгы белән дан казанган. 1044 елда Вьетнам императоры [[Ли Тхай Тонг]] үз Тям походыннан тоткыннарны алып килгән, алар аның өчен җырладылар һәм биеделәр. 1060 елда император [[Ли Тхай Тонг]] буйсынган кешеләреннән Тям музыкаль композицияләрен һәм барабан ритмнарын язып куярга кушкан, шуннан соң аның сарай яны музыкантлары аларны башкара алганнар (шул ук вакытта, император шәхсән орекстр белән дирижирлаган). Моннан башка, Ли Тхай Тонг Вьетлар теленә үзлектән берничә Тям җырын тәрҗемә иткән һәм аларга барабан аккомпанементы уйлап чыгарган.

XII гасыр ахырында - XIII гасыр башында хөкем иткән император Ли Као Тонг музыкантларына &quot;күзгә яшь чыгара торган&quot; &quot;Тям моңы&quot; дигән мелодияне уйлап чыгарырга кушкан. Вьетлар әйткәнчә &quot;бары тик тәртипсез илдә яшәүче, моңсу һәм вәхши халык кына шулкадәр явыз музыканы уйлап чыгарырга мөмкин булган&quot;. Әмма Вьетнам сүз иҗатында барлык искә алулар да Тям музыкасын тәнкыйтьләгән, кайбер авторлар аны мелодик һәм башкаруга лаеклы дип санаган. Безгә килеп җиткән сурәтләр һәм башка чыганаклар буенча Тямпада [[аркылы флейта]]ларда, [[лира]] кебек кыллы музыка коралларында һәм цилиндрик барабаннарда уйнаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=358}}{{sfn|Гринцер и Никулин|2004|с=385}}.

Башка популяр музыка инструменты булып ''[[Вина]]'' булган (гадәттә ул өч кыллы булган, әмма шулай ук биш кыллы һәм җиде кыллылар да булган). Пьедесталда Чакиеудан биюче кызлар белән ике музыкант бар, шуларның берсенең иңбашында кечкенә резонатор ята, ә икенчесенеке күкрәгендә. Мондый торыш булганга күрә музыкант уң терсәген бик артка куя (хәзерге эскрипкәдә уйнаучылар кебек) һәм коралны ботка тыш яктан куя.{{sfn|Швейер|2014|с=358—359}}.

[[Файл:Drum, Cham - Vietnam Museum of Ethnology - Hanoi, Vietnam - DSC03385.JPG|thumb|left|250px|Ханойда Вьетнам этнология музее тупланмасыннан яссы Тям барабаны.]]
Мишонда Е4 гыйбадәтханәсе тоташтыргыч балкаларында һәм Кханьло (Тяньло) гыйбадәтханәсенекендә &quot;патша сәхнәләрендә&quot; музыкантлар төркемнәре сурәтләнгән. Музыка кораллары арасында силуэты раструб белән [[гобой]]га охшаш флейта, &quot;[[Янцинь]]&quot; сыман корал һәм барабаннар бар.{{sfn|Швейер|2014|с=359}}.

Музыкантлар Тямпа иҗтимагый иерархиясендә гаять югары дәрәҗәгә ия булганнар. Күпсанлы рельефларда сакланган шулай аталган &quot;патша сәхнә&quot;ләрендә музыкантлар барлык тантаналы патша чыгуларында һәм тамашаларында сурәтләнгән. Тәхеттә утырган патша тирәсендә гел инсигния (зонтлар, җилпәзәләр һ.б.) тотучылар, биючеләр һәм музыкантлар утырган.{{sfn|Швейер|2014|с=358}}.

Патша сарай янына якыннарның шул ук сын рельефлары буенча, Һинд биюләренә охшаш биюләр таралган булган. Биючеләр янында (алар күбесенчә хатыннар булган) гел музыкантлар сурәтләнгән булган, кайвакыт - шигырь декламацияләүче укучылар сурәтләнгән булганнар. Мөгаен биючеләр аккомпанементка &quot;[[Рамаяна]]&quot;дан, &quot;[[Махабхарата]]&quot;дан яки каһарман драмалардан эпизодларны башкарганнар. Биючеләрнең позалары һәм киемнәре классик һинд каноннарына бик охшаш.{{sfn|Швейер|2014|с=359—360}}{{sfn|Sharma|2009|с=50—51}}. Тямпада театр тамашалары да булган, аларда музыка уйнаган килеш риваять һәм чын каһарманнарга дан җырлаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=370}}. Тулаем алганда, Тям музыкасы оригиналь булган, әмма берникадәр Кхмер һәм өлешчә Кытай стильләре йогынты ясаган.{{sfn|Sachs|2008|с=135}}{{sfn|McLeod &amp; Nguyen|2001|с=170—171}}.

== Әдәбият һәм фольклор ==
[[Файл:National Museum of Vietnamese History41.JPG|thumb|200px|По-Нагар гыйбадәтханәсеннән стела, X гасыр. Вьетнам тарихының Милли музее.]]
Тямпаның рәсми теле булып [[Санскрит]] булган, ул көнкүреш [[Чам теле]]нә капма-каршы куелган. Чам телендә киң авыз иҗаты фольклоры булган, аңа шулай ук яттан башкарыла торган [[эпос]]лар да кергән. Тям рельефларында еш музыкантлар һәм биючеләр сурәтләнгән булган, алар традицион Һинд рухында җәмәгатькә тамаша кылалар (артистлар биредә яшәүче халык өчен җайлаштырылган трактовкада &quot;Рамаяна&quot;дан һәм &quot;Махабхарата&quot;дан өзекләр башкарганнар дип фараз итәргә була). Хәтта Тям каһарманнары турында хәзерге кыйссалар да Һинд йогынтысы белән - озын эпопеяларда еш могъҗизалар була һәм Ходайларның катнашулары була.{{sfn|Швейер|2014|с=263}}{{sfn|Sharma|2009|с=45—46}}{{sfn|Sen|1999|с=542}}.

Тямпаның рәсми [[язу]]ы булып язмалар торган, башка әдәбият жанрлары турында әлегә бернәрсә дә билгеле түгел. Язмалар Санскритта һәм Чам телендә язылган булган. Хәзерге көннәргә кадәр ташта, кирпечтә, көмеш һәм алтын культ предметларында язмалар сакланып калган. Шулай ук текстларны язу өчен нечкә эшкәртелгән һәм төтен белән ысланган сарык тиредән [[пергамент]] кулланылган. Барлык язмалар сәяси һәм дини характерга ия.{{sfn|Швейер|2014|с=263—264, 276}}.

Санскритта яңа диннәрнең көче күрсәтелгән: аларда Һинд дине Ходайларына мөрәҗәгать иткәннәр, ул Шива һәм Вишнуга багышланган текстларда кулланылган булган, һәм шулай ук Буддачылык текстларында. Һиндстаннан алынган изге урыннарда язмалар ясарга йоласына күрә, Тямпа язу белән һәм [[Паллава әлифбасы]] белән танышкан. Бу әлифба башта Санскритта язу өчен кулланылган булган; V—IX гасырның барлык язмалары да шул телдә ясалган булган. Шулай да, Санскритта язмалар белән стелаларны күргәннәрнең күпчелеге язылганны аңламалаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=264—265}}.

Тям язмаларында куллынылган Санскритта күп [[варваризм]]нар һәм [[солецизм]]нар булган, димәк бу телне тирәнтен белмәгәннәр һәм Һинд мәдәниятен тирәнтен белмәгәннәр. Әмма бу кимчелекләр Тямнарның җитәрлек белем алмауларында түгел, ә аларның Шиваизмны һәм Буддачылыкны биредәге йолаларга яраштырыга теләүләрендә турында сөйли. VIII гасырга кадәр [[Бапном]]да, [[Дваравати]]да, Малайя ярымутравында, Суматрада, Явада һәм Калимантанда Тямпада кебек үк язу кулланылса, IX гасырдан бирле әлифбалар төбәкләр буенча төрле була башлаган (нәтиҗәдә тиздән күрше дәүләт вәкилләре бер-берсенең язуларын укый алмый башлаганнар){{sfn|Швейер|2014|с=265—266}}.

IX гасырда Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгән. Бу язмаларда Санскрит телендә язылган текстларда кулланылган кебек үк әлифба кулланылган, әмма авазларның башка әйтелешен ассызыклау өчен таш буенча кисүчеләр юл өсте тамгаларын кулланганнар. Чам теле икенчел тел булган, анда язмалар анда язмалар кешеләр өчен булган (күбесенчә бу бүләк итү һәм васыять шартлары язылган булган), шул ук вакытта догалар теле булган [[Санскрит]] теле Ходайлар өчен булган. IX гасырдан алып XI гасырга кадәр Санскрит Тям язмаларының иң таралган теле булган, XI гасырдан XIII гасырга кадәр Чам теле киң колач ала һәм XIII—XV гасырларда язма текстларының бердәнбер теле булып китә.{{sfn|Швейер|2014|с=268—269}}.

[[Файл:Vo Canh stele.JPG|thumb|left|200px|Санскритта язмасы булган Тям стеласы копиясе.]]
XVI гасырдан бирле язмалар тулысынча бетә диярлек, аларның урынына урта-Чам телендәге [[кулъязма]]лар килә. Аларда борынгы текстлардан шактый аерыла торган кодекслар, ритуаллар һәм әдәбия әсәрләр бар. Хәзер мөрәҗәгать итәргә булган язма Тямпа чыганаклар тигез итеп бүленмәгән. Күпчелек язмалар чәчәк ату һәм болгавыр елларга карый (XII гасыр ахыры — XIII гасыр ахыры), шул вакытта тыштан басым астында (Вьетлар һәм Кхмерлар тарафыннан) Тям идентиклыгы көчәйде. Башка сигез гасыр Тям тарихы дәверендә (VI гасырдан XV гасырга кадәр) бераз азрак текстлар барлыкка китерелгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=269—270}}.

Язмалар буенча Тямнар Һиндстанның төп әдәби әсәрләре белән таныш булганнар. Шулай, Тям язмаларында кайбер «[[Дхармашастра]]»ларга сылтамалар бар, шул исәптән «[[Ману-смрити]]»га һәм «[[Нарада-смрити]]»га (бу җыентыкларның төп өйрәтмәләре буенча Тямпа патшалары вазифаларын үтәгәндә эш иткәннәр). Шулай ук язмаларда еш «[[Пурана]]лар» һәм Шиваит [[Агама]]лар еш цитаталана.{{sfn|Швейер|2014|с=274}}{{sfn|Sharma|2009|с=45}}{{sfn|Sen|1999|с=542}}{{sfn|Banerji|1989|с=591}}.

Классик эпослар «Махабхарата» һәм «Рамаяна» Һиндстан стиле йогынтысы астында язылган Тям әсәрләрендә искә алына. VII гасырда ук Тямпада &quot;Рамаяна&quot;ның авторы булып саналган олы фикер иясе [[Вальмики]]га дан җырлаганнар. Шулай ук [[Рама]] да киң мәгълүм булган, аның гамәлләренә Кхмер поэмасы «Рамакерти» дан җырлаган.{{sfn|Швейер|2014|с=274}}.

Тям язмалары әдәби әсәр урынын алырга дәгъва итмәгәннәр. Хәзер алар тарихи тарихи һәм берникадәр иҗтимагый-мәдәни характерга ия, әмма замандашлары өчен алар саф дини һәм юридик текстлар булган (аларның бөтенесе диярлек гыйбадәтхәләрдә һәм башка изге урыннарда урнашканнар, алар дини характерлы актларны тасвирлаганнар, тәфсилләп гыйбадәтханәт бүләкләренең исемлеген китереп аларның юридик статусларын билгеләгән.){{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

[[Файл:Bia ký chữ Phạn-Chăm cổ ở PoKlaungGarai.JPG|thumb|250px|По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсеннән ташта язма.]]
Күпчелек Тям текстларының стиле шактый трафаретлы булган. Чам телендә язылган барлык язмалар диярлек прозада язылган, Санскритта шигъри язмалар берникадәр күбрәк, әмма аларның күпчелегенең сыйфаты түбәнрәк. Иң таралган булып эпик [[шлока]] [[шигъри үлчәме]] булган, сирәгрәк башка [[Метр]]лар очрый (әмма иң катлаулы метрлар  — бик сирәк){{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

Тям шагыйрьләре [[Шигърият]] турында Һинд трактатларын начар белгәннәр яки теләмичә кулланганнар. Бер үк әсәрдә берничә метр булып, алар еш күп хаталар ясаган. Әдәби әсәрләргә еш сылтамалар Тямпа мәдәнияте Һиндстаннан күп алганына ишарә итә, әмма Санскрит телендә классик шедеврлардан цитаталар сирәк турыдан-туры булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

Шул ук вакытта Тям шагыйрьләре Санскритны олылаучы стилистик алымнарне белгәннәр, мәсьәлән, [[полисемия]], [[метафора]]лар, чагыштырулар белән. Әмма бу, гомумән алганда Тям әдәбияты шигърият техникасының зәгыйфь булуын киметми. Мөгаен бу Тям язучылары аз белем алганлыгын күрсәтә (Тямпага Санскрит мәдәниятен һәм сәнгатен белүче Һиндстан брахманнары яки Кхмер галимнәре турында бернинди шәһадәтләр юк).{{sfn|Швейер|2014|с=275—276}}.

Шул ук вакытта Тямпаның Көньяк-Көнчыгыш һәм Көньяк Азиянең күп дәүләтләре белән даими сәүдә һәм дипломатик контактлары булган.

Тям язмаларының күп өлеше бер схема буенча төзелгән булган. Текст сәламнәр һәм мактаулар сериясеннән (''прашасти''), башланган булган, алар Ходайга мөрәҗәгать ителгән, соңыннан - патшага, ә шуннан соң — бүләк итүчегә (әгәр дә ул патша булмаса). Һиндстанда мактаулар уку — әдәби биеклекләргә җитүче киң мәгълүм һәм кырыс регламентланган әдәби жанр булса, Тямпада бу кагыйдә буларак берничә юл, сирәгрәк - берничә [[стофа]]. Шивага яки аның хатынына мөрәҗәгать ителгән текстлар озынрак булган. Мактаулардан соң яңа гыйбадәтханә салуның хәлләре һәм ваклылары булган, инде булган гыйбадәтханәгә бүләкләр турында һәм тасвирланган вакыйганың датасы булган. Ахырда изге урынны саклый торган каргышлар китерелгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=276}}.

Соңрак китерелгән Тям әдәбияты буенча Тямпада шигъри әкиятләр, риваятьләр һәм әйтемнәр булган, һәм шулай ук шигъри дини гимннар, алар музыка аккомпанементына җырланган булган, әмма оригиналь текстлары сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=276—277}}.

== Тямпаның Дайвьет белән сәнгать багланышлары ==
[[Файл:Vietnam, dragone da thap mam, stile di thap mam, 1190-1210 ca. 02.JPG|thumb|200px|Тхампам стилендагы аждаһа сыны. Париж Гиме музее.]]
XI гасырдан башлап Тямнарның [[Вьет]]лар белән мөнәсәбәте ике мәдәниятнең үзара йогынтысына китергәннәр. Кайбер охшашлыкка Тхампам стиленең мотивлары һәм Вьет стильләнгән болытлары ия. Вьет сәнгатендә кайбер фантастик Тям образлары очрый (мәсьәлән, [[киннар]]лар һәм гарудалар), ике дәүләтнең дә орнаментларда һәм фигура фризларында гомуми элементлары булган. Фаттить пагодасы коллоналары базасы ([[Бакнинь]] провинциясе) үз композициясе белән Чакиеу пьедесталына охшаган, аның терәкләре нигезендә лотос таҗ яфракларыннан охшаш орнаменты бар. X гасырның Хачунг пьедесталы нигезендә Тям булмаган орнамент белән бизәлгән, бу Вьет йогынтысына ишарә итә.{{sfn|Швейер|2014|с=360—361}}{{sfn|Рифтин|1975|с=374}}.

Фаттить гыйбадәтханәсендә рельеф базасының фрагмент почмагында куллары күтәрелгән гаруда сурәтләнгән. Гибрид хайванның башы типик Вьет стилендә кигриге зур булган һәм типик Тям стиленда зур томшыгы бар. Аждаһалар Тям сәнгатендә IX гасырда барлыкка килгән. Алар Кытай-Вьет йогынтысының иң ачык мисалы булып тора, гәрчә Тям осталары аларны адаптланган биредәге стильдә ясарга тырышканнар. Аждаһалар бер үк вакытта Дайвьетта һәм Тямпада да җир һәм гыйбадәтханә сакчылары булып китүләре Вьетлардан алынма турында сөйли.{{sfn|Швейер|2014|с=361}}.

Тулаем алганда IX-X гасырларда чәчәк итә башлаган [[анималистик]], Вьет тематикасы һәм образлары белән күп уртаклыклары бар. Биньсон ступасының (XII гасыр) пилястрлары арасында бер-берсенә тиеп торучы түгәрәкләрдән [[панно]]сы бар. Шундый ук түгәрәкләр Тхампам стиле тоташтыргычлар балкаларында да очрый. Тхиенфук пагодасы алтаре почмакларында гарудалар белән бизәлгән, алар Тямныкыларга бик якын (шулай да, соңгылары югарырак техникада ясалганнар). Моннан башка, орнамент [[антаблемент]]ның орнаменты тибы буенча Баньит манараларыннан бөгелгән Шива боткаларына охшаш.{{sfn|Швейер|2014|с=361—362}}.

Иң ачык күренә торган үзара сәнгать йогынтысы Дайвьетның гаруда мотивлары мисалында һәм Тям архитектура декорында киң чагыла. Шулай ук Тямпада фигуралар һәм [[Тимпан]]нар өчен киңрәк керамика кулланылган булган, ул Вьет сәнгатендә элегрәк заманнардан бирле кулланылган булган. Шулай итеп Тямпа һәм Дайвьетның даими контактлары күренә (тыныч һәм сугыш вакыты) алар еш сәнгать темалары һәм техникалары белән алмаш иткәннәр, алар мәдәниятләренең үзара баетуына китергән.{{sfn|Швейер|2014|с=362}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=65—66}}.

== Комментарлар ==

== Искәрмәләр ==

== Әдәбият ==

=== Рус телендә ===
Ашрафян К. З. История народов Восточной и Центральной Азии с древнейших времен до наших дней. — Москва: Наука, 1986.&lt;br/&gt;
Веймарн Б. В. Всеобщая история искусств, Том 2, книга вторая: Искусство средних веков. — Москва: Искусство, 1961.&lt;br/&gt;
Глазунов Е. П. Вьетнам: страна и люди. — Москва: Прогресс, 1984.&lt;br/&gt;
Гринцер П. А., Никулин Н. И. Памятники литературной мысли Востока. — Москва: Институт мировой литературы имени Горького, 2004. — ISBN 9785920802057.&lt;br/&gt;
Михайлов Б. П. Всеобщая история архитектуры, Том 1. — Москва: Институт теории и истории архитектуры и строительной техники Академии строительства и архитектуры СССР, 1958.&lt;br/&gt;
Мхитарян С. А. (ответственный редактор). История Вьетнама. — Москва: Наука, 1983.&lt;br/&gt;
Осипов Ю. М. Литературы Индокитая: жанры, сюжеты, памятники. — Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1980.&lt;br/&gt;
Прибыткова А. М. (ответственный редактор). Всеобщая история архитектуры, Том 9: Архитектура Восточной и Юго-Восточной Азии до середины XIX века. — Москва: Издательство литературы по строительству, 1971.&lt;br/&gt;
Рифтин Б. Л. (ответственный редактор). Библиотека всемирной литературы. Том 18. Классическая проза Дальнего Востока. — Москва: Художественная литература, 1975.&lt;br/&gt;
Серебряный С. Д. (ответственный редактор). Библиотека всемирной литературы. Том 16. Классическая поэзия Индии, Китая, Кореи, Вьетнама, Японии. — Москва: Художественная литература, 1977.&lt;br/&gt;
Халпахчьян О. Х. (ответственный редактор). Всеобщая история архитектуры, Том 1: Архитектура древнего мира. — Москва: Издательство литературы по строительству, 1970.&lt;br/&gt;
Анна-Валери Швейер. Древний Вьетнам. — Москва: Вече, 2014. — ISBN 978-5-9533-3838-7.

=== Башка телләрдә ===
Sures Chandra Banerji. A Companion to Sanskrit Literature. — New Delhi: Motilal Banarsidass, 1989. — ISBN 9788120800632.&lt;br/&gt;
Jean Boisselier. Un bronze de Tara du Musée de Đà-nag et son importance pour l'histoire de l'art du Champa. — Paris: Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient, 1984.&lt;br/&gt;
Jean Boisselier. La statuaire du Champa: recherches sur les cultes et l'iconographie. — Paris: École Francaise d'Extrême-Orient, 1963.&lt;br/&gt;
George Edson Dutton, Jayne Susan Werner, John K. Whitmore. Sources of Vietnamese Tradition. — New York: Columbia University Press, 2012. — ISBN 978-0-231-13862-8.&lt;br/&gt;
Bernard Philippe Groslier. The art of Indochina: including Thailand, Vietnam, Laos and Cambodia. — Crown Publishers, 1962.&lt;br/&gt;
Emmanuel Guillon. Hindu-Buddhist Art of Vietnam: Treasures from Champa. — Weatherhill, 2001. — ISBN 9780834804852.&lt;br/&gt;
Emmanuel Guillon. Cham Art. — London: Thames &amp; Hudson, 2001. — ISBN 9780500975930.&lt;br/&gt;
Emmanuel Guillon and Dawn F. Rooney. Champa (англ.). Oxford University Press. Проверено 11 мая 2016.  (требуется подписка)&lt;br/&gt;
Andrew David Hardy, Mauro Cucarzi, Patrizia Zolese. Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Vietnam). — Singapore: NUS Press, 2009. — ISBN 978-9971-69-451-7.&lt;br/&gt;
Jean-François Hubert. The Art of Champa. — New York: Parkstone International, 2015. — ISBN 978-1-78310-739-1.&lt;br/&gt;
Mark W. McLeod, Thi Dieu Nguyen. Culture and Customs of Vietnam. — Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group, 2001. — ISBN 9780313304859.&lt;br/&gt;
Văn Doanh Ngô. Chămpa Ancient Towers: Reality &amp; Legend. — Hanoi: The Gioi Publishers, 2002.&lt;br/&gt;
Catherine Noppe, Jean-François Hubert. Art of Vietnam. — New York: Parkstone International, 2003. — ISBN 9781859958605.&lt;br/&gt;
Curt Sachs. The Rise of Music in the Ancient World, East and West. — Mineola, New York: Dover Publications, 2008. — ISBN 978-0-486-46661-3.&lt;br/&gt;
Gitesh Sharma. Traces of Indian Culture in Vietnam. — New Delhi: Banyan Tree Books, 2009. — ISBN 978-81-905401-4-8.&lt;br/&gt;
Peter Sharrock, Ian C. Glover, Elizabeth A. Bacus. Interpreting Southeast Asia's Past: Monument, Image and Text. — Singapore: NUS Press, 2008. — ISBN 978-9971-69-405-0.&lt;br/&gt;
Sailendra Nath Sen. Ancient Indian History and Civilization. — New Delhi: New Age International, 1999. — ISBN 81-224-1198-3.&lt;br/&gt;
Tran Ky Phuong, Bruce Lockhart. The Cham of Vietnam: History, Society and Art. — Singapore: NUS Press, 2011. — ISBN 978-9971-69-459-3.&lt;br/&gt;
Thierry Zéphir, Pierre Baptiste. La sculpture du Champa: Trésors d'art du Vietnam V—XV siècles. — Paris: Réunion des musées nationaux, 2005. — ISBN 9782711848980.

== Сылтамалар ==
* [https://web.archive.org/web/20090121151145/http://chammuseum.danang.vn/English/Home/tabid/64/Default.aspx Da Nang Museum of Cham Sculpture]
* [http://www.guimet.fr/fr/collections/asie-du-sud-est Asie du Sud-Est. Musée Guimet]

== Cылтамалар ==
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Һинд дине сәнгате]]
[[Төркем:Вьетнам сәнгате]]</text>
      <sha1>k5xi2c82knj7jvzvy9h3sjb9kgf3rzr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524482</id>
      <parentid>3524481</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:36:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="120697" xml:space="preserve">[[Файл:Thap Mam Shiva 12th c.jpg|thumb|260px|Тхампам стилендагы XII гасыр Шива поты.]]
'''[[Тямпа]] сәнгате''' күбесенчә дини булган һәм Ходайларга һәм корбан бирүчеләргә дан җырлаган. Тямпада ясаучысы имза куйган сәнгать әсәрләре очрамаган, кәсеп эшләнмәләре заказга ясалганнар һәм кырыс дини кануннар буенча эшләнгән. Шулай итеп, эшнең бөтен интеллектуаль милеге һәм иҗтимагый престижы бүләк итүченеке булган. Тямпа сәнгате   [[Һиндстан]]нан, [[Камбуджадеша]] һәм [[Шривиджая]]дан килгән өлгеләр буенча эшләнгән булган, әмма тулаем алганда үзешчән характерлы булган. {{sfn|Швейер|2014|с=289}}{{sfn|Михайлов|1958|с=325}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}. Шуннан ары, Тямпа сәнгате Вьетнамның [[Ли Династиясе]] чоры сәнгатенә йогынты ясаган. 
Күпсанлы сугышлар һәм табигый факторлар Тямпа потлары һәм һәйкәлләре саклануына ярдәм итмәгән. Тям керамикасы, агач потлары, стена рәсемнәре, ритуаль савытлары һәм металл эшләнмәләре турында бик аз билгеле, тегү һәм чигү сәнгатьләре начар өйрәнелгән. Тям сәнгатенең эволюциясенең, бигрәк тә гыйбадәтханә комплексларының  эволюциясен дәвамлы рәвештә күзәтергә мөмкин түгел. Еш кына яулап алучылар гыйбадәтханәләрне үз карашлары буенча гына яңача төзәтмәгәннәр, ә шулай ук бүләк итүчеләрнең исемнәре белән язмаларны да бетергәннәр. Шуңа күрә үзгәртелгән язмалар буенча Тямпа сәнгате тарихын өйрәнү ышанычлы булмаган дип санала. Хәзергәчә кадәр Тям стильләренең сыйфатламасы һәм аларның хронологиясе төгәл түгел. {{sfn|Швейер|2014|с=290—291}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}.
Барлык диярлек язмалар патшалар һәм аларның якыннары төзегән дини һәйкәлләрендә урнашкан. Бу корылмаларны кору патша хөкүмәтенең куәтен һәм патша хөкүмәтенең куәтенең символы булып торган һәм  [[Шиваизм]], [[Буддачы]]лык, җирле культлар һәм ышануларга бәйле булган. Хөкүмәткә иң якын [[Вишнуизм]] Тямпада икенчел һәм бик үк озын булмаган рольне уйнаган. Һинд дине һәм Буддачылык гыйбадәтханәләреннән башка хәзерге көннәргә кадәр берничә ныгытылган цитадель гына сакланган. Тям сәнгатенең оригинальлеге теге яки бу корылмаларның бөтен тарихлары дәвамында сайлауда булган. Декон һәм потларда Һинд дине цитадельләреннән алынмалар булса да, аларны кабатлау итеп кенә карау дөрес түгел. Барлык сәнгать әсәрләренең дә шәхси хасиятләре һәм детальләре булган, алар Тям эстетикасына хас (мәсьәлән, потларның  бизәкләре һәм киемнәре, потларда фантастик элементлары муллылыгы. {{sfn|Швейер|2014|с=291—292}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture}}.
Тям сәнгатенә гаять зур зыянны [[Һинд-Кытай]] һәм бигрәк тә [[Вьетнамда сугыш]] китергән. Күп гыйбадәтханәләр һәм потлар җимерелгән булган, алар хәзерге көнгә кадәр фотосурәтләрдә, рәсемнәрдә һәм тикшерүчеләр тасвирланмасында калган. Хәзерге Вьетнамда да мәдәни мирас артыннан дөрес карамау бар, бу табигый җимерүгә, урлауга һәм күп  [[артефакт]]ларның зыянына китерә, бигрәк тә борынгы язмалар белән таш стеллаларның. {{sfn|Guillon|2001|с=36}}{{sfn|Sharma|2009|с=60}}.
Тямпа сәнгатен өйрәнү буенча зур эшне [[Франция Ерак Көнчыгыш Институты]], Париж [[Гиме музее]], [[Сингапурның Милли университеты]], Ханойда Вьетнам Милли музее, [[Дананг]]та Тям потлары Музее, Вьетнам археологиясе институты, [[Милан техник университет]]ы, Милан Бикокка университеты, [[Калифорния Беркли Институты]], [[Йель университет]]ы,  [[Лондон университет]]ының Шәрыкъны һәм Африканы өйрәнү Мәктәбе , [[Лондонның Университет колледжы]], Токио [[Васэда университеты]] һәм Мәскәү  [[Русия Фәннәр Академиясенең шәрыкъны өйрәнү Институты]] алып бара. {{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=9, 16}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=56—57}}.
== Архитектурасы ==
Үзәк Вьетнам территориясендә үзешчән архитектура үсеше IV—VI гасырларга туры килгән һәм беренче чиратта [[Тям]]нар дәүләтенә бәйле. Тямпа архитектурасы үсеше өчен Һинд йогынты хас, һәм шулай ук Камбоджа ([[Бапном|Фунани]] һәм [[Ченла]]) мәдәниятләре тарафларыннан үзара йогынты , ә соңрак  — [[Дайвьет]] мәдәнияте тарафыннан.{{sfn|Халпахчьян|1970|с=378}}. Тулаем алганда, иртә Тямпаның шактый үсеш алган төрле гыйбадәт кылу, хөкүмәт һәм хуҗалык биналары төзелеше мәдәнияте булган. {{sfn|Прибыткова|1971|с=9}}.
[[Файл:Les Temples Cham de My Son (4399833574).jpg|thumb|230px|[[Мишон]] гыйбадәтханә комплексы]]
Тямпаның сакланып калган архитектура һәйкәлләре күбесенчә кирпечтән төзелгән һәм гопурам тибындагы гыйбадәтханә манаралары булып тора. Нечкә һәм тыгыз кирпеч бик яхшы сыйфатка ия булган, салганда махсус раствор кулланылган булган. Стенаның бөтен калынлыгы буенча кирпечне аскасына ышкып салганнар (шулай итеп цементта кирпеч тузанның   [[суспензия]]се булган.){{sfn|Швейер|2014|с=292}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=6}}.

([[Комташ]]) сирәк һәм махсус максатларда кулланылган: ул кирпечне салу тиешенчә ышанычлы булмаган урында кулланылган. [[Портал]]лар, бина һәм колонна [[Цоколь]]ләре, тәрәзәләр өстендә тоташтыргычлар, бусагалар, сирәгрәк — түшәмнәр, идәннәр һәм баскычлар, һәм шулай ук [[антефикс]]лар, түбәдә фигуралар, манара түбәләр һәм  [[нигез ташлар]] таштан ясалган булганнар. Шуннан ары, ташны сын бизәкләр өчен салуга [[инкрустация]]ләгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=293—294}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
Иң борынгы Тям [[гөмбәзе]]ндә  [[бәпкә]]ләр кулланылган. Түбәне ябар өчен [[чиреп]] һәм балчык белән чабылган салам катнашмасы кулланылган.Кызып чыныктырылган чиреп яссы һәм озын булган , үзара чәнечкеләр белән тоташтырылган булган. Кытай һәм Вьетнам улаклы чиреп булган ул кырые берсе өчтенә берсе куела торган итеп эшләнгән булган, Тямпада ул бик сирәк булган. {{sfn|Швейер|2014|с=294—295}}. Һинд дине һәм Буддачылык гыйбадәтханәләре күбесенчә калкулык өсләрендә төзелгән булган, әмма Тямнар гыйбадәтханә киртәләре тышында пространствога сирәк җайлашу үзәгәртүләре керткәннәр һәм террасаларны һәм постаментларны сирәк кулланганнар (чыгарылма булып  XII—XIII гасырның берничә гыйбадәтханәсе тора, бу аларның планлаштыруда Кхмер йогынтысына ишарә итә){{sfn|Швейер|2014|с=296}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.

Алдынгы Франция өйрәнүчеләре һәм шәркыять белгечләре: Камиль Пари, Этьен Лажонкьер, Анри Пармантье, Шарль Карпо, Поль Пеллир, Анри Масперо, Луи Мальре, Жан Буасселье, Филипп Штерн һәм Эммануэль Гийон һәм шулай ук Польша археологы һәм архитекторы Казимеж Квятковский Тям сәнгате стильләрен гыйбадәтханәләрнең үзара торышы буенча һәм бу стильнең осталары иң күбе яшәгән урын буенча төркемнәргә бүлгәннәр.

Тям стильләре классификациясе буенча иң абруйлы эшләр – “Филипп Штернның Тямпа (элекке Аннамның) сәнгате”һәм аның эволюциясе (1942)” һәм Жан Буасельеның “Тямпа сыннары” (1963) {{sfn|Hubert|2015|с=39}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}. [[Мишон]] гыйбадәтханә комплексыннан тыш, храма По-Нагар в [[Нячанг]]та По-Нагар гыйбадәтханәсе һәм [[Донгзыонг]]та Буддачылык комплексыннан башка Тямпада архитектура ансамбльләре булмаган. {{sfn|Швейер|2014|с=295—296}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.

[[Файл:ChamMuiNe.jpg|thumb|left|250px|Фухай Гыйбадәтханәсе]]
Тям архитектурасының иң әһәмиятле стильләре булып [[Мишон]] Е1 (VI —  VII гасыр уртасы), Хоалай ( VIIгасыр уртасы —  IX гасыр уртасы), Донгзыонг (875—915 елның), Мишон А1 (X—XI гасыр), Кханьло (XI гасыр), Тхапмам яки Биньдинь (XI—XII гасырлар),  Тхапмамның икенче стадиясе (XIII гасыр һәм Янгмум (XIV—XVI гасырлар). Тям архитектурасының төп һәйкәлләре хәзерге Вьетнам провинцияләре [[Куангнам]], [[Куангнгай ]], [[Биньдинь]], [[Фуйен]], [[Даклак]], [[Кханьхоа]], [[Ниньтхуан]] һәм [[Биньтхуан]]да урнашкан.{{sfn|Швейер|2014|с=300—303}}{{sfn|Hubert|2015|с=33—34}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45}}.

[[Мишон]] Е1 стилена шулай ук Фухайда манаралар карый ( [[Биньтхуан]] провинциясе,  [[Фантхьет]] шәһәренең көнчыгыш кырые).  VII гасырда төзелеп, алар Тямпаның сакланып калган каланнарның берсе булып тора. Фухайның гыйбадәтханә комплексында Ангкоргача архитектура йогынтысы зур.{{sfn|Швейер|2014|с=300}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

[[Файл:Tháp Hòa Lai, Ninh Thuận.JPG|thumb|250px| Хоалай Гыйбадәтханәсе]]
IX гасыр башында Хоалайда өч көчле һәм нәзек манара төзелгән булган ([[Ниньтхуан]] провинциясе, [[Фанранг-Тхаптям|Фанранг]] шәһәреннән төньякта).Бу күп-яруслы каланнар пропорцияләр камиллеге, элегант [[Пилястра]]лар һәм киселгән арка порталлары белән аерылып тора.Хоалай комплексы озакка Тям каланының мисалы булып киткән. Хоалай стилена шулай көньяккарак Биньтхуан провинциясендә урнашкан По-Дам манаралары карый.{{sfn|Швейер|2014|с=300}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-8th century AD — the mid-9th: Southern style of Hoa Lai}}.
Донгзыонг стилена шул ук Буддачылык комплексыннан тыш, [[Мишон]]да ике бик зур гыйбадәтханә карый. (А10 и В4){{sfn|Швейер|2014|с=300}}. Мишон А1 стиленың “классик” алдан килүчеләре булып. Аны шулай ук Тям сәнгатенең «алтын гасыры»  дип атыйлар.&lt;/ref&gt; Фонгле һәм Хыонгми.гыйбадәтханә комплекслары булган .Фонгле гыйбадәтханәсе җимерелгән булган һәм безнең көннәргә кадәр барып җитмәгән, ә Хыонгми гыйбадәтханәсе манаралары [[Куангнам]].провинциясендә урнашкан. Бу төрле биеклектәге гыйбадәтханәләр көнчыгыш якка чыгучы квадрат цокольләрдә урнашкан (ансамбльның композициясе Донгзыонг стилена калыша){{sfn|Швейер|2014|с=301}}{{sfn|Guillon|2001|с=41}}{{sfn|Ngô|2002|с=95}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Early 10th century AD — the early 11th: Style of Mi Son A1}}.

Кханьло (Тяньло) стиле [[Мишон]] А1 «классик» эстетикасыннан декоративрак Тхампам стилена күчеш булып тора.является переходным от «классической» эстетики Мишона А1 к более декоративному стилю Тхапмам. Аның өчен өч симметрик урнашкан манаралар, ялган порталларның нәзеклеге, өсләрендә түгәрәкләнеп киткән каланнар,кабыргаларында күпсанлы чыгып торучы детальләр белән ассызыкланган түбәләр (мондый гөмбәзләр Тям архитектурасы өчен бигрәк тә гадәти түгел) хас. Бу стильнең кызыклы яңалаыклары арасында сигезпочмаклы Кханьло гыйбадәтханәләре һәм сигезпочмаклы Бангана төньяк манарасы аерылып тора. Кханьло стиле архитектур һәйкәлләренең күбесе [[Куангнгай]] провинциясе территориясендә урнашкан. Бу стильгә шулай өч каланнарның архитектур композициясе карый, ул Кхиеньдангада урнашкан ( [[Дананг]]тан төньяккарак), һәм Нячангта По-Нагар гыйбадәтханәсенең Ахрам каланы. Кхиеньданга манаралары комташтан квадрат цокольләрдә корылган, алар киселгән рельефлар һәм ялган порталлар белән аерылып тора {{sfn|Швейер|2014|с=301—302}}.

[[File:Tháp Khương Mỹ, Quảng Nam.JPG|thumb|right|Хыонгми Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Po Klong Garai.jpg|thumb|right|По-Клонг-Гарай Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Tháp Yang Prong, Ea Súp, Đắk Lắk.JPG|thumb|right|Янгпронг Гыйбадәтханәсе]]

Тхампам стилена Тхинай кальгасында Биньлам гыйбадәтханәсе (Кхмер хасиятләре белән иң борынгы гыйбадәтханә) керә, Тхоклок манаралары («Алтын манаралар»), Вантыонг, Баньит һәм Хунгтхань. Тхампам стиленең икенче стадиясе сызыклар чисталыгына һәм декорның тыйнаклыгына кайткан, шулай да пропорцияләр әзрәк элегант булып киткән, ә почмак манаралар гади пирамидаль корылмаларга әверелгән. Тхампам стиленең икенче стадияләре иң күренекле мисаллары булып Куинённан төньякта Добан (Кхабан) крепосте үзәгендә Кантьен (“Бакыр манара”) каланы һәм патша Джайя Симхаварман дәверендә XIV гасырда Фанрангтан көнчыгышта По-Клонг Гарай гыйбадәтханә гыйбадәтханәләр комплексының каланнары тора. {{sfn|Швейер|2014|с=302—303}}{{sfn|Ngô|2002|с=228}}{{sfn|Guillon|2001|с=54}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 11th century — the mid-12th: Binh Dinh style}}.

Янгмум стиленең һәйкәлләре [[Камбоджа]] бәлән чик янында таулы өлкәдә генә сакланып калган (мәсьәлән, например, [[Даклак]] провинциясе урманнарында Янгпронг һәм Янгмум гыйбадәтханәләре). Бу стиль өчен гадиләшкән планнар хас:гөмбәз сыман түбә белән квадрат, түбән манаралар. Янгмум гөмбәзе оригиналь техникада эшләнгән: ул кирпеч таҗ яфаракларыннан үсеп чыга кебек.{{sfn|Швейер|2014|с=303}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 12th century–1471}}.

Тямпа гыйбадәтханәләренең өлешендә Кхмер йогынтысы чагылыш тапкан. Биш манара каланнардан торган Баньит гыйбадәтханә комплексы Куинён шәһәреннән төньякта [[Биньдинь]], провинциясендә урнашкан ( [[Франция Индокитае]] чорында ул «Көмеш манаралар») буларак билгеле булган. Баньит XII гасыр башында калкулык өстендә төзелгән булган, бөтен яклардан тигезләнгән киселгән пирамида формасында. Кхмер йогынтысы архитектура концепциясендә һәм декор элементларында чагыла. Моның турында өч баскычлы террасалар һәм тешле план кулланылышы әйтә. {{sfn|Швейер|2014|с=296—297}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 11th century — the mid-12th: Binh Dinh style}}.

[[File:Banh It.jpg|thumb|right|Баньит Гыйбадәтханәсе.]]
[[File:Tháp Dương Long, Tây Sơn, Bình Định.JPG |thumb|right|Вантыонг Гыйбадәтханәсе.]]
[[File:Banh It2.jpg|thumb|right|Баньит Гыйбадәтханәсе.]]

Гадәттә Тямпа гыйбадәтханәләрендә өч алтарь бүлмәсе булган, алар көнчыгышка таба юнәлтелгән булган. Тямпада иң еш өч тип бина булган:
* Гыйбадәтханә манаралары (каланнар) аларның үзе дә кечкенә калан формасында чыгып торучы фасад булган. Типик манарада ялган капкалар һәм берничә акцентланган яруслар белән [[тоташтыргыч]] булган.Каланның архитектура формасына шулай ук комплексның икенчел гыйбадәтханәләре карый. Гыйбадәтханә киртәсендә [[Мандапа]]лар һәм гыйбадәтханәгә керү порталлары.{{sfn|Швейер|2014|с=299}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
* Ике зал һәм аркалы тоташтыргычлар белән ике заллы озынча формалы культ биналары.(колониаль чорда алар дөнес түгел итеп «китапханәләр») дип аталганнар. {{sfn|Швейер|2014|с=299}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}.
* Большие залы собраний с рядами опорных столбов, которые образовывали [[Неф]]лар ясаучы таяну баганалары рәтләре белән зур җыелу заллары. Гадәттә шундый заллар [[рәшәткә]] өстеннән чиреп белән капланган булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=305}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Religious}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}.

Моннан башка зур гыйбадәтханә комплексларында ''косагрха'' биналары булган, алар ияр формасында бөгелгән түбә белән аерылып торган. Алар Ходайга бирелгән кыйммәтләрне саклау өчен һәм Ходайларга ризык бирү өчен булган. Бу биналарга иң югары брахманнар сыйныфына гына керергә ярый торган булган.

Тям гыйбадәтханәләренең декоры күбесенчә кирпечтә булган. Зур әһәмияткә вертикальләр булган, алар еш цокольлән ябыштырылган [[карниз]]га кадәр тоташ булган. Ялган порталларның чыгып торган өлешләре фасадның гади композициясен эшләгән, икеләтә пилястрлар шома стеналар белән арадаш булган, ярусларның почмаклары зур киселгән фигуралар һәм миниатюралы каланнар белән акцентуальләшкән, алар схематик рәвештә төп манараны кабатлаганнар. Көнчыгыш капкаларның һәм ялган порталларның [[Фронтон]]нары еш пот композицияләре кыяфәтенә ия булган.{{sfn|Швейер|2014|с=305}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}.

Пилястрлар һәм ялган порталлар белән бүленгән стеналарны [[Гаруда]] һәм [[Макара]]лар сурәтле рельефлар белән бизәлгәннәр. Гыйбадәтханәләрнең күп-яруслы түбәләрендә ялган портиклар һәм колонналар формасындагы төрле бизәкләр булган. Гыйбадәтханәләрнең үзәгендә пьедесталлар һәм алтарьлар булган, аларга потлар сыннары һәм [[лингам]]нар куелган булган.{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Веймарн|1961|с=290}}.
=== Гыйбадәтханә комплекслары ===
[[Файл:Piédestal (musée Cham, Da Nang) (4395488386).jpg|thumb|left|250px|Донгзыонг гыйбадәтханәсеннән пот төркеме.]]
Буддачылык [[Донгзыонг]] гыйбадәтханә комплексы, [[Куангнам]] провинциясенең Тхангбинь өязендә урнашкан булган, [[Вьетнам Сугышы]] вакытында тулысынча җимерелгән булган. Хәзер гыйбадәтханәнең тышкы кыяфәте турында XX гасыр башы Франция галимнәре тасвирламасы буенча гына белергә була. 875 елда патша Индраварман Лакшминда Локешвара атамасы астында изге урын нигезләгән булган. Фактик хөкемдар алдан килүчеләре дини йолаларыннан киткән, аларның күбесе Шиваистлар булган, ул [[Авалокитешвара]]га багышланган төп гыйбадәтханә белән [[Махаяна]] монастырен нигезләгән. Грандиоз ансамбль көнчыгыштан көнбатышка таба 1300 метрга сузылган булган, төп гыйбадәтханәнең үлчәмнәре 150 метрга 110 метр булган. Бу помпез комплекс өч сарай янына бүленгән булган, алар бер-бер артлы булган өч сарай янына бүленгән булганнар, алар бай бизәлгән стеналар белән уратылган булган. Көнчыгыш якта урнашкан беренче сарай янына ''[[Гопурам]]'' аша узарга мөмкин булган. Бу сарай янында колонналы зур бина булган, мөгаен, ул ''[[Вихара]]'' сыйфатында кулланылган булган (медитацияләр һәм җыелышлар өчен залда Будда поты торган).{{sfn|Швейер|2014|с=305—306}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=278}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=56}}{{sfn|Ngô|2002|с=73}}{{sfn|Guillon|2001|с=36}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 9th century AD — the early 10th: Dong Duong style}}.

Киләсе гопура аша икенче сарайга барып булган, анда шулай ук зур зала булган, әмма колоннасыз. Өченче иң купшы гопура соңгы өй янына алып барган, анда тугыз кечкенә гыйбадәтханә булган. Алар комплексның тышкы стенасына янәшә булган һәм биредәге җәмәгатьләрнең саклаучы Илаһларына багышланган булган. Гопуралар арасында зонтлар астында стильләштергән итеп зур кирпеч ступалар торган, ә изге пространстволарның чикләре кечкенә ступалар белән билгеләнгән булган. Донгзыонгның төп гыйбадәтханә алдында ''[[мандапа]]'' булган, ул тугыз кечкенә зал белән уратылган булган.Комплекс Донгзыонг комплексы оригиналь потларның муллылыгы белән мәшһүр булган, аларның стиле (Донгзыонг гыйбадәтханәсе исеме астында) соңында Һинд дине потларына әһәмиятле ясаган.{{sfn|Швейер|2014|с=306—307}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Late 9th century AD — the early 10th: Dong Duong style}}.

Куангнам провинциясендә урнашкан [[Мишон]] гыйбадәтханә комплексының хәзерге исеме, Вьет теленнән тәрҗемә иткәндә «Гүзәл тау» дигәнне аңлата, оригиналь атамасы билгеле түгел. Мишон югары ихтирам ителгән Тямпа хөкемдарлары яклаучысы Ходай Бхадрешвараның яшәү урыны булган — покровителя царской власти Тямпы, центром различных культов [[Шива]] [[аватарлар]]ының төрле культларының үзәге булган, алар күбесенчә Тям патшалары образына бәйле булган, ул илнең дини башкаласы (''нагаратямпа'') булган һәм формаль рәвештә дәүләтнең сәяси үзәкләреннән югарырак торган (''пура''){{sfn|Швейер|2014|с=307}}{{sfn|Глазунов|1984|с=274}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=11}}.
[[Файл:313My Son C Gruppe.jpg|thumb|230px|[[Мишон]]ның C5 һәм C7 гыйбадәтханәләре]]
Мишонның комплексы ике төп типтагы дини гыйбадәтханәләрне кертә: Шива образын алган патша династияләренең илаһландырылган бабаларның гыйбадәтханәләре (шуларга Ишанаварман хөрмәтенә булган Ишанешвара карый һәм Прабхасадхарма патшасы хөрмәтенә булган Прабхасешвара карый), һәм Шива аватарларына багышланган төрле гыйбадәтханәләр (Бхадрешварага, Шамбхубхадрешварага һәм Ишанабхадрешварага){{sfn|Швейер|2014|с=307}}.

Мишон өчен бөтен комплекс буйлап (V гасырдан XV гасырга кадәр) гомуми план булмау хас.[[ЮНЕСКО]] бирелгән мәгълүматлары буенча  — IV гасырдан XIII гасырга кадәр. Гыйбадәтханә ансамбльләре яки аерым гыйбадәтханәләр күп мәртәбә үзгәрешләргә дучар булганнар, аларга күпсанлы яңа гыйбадәтханәләр һәм изге урыннар төзелеп корылган булган. Шуңа күрә бер бинада төрле чорларның стильләре һәм стилистик эпохалары яшәргә мөмкин. Бөтен комплекс зур ансамбльләргә бүленә, аларны XIX гасыр Француз галимнәре латин хәрефләре белән билгеләгән. (кагыйдә буларак, ансамбльләр гыйбадәтханә киртәләре белән уратылган). A төркеме гыйбадәтханәләре тирәли A', B, C, D, E, F, G һәм H ансамбльләре урнашкан, ә K, L, M һәм N аерым торучы һәйкәлләр булып тора. Һәрбер ансамбль эчендә гыйбадәтханәләр һәм һәйкәлләргә номерлар куелган (мәсьәлән, А1, B2 яки C3){{sfn|Швейер|2014|с=307—309}}.

V—VI гасыр биналары, иң мөмкин булганы, агачтан ясалган булганнар, шуңа күрә аларның берсе дә хәзерге көннәргә кадәр сакланып калмаган. Иң борынгы гыйбадәтханә Е1 VII гасырга карый. VIII—IX гасырда Хоалай стиленда F һәм A' ансамбльләре корылган булган, IX гасыр уртасыннан X гасыр уртасына кадәр Донгзыонг стиленда А10, А11, А12, А13, В1, В2 һәм В4 гыйбадәтханәләре төзелгән булган. X һәм XI гасырларда зур гыйбадәтханә А1 төзелгән булган, ул алты кече гыйбадәтханә белән уратылган булган (ул борынгырак ансамбльгә төзелеп корылган булып, беренчел төп изге урынның урынын алган){{sfn|Швейер|2014|с=309}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=67—68}}.

С ансамбле тулаем диярлек стиле буенча бертөрле һәм XI гасырга карый. XII гасыр башында Е4 гыйбадәтханәсе төзелгән булган. G ансамбле Мишонның янә төзелмәгән һәм датировкасы төгәл билгеле булмаган гыйбадәтханәләр төркеменә карый (язмалар буенча, 1147—1162 елларда төзелгән булган). Стиле һәм күзгә күренә торган Кхмер йогынтысы буенча G ансамблена H төркеме якын. Мишонның барлык диярлек гыйбадәтханәләре көнчыгышка таба юнәлгән, бу Шиваит традициясе буенча ясалган. Бу шартка бары тик B, C, D һәм H ансамбльләре туры килә. Гыйбадәтханәләрнең башка төркемнәре көнбатышка таба юнәлгән, әмма язмаларның текстлары да, башка чыганаклары да бу хасиятне шәрехләми. {{sfn|Швейер|2014|с=309—310}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=197—198}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=64—66}}.

[[Файл:My Son tower2.JPG|thumb|left|250px|Мишон хәрабәләре.]]
Мишонда архитектур стилена исем биргән А1 гыйбадәтханәсе нисбәтләре тигезавырлыгы һәм кирпеч буенча декорның нәзек тыйнаклыгы белән аерылып тора. Фасадларның ритмы югары нишалар тирәли пилястралар белән бирелгән, кирпеч фасады яктылык һәм күләгә уенын көчәйтә, ә югары манараларның төзек пропорцияләре сызыклар гармониясенә ярдәм итә. Гәрчә хәзер А1 гыйбадәтханә хәрабәләр халәтендә булса да, XX гасыр башы Франция галимнәре тасвирламаларында ул яхшы сакланган манара булып торган. А1 гыйбадәтханәсе Тям архитектурасының шулай аталган «классик» стиленең үрнәге булып торган, аның нигезләве көчле Индонезия йогынтысы астында булган.{{sfn|Швейер|2014|с=301}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=69}}{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Early 10th century AD — the early 11th: Style of Mi Son A1}}.

Күпчелек галимнәр Е1 борынгы гыйбадәтханәсен патша [[Викрантаварман I]] (VII гасыр уртасы) хөкеменә карата. Моны якында табылган язмалар раслый һәм шулай ук гыйбадәтханәләрнең киселгән фигуралары стиле әйтә. Мөгаен, төзелеш VII гасыр башында башланырга мөмкин булган. Изге урында киселгән пьедесталда куелган әһәмиятле лингам булган. XX гасыр башына гыйбадәтханә инде җимерек хәлдә булган. Аның стеналары кирпеч түбәне тотарлык итеп бик үк массив булмаган. Гыйбадәтханә урынында табылган фрагментлардан түбә агач каркасы куллануы ярдәмендә торгызылган булган дип фараз итәргә була. Зур булмаган вестибюльгә кадәр квадрат зал почмакларында дүрт агач колонна булган.{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

Көнбатышка юнәлгән нечкә портал, гыйбадәтханә шуңа терәлгән пилястрлар белән күтәрелгән нигез, агач кысалы һәм нечкә басмалы терраса, [[Дваравати]] сәнгатенә хас архитектур детальләрне искә китерә. Гыйбадәтханәдә ялган порталлар булмаган, ә киң агач керүләрдә, алар Ангкоргача Кхмер архитектурасына хас. F1 гыйбадәтханә, гәрчә бераз соңрак төзелгән булса да, сәнгать формалашуында Е1 стилена охшаш. Берничә яруслы зур турыпочмаклы нигездә бина чиреп түбәсен һәм Е1 гыйбадәтханәсенә караганда массиврак стеналарга ия булган. Бердәнбер зал көнчыгыш-көнбатыш күчәре буенча ориентлашкан булган, керү коридорына таш керү узуы белән портал алып барган. В храме F1 гыйбадәтханәсендә ялган порталлар һәм нигезендә [[бәйләнешле почмаклы]] оригиналь орнамент булган.{{sfn|Oxford|loc=II. Architecture. Mid-7th century AD: Style of Mi Son E1}}.

[[Файл:Champa Po Nagar Nha Trang.jpg|thumb|260px|По-Нагар Гыйбадәтханәсе.]]
[[Нячанг]]та ([[Кханьхоа]] провинциясе) По-Нагар гыйбадәтханәсе комплексы җиде таш бинадан тора, аларның алтысы язмалар буенча идентификацияләнгән (G манарасының гына Ходаен билгеләргә мөмкин булмаган). Безнең көннәргә кадәр дүрт кенә манара килеп җиткән: A, B, C һәм F.{{sfn|Швейер|2014|с=311}}.

VIII гасырдан бирле төп А манарасы Шиваның хатыны — Бхагавати, биредәге Каутхара морзалыгының яклаучысы булып торган. Соңрак Бхагавати «Илнең Алиһәсе» — Янг пу Нагарага трансформацияләнгән (По-Нагар гыйбадәтханәсенең хәзерге исеме нәкъ шул Алиһәнең эпитетына карый). В начале IX гасыр башында алтын һәм асыл ташлар белән бай бизәлгән Алиһә поты гыйбадәтханәдән урланган булган, вакыт узу белән ул хәзерге таш потка алмаштырылган булган (X гасыр пот башы соңрак эпохага карый).

XI гасыр башында Каутхараның хөкемдары Парамешвара гыйбадәтханәгә иганә итеп [[фронтон]]ны биргән, ул хәзер дә А манарасы порталы өстендә тора. Фронтонда су үгезе өстендә биюче дүрт куллы Алиһә тора. XI гасыр ахырында, [[Чам теле]]ндә язмалар булу белән, «Ил Алиһәсе» (Янг пу Нагара) төшенчәсе барлыкка килгән. Аның белән бергә По-Нагарда аның кызына — «кечкенә Алиһә»гә (Янг пу Анех) ихтирам күрсәткәннәр. А манарасыннан баскычлар буенча колонна залына төшәргә мөмкин булган (аның төзелеш датасы мәгълүм түгел, шулай ук аның максаты билгеле түгел, аны төрлечә аңлаталар: церемониаль табыннар өчен зал, җыелышлар залы, догалар һәм корбан бирүләр өчен зал){{sfn|Швейер|2014|с=311—312}}.

Көньяк B манарасы катлаулы Ходайга табыну урыны булып торган. Башта анда Шамбханы (Шива исемнәренең берсе) сурәтләүче [[лингам]] (''мукхалинга''), һәм Бхагавати торган. Бу югары хөрмәт ителгән лингам алтын белән капланган булган һәм асылташлар белән бизәлгән булган. Шуннан бирле гыйбадәтханәнең исеме «ике җенесле Шива гыйбадәтханәсе» дип яңгыраган.{{sfn|Швейер|2014|с=312}}.

[[File:Po Nagar Siva Tempel Nha Trang Vietnam.jpg|thumb|right|Шива Гыйбадәтханәсе]]
[[File:Durga ornament Po Nagar.jpg|thumb|right|Парамешвара фронтоны]]
[[File:Durga ornament Po Nagar.jpg|thumb|right|Колонна залына баскыч]]

C һәм F манара каланнары бер үк вакытта IX гасыр башында төзелгән булганнар. F манарасы [[Ганеша]] гыйбадәтханәсе дип атала, аның төньяк һәм көньяк якларында [[Гаруда]]лар сурәтләнгән булган, ә көнбатыш ягында — фил урнашкан. С манарасы биредәге Маладакутхарага багышланган булган (ул шулай ук «кечкенә Алиһә» дип аталган булган). Е манарасы хәзерге көннәргә кадәр сакланып калмаган, ул IX гасыр башында төзелгән булган һәм Махадевига («Алиһә ана»)га багышланган булган. D манарасыннан шулай ук бернәрсә дә сакланып калмаган также ничего не сохранилось, бина XIII гасыр уртасында төзелгән булган, анда Бхагавати Матрилингешвари Алиһәсенә табынганнар. Бу манарадан соң, вероятно, По-Нагар комплексында мөгаен бернәрсә дә төзелмәгән булган, ул озак вакыт дәверендә [[шактизм]] үзәге булып торган — бу хатын-кыз Илаһларына табыну.{{sfn|Швейер|2014|с=312—313}}.

== Потлар ==
[[Файл:Vietnam Sitzende Gottheit Museum Rietberg RHI 402.jpg|thumb|200px|Куангнам провинциясеннән Донгзыонг стилендә Илаһ, IX гасыр ахыры.]]
Тямпада ике төп сыннар булган — зур пот төркемнәре ([[пьедестал]]лар һәм [[алтарь]]лар) һәм кечерәк үлчәмле әсәрләр, алар нигез стелаларда эшләнгән ([[горельеф]]лар һәм сирәгрәк [[барельеф]]лар). Скульптур декор белән капланган пьедесталлар һәм алтарьлар гыйбадәтханәләр үзәгендә зур пространствоны биләп торган (декорга сюжет күренешләре һәм төрле [[орнамент]]лар кергән). Еш кына Илаһлар стелаларга терәлгән итеп сурәтләнгән булган, гыйбадәтханә порталлары янында һәм изге урынга керү янында сакчылар (''[[дварапал]]''лар) барельефлар итеп сурәтләнгән.{{sfn|Швейер|2014|с=313, 320}}{{sfn|Прибыткова|1971|с=321}}{{sfn|Guillon|2001|с=31}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture}}.

Архитектура кебек үк, тямская поты стильләргә бүленә, алар иң әһәмиятле гыйбадәтханәләр исемнәре буенча аталган. Мишон Е1 стиле (VI — VII гасыр уртасы) Һинд диненең һәм Һинд сәяси системасының таралыш чорында көчле Көньяк Һинд йогынтысы астында туган. Иртә чордан бирле бу стильнең берничә скульптура калган, ә иконографияләрендә күбрәк [[Шива]], [[Ганеша]] һәм [[Вишну]] бар. {{sfn|Швейер|2014|с=314}}.

Сынчылыкта саф Һиндныкыннан башка Мишон Е1 стилендә [[Мон]] дәүләте [[Дваравати]] һәм Индонезия архипелагы дәүләтләре, һәм шулай ук Ангкоргача көньяк Камбоджа сәнгате йогынтысы бар. Стильнең иң ачык мисалы булып Мишонда Е1 гыйбадәтханәсенең грандиоз пьедесталы булып тора. Хоалай стиле скульптуралары (VII гасыр уртасы — IX гасыр уртасы) бик аз сакланып калган. Кирпечтән ясалып Хоалай [[дварапала]]лары Мишон Е1 стиленнан аз аерылып торалар. Аның каравы, бу чорда Индонезия стилена охшатылып ясалган күп Будда бронза потлары очрый, алар Будданы һәм [[Авалокитешвара]]ны сурәтлиләр.{{sfn|Швейер|2014|с=314—315}}{{sfn|Guillon|2001|с=33}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=278}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=60—61}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture}}.
Донгзыонг стилена (IX гасыр ахыры — X гасыр башы) авыр, бөтен пространствоны тутыручы скульптура декоры хас, анда бер-берсенә салынган стильләштергән чәчәк кебек бизәкләр һәм авыр чәчәк бәйләмнәре бар. Шулай ук бу стильгә яфраклар һәм озын ботаклы орнамент, потлар бизәгендә кыйшайган сызыклар мотивлары муллылыгы хас. Донгзыонг стиленда Индонезия йогынтысы күренә, әмма типик Тям шәрехләве күп. Будда Илаһлары потлары, монахлар һәм иганәчеләр потларында сакраль танталылык, йөзләрнең тыйнаклыгы һәм индивидуаль схема буенча тәннәр хәрәкәте бергә кушылган.{{sfn|Швейер|2014|с=315—316}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=82}}{{sfn|Oxford|loc=III. Sculpture. Late 9th century ad — the early 10th: Dong Duong style}}.

Донгзыонг стиленең иконогнафиясе Будда, Авалокитешвара, [[Тара]], [[Кала]], [[Дхармапала]] (Буддистларны яклаучы ярсулы Ходайларны), [[Дварапал]]ларны (чукмарлар белән коралланган гыйбадәтханә капка һәм ишек сакчыларын) һәм башка киң пантеон Ходайларны һәм Буддачылык монахларын керткән. Потлар өчен бик зур һәм стильләштергән хасиятләр бар, битләрдә елмаюсыз - калын борыннар һәм иреннәр (күп потларның куе мыеклары һәм куе бергә үскән кашлары бар).{{sfn|Guillon|2001|с=40, 81}}{{sfn|Hubert|2015|с=43}}.

[[Файл:'Ganesha', sandstone, 7th-8th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|left|200px|Мишон Е1 стилендагы Ганеша поты, VII гасыр]]
Мишон А1 күчеш стиле (X—XI гасырлар) ике ас-стильгә бүленә: Хуонгми (X гасыр башы - уртасы) һәм Чакиеу (X гасыр уртасы — XI гасыр уртасы). «Классик» Хуонгми (Хыонгми) өчен Кхмер йогынтысы һәм [[Вишну иконографиясе]] хас (стиль бигрәк тә матур потлар белән мәшһүр). Бу стильнең ачык мисалы булып Хуонгкуэда табылган ([[Куангнам]] провинциясе) Алиһә бюсты тора. {{sfn|Швейер|2014|с=316, 324}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=85—86, 89}}{{sfn|Guillon|2001|с=45, 105, 128}}.

Чакиеу стилена Ява һәм Көньяк Һиндстан йогынты хас, монда тирән эстетик үзгәрүләр, киемнәрдә һәм потларда бизәкләр үзгәрешләре хас. Пот йөзләре елмаючы һәм бөтенләй сакалсыз булып китә, тәннәр — сыгылучан һәм нәзек, композициясе — җиңел һәм ирекле. Зур потлар стена яныдагылар булып китә, горельефлар тулаем диярлек бетәләр, бары тик хайваннар сурәтләре, декоратив элементлар байлыгы үсә.Бу стильнең типик мисаллары булып Чакиеудан берничә пьедестал тора.{{sfn|Швейер|2014|с=316—317}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=46}}{{sfn|Guillon|2001|с=110}}.

[[Файл:Garuda and Naga, Khuong My, 10th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01878.JPG|thumb|200px|Хуонгми стиленең поты, X гасыр.]]
Шаньло стиленың аерылып торучы хасияте булып (XI гасыр) потларның гадилегенә кайту тора. Фигуралар элеккеге сыгылучанлыгын һәм җиңел хәрәкәтчәнлеген югалталар, бик бөгелгән булып китәләр. Йөзләрнең хасиятләре сиземлелекне һәм тыйнаклыкны югалталар, янә калын иреннәр, киң борыннар, зур каш өсте дугалар һәм стереотип елмаюлар барлыкка килә. Шаньло стиле потлары Мишонда очрый (Е4 гыйбадәтханәсе), Чиендангта һәм Банганда очрый. {{sfn|Швейер|2014|с=317}}{{sfn|Guillon|2001|с=134}}.

Кхмер сынчылыгы белән тыгыз бәйләнгән Тхапмам стиле өчен (XI—XII гасырлар), яңа тип орнамент хас, ул потларның һәм гыйбадәтханә стеналарның барлык бизәкләрен каплый. Ул эчкә бөгелгән «әкәм-төкәм» бөгелмәләрдән гыйбарәт. ([[Дварапал]]лардан башка) [[Антропоморф]] потлар — барысы диярлек стена яныдагылар һәм архитектура декорына бәйле. Хәрәкәтләнгән итеп ясалган фигуралар күп детальләр һәм мул бизәкләр белән статик потлар белән алышына. Потларда күп вак декор, муллылык, хәрәкәтләнмәү, кырыс фронтальлек һәм авырлык булуга күрә Европа сәнгать белгечләре Тхампам стилен «[[Барокко]]» стиле дип атаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=318}}{{sfn|Guillon|2001|с=57}}{{sfn|Hubert|2015|с=43}}.
[[Файл:'Holy Bird Garuda', 13th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|left|200px|Гаруда сыны, XIII гасыр.]]

Тхапмам стиленең икенче этабын (XIII век) башкаруның техникасы һәм башкару сыйфатында күренеп тора торган регрессны күреп була: потларның йөзләре озынча була, фигуралар — җиңел хәрәкәтләнмәүче һәм коры, чәчләр һәм сакаллар — стильлшәтергәнрәк, потлар бизәкләре — бик гади булып киткәннәр. [[Байон]] стилена якын күп Кхмер алынмалары барлыкка килә ([[Нага]] һәм Локешварада утыручы типик Будда потлары). Тхампам стиленең икенче этабының ачык мисалы булып По-Кланг-Гарай [[Тимпан (архитектурасы)]] булып тора, монда алты куллы Шиваның биюе сурәтләнгән (йөзнең авырлыгына карамастан, Шиваның позасы авторның реализмына омтылышны чагылдыра).{{sfn|Швейер|2014|с=318—319}}.

Янгмум стиленең үсеш чорында (XIV—XV гасырлар) Тям сәнгате яңарышы барлыкка килгән. Стена яны Ходайлары сурәтләре арасында ир кеше фигуралары күбрәк була башлаган, потларның бизәкләре һәм киемнәре бик бай һәм декоратив булып киткәннәр. Торсның анатомиясе берникадәр реализм саклаган, потларның аяклары гел киемнәр астында булганнар. Йөзләрдә шулай ук үзешчәнлек барлыкка килә башлаган: каты елмая торган киң авызлар, киң борын тишекләре белән кыска борыннар, гадәти булмаган итеп стильләштерелгән күзләр (зур, тирән булмаган, ярым-даирә итеп утыртылган, горизонталь өске күз кабагы белән). Следы стиля Янгмум стиленең эзләре иң киң итеп хәзерге [[Фуйен]] провинциясендә киң таралган. {{sfn|Швейер|2014|с=319}}.

[[File:'The God Visnu', 11th-12th century, Museum of Cham Sculpture.JPG|thumb|right|Чакиеу стилендагы Вишну.]]
[[File:Shiva, art cham (musée Guimet) (12156137736).jpg|thumb|right|Янгмум стилендагы Шива.]]
[[File:Dragon, Thap Mam, 13th century, Binh Dinh - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01386.JPG|thumb|right|Тхампам стилендагы аждаһа.]]

Тямпа сәнгате өчен күп декоратив элементлар, аларның гомуми тенденциясе архитектура силуэтларына юнәлгән - мәсьәлән, каплагчылар, керамик почмак сыннар яки почмак таҗлар. Почмак потлар орнаменталь характерлы булган һәм максатлары буенча готик химераларга якын булганнар (потлар сабак һәм ботаклар формасына ия булганнар, [[Апсара]]ларны һәм диңгез хайваннарын сурәтләгәннәр). Почмак боҗралар киң карнизда торганнар һәм башта (X гасыр) манаралар булып аңлатылган булганнар, әмма соңрак стена белән кушылганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=320}}.

Пот сыннары арасында хайваннар дөньясына зур игътибар бирелгән булган. Төрле фантастик хайваннар, филләр һәм маймыллар киң популяр булган, алар шактый реалистик итеп сурәтләнгәннәр. Фантастик иконография арасында Индонезия һәм Кытай-Вьет репертуары каһарманнары күп булган. Индонезия мотивларына [[Гаруда]]лар (мифик кошлар), [[наглар]] (елансыман рухлар) яки макарлар (аскы казнасыз арслан битлекләре, еш алар үлем яки вакытны чагылдырганнар); Вьетныкыларга — аждаһалар.{{sfn|Швейер|2014|с=320}}.

Кайбер мәхлукатлар чит ил риваятьләреннән, әмма аларның сын трактовкасы Тямныкыларныкы. Аждаһаларның тәне һәм тәпиләре тәңкәләр белән капланган, башларында мөгезләр һәм кикриге бар, танаулары озынча һәм борыннары өскә карый торган, тешләре озын, өске казналары казык тешләре алга бөгелгән итеп ясалган.{{sfn|Швейер|2014|с=321}}.

Тям сынчылары хәрәкәт һәм сыгылучанлыкны яхшы тапшырулары белән мәшһүр, әмма пропорцияләр сирәк сакланган булганнар. Филләр генә гел бик дөрес итеп сурәтләнгәннәр, кайвакыт бизәкләре муенса итеп, әмма гел җигелмәгән итеп. Гасырлар белән хайваннарның сурәт сыйфаты яхшырган, әмма атлар беркайчан да реалистик булмаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=321—322}}.
[[Файл:Altar with Apsaras, view 3, Tra Kieu, 7th-8th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01499.JPG|thumb|left|200px|Чакиеудан биючеләр белән пьедестал.]]

XII гасырдан бирле иконографик кырыслыкка декоратив фантазияләр килә, чын хайваннарны тулаем диярлек мифологик фигуралар кысрыклап чыгара, стилизациягә тенденция ачыктан-ачык күренә башлый (гарудалар, арсланнар һәм аждаһалар). Аждаһалар сурәтләре (''иногарай'') Кытай сәнгате белән контактлар турында шәһадәтнамә булып тора, әмма алар төгәл копияләр булмыйча, күбрәк [[Ханой]]дан аждаһалар [[Реминисценция]]ләре булып тора. Элеккеге йөзләрдә булган Инд-Ява йогынтысы әкренләп юкка чыга, аңа алмашка Кхмер һәм Вьет йогынтысы килә. XIII гасырдан бирле [[Анималист]] сыннар юкка чыга башлый.{{sfn|Швейер|2014|с=322}}.

Мишонда Е1 гыйбадәтханәсенең пьедесталы бу стиль өчен хас мисал булып тора. Ул гыйбадәтханә үзәгендә тора, аның өстендә [[Кайлас]] тавын символлаштырган лингам торган. Пьедесталның нигезе сары комташның тигез блокларыннан тора. Кечкенә пилястрлар белән бүленгән нишалар һәм стена аралары тау мәгарәләрен символлаштыра (аларда аскетлар сурәтләнгән). Пьедестал паперть нигезе булып хезмәт итә, аның алдынгы ягында өч баскыч урнашкан.{{sfn|Швейер|2014|с=322}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=61—62}}{{sfn|Ngô|2002|с=50}}{{sfn|Guillon|2001|с=73}}.

Икенче баскыч өстендә киемнәре җелферди торган өч биюче кыз сурәте ясалган. Аларның аяклары бөгелгән, ә куллары [[атлант]]ларныкы кебек күтәрелгән. Биючеләр баскычны тоталар кебек, шул ук вакытта музыкага бииләр. Аларның фигуралары драпирланган бот киемнәре, муенсалар, билбаулар һәм терсәк өстеннән браслетлар белән бизәлгән, йөзләре - алкалар белән бизәлгән.{{sfn|Швейер|2014|с=322—323}}.

[[File:Pedestal, My Son E1, view 2, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01702.JPG|thumb|right]]
[[File:Pedestal, My Son E1, view 3, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01706.JPG |thumb|right]]
[[File:Pedestal, My Son E1, view 4, 7th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01721.JPG |thumb|right]]

Пьедесталның алгы ягында папертьның һәр ягында берәр ниша бар, алар Мишон Е1 өчен хас түбәнәйтелгән аркалар белән бүленеп куелган. Нишаларның берсендә флейтада уйнаучы аскет сурәтләнгән, икенчесендә - арфада уйнаучы. Папертьның [[косоур]]ларында ике дәрвиш ясалган: бер ягында &quot;[[Вина]]&quot;да уйнаучы, ә икенчесендә - кулъязманы тотучы. Пьедесталның өч башка ягының һәрберсендә өч стена арасы урнашкан, алар арасында каплагычларда 18 пот сәхнәсе куелган. Алар барысы да аскетларның тормышларыннан сәхнәләр күрсәтә: медитацияләр, корбан бирүләр, өйрәнчекләргә сабак бирү.

Мишон Е1 стиленең башка әһәмиятле әсәре булып комташтан бетерелмәгән фронтон тора, ул кайчандыр бу гыйбадәтханәгә төп керү өстендә урнашкан (VII гасыр белән даталана). Фронтонда Һинд дине риваятьләреннән сәхнәләр күрсәтелгән: [[Вишну]] океан төбендә ята, аның ятагы булып барлык нагларның патшасы [[Шеша]] тора. Вишнуның кендегеннән лотос үсә, аннан [[Брахма]] пәйда була, ул Галәмне янә барлыкка китерергә тиеш. Фронтонның кырыйлары буенча сакчылар фигуралары, алар кулларында еланнарны тоталар.

Хуонгми потлары арасында Хуонгкуэдан Алиһә поты аерылып тора (хәзерге вакытта ул көньяк Вьетнам шәһәре [[Хошимин]]да күргәзмәдә күрсәтелә). Нечкә борын һәм калын иреннәр белән кыска уйланучы йөзне зур күзләр тереләндерә, аларның күз бәбәкләре кайчандыр буялган һәм асылташлар белән бизәлгән булган. Чәчләрдә канаулар һәм колакларда тишекләр буенча потка салына торган бизәкләр киертелгән булган дип фараз ителә. Югары [[шиньон]]да ярымай бу Шиваит пантеоны Алиһәсе булуына ишарә итә, әмма аның исемен идентификацияләргә мөмкин булмаган. Ачык күренә торган Кхмер йогынтысына карамастан, бу бюстның күп детальләрендә этник тям хасиятләре күренә.{{sfn|Швейер|2014|с=324}}.

[[Файл:Tra Kieu Pedestal.jpg|thumb|250px|Чакиеудан түгәрәк пьедестал.]]
Чакиеудан пьедестал (аны кайвакыт алтарь дип атыйлар) түгәрәк формада, бу Һинд йогынтысы турында сөйли. Пьедесталның өстендә агызулар өчен канау белән монументаль лингам тора. Пьедесталның уртасындагы кыршау тоташ сызык хатын-кыз күкрәкләре белән бизәлгән (мондый орнамент Тям сәнгатендә беренче мәртәбә нәкъ менә Чакиеудан пьедесталда пәйда була, ә шуннан соң хасият булып китә.).{{sfn|Швейер|2014|с=325}}{{sfn|Guillon|2001|с=110—116, 147}}.

Орнамент Индрапура династиясе нигезләүчесе Уроджага ишарә итә, аның исеме &quot;хатын-кыз күкрәгеннән туган&quot; дигәнне аңлата. Илнең муллыгын ассызыклый торган шундый мотивлар Тямпада күп пьедесталларда X гасырдан соңрак түгел кулланыла башлаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=325}}.

Пьедесталның квадрат нигезе почмаклардан арсланнар белән бизәлгән һәм барлык дүрт яктан [[фриз]] белән формалашкан, анда [[Кришна]] тормышыннан сәхнәләр күрсәтелгән. Бу X гасыр Тям сынчылыгында Вишнуизм иконографиясенең әһәмиятенә күрсәтә. Сурәтнең Вишнуизм характерында булуына карамастан, пьедесталда лингам тора - бу Шиваит элементы (Көньяк-Көнчыгыш Азиядә Шивага табынуга Вишнуны кертү турында, Вишну иконографиясенең Шиваит культы белән катнашуы турында киң мәгълүм).{{sfn|Швейер|2014|с=325}}{{sfn|Guillon|2001|с=110—116}}.
 
Биюче кызлар белән пьедестал шулай ук Чакиеудан һәм тям сынчылыгының төп шедеврларның берсе булып санала. Аның һәр ягының озынлыгы 3 метрдан да ким түгел, биеклеге - якынча 1,2 метр. Пьедесталның нигезе арслан башлары һәм калалар белән бизәлгән пилястралар белән формалаштырылган. Һәрбер пилястрада [[апсара]] сурәтләнгән, ә стена тоташтыргычларында - [[гандхарв]]лар. Биюче кызларның бизәнү әйберләре белән бөгелгән фигуралары музыкантларның калынрак тәннәре фонында аерылып торалар. Зур Һинд һәм Ява йогынтысы булуга карамастан, пьедесталның гомуми стиле тям стиле.{{sfn|Швейер|2014|с=325—326}}{{sfn|Sharrock, Glover &amp; Bacus|2008|с=57}}{{sfn|Guillon|2001|с=120—127}}.

[[Лотос поза]]сында утыручы дүрт-куллы Шиваның потлары Тхампам стиле өчен хас. [[Дананг]]ның Тям поты Музеенда күргәзмәдә булган экземплярларның берсе (башсыз булып сакланган), [[Гиме]] музеендагысына бик якын (соңгысы Баньит гыйбадәтханәсеннән). Данангтан потның тәнен ябыштырып ясавы бик гомуми, мускулатура детальләре юк, гәрчә бай киемнәр һәм бизәкләр шактый тәфсилләп ясалган.{{sfn|Швейер|2014|с=326}}.

[[Файл:Vietnam, shiva, da thap banh it (torre d'argento), stile di transiz. tra my son A1 e thap mam, Xi-Xii sec, 01.JPG|thumb|200px|Гиме музееннан Тхампам стиленда Шива поты.]]
Бот киеменең түгәрәк клапанында брелоклар һәм югары сыйфатлы чигү сурәтләнгән (хәзерге Камбоджада борынгы традиция буенча алтын һәм көмеш җепләр белән чигү &quot;тям чигүе&quot; дип атала). Асылташлар һәм башка аксессуарлар бик тәфсилләп ясалган: күп-катлы билбау, терсәкләрдә [[кабошон]]нар белән браслетлар, беләзектә браслетлар, брахман шнурында өч баш белән нага.{{sfn|Швейер|2014|с=326—327}}.

Ул вакытта Тямпада [[Буддачылык]]ның зур йогынтысына карамастан, берничә генә Будда скульптур поты сакланган.

Соңрак Янгмум стилена караган сынчылыкта фигуралар стелалар белән бергә кушылып бербөтен хасил итәләр. Пот тәненең аскы өлеше тулаем цокольгә китә. Янгмум стилена шулай ук гомумиләштергән йөз сызыклары, әмма бай һәм мул бизәкләр хас.{{sfn|Швейер|2014|с=327—328}}.

Тям сынчылыгының иң эре тупланмалары [[Ханой]] Милли Вьетнам тарихы музеенда, [[Дананг]]та Тям сынчылыгы, [[Хошимин]]да Вьетнам тарихы Музеенда, [[Париж]] [[Гиме музее]]нда, [[Сан-Франциско]] Азия сәнгате Музеенда, [[Лондон]] [[Британия музее]]нда, [[Цюрих]] Ритберг музеенда, Вьетнамның Ханой сынлы сәнгать музеенда һәм Хошиминда Шәһәр сынлы сәнгатьләр музеенда саклана.

== Керамика ==
Тям керамикасы сирәк очрый, шуңа күрә аз өйрәнелгән. 1970-енче еллар уртасында керамиканы кыздырып чыныктыру өчен [[Биньдинь]] провинциясендә булган. Тямпа керамикасының [[Индонезия]]дә һәм [[Филиппин]]нарда табылган эшләнмәләр белән охшашлыгы бар. XIII гасыр ахыры — XIV гасырның беренче яртысы белән даталанган кайбер өлгеләр, мөгаен, күрше илләргә экспорт өчен кыздырып чыныктырылган булганнар. Мичләр, мөгаен, Виджайяны 1471 елда Вьетнам яулап алуыннан соң тәмамлаганнар.{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Ceramics}}.

Керамиканың иң күпсанлы төркеме булып сулач һәм болытсыман текстура белән глазурьлы тәлинкәләр тора. [[Глазурь]] өслекнең якынча өчтән ике өлешен каплый, ә аның төсе яшелдән (иң киң таралганы) зәңгәрсу-сорыга кадәр үзгәрә. Тям керамикасының икенче төркеме булып төрле үлчәмнәрдәге һәм формалардыгы алтынсу-көрән савытлар тора (хәмер өчен зур тоткалы чүлмәкләр, кечкенә флягалар, известь өчен чүлмәкләр, грушасыман шеләләр, җамаяклар). Тямпаның иң зур гыйбадәтханәләрендә чиреп һәм керамика плиткалар калыплары тора, алар рәсемнәр һәм рельефлар формасындагы бизәкләргә ия.{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Ceramics}}.

== Металлик эшләнмәләр ==
[[Файл:Shiva Kosa from Champa.jpg|thumb|left|200px|Тям кошасы.]]
Тямпада борынгы заманнан ук асылташлар кулланылган булган, моның турында күпсанлы язмалар шәһадәт булып тора. Алтын һәм көмеш предметлар Ходайлар һәм хөкемдарлар өчен булган, аларны бирү гадәти хәл булмаган, алар бирүчене дә, бирелгәнне дә аерып чыкканнар(бүләк язмаларында искә алынган язмаларда, барлык предметлар да, берникадәр нисбәттә гыйбадәтханәләр эшчәнлегенә бәйле). Асылташлардан ясалган Тям эшләнмәләренә Ходайлар потлары, статуялар, лингамнар, кошалар, йорт җиһазлары, савыт-сабалар һәм эшләнмәләр карый.{{sfn|Швейер|2014|с=328}}{{sfn|Sharma|2009|с=52}}.

Тямпада бигрәк тә асыл металлардан культ потлары күп булган (алар иң төп Ходайларны — Шиваны һәм Бхагаватины күрсәткәннәр, һәм шулай ук киң Тям пантеонының башка Илаһларын күрсәткәннәр). Шулай да борынгы заманнардан бирле алтын һәм көмеш потлар талаучылар игътибарын җәлеп иткән, ә урлаудан соң алар гыйбадәтханәләрдә таш һәм агач күчермәләр белән алмаштырылган.{{sfn|Швейер|2014|с=328}}.

Шивага шулай ук [[лингам]] образында табынганнар — бу дөньяны барлыкка китерүнең символы булган һәм Ходайны чагылдырган цилиндр (фаллус-сыман) предмет булган. Изгеләштерү вакытында күп лингамнарга үз исемнәр биргәннәр, мәсьәлән, «Алкышлар бирүче», «Хуҗа» яки «Мәрхәмәтле». Ходай образының абстрактлыгын әзәйтер өчен, тямнар «йөз белән лингамнар» (''мукхалинга''), куйганнар, аларның йөз-сыман урыннары булган. {{sfn|Швейер|2014|с=328—329}}{{sfn|Sharma|2009|с=59}}.

[[Файл:Vietnam, copricapo linga, da champa, viii sec, argento.JPG|thumb|220px|Көмеш коша фрагменты. VIII век]]
Шулай ук Шиваит культының тагын бер предметы киң таралган — ''коша'', ул Ходай йөзе белән футляр булган. Ул «лингамның каплагычы» булган: эчтән буш булып, коша өстән таш лингамга кидертелгән булган. Шулай да, коша үзе дә, лингам белән беррәттән, табыну предметы булган. Кошалар турында искә алулар VII гасырдан алып XIII гасырга кадәр очрый.{{sfn|Швейер|2014|с=329}}.

Алтын һәм көмеш кошалар мул итеп асылташлар белән капланган булган ([[алмаз]]лар, кызыл [[якут]]лар,  [[зәңгәр якут]]лар, [[топаз]]лар һәм [[аквамарин]]нар белән), аларның кобра-сыман баш киемнәре булырга мөмкин булган(''нагараджа''). Кайбер кошаларның берничә йөзе булган; язмаларда шулай ук алты йөзле кошалар да искә алына. Моннан башка лингамнар һәм кошалар төрле зәркән әйберләре белән бизәлгән: таҗлар, диадемалар, муенсалар, билбаулар, кул һәм аяк беләзекләре, алкалар, балдаклар һәм [[аграф]]лар белән (асыл металлардан һәм ташлардан башка аларда шулай ук [[энҗе]] һәм мәрҗәннәр кулланганнар). Гадәттә кошалар патша яки башка әһәмиятле алпавыт заказы буенча ясалганнар һәм гыйбадәтханәгә бүләк итеп бирелгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=329—330}}.

1900 елда Мишонның изге урынында серле хәзинә саклана торган урын табылган булган, анда көмеш нигездә күп алтын бизәнү әйберләре булган: колаклар өчен тирәнәйтелгән урыннар белән озынча шлемлы патша таҗы (''кирита-мукута''), диадема (''мукута''), беләкләр, беләзекләр һәм тубыклар өчен бизәнү әйберләре, каты һәм сыгылучан муенсалар, төрле алкалар. Кайбер уеп ясалган әйберләр эшкәртелмәгән ташлар белән бизәлгән булган һәм сәдәпләре булган. Мишоннан барлык бизәнү әйберләре фотога төшерелгән булган, аларның хәзер кайда булулары мәгълүм түгел. «Мишон хәзинәсе» һәм таш сыннарда булган башка Тям әйберләре металлны эшкәртүнең бик югары дәрәҗәсенә шәһадәт булып тора.{{sfn|Швейер|2014|с=330}}{{sfn|Sharma|2009|с=70}}{{sfn|Oxford|loc=IV. Other arts. Metalwork}}.

Язмалар һәм башка туры булмаган шәһадәтләр Тямпада күп алтын һәм көмеш эшләнмәләр, интерьер элементлары булган, әмма безнең көннәргә кадәр бернәрсә дә килеп җитмәгәненә ишарә итәләр. Түбәләр, алтарьлар, [[сандал агачы]]ннан ишекләр асыл металл битләре белән капланган. Алтын һәм көмешнең шактый өлеше культ предметларына һәм патша [[инсигния]]ләренә барган - төрле савытларга, дини байракларга, таякларга, зонтларга, җилпәзәләргә һәм бизәкле кыннар белән кылычларга һәм [[паланкин]]нарга барган.{{sfn|Швейер|2014|с=331}}.
 
[[Файл:Mão vàng Chăm Pa.jpg|thumb|left|200px|Тям хөкемдарларының алтын баш киемнәре. VII—VIII гасыр.]]
[[Санскрит]] телендә искә алынган савытларны еш идентификацияләргә мөмкин түгел, чөнки бу культ предметлары һаман Һинд динендә кулланыла. Савытларның исемнәре Чам телендә булганда аларны идентификацияләргә авыр яки мөмкин түгел, аның каравы Чам текстлары еш предметларның авырлыгына яки бәясенә күрсәтәләр. Кыйммәтле металлардан барлык савытлар да культ практикасына бәйле, кайвакыт алар язмаларда Ходайларга аларның ихтыяҗлары өчен бүләкләр буларак кулланылган. Шул ук савытлар белән көнкүрештә кулланганнар, әмма алар гади металлардан ясалган булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=331—332}}.

Су өчен савытларга тоткылы чүлмәкләр, касәләр, вазалар һәм кубоклар кергән. Кечкенә яки урта үлчәмнәрдәге вазалар ''[[калаша]]'' дип аталганнар. Бай патша бүләкләрендә алар 300—500 грамм алтынга җиткәннәр, әмма соңрак Тям хәзинәләрендә аларга бернинди аналоглар да булмаган. Мөгаен бу вазачыклар белән чистарыну юынулар өчен кашыклар да кулланылган булган (авырлыгы 75 грамм булган шундый ритуаль алтын кашыклар очрый){{sfn|Швейер|2014|с=332}}.

Зур үлчәмле тоткылы савытлар ''гхата'' дип аталганнар. По-Нагар гыйбадәтханәсендә табылган шундый тоткылы чүлмәк мөгаен табыну объекты булып торган ([[Пуджа]] бәйрәме вакытында Алиһә су тулган савыт буларак пәйда була, аның символы муллык){{sfn|Швейер|2014|с=332}}.

Су өчен соңрак савыт формалары булып ''бата'' яки ''вата'' тора (бу Чам сүзе язмаларда XI гасырдан бирле очрый). Төрле савытлар очрый: авырлыгы 400 граммнан азрак көмешләрдән (бер рәсми бүләге), 2 кг нан артык булган алтыннарга кадәр (ул патша кызы тарафыннан бүләк ителгән булган). Ваталар шулай ук патшаларны тәхеткә утырту церемонияләре вакытында су агызу өчен савытлар буларак искә алына. Моннан ары, тупланмаларда алтын һәм көмеш катнашмасыннан кабак формасындагы савыт бар. Кечкенә зурлыктагы коник кабырчыклар савытлар белән беррәттән су өчен кулланылган булганнар, ә зур кабырчыкларны явыз рухларны куу өчен өреп уйнатканнар.{{sfn|Швейер|2014|с=332—333}}.

Язмаларда еш &quot;бхаджана&quot; алтын һәм көмеш тәлинкәләре искә алына, алар ашау өчен, [[бетель]] өчен (&quot;тхамбуйя-бхаджана&quot;), хуш исле әйберләр һәм бүләкләр өчен кулланганнар. Аларны түгәрәк итеп һәм ниндидер йолдызлык формасында, аякта итеп эшләгәннәр, ташлар белән бизәгәннәр. Шулай ук язмаларда төрле чүлмәкләр һәм тартмалар искә алынган. Алар дини церемонияләр вакытында тәкъдим ителгәнне саклау һәм чыгару өчен кулланылган. Капкачсыз кечкенә чүлмәк &quot;бхрнгара&quot; дип аталган, бетель өчен көмеш тартма - &quot;чиранда&quot; дип аталган. Тям хәзинәләрендә известь белән чүлмәкләр һәм тартмалар очраган, аларны бетельне кебек үк Ходайларга тәкъдим иткәннәр. Гыйбадәтханәләрдә он өчен тартмалар да булган, аларны төрле ритуалларда кулланганнар (аның белән сихри сызымнарны ясаганнар һәм Ходай битлекләрен шуның белән сипкәннәр). Зур мәгънәгә &quot;клонглар&quot; - күмү урналары уйнаган, аларга кремациядән соң маңгай сөякләрен салганнар. Бу авырлыгы 100 граммнан азрак тартмачыкларны гыйбадәтханәләргә алып килгәннәр, әмма йолаларда аларның максаты мәгълүм түгел.{{sfn|Швейер|2014|с=333}}.

Шулай ук бронза [[Авалокитешвара]] һәм [[Тара]] потлары сакланып калганнар, аларның датасы X гасыр булган һәм алар Донгзыонг стилена караган. Моннан кала, галимнәр тарафыннан борынгырак Будда поты табылган, ул Һиндстандагы [[Амаравати]] стилена караган (мөгаен, ул Тям әсәре булмаган, ә диңгез корабларында китерелгән бүләк булган). Кытай тарихчысы [[Ма Дуаньлинь]] язмаларында гигант Будда һәйкәле искә алына, ул алтыннан ясалган булган, аның шуннан соң язмышы билгеле түгел.{{sfn|Boisselier|1984|с=319—320}}. Асыл ташлардан Тям эшләнмәләрнең күпчелек өлеше Кытай, Вьет һәм Кхмер талаучылары табышына әйләнгән, шуннан соң ул алтын коелмаларга эретелеп читкә чыгарылган булган.

== Музыка ==
[[Файл:Drum and ken saranai (oboe), Cham - Vietnam Museum of Ethnology - Hanoi, Vietnam - DSC03382.JPG|thumb|200px|Ханойда Вьетнам этнология музее тупланмасыннан барабан һәм гобой.]]
Музыка Тямпада зур роль уйнаган, бер әһәмиятле церемония дә музыкасыз үтмәгән. Музыкантлар барлык йола һәм ритуалларда, хәрби җыелышларда һәм сарай тамашаларында булган. Алар өч гаилә музыка кораллары кулланганнар:[[кагу музыка кораллары]], [[өреп уйнатыла торган музыка кораллары]] һәм [[чиртү музыка кораллары]]н.{{sfn|Швейер|2014|с=357}}{{sfn|Sharma|2009|с=49}}.

Тям музыка тасвирламалары сакланып калмаган, әмма Вьетнам чыганаклары искә алганча, Тямнарның музыкасы үзенең меланхоликлыгы, моңы һәм караңгылыгы белән дан казанган. 1044 елда Вьетнам императоры [[Ли Тхай Тонг]] үз Тям походыннан тоткыннарны алып килгән, алар аның өчен җырладылар һәм биеделәр. 1060 елда император [[Ли Тхай Тонг]] буйсынган кешеләреннән Тям музыкаль композицияләрен һәм барабан ритмнарын язып куярга кушкан, шуннан соң аның сарай яны музыкантлары аларны башкара алганнар (шул ук вакытта, император шәхсән орекстр белән дирижирлаган). Моннан башка, Ли Тхай Тонг Вьетлар теленә үзлектән берничә Тям җырын тәрҗемә иткән һәм аларга барабан аккомпанементы уйлап чыгарган.

XII гасыр ахырында - XIII гасыр башында хөкем иткән император Ли Као Тонг музыкантларына &quot;күзгә яшь чыгара торган&quot; &quot;Тям моңы&quot; дигән мелодияне уйлап чыгарырга кушкан. Вьетлар әйткәнчә &quot;бары тик тәртипсез илдә яшәүче, моңсу һәм вәхши халык кына шулкадәр явыз музыканы уйлап чыгарырга мөмкин булган&quot;. Әмма Вьетнам сүз иҗатында барлык искә алулар да Тям музыкасын тәнкыйтьләгән, кайбер авторлар аны мелодик һәм башкаруга лаеклы дип санаган. Безгә килеп җиткән сурәтләр һәм башка чыганаклар буенча Тямпада [[аркылы флейта]]ларда, [[лира]] кебек кыллы музыка коралларында һәм цилиндрик барабаннарда уйнаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=358}}{{sfn|Гринцер и Никулин|2004|с=385}}.

Башка популяр музыка инструменты булып ''[[Вина]]'' булган (гадәттә ул өч кыллы булган, әмма шулай ук биш кыллы һәм җиде кыллылар да булган). Пьедесталда Чакиеудан биюче кызлар белән ике музыкант бар, шуларның берсенең иңбашында кечкенә резонатор ята, ә икенчесенеке күкрәгендә. Мондый торыш булганга күрә музыкант уң терсәген бик артка куя (хәзерге эскрипкәдә уйнаучылар кебек) һәм коралны ботка тыш яктан куя.{{sfn|Швейер|2014|с=358—359}}.

[[Файл:Drum, Cham - Vietnam Museum of Ethnology - Hanoi, Vietnam - DSC03385.JPG|thumb|left|250px|Ханойда Вьетнам этнология музее тупланмасыннан яссы Тям барабаны.]]
Мишонда Е4 гыйбадәтханәсе тоташтыргыч балкаларында һәм Кханьло (Тяньло) гыйбадәтханәсенекендә &quot;патша сәхнәләрендә&quot; музыкантлар төркемнәре сурәтләнгән. Музыка кораллары арасында силуэты раструб белән [[гобой]]га охшаш флейта, &quot;[[Янцинь]]&quot; сыман корал һәм барабаннар бар.{{sfn|Швейер|2014|с=359}}.

Музыкантлар Тямпа иҗтимагый иерархиясендә гаять югары дәрәҗәгә ия булганнар. Күпсанлы рельефларда сакланган шулай аталган &quot;патша сәхнә&quot;ләрендә музыкантлар барлык тантаналы патша чыгуларында һәм тамашаларында сурәтләнгән. Тәхеттә утырган патша тирәсендә гел инсигния (зонтлар, җилпәзәләр һ.б.) тотучылар, биючеләр һәм музыкантлар утырган.{{sfn|Швейер|2014|с=358}}.

Патша сарай янына якыннарның шул ук сын рельефлары буенча, Һинд биюләренә охшаш биюләр таралган булган. Биючеләр янында (алар күбесенчә хатыннар булган) гел музыкантлар сурәтләнгән булган, кайвакыт - шигырь декламацияләүче укучылар сурәтләнгән булганнар. Мөгаен биючеләр аккомпанементка &quot;[[Рамаяна]]&quot;дан, &quot;[[Махабхарата]]&quot;дан яки каһарман драмалардан эпизодларны башкарганнар. Биючеләрнең позалары һәм киемнәре классик һинд каноннарына бик охшаш.{{sfn|Швейер|2014|с=359—360}}{{sfn|Sharma|2009|с=50—51}}. Тямпада театр тамашалары да булган, аларда музыка уйнаган килеш риваять һәм чын каһарманнарга дан җырлаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=370}}. Тулаем алганда, Тям музыкасы оригиналь булган, әмма берникадәр Кхмер һәм өлешчә Кытай стильләре йогынты ясаган.{{sfn|Sachs|2008|с=135}}{{sfn|McLeod &amp; Nguyen|2001|с=170—171}}.

== Әдәбият һәм фольклор ==
[[Файл:National Museum of Vietnamese History41.JPG|thumb|200px|По-Нагар гыйбадәтханәсеннән стела, X гасыр. Вьетнам тарихының Милли музее.]]
Тямпаның рәсми теле булып [[Санскрит]] булган, ул көнкүреш [[Чам теле]]нә капма-каршы куелган. Чам телендә киң авыз иҗаты фольклоры булган, аңа шулай ук яттан башкарыла торган [[эпос]]лар да кергән. Тям рельефларында еш музыкантлар һәм биючеләр сурәтләнгән булган, алар традицион Һинд рухында җәмәгатькә тамаша кылалар (артистлар биредә яшәүче халык өчен җайлаштырылган трактовкада &quot;Рамаяна&quot;дан һәм &quot;Махабхарата&quot;дан өзекләр башкарганнар дип фараз итәргә була). Хәтта Тям каһарманнары турында хәзерге кыйссалар да Һинд йогынтысы белән - озын эпопеяларда еш могъҗизалар була һәм Ходайларның катнашулары була.{{sfn|Швейер|2014|с=263}}{{sfn|Sharma|2009|с=45—46}}{{sfn|Sen|1999|с=542}}.

Тямпаның рәсми [[язу]]ы булып язмалар торган, башка әдәбият жанрлары турында әлегә бернәрсә дә билгеле түгел. Язмалар Санскритта һәм Чам телендә язылган булган. Хәзерге көннәргә кадәр ташта, кирпечтә, көмеш һәм алтын культ предметларында язмалар сакланып калган. Шулай ук текстларны язу өчен нечкә эшкәртелгән һәм төтен белән ысланган сарык тиредән [[пергамент]] кулланылган. Барлык язмалар сәяси һәм дини характерга ия.{{sfn|Швейер|2014|с=263—264, 276}}.

Санскритта яңа диннәрнең көче күрсәтелгән: аларда Һинд дине Ходайларына мөрәҗәгать иткәннәр, ул Шива һәм Вишнуга багышланган текстларда кулланылган булган, һәм шулай ук Буддачылык текстларында. Һиндстаннан алынган изге урыннарда язмалар ясарга йоласына күрә, Тямпа язу белән һәм [[Паллава әлифбасы]] белән танышкан. Бу әлифба башта Санскритта язу өчен кулланылган булган; V—IX гасырның барлык язмалары да шул телдә ясалган булган. Шулай да, Санскритта язмалар белән стелаларны күргәннәрнең күпчелеге язылганны аңламалаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=264—265}}.

Тям язмаларында куллынылган Санскритта күп [[варваризм]]нар һәм [[солецизм]]нар булган, димәк бу телне тирәнтен белмәгәннәр һәм Һинд мәдәниятен тирәнтен белмәгәннәр. Әмма бу кимчелекләр Тямнарның җитәрлек белем алмауларында түгел, ә аларның Шиваизмны һәм Буддачылыкны биредәге йолаларга яраштырыга теләүләрендә турында сөйли. VIII гасырга кадәр [[Бапном]]да, [[Дваравати]]да, Малайя ярымутравында, Суматрада, Явада һәм Калимантанда Тямпада кебек үк язу кулланылса, IX гасырдан бирле әлифбалар төбәкләр буенча төрле була башлаган (нәтиҗәдә тиздән күрше дәүләт вәкилләре бер-берсенең язуларын укый алмый башлаганнар){{sfn|Швейер|2014|с=265—266}}.

IX гасырда Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгән. Бу язмаларда Санскрит телендә язылган текстларда кулланылган кебек үк әлифба кулланылган, әмма авазларның башка әйтелешен ассызыклау өчен таш буенча кисүчеләр юл өсте тамгаларын кулланганнар. Чам теле икенчел тел булган, анда язмалар анда язмалар кешеләр өчен булган (күбесенчә бу бүләк итү һәм васыять шартлары язылган булган), шул ук вакытта догалар теле булган [[Санскрит]] теле Ходайлар өчен булган. IX гасырдан алып XI гасырга кадәр Санскрит Тям язмаларының иң таралган теле булган, XI гасырдан XIII гасырга кадәр Чам теле киң колач ала һәм XIII—XV гасырларда язма текстларының бердәнбер теле булып китә.{{sfn|Швейер|2014|с=268—269}}.

[[Файл:Vo Canh stele.JPG|thumb|left|200px|Санскритта язмасы булган Тям стеласы копиясе.]]
XVI гасырдан бирле язмалар тулысынча бетә диярлек, аларның урынына урта-Чам телендәге [[кулъязма]]лар килә. Аларда борынгы текстлардан шактый аерыла торган кодекслар, ритуаллар һәм әдәбия әсәрләр бар. Хәзер мөрәҗәгать итәргә булган язма Тямпа чыганаклар тигез итеп бүленмәгән. Күпчелек язмалар чәчәк ату һәм болгавыр елларга карый (XII гасыр ахыры — XIII гасыр ахыры), шул вакытта тыштан басым астында (Вьетлар һәм Кхмерлар тарафыннан) Тям идентиклыгы көчәйде. Башка сигез гасыр Тям тарихы дәверендә (VI гасырдан XV гасырга кадәр) бераз азрак текстлар барлыкка китерелгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=269—270}}.

Язмалар буенча Тямнар Һиндстанның төп әдәби әсәрләре белән таныш булганнар. Шулай, Тям язмаларында кайбер «[[Дхармашастра]]»ларга сылтамалар бар, шул исәптән «[[Ману-смрити]]»га һәм «[[Нарада-смрити]]»га (бу җыентыкларның төп өйрәтмәләре буенча Тямпа патшалары вазифаларын үтәгәндә эш иткәннәр). Шулай ук язмаларда еш «[[Пурана]]лар» һәм Шиваит [[Агама]]лар еш цитаталана.{{sfn|Швейер|2014|с=274}}{{sfn|Sharma|2009|с=45}}{{sfn|Sen|1999|с=542}}{{sfn|Banerji|1989|с=591}}.

Классик эпослар «Махабхарата» һәм «Рамаяна» Һиндстан стиле йогынтысы астында язылган Тям әсәрләрендә искә алына. VII гасырда ук Тямпада &quot;Рамаяна&quot;ның авторы булып саналган олы фикер иясе [[Вальмики]]га дан җырлаганнар. Шулай ук [[Рама]] да киң мәгълүм булган, аның гамәлләренә Кхмер поэмасы «Рамакерти» дан җырлаган.{{sfn|Швейер|2014|с=274}}.

Тям язмалары әдәби әсәр урынын алырга дәгъва итмәгәннәр. Хәзер алар тарихи тарихи һәм берникадәр иҗтимагый-мәдәни характерга ия, әмма замандашлары өчен алар саф дини һәм юридик текстлар булган (аларның бөтенесе диярлек гыйбадәтхәләрдә һәм башка изге урыннарда урнашканнар, алар дини характерлы актларны тасвирлаганнар, тәфсилләп гыйбадәтханәт бүләкләренең исемлеген китереп аларның юридик статусларын билгеләгән.){{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

[[Файл:Bia ký chữ Phạn-Chăm cổ ở PoKlaungGarai.JPG|thumb|250px|По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсеннән ташта язма.]]
Күпчелек Тям текстларының стиле шактый трафаретлы булган. Чам телендә язылган барлык язмалар диярлек прозада язылган, Санскритта шигъри язмалар берникадәр күбрәк, әмма аларның күпчелегенең сыйфаты түбәнрәк. Иң таралган булып эпик [[шлока]] [[шигъри үлчәме]] булган, сирәгрәк башка [[Метр]]лар очрый (әмма иң катлаулы метрлар  — бик сирәк){{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

Тям шагыйрьләре [[Шигърият]] турында Һинд трактатларын начар белгәннәр яки теләмичә кулланганнар. Бер үк әсәрдә берничә метр булып, алар еш күп хаталар ясаган. Әдәби әсәрләргә еш сылтамалар Тямпа мәдәнияте Һиндстаннан күп алганына ишарә итә, әмма Санскрит телендә классик шедеврлардан цитаталар сирәк турыдан-туры булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=275}}.

Шул ук вакытта Тям шагыйрьләре Санскритны олылаучы стилистик алымнарне белгәннәр, мәсьәлән, [[полисемия]], [[метафора]]лар, чагыштырулар белән. Әмма бу, гомумән алганда Тям әдәбияты шигърият техникасының зәгыйфь булуын киметми. Мөгаен бу Тям язучылары аз белем алганлыгын күрсәтә (Тямпага Санскрит мәдәниятен һәм сәнгатен белүче Һиндстан брахманнары яки Кхмер галимнәре турында бернинди шәһадәтләр юк).{{sfn|Швейер|2014|с=275—276}}.

Шул ук вакытта Тямпаның Көньяк-Көнчыгыш һәм Көньяк Азиянең күп дәүләтләре белән даими сәүдә һәм дипломатик контактлары булган.

Тям язмаларының күп өлеше бер схема буенча төзелгән булган. Текст сәламнәр һәм мактаулар сериясеннән (''прашасти''), башланган булган, алар Ходайга мөрәҗәгать ителгән, соңыннан - патшага, ә шуннан соң — бүләк итүчегә (әгәр дә ул патша булмаса). Һиндстанда мактаулар уку — әдәби биеклекләргә җитүче киң мәгълүм һәм кырыс регламентланган әдәби жанр булса, Тямпада бу кагыйдә буларак берничә юл, сирәгрәк - берничә [[стофа]]. Шивага яки аның хатынына мөрәҗәгать ителгән текстлар озынрак булган. Мактаулардан соң яңа гыйбадәтханә салуның хәлләре һәм ваклылары булган, инде булган гыйбадәтханәгә бүләкләр турында һәм тасвирланган вакыйганың датасы булган. Ахырда изге урынны саклый торган каргышлар китерелгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=276}}.

Соңрак китерелгән Тям әдәбияты буенча Тямпада шигъри әкиятләр, риваятьләр һәм әйтемнәр булган, һәм шулай ук шигъри дини гимннар, алар музыка аккомпанементына җырланган булган, әмма оригиналь текстлары сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=276—277}}.

== Тямпаның Дайвьет белән сәнгать багланышлары ==
[[Файл:Vietnam, dragone da thap mam, stile di thap mam, 1190-1210 ca. 02.JPG|thumb|200px|Тхампам стилендагы аждаһа сыны. Париж Гиме музее.]]
XI гасырдан башлап Тямнарның [[Вьет]]лар белән мөнәсәбәте ике мәдәниятнең үзара йогынтысына китергәннәр. Кайбер охшашлыкка Тхампам стиленең мотивлары һәм Вьет стильләнгән болытлары ия. Вьет сәнгатендә кайбер фантастик Тям образлары очрый (мәсьәлән, [[киннар]]лар һәм гарудалар), ике дәүләтнең дә орнаментларда һәм фигура фризларында гомуми элементлары булган. Фаттить пагодасы коллоналары базасы ([[Бакнинь]] провинциясе) үз композициясе белән Чакиеу пьедесталына охшаган, аның терәкләре нигезендә лотос таҗ яфракларыннан охшаш орнаменты бар. X гасырның Хачунг пьедесталы нигезендә Тям булмаган орнамент белән бизәлгән, бу Вьет йогынтысына ишарә итә.{{sfn|Швейер|2014|с=360—361}}{{sfn|Рифтин|1975|с=374}}.

Фаттить гыйбадәтханәсендә рельеф базасының фрагмент почмагында куллары күтәрелгән гаруда сурәтләнгән. Гибрид хайванның башы типик Вьет стилендә кигриге зур булган һәм типик Тям стиленда зур томшыгы бар. Аждаһалар Тям сәнгатендә IX гасырда барлыкка килгән. Алар Кытай-Вьет йогынтысының иң ачык мисалы булып тора, гәрчә Тям осталары аларны адаптланган биредәге стильдә ясарга тырышканнар. Аждаһалар бер үк вакытта Дайвьетта һәм Тямпада да җир һәм гыйбадәтханә сакчылары булып китүләре Вьетлардан алынма турында сөйли.{{sfn|Швейер|2014|с=361}}.

Тулаем алганда IX-X гасырларда чәчәк итә башлаган [[анималистик]], Вьет тематикасы һәм образлары белән күп уртаклыклары бар. Биньсон ступасының (XII гасыр) пилястрлары арасында бер-берсенә тиеп торучы түгәрәкләрдән [[панно]]сы бар. Шундый ук түгәрәкләр Тхампам стиле тоташтыргычлар балкаларында да очрый. Тхиенфук пагодасы алтаре почмакларында гарудалар белән бизәлгән, алар Тямныкыларга бик якын (шулай да, соңгылары югарырак техникада ясалганнар). Моннан башка, орнамент [[антаблемент]]ның орнаменты тибы буенча Баньит манараларыннан бөгелгән Шива боткаларына охшаш.{{sfn|Швейер|2014|с=361—362}}.

Иң ачык күренә торган үзара сәнгать йогынтысы Дайвьетның гаруда мотивлары мисалында һәм Тям архитектура декорында киң чагыла. Шулай ук Тямпада фигуралар һәм [[Тимпан]]нар өчен киңрәк керамика кулланылган булган, ул Вьет сәнгатендә элегрәк заманнардан бирле кулланылган булган. Шулай итеп Тямпа һәм Дайвьетның даими контактлары күренә (тыныч һәм сугыш вакыты) алар еш сәнгать темалары һәм техникалары белән алмаш иткәннәр, алар мәдәниятләренең үзара баетуына китергән.{{sfn|Швейер|2014|с=362}}{{sfn|Tran &amp; Lockhart|2011|с=65—66}}.

== Комментарлар ==

== Искәрмәләр ==

== Әдәбият ==

=== Рус телендә ===
* Ашрафян К. З. История народов Восточной и Центральной Азии с древнейших времен до наших дней. — Москва: Наука, 1986.&lt;br/&gt;
* Веймарн Б. В. Всеобщая история искусств, Том 2, книга вторая: Искусство средних веков. — Москва: Искусство, 1961.&lt;br/&gt;
* Глазунов Е. П. Вьетнам: страна и люди. — Москва: Прогресс, 1984.&lt;br/&gt;
* Гринцер П. А., Никулин Н. И. Памятники литературной мысли Востока. — Москва: Институт мировой литературы имени Горького, 2004. — ISBN 9785920802057.&lt;br/&gt;
* Михайлов Б. П. Всеобщая история архитектуры, Том 1. — Москва: Институт теории и истории архитектуры и строительной техники Академии строительства и архитектуры СССР, 1958.&lt;br/&gt;
* Мхитарян С. А. (ответственный редактор). История Вьетнама. — Москва: Наука, 1983.&lt;br/&gt;
* Осипов Ю. М. Литературы Индокитая: жанры, сюжеты, памятники. — Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1980.&lt;br/&gt;
* Прибыткова А. М. (ответственный редактор). Всеобщая история архитектуры, Том 9: Архитектура Восточной и Юго-Восточной Азии до середины XIX века. — Москва: Издательство литературы по строительству, 1971.&lt;br/&gt;
* Рифтин Б. Л. (ответственный редактор). Библиотека всемирной литературы. Том 18. Классическая проза Дальнего Востока. — Москва: Художественная литература, 1975.&lt;br/&gt;
* Серебряный С. Д. (ответственный редактор). Библиотека всемирной литературы. Том 16. Классическая поэзия Индии, Китая, Кореи, Вьетнама, Японии. — Москва: Художественная литература, 1977.&lt;br/&gt;
* Халпахчьян О. Х. (ответственный редактор). Всеобщая история архитектуры, Том 1: Архитектура древнего мира. — Москва: Издательство литературы по строительству, 1970.&lt;br/&gt;
* Анна-Валери Швейер. Древний Вьетнам. — Москва: Вече, 2014. — ISBN 978-5-9533-3838-7.

=== Башка телләрдә ===
* Sures Chandra Banerji. A Companion to Sanskrit Literature. — New Delhi: Motilal Banarsidass, 1989. — ISBN 9788120800632.&lt;br/&gt;
* Jean Boisselier. Un bronze de Tara du Musée de Đà-nag et son importance pour l'histoire de l'art du Champa. — Paris: Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient, 1984.&lt;br/&gt;
* Jean Boisselier. La statuaire du Champa: recherches sur les cultes et l'iconographie. — Paris: École Francaise d'Extrême-Orient, 1963.&lt;br/&gt;
George Edson Dutton, Jayne Susan Werner, John K. Whitmore. Sources of Vietnamese Tradition. — New York: Columbia University Press, 2012. — ISBN 978-0-231-13862-8.&lt;br/&gt;
* Bernard Philippe Groslier. The art of Indochina: including Thailand, Vietnam, Laos and Cambodia. — Crown Publishers, 1962.&lt;br/&gt;
* Emmanuel Guillon. Hindu-Buddhist Art of Vietnam: Treasures from Champa. — Weatherhill, 2001. — ISBN 9780834804852.&lt;br/&gt;
* Emmanuel Guillon. Cham Art. — London: Thames &amp; Hudson, 2001. — ISBN 9780500975930.&lt;br/&gt;
* Emmanuel Guillon and Dawn F. Rooney. Champa (англ.). Oxford University Press. Проверено 11 мая 2016.  (требуется подписка)&lt;br/&gt;
* Andrew David Hardy, Mauro Cucarzi, Patrizia Zolese. Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Vietnam). — Singapore: NUS Press, 2009. — ISBN 978-9971-69-451-7.&lt;br/&gt;
* Jean-François Hubert. The Art of Champa. — New York: Parkstone International, 2015. — ISBN 978-1-78310-739-1.&lt;br/&gt;
* Mark W. McLeod, Thi Dieu Nguyen. Culture and Customs of Vietnam. — Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group, 2001. — ISBN 9780313304859.&lt;br/&gt;
* Văn Doanh Ngô. Chămpa Ancient Towers: Reality &amp; Legend. — Hanoi: The Gioi Publishers, 2002.&lt;br/&gt;
* Catherine Noppe, Jean-François Hubert. Art of Vietnam. — New York: Parkstone International, 2003. — ISBN 9781859958605.&lt;br/&gt;
* Curt Sachs. The Rise of Music in the Ancient World, East and West. — Mineola, New York: Dover Publications, 2008. — ISBN 978-0-486-46661-3.&lt;br/&gt;
* Gitesh Sharma. Traces of Indian Culture in Vietnam. — New Delhi: Banyan Tree Books, 2009. — ISBN 978-81-905401-4-8.&lt;br/&gt;
* Peter Sharrock, Ian C. Glover, Elizabeth A. Bacus. Interpreting Southeast Asia's Past: Monument, Image and Text. — Singapore: NUS Press, 2008. — ISBN 978-9971-69-405-0.&lt;br/&gt;
* Sailendra Nath Sen. Ancient Indian History and Civilization. — New Delhi: New Age International, 1999. — ISBN 81-224-1198-3.&lt;br/&gt;
* Tran Ky Phuong, Bruce Lockhart. The Cham of Vietnam: History, Society and Art. — Singapore: NUS Press, 2011. — ISBN 978-9971-69-459-3.&lt;br/&gt;
* Thierry Zéphir, Pierre Baptiste. La sculpture du Champa: Trésors d'art du Vietnam V—XV siècles. — Paris: Réunion des musées nationaux, 2005. — ISBN 9782711848980.

== Сылтамалар ==
* [https://web.archive.org/web/20090121151145/http://chammuseum.danang.vn/English/Home/tabid/64/Default.aspx Da Nang Museum of Cham Sculpture]
* [http://www.guimet.fr/fr/collections/asie-du-sud-est Asie du Sud-Est. Musée Guimet]

== Cылтамалар ==
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Һинд дине сәнгате]]
[[Төркем:Вьетнам сәнгате]]</text>
      <sha1>hw8uz8gvsuzejpamc92sehvv8zjha6d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тямпа җәмгыяте</title>
    <ns>0</ns>
    <id>214722</id>
    <revision>
      <id>3524478</id>
      <parentid>3066394</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:26:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="120118" xml:space="preserve">[[Файл:Danses Cham.jpg|thumb|220px|Хәзерге тямнар – Тямпаның борынгы халкының токымы.]]
''' [[Тямпа]] Җәмгыяте''' күбесенчә [[Һиндстан мәдәнияте]] нигезендә формалашкан, ул элегрәк чор гадәтләрен һәм традицияләрен үзе эченә алган. Борынгы [[Тям]]нарның көнкүреш тормышы диңгезгә юнәлгән булган, бу диңгез буе үзәне яшәүчеләре көнкүреше һәм мәдәниятенә зур йогынты ясаган. Тямнар тормышына шулай ук килгән Һиндстан диннәре — [[Һинд дине]] һәм әзрәк дәрәҗәдә [[Буддачылык]] йогынты ясаган — алар үзенең киң пантеонына биредәге культ һәм ышанулар Илаһларын керткән. &lt;br&gt; 
[[Тямпа]] халкы шактый бөртөрле булган, этник мөнәсәбәттә борынгы тямнар күбрәк булган. Бары тик үзләренең  [[дәүләт]]енең кырыйларында гына тямнар күршеләре белән элемтәгә кергәннәр һәм — төньякта  [[Вьет]]лар белән, көньякта [[Кхмер]]лар белән һәм көнбатышта тау кабиләләре белән. Безнең эра башына үзәк [[Вьетнам]]ның яр буе районнарында яши башлапа, к V гасырга тямнарга Һинд цивилизациясе зур йогынты, алар  [[Һинд дине]]н һәм Һинд язуын кабул иткәннәр. Тямнарның соңрак тарихы өчен шулай аталган “Көньякка марш” {{l6e|vi|Nam tiến|+=; нам тьен}} — бу Вьетлар тарафыннан Тям җирләрен салмак колонизациясе, ул XI гасырда башланган. &lt;br&gt; 
1471 елда Вьетлар Тям башкаласын Виджайяны җимергәннәр һәм илнең күпчелек өлешен яулап алганнар. Бары тик ике көньяк патшалык – Каутхара һәм Пандуранга берникадәр автономияләрен калдырганнар. Төп этник территорияләрен югалтуларына һәм Һинд диненнән [[Ислам]]га күчеп берникадәр китүләренә карамастан, тулаем алганда  Тямнар милли үзаңнарын һәм кайчандыр балкучы бабалар мәдәниятенә караганлыкларын саклап калганнар. Безнең көннәргә кадәр барып җиткән Тям язмаларыннан халык көнкүреше, гади Тямнарның мәдәнияте һәм гадәтләре турында әз барып җиткән, мәгълүматның күбрәк массивы хөкем итүче династияләргә һәм дини сорауларга карый.
== Чыганаклар ==
[[Файл:Vo Canh stele.JPG|thumb|210px|Санскрит телендә язма белән Тям стеласы копиясе.]]
Тям җәмгыяте турында төп  [[тарихи чыганаклар]] булып а) [[Археологик һәйкәлләр]], б) [[Санскрит]] һәм борынгы Чам телендә язмалар, в) Кытай һәм Вьет  [[язма]]лары тора. Археологик казулар нәтиҗәсендә табылган кирпеч һәм таш корылмалар, керамик һәм металлик эшләнмәләрне еш төгәл даталап булмый. Моннан тыш, еш теге яки бу предмет яки корылманы сәнгать белгечләре  [[Тямпа сәнгате]]н төркемли торган билгеле стильгә кертеп булмый. {{sfn|Швейер|2014|с=92}}.

Тямпа территориясендә борынгы заманнарда да, [[Яңа]] һәм [[өр яңа]] заманнарда да булган сугышлар нәтиҗәсендә күп борынгы язмалар сакланып калмаган. Борынгы Тямпа язмаларының төп пластыны табышлары һәм XIX гасырда һәм XX гасыр башында булган. Санскритта текстлар хәзер булган [[Текстлар корпусы]]ның өчтән бер өлешен тәшкил итәләр, әмма соңрак археологик табышлар буенча янә тикшерелергә тиеш.{{sfn|Швейер|2014|с=92}}.

Борынгы чам телендә текстлар катлаулы булганга күрә начар өйрәнелгән һәм [[Санскрит]] телендәгеләрдән күпкә сирәгрәк бастырылган булганнар. Борынгы Тям теле хәзер [[үле]] тел булып санала. Анда югалтылрган мәгънәләр белән [[Санскрит]] сүзләре күп, [[Синтаксис]] һәм [[лексика]] хәзерге [[Чамский теле]]ннән аерылып тора. Моннан ары, [[язу]] шулкадәр үзгәргән ки, хәзерге Тямнар борынгы язмаларны инде аңлый алмыйлар. {{sfn|Швейер|2014|с=92}}. Тямпа язма чыганакларының борынгы проблемасы булып (Санскритта да, Чам телендә дә) аларның илнең тарихының “рәсми” юрамасын гына бирүе булып тора, ул Тям элитасы тарафыннан  язылган (патшалар, каһиннәр һәм затлы чиновниклар), һәм алар гади халыкның тормышын тулысынча исәпкә алмыйлар. {{sfn|Швейер|2014|с=222}}.

Төрле Кытай һәм Вьет тарихи хроникалары тышкы чыганакларга карый һәм гел объектив булып тормыйлар. Алар илләр арасында мөнәсәбәтләр турында мәгълүмат бирәләр (Тямпа һәм Кытай, Тямпа һәм Дайвьет, Тямпа һәм көньяк күршеләр белән), үзәкләшкән империяләрнең Чампа булган таркалган дәүләт турында аңлавын чагылдыралар, алар еш үз аңлау призмасы белән бозылып күренә. География, тарих яки этнография кебек сфераларда Кытай һәм Вьет чыганакларының объективлыгы зур, әмма Тямпаның сәяси системасы анализында аларда хорафатлар бар. Тямлар үз чиратында Вьетларның һәм Кытайларның иҗтимагый-сәяси күренешен язып чагылдырмаганнар, моның өчен башка төр сүз иҗаты жанрларын кулланганнар
== Этногенез һәм таралышы ==
Борынгы [[тям]]нар [[Австронезия халкы]] булганнар,алар безнең эра башында үзәк Вьетнамның яр буе үзәннәрендә яши башлаганнар һәм берничә патшалык эшләгәннәр. Бу территориядә Тямнарның алдан килүчеләре булып [[Сахюинь]] мәдәнияте кешеләре булган, әмма алар иртә Тямнарның составына, таралышына һәм мәдәниятенә никадәр йогынты ясаганнары мәгълүм түгел. Тямнарның  [[этногенез]] ы ахыргача өйрәнелмәгән, алар мөгаен [[Малайя архипелагы]] утрауларыннан килгән  (Хәзерге Тямнарның [[Чам теле]] [[Малайя теле]]нә һәм  [[Ачех теле]]нә охшаш, әмма анда [[Санскрит]] теленнән алынма сүзләр күп). Хәзерге этнограф-галимнәр беренче дулкын Тям яшәүчеләренең ватаны булып [[Калимантан]] утравының  төньяк-көнбатыш яр буе дип фараз итәләр (шуңа күрә борынгы тямнарны «[[Протомалайялылар]]»га яки «протоиндонезиялылар»га кертәләр){{sfn|Швейер|2014|с=5, 8, 60, 62}}{{sfn|Брук|1981|с=401}}{{sfn|West|2010|с=156}}{{sfn|Minahan|2012|с=57}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=59—60}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45}}.

Яр буе территорияләрендә яши башлап, борынгы Тямнар үзәк Вьетнамда яшгән [[асаба халыклар]]ны кысрыклаганнар һәм өлешчә ассимиляцияләгәннәр.  Хәзерге вакытта бу күбесенчә [[Тэйнгуен]] платосында яшәгән халыклар, [[Таулы Тям]]нар һәм аларга якын [[Тхыонг]]лар исеме астында мәгълүм. Фактик рәвештә бу [[Мон-кхмер телләр гаиләсе]]нең мон-кхмерлары, алар төрле нисбәттә Тямнар мәдәниятен  яки [[Чам телләре]]н кабул иткәннәр.  Тям йогынтысы иң зур булган халыкларга [[раглай]] һәм [[тюру]] халыкларын кертәләр, ә шулай ук [[зярай]] һәм [[эде]] халыкларын, өлешчә — [[Мнонг]]ларны.{{sfn|Деопик и Кузнецов|1983|с=109}}{{sfn|Тхе Чинь Као|1994|с=18}}{{sfn|Брук|1981|с=405}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=29—30, 56}}.
Нәтиҗәдә тямнар озын диңгез буе территориясендә яши башлаганнар, ул төньякта тыгыз [[Хонгха]] (Кызыл елга) дельтасына якынлашкан, көнбатышта ул [[Чыонгшон]] (Аннам таулары) белән чикләнгән булган, ә көньякта [[Меконг]] дельтасы белән. Үзәк Вьетнамның төньяк өлешендә Тямнар [[Линьи]] морзалыгында яши башлаганнар, тора-бара ул Тямпа составына керә башлаган. Моннан ары, Тямнар [[Фунань]] Кхмер патшалыгы халкының зур өлешен тәшкил иткән, ул Меконг дельтасын һәм [[Тонлесап]] күле тирәли җирне биләгән. {{sfn|Чеснов|1976|с=182}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388}}{{sfn|Minahan|2012|с=57—58}}. Озак вакыт дверендә Тямпа яр буена яңа дулкын күчеп килүчеләр килгән, алар борынгы Тямнарга кардәш булганнар, шуңа күрә алар белән тиз ассимиляцияләнгәннәр. Болар күбесенчә [[Малакка]] ярымутравыннан, [[Суматра]], [[Ява]] һәм Калимантан утрауларыннан, һәм азрак дәрәҗәдә  [[Филипин]]нан һәм [[Тайвань]]нан австронезиялеләр булган. {{ref+Мәсьәлән, 1318 елда язмалардан Вьетнам Те Нанг исеме буенча билгеле Тям патшасы Вьетлар тарафыннан тар-мар ителгән һәм әнисе туган җирендә Явада качкан. 

[[Файл:Di tích tường thành Sinhapura (Trà Kiệu).JPG|thumb|250px|Чакьеуда крепость стеналары калдыклары.]]
Тямнарның дәүләтләре Симхапура шәһәре тирәли булганнар, алар Линьи морзалыгының башкаласы тирәли барлыкка килгән (хәзерге  [[Куангбинь]] һәм [[Куангнам]] провинцияләре арасында территория){{ref+|В середине VIII гасыр уртасында Кытай хроникалары Линьины искә алмый башлаганнар, һәм Тямнарның бу җирен Хуаньвань дип атаганнар. Шул ук вакытта Тямпаның үзәге Тхубон елгасы үзәненнән көньяккарак күчерелгән булган.  IX гасырның икенче яртысыннан Тямпаның үзәге булып Индрапура булган (хәзерге Куангнам провинциясе), ә XI гасырның уртасыннан — Каутхара ([[Кханьхоа]]) һәм Пандуранга ([[Ниньтхуан]]), ә XII гасыр уртасыннан — Виджайя ([[Биньдинь]]). Индрапура династиясе (875 год) хөкем итү башлавы белән чыганакларда «Тямпа» топонимы барлыкка килә («Тямнар җире»){{ref+|Кытай елъязмаларында Чжаньчен (佔城) дип аталган, бучто «Илаһи шәһәр» дип тәрҗемә ителә һәм мәгънәсе «Тямпапура» яки «Тямпа шәһәре». Ул вакытта Тям территориясе төньякта Куангбиньдан көньякта Ниньтхуанга кадәр җир биләгән. {{sfn|Швейер|2014|с=13, 21, 26}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45—46}}.
 XI гасырның икенче чирегеннән төньяк Тям җирләренең Вьетлар тарафыннан колонизациясе башланган, алар Кызыл елга үзәненнән күченгәннәр.  1145 елда Тямпаны күп булмаган вакытта Кхмер патшасы [[Сурьяварман II]] яулап алган, ә 1190 елда — Кхмер патшасы  [[Джайаварман VII]]. Шул чорда Тямнарга Кхмерлар зур йогынты ясаганнар, ул XIII гасыр уртасына кадәр дәвам иткән.{{sfn|Швейер|2014|с=25, 27, 47}}.
XIV гасырның икенче яртысында Тямпа үсеш чорын кичергән, аны өч мәртәбә [[Тханглонг]] яулап алган һәм алар Кызыл елга дельтасында хуҗа булганнар. Тямнар Вьетлар җирләрендә шулкадәр актив яши башлаганнар ки, 1374 елда император Дайвьет чикләрендә Чам телендә сөйләшергә ярамый дигән указ чыгарган.&lt;br/&gt;
1499 елда Дайвьет императоры барлык Вьетларга кенәздән гади кешегә кадәр Тям хатыннарын алмаска дигән указ чыгара. 1509 елда Вьетлар Дайвьет башкаласы тирәсендә яшәгән һәм ниндидер &quot;заговор&quot;да катнашкан дип уйланган Тямнарның суешын оештыралар. Шулай итеп, Кызыл елга дельтасында яшәгән зур Тям җәмәгате юкка чыгарылган.{{sfn|Швейер|2014|с=56}}.

=== Көньякка таба марш ===
Тямнар һәм Вьетлар арасында күптән чик бәхәсләре булган, еш кына алар коралланган конфликтларга китергән. 1025 ел тирәсендә шулай аталган &quot;Көньякка марш&quot; башланган бу Тям җирләренең озка планлаштырылган процессы, ул көч методлары белән дә, дипломатик методлары белән дә үткәрелгән. Вьетлар Тям җирләрен тартып ала башлаган һәм аларга халкы артып киткән Кызыл елга дельтасыннан колонистларны яшәргә китергән. Тямнар контроле астындагы яр буе үзәннәрендә халык Вьет җирләренә караганда әзрәк тыгызрак яшәгән һәм Вьет күчмәләре еш яңа өлкәләрдә доминирлаган элемент булып киткән.{{sfn|Швейер|2014|с=19, 41}}{{sfn|Tucker|2011|с=1257}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=61}}.&lt;br/&gt;
Вьетларның узуы яр буе тигезлекләре буенча барган, алар &quot;вәхши&quot;ләр - [[тхыонг]]лар (&quot;мой) яшәгән таулы районнар джунглиларына узып кермәгәннәр. Яулап алынган өлкәләр һәм патшалыклар Дайвьет провинцияләре булып киткән, ә аларның Тям халкы - милли азчылык булып киткән. Тыныч колонизация белән Тямнарның салмак тел һәм дини ассимиляциясе белән янәшә барган, алар Вьет иҗтимагый институтларын кабул иткәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=19}}. 1036 елда Вьетлар хәзерге [[Нгеан]] провинциясендә үз лагерен нигезләгәннәр, шулай итеп алар көньяк җирләрнең колонизациясен башлаганнар. XI гасыр уртасына Вьетлар хәзерге [[Хатинь]] провинциясе җирләрен контрольгә алганнар, 1069 елда Тямпаның өч төньяк даирәсен аннексияләгәннәр (хәзерге [[Куангбинь]] һәм [[Куангчи]] провинцияләрен). 1075 елда Дайвьет императоры янә алынган җирләрен колонизацияләү турында указ бастыра, ә 1103 елда Тямнар күптән түгел вакытка бәхәсле даирәләрне тартып алалар. XII гасырның икенче яртысына Тямнар һәм Вьетлар арасында чик [[Хайван]] [[үткел]]е районында булган.{{sfn|Швейер|2014|с=22, 26, 42, 45—46}}{{sfn|Tucker|2011|с=1257}}{{sfn|Spencer Tucker|1999|с=12—13}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=51}}.

XIV гасыр башында Тям патшасы [[Джайя Симхаварман III]] Вьет принцессасына өйләнгән, моның өчен ул Вьетларга Хайван үткеленнән төньякка таба яткан ике даирәне биргән (хәзерге Куангчи провинциясенең көньягы һәм [[Тхыатхьен-Хюэ]] провинциясенең төньягы). Тиздән патша үлгән, принцесса Тямпадан качкан, ә бәхәсле җирләр озак вакытка Тямнар һәм Вьетлар арасында ызгыш предметы булып киткән. {{sfn|Швейер|2014|с=31, 52}}. В 1402 елда массакүләм бәреп керү куркынычы астында Тям патшасы Вьетларга хәзерге [[Куангнам]] провинциясенең төньяк өлешен бирә. Әмма Вьетлар ирешелгәндә туктамаганнар һәм күчкәннәрнең агымын Куангнамның көньяк өлешенә җибәргәннәр, һәм шулай ук хәзерге [[Куангнгай]] провинциясенең төньяк өлешен яулап алганнар. Җирле халык башында Вьетлар җиңүчеләр ягына күчкән Тям кенәзләрен куйганнар, ә риза булмаган Тям крестьяннарын салым ташламалары һәм җир бирү белән тыйганнар. Бары тик [[Вьетларның дәүләтен Кытайлар тарафыннан дүртенче яулап алуы]] (1407-1427) күп булмаган вакытка Вьетларның көньякка хәрәкәтен берникадәр вакытка туктаткан. Тям җирләренә халыкны кертү һәм ассимиляция шулкадәр уңышлы булган ки, 1433 елда Тямнар Дайвьетка походка чыкканда, Куангнам яшәүчеләре инде Вьет императоры ягында сугышканнар.{{sfn|Швейер|2014|с=33, 54}}.

1471 елда Вьетлар Тям башкаласын Виджаяны җимергәннәр һәм элеккеге Тям патшалыгын үз
 [[Мандарин]]нары арасында бүлгәннәр. Дайвьетның яңа провинцияләрендә мәктәпләр ачылган, аларда Тямнарны Вьетнам теленә өйрәткәннәр, яңа җирләрне үзләштерү өчен хөкүмәт Вьет күченүчеләрен җибәргәннәр. Дайвьет хөкүмәте астына төшкән Тямнарның күпчелек өлеше вакыт белән ассимиляцияләнгән булган, ә күп булмаган өлеше берникадәр автономия саклаган Тям Каутхара һәм Пандуранга патшалыкларына күченгән.

=== Урбанизация ===
[[Файл:Cụm tháp Bánh Ít, Tuy Phước, Bình Định.JPG|thumb|250px|[[Биньдинь]] провинциясенең Туифыок уездында Тям манаралары һәм шәһәр калдыклары.]]
Тямпа шәһәр цивилизациясе булган. Гадәти Тям шәһәре биредәге патша яки кенәзнең ныгытылган резиденциясе белән крепость булган. Кагыйдә буларак, шәһәрләр диңгез ярыннан ерак түгел елга тамакларында булган, бу аларга кызу сәүдә итәргә, һәм шул ук вакытта диңгездән еш һөҗүмнәрне кире кайтарырга мөмкинчелек биргән. Төрле периодларда Тямпаның эре шәһәрләре булып Вишнупура ([[Куангчи]] провинциясе), Симхапура һәм Индрапура ([[Куангнам]]), Виджайя ([[Биньдинь]]), Каутхара ([[Кханьхоа]]), Пандуранга, Вирапура һәм Раджапура ([[Ниньтхуан]]), һәм шулай ук Кандарпапура һәм Грамапура булган (аларның төгәл урыны билгеле түгел). Шәһәрләр хөкем итүче династияне тәэмин иткән төрле кланнарны тәэмин иткәннәр, яки Тямпа тәхетләрен тартып алырга омтылганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=13—14, 50, 68—69}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=107—108}}.

Илнең башкаласы булып озак вакыт дәвамында шәһәр булган, аннан хөкем итүче династия булган. Хөкем итүче династиянең алмашуы шулай ук башкаланың алышынуына китергән, әмма башкала һаман ''Тямпапура'' дип аталуын дәвам иткән («Тямпа шәһәре»). Бары тик Виджайя XII—XV гасырларда Тямпаның даими башкаласы булган, анда хөкүмәтне төрле династияләр алганнар (биредәгеләр дә, региональләр дә).{{sfn|Швейер|2014|с=74, 76}}.

== Иҗтимагый иерархия ==
Гәрчә [[Тямпаның сәяси корылышы]] күбесенчә Һиндстаннан алынса да, иҗтимагый система күп аермаларга ия булган. Тям җәмгыяте Һиндстан трактовкасында [[каста]] системасын белмәгән, Тямпада брахманнар патшалардан өстенрәк куелмаганнар, ә ил башында бер-берсе арасында нык бәйле дөньяви һәм рухи хөкемнәр торган.{{sfn|Швейер|2014|с=94}}.

Тям язмалары буенча, иҗтимагый иерархия түбәсендә [[брахман]]нар (каһиннәр) һәм [[кшатрий]]лар (аерым Тям ыругларның патшалары һәм кенәзләре) торган. Каһиннәр арасында патша брахманы (''пурохита'') торган, ул монархның якын киңәшчесе булган, һәм сайланган брахманнар, алар патша династияләренең генеалогияләрен төзегәннәр. Барлык брахманнар да махсус сак астында торган, аларның тормышы башка кешеләрнең тормышыннан өстенрәк кыйммәткә ия булган. Кшатрийлар [[варна]]сыннан хатынның брахман белән никахы кәләшнең статусын шактый күтәргән, әмма язмаларда брахманнар саныннан хатыннар белән кшатрийлар белән никахлары турында әйтелми. Тямпада брахманның статусы патшаныкыннан югарырак булмаган, әмма брахман гаиләсе белән шура бик престижлы булган. Шулай итеп, Һиндстаннан аермалы буларак Тямпаның иерархик системасы брахманнар һәм патша ыруларыннан никахлар рөхсәт ителә.{{sfn|Швейер|2014|с=96—97}}{{sfn|Sharma|2009|с=31}}. 
[[File:Vajra, 10th-13th century AD, bronze - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06153.JPG|700px|Бронза [[ваджра]]. X—XIII гасыр. Музей вьетнамской истории в [[Хошимин]]да Вьетнам тарихы музее.]]

Кшатрийлар һәм түбәнрәк катлаулар арасында зур авторитетка патша ия булган, ул җирдә Ходай образын чагылдырган (иң еш булып [[Шива]], кайвакыт - [[Индра]]). Тямпаның иҗтимагый иерархиясе күбесенчә буыннан-буынга күчкән. Буын буенча патша ыруында урын, һәм шулай ук сарай яны чиновникларының рангы һәм вазифасы күчкән. Еш кына бу иерархияләр кисешә торган булганнар, чөнки күп югары чиновниклар патша фамилиясенә ия булганнар һәм әһәмиятле каһин ырулары белән туганлыкта булган.{{sfn|Швейер|2014|с=97, 106}}.

Тям язмаларында гади халык турында әйтелми, шуңа күрә хәзерге тарихчыларга ирекле крестьяннар һәм кәсепчеләр турында әз мәгълүм. Шулай да, язмаларда гыйбадәтханә коллары турында әйтелә, аларга хәрбиләр һәм шулай ук тирәдәге авыллар яшәүчеләре караган. Шулай да, патша хөкүмәтенә конкрет урын зур игътибарга ия булган, чөнки ул хөкем итүче династиягә караганына сылтама ясаганда, ул үзенең билгеле авылдан (''грама'') яки шәһәрдән (''пура'') икәнен әйтергә тиеш булган. Яшәү урынын искә алу асаба килеп чыгышына ишарә иткән, бу ниндидер хөкүмәт вәкаләтләренә дәгъва кылырга рөхсәт иткән. Моннан ары, иң якын бабалар яки ыруның мифик нигезләүчеләр хөрмәтенә соңгы юлга озату йолалары кешене конкрет урын белән бәйләгән. Тямпаның һәр яшәүчесе беренче чиратта географик бәйләнеш буенча ассоциирланган булган («шундый авылдан»), ә шуннан соң туганлык аша («фәлән, фәләннең улы»){{sfn|Швейер|2014|с=96—97}}{{sfn|Boomgaard|2007|с=73}}.

Гыйбадәтханә коллыгыннан ары Тямпада шулай ук [[бурыч коллыгы]] да булган. Үз гаиләсен тәэмин итә алмаган теләсә нинди ярлы кеше, бурычларын түләр өчен үзен яки гаилә әгъзаларын сата алган. Колларның башка төркеме булып дәүләт файдасына авыр эшләргә мәҗбур ителгән җинаятьчеләр булган. Әмма иң күпсанлы коллар төркеме булып хәрби әсирләр булган, алар Тямпа белән күрше илләргә походлар вакытында кол ителгән булганнар ([[Вьет]]лар, [[Кхмер]]лар, [[Лао]] һәм [[Тхыонг]]лар (таулылар)){{sfn|Швейер|2014|с=152—153}}.

== Көнкүреш мәдәнияте ==
Борынгы Тямнар изоляцияләнгән яр буе үзәннәрендә яшәгән булганнар һәм диңгезгә юнәлдертелгән булганнар, алар күптән инде маһир диңгезчеләр, сәүдәгәрләр һәм балыкчылар буларак мәшһүр булганнар. Алар шулай ук көнбатыш һәм көньяк күршеләр белән контакта кергәннәр, [[Лао]], [[Кхмер]]лар, [[Мон]]нар һәм [[Тай]]лылар җирләренә тау үткелләре аша сәүдә кәрваннары җибәргәннәр. Төньякта үзләре Һиндстан мәдәнияте кануннарын кабул иткән Тямнар шулай ук [[Кытай цивилизациясе]] йогынтысын кичергәннәр. Безгә кадәр барып җиткән Тям мәдәнияте чагылышлары күбесенчә каһиннәргә һәм патша сараена караган (алар заказлары һәм карашлары буенча ясалганнар), [[фольклор]] аларның зур булмаган өлешен генә тәшкил иткән.{{sfn|Швейер|2014|с=57, 60—61, 93}}{{sfn|West|2010|с=159}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=26}}.&lt;br/&gt;
Тям җәмгыяте туган җирләргә нык бәйле булган, ә шуннан соң гына гаиләгә. Нәкъ менә шуңа күрә Тям динендә зур урынны Җир Ходайлары биләгән. Тямнар гел ыру зиратлары һәм &quot;кутлар&quot; (бабалар каберләре) белән нык бәйле булганнар, аларда әһәмиятле рольне бәйрәмнәр уйнаган, алар туган гыйбадәтханәгә, авылга һәм бабаларга багышланган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=98}}.&lt;br/&gt;
Тямпада белемне бары тик җәмгыятьнең элитасы алган. Патша каны принцларын шәхси остазлар өйрәткәннәр, алар [[дхарма]] буенча идарә сәнгатенә өйрәткәннәр. Моннан ары, яшь кешеләр Һинд фәлсәфи һәм дини трактатларын өйрәнгәннәр, җәядән атканнар һәм атларда йөргәннәр. Патша балаларына сабак бирүдән башка, Тям текстларында белем бирү турында башка шәһадәтнамәләр юк. 
{{также|Искусство Тямпы}}

=== Календарь һәм бәйрәмнәр ===
Тямнарның көн саен тормыш ритмы [[ел фасыллары]], [[Ай фазалары]] һәм уңыш җыюлары белән билгеләнгән булган. Патшалар дин зур роль уйнаган елъязманы кулланганнар. Тямнар [[Борынгы Һинд календаре]]н кулланганнар, [[Һиндстан астрономиясе]]н һәм ай буенча ай системасын алганнар, әмма атналарга бүленүне бер дә белмәгәннәр. Тямпада күптөрле [[эфемерида]]лар булган, алар буенча патша каһиннәре, астрологлар һәм гади брахманнар гыйбадәтханәләрне кору, тәхеткә утыру, бәйрәмнәр үткәрү, туйлар һәм соңгы юлга үткәрү йолаларын үткәргәннәр. Хәзерге көннәргә кадәр калган Тям эфемеридалары бераз хәзерге [[гороскоп]]ларга охшаш булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=182—183}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=326}}.&lt;br/&gt;
Санскрит текстларында еллар цифрлары еш символик сүзләр белән тапшырылган булган. Бу [[метрика]] законнарына буйсынып шундый дата язмасын шигырь текстына куярга җиңел булсын өчен эшләнгән булган. Мәсьәлән, бушлыкны билгеләүче сүзләр (һава, күк, һ.б.) шулай ук нольне билгеләгәннәр; берәмлек әйберләрен билгеләүче сүзле (җирне, айны, һ.б.) - берәмлекне билгеләгәннәр; парлы предметларны билгеләүчеләр (күзләрне, колакларны һ.б.) - икене. Нәтиҗәдә, &quot;бармаклар елы (10), тәмнәр (6) һәм күзләр (2)&quot; кебек язмасы барлыкка килгән, бу &quot;1062 шака елы&quot; (безнең эраның 1140 елы), яки &quot;планеталар елы (9), таулар (7) һәм күзләр (2)&quot;, моның мәгънәсе &quot;972 шака елы&quot; (безнең эраның 1050 елы). Шулай итеп, теләсә нинди елны Тямнар цифрлар белән язганнар (күбесенчә Чам телендә язмаларда, алар гел проза белән язылганнар булган), яки цифрларны билгеләүче символик сүзләр белән (Санскриттагы шигырьләрдә).&lt;br/&gt;
Крестьяннар айларны айлар фазалары үзгәрүе белән үлчәгәннәр, ә елны - ел фасыллары белән үзгәрү белән. Санскриттагы текстларда айларның Һинд исемнәре кулланыла, Чам телендәге текстларда көннәр һәм айлар тәртип номерлары белән билгеләнгән булган (бары тик ике соңгы ай чыгарылма булып торган, аларның исемнәре булган). Тямпаның Санскрит язмаларында шундый айлар очрый - [[чайтра]] яки тапасья, [[вайшакха]], [[джьештха]] яки дайштха, [[ашадха]] яки шучи, [[ашвина]], [[магха]] һәм [[пхальгуна]] (текстларда барлык төгәл даталар — гыйбадәтханәләрне изгеләштерү даталары). Язмаларда [[шравана]], [[бхадрапада]], [[картика]], [[маргаширша]] һәм [[пауша]] искә алынмый. Мөгаен, [[муссон]] айлары (июль — сентябрь) һәм [[тайфун]]нар айлары (октябрь — декабрь) әһәмиятле дини церемонияләр өчен яхшы булмаган дип саналганнар булган, шуңа күрә бу периодларда нинди дә булса гыйбадәтханә изге йолалар турында язмалар юк.{{sfn|Швейер|2014|с=185—186}}.&lt;br/&gt;
Ай ике яртыга бүленгән: килүче һәм китүче ай (Санскритта текстларда алар «якты» һәм «караңгы» ярты дип аталганнар). Ай көннәре һәр ярты өчен аерым саналган булганнар, мәсьәлән, «4-енче артучы айның 5-енче көне». Атна көннәре планеталар исемнәре буенча аталганнар: якшәмбе — Кояш көне, дүшәмбе — Ай көне, сишәмбе — Марс көне, чәршәмбе — Меркурий көне, пәнҗешәмбе — Юпитер көне, җомга — Венера көне, шимбә — Сатурн көне. Тямнарда көн ничек бүленгән, алар сәгатьләрне һәм минутларны белгәннәрме юкмы турында хәзерге галим-ориенталистлар белмәгәннәр, мөгаен Тямпада [[су сәгатьләре]] һәм [[Кояш сәгатьләре]] кулланылган булган, аларны иң якын күршеләр - борынгы Кхмерлар буенча беләләр.{{sfn|Швейер|2014|с=186—187}}.

=== Гаилә ===
[[Файл:Bottle(BTLS. 22973) the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|210px|XIII—XIV гасыр Тям тоткылы чүлмәге.]]
Кхмерларныкыннан аермалы буларак Тям рельефларында беркайчан да балаларны ясамаганнар. Яшь патшазадәләр турында әйтелгән күпсанлы булмаган язмаларда бала үз аңлавына ия түгел дип әйтелгән. Моннан ары, балалар турында хорафатка күрә [[күз]] тидермәсен өчен сөйләшмәгәннәр дигән юрама бар. Шулай да, кызлар, бигрәк тә яше патша сарай янында әһәмиятле роль дип әйткәннәр һәм аларның тууы бик теләнгән дип әйтелә.{{sfn|Швейер|2014|с=193—194}}.&lt;br/&gt;
Тямнарның өйләнү церемонияләре турында бик аз билгеле, бары тик Кытай хроникаларыннан өземтә шәһадәтләр. Кагыйдә буларак, церемония өчен [[яучы]] кирәк булган, ә уңышлы яудан соң &quot;уңайлы көннәр&quot; календарен үтәргә кирәк булган. Яшьләрнең туганнары һәм дуслары үзләренең өендә киенергә ярдәм иткәннәр. Шуннан соң кияү артыннан җибәргәннәр, аннан соң ул кәләшкә өендә тәкъдим ясаган һәм ул риза булган. Өйләнү-өйләнешү церемонияләре вакытында гаилә культын тотканнар, монда гаилә бабалар алтарен һәм өй рухларын хөрмәт иткәннәр. Мөгаен, XII—XIII гасырларда Тямнарның өйләнүе [[матрилокаль]] булган — ир һәм хатын хатынның әнисе өендә яшәгәннәр һәм ире тулысынча хатыны гаиләсенә бәйле булган.{{sfn|Швейер|2014|с=194—195}}{{sfn|West|2010|с=160}}{{sfn|Sharma|2009|с=34}}.&lt;br/&gt;
Аерылганда ире туган йортына кайткан, бу вакытта ул үзенә бары тик өйләнү көнендә алып килгәнне калдыра алган. Балалар һаман әниләре гаиләсендә калганнар һәм барлык бергә ирешелгән милкен. Әгәр дә ире үзе белән сыерны алып килгән, аерылганда ул аны алган, әмма таналарны элеккеге хатынына калдырырга тиеш булган.{{sfn|Швейер|2014|с=195}}.&lt;br/&gt;
Бу гадәтләр Тямпада күптән булган [[матрисызыклылык]] белән нык бәйле булганнар - бу ана сызыгы буенча туганлык һәм варислык исәбе. Язмалар буенча, патша хөкүмәте еш хатын-кыз сызыгы буенча барган: патша үлеменнән соң аның варисы булып апасы улы булган. Бу Тям җәмгыятендә хатын-кыз әһәмиятле роль уйнаганын күрсәткән. Моннан ары, хатын-кыз йогынтысын По-Нагар Алиһәсе - Тямпаның яклаучысы культы раслый.{{sfn|Швейер|2014|с=195}}{{sfn|West|2010|с=160}}{{sfn|James Minahan|2002|с=425}}.&lt;br/&gt;
Тямпа патшалары [[күп хатынлы]] булганнар, алар илнең төрле өлкәләреннән кызларына өйләнгәннәр һәм шулай итеп төрле мәшһүр фамилияләр белән туганлашканнар. Бу никахлардан угыллар тәхеткә потенциаль претендентлар булган, шуңа күрә генеалоглар аналар һәм хатыннар сызыгы буенча туганнар белән бәйләнешләрне ассызыклаганнар. Хатын-кыз сызыгы буенча туганлык системасы теге яки бу династиягә карый торган итеп күрсәтергә мөмкинчелек биргән. Бу генеалогияләрнең төп максаты булып тәхеткә претендентның килеп чыгышы чисталыгын раслау түгел, ә мөмкин кадәр күбрәк шурадашларның яклавы булган. Гадәти Тямнар арасында полигамия практикасы турында хәзерге галимнәргә бернәрсә дә мәгълүм түгел.{{sfn|Швейер|2014|с=195—196}}.&lt;br/&gt;
Тям язмаларында гаилә һәм халык көнкүреше турында бик аз мәгълүм. Тямнарның исеме шәхси генә булган, әти - әни исемен искә алу һәм шулай ук &quot;фамилияләр&quot; булмаган. Балаларга еш баланың яклаучысы булсын өчен Ходай исеме кушканнар. Шулай ук исем өчен нинди булса да уңай як кулланганнар: &quot;Акыллылык&quot;, &quot;Батырлык&quot; яки &quot;Мәрхәмәтлелек&quot; алар бала тормышына юнәлеш биргәннәр. Санскрит исемнәре Чам исемнәре белән янәшә булганнар. Патша гаиләләрендә исемгә династия яки риваять ыру башы исемен кушканнар, ә тәхеткә дәгъва кылган затлы гаиләләрдә исемгә бу клан килеп чыккан шәһәр исемен кушканнар. Тям династияләренең генеалогиясен тирән өйрәнергә мөмкин түгел, чөнки берничә буын турында мәгълүмат саклаучы бернинди архивлар яки текстлар җыентыклары сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=363}}.&lt;br/&gt;
=== Торак ===
Тямские өйләре тәрәзәләре белән төньякка чыкканнар, мөгаен, бик эссе булганга. Гади кешеләрнең өйләре салам белән капланган булганнар, ә затлы кешеләрнең - чиреп белән (казу вакытында күп чиреп фрагментлары табылган булган, бу аның киң таралышы турында сөйли). Гади Тямнарның өйләренең түбәләреннән асылынып торган өлеше булган, ул җирдән бер метрдан да югарырак бетмәгән. Мөгаен, Тям йортлары субайларда төзелмәгәннәр, ә күбесенчә бер катлы булганнар. Тямпада йорт иясенең иҗтимагый статусы буенча торакларның иерархиясе булган. Түбә биеклегенең һәм ишек яңакларының берничә билгеле дәрәҗәсе булган.{{sfn|Швейер|2014|с=368}}.

[[File:Spittoon(BTLS. 13429), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XIII—XIV гасыр төкерү савыты.]]
[[File:Dish (BTLS. 22856), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XIII—XIV гасыр тәлинкәсе.]]
[[File:Roof tile end (BTLS. 91682), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XI—XIII гасыр чирепе.]]
Гаилә уртак йорт яны тирәсендәге берничә өйдә яшәгәннәр. Алар билгеле тәртиптә урнашканнар: әти-әнинең һәм балаларның йорты, кияүгә чыккан хатынның йорты, кунак йорты, кухня һәм хуҗалык корылмалары (шул исәптән дөге саклау урыны). Хас булган нәрсә булып, кече кыз ире белән дөге сакланган йортта яшәгән. Ул ыру дәвамчысы булган һәм гаиләнең барлык эшләрен алып барган. Яңа йортны төзегәндә гаилә билгеле йолалар башкарган һәм төзелеш алып барылган җир рухы хөрмәтенә корбаннар китергән, һәм йорт төзелгән агачлар рухлары хөрмәтенә.{{sfn|Швейер|2014|с=368—369}}.

=== Ял ===
Тямпада дини бәйрәмнәр вакытында төрле уеннар һәм театр тамашалары оештырылган булганнар. Кайбер бәйгеләр вакытында Ходайларга корбаннар биргәннәр. Тямнарда төп уеннар булып [[поло]], [[көрәш]], [[шахмат]] һәм [[әтәч сугышлары]] булган. Ат сурәтләр X гасырдан бирле. [[Дананг]]та Тям сынчылыга музеенда [[Куангчи]] провинциясеннән рельеф сурәтләнгән, анда поло өчен озын кәшәкәләр белән ике җайдак сурәтләнгән. Атлар рельефта тулы [[дирбия]]дә, [[өзәңге]]ләр белән (дирбия, йөгәннән башка Кытайныкына охшаган). Кайбер Тям рельефларында көрәш вакытында көрәшчеләр сурәтләнгән. Шулай ук Тямнар [[волан]] белән уенны һәм [[таган]]ны белгәннәр (мөгаен, алар Һиндстаннан килгәннәр һәм башта дини церемония сыман булганнар, аның дәверендә алар Ходай сынында тирбәлгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=370—371}}.

=== Сәламәтлек өлкәсе ===
Тямпада тормышның озынлыгы зур булмаган, илдә еш эпидемияләр булган (текстлар буенча тәхеткә еш кырык яшьлек ирләр түгел, ә яшүсмерләр утырган). Медицина практикасы сихри әфсен һәм догалар белән янәшә барганнар. Монахлар авыруны куарга тиеш булган [[дару үләннәре]] әзерләгәннәр, тантраларны укыганнар. Әгәр дә берәр кеше терелсә, аны Ходайлар ярдәме белән эшләнгән могъҗиза дип санаганнар (моның өчен аларга корбаннар белән рәхмәт әйткәннәр). Еш кына авыруларда явыз рухларны гаепләгәннәр, алар рухлар һәм бабалар культы үтәлмәгәндә пәйда булганнар. Тямнар [[бетель]] яфракларын [[арек пальмасы]] орлыклары белән, тәмләткечләр, агач сумаласы һәм [[сүндерелгән известь]] белән катнаштырганнар. Затлы кешеләр мул кызыл селәгәйне матур [[төкерү савытлары]]на төкергәннәр. Бетельне чәйнәү организмны тонизирланган һәм сулауны яңарткан, әмма тешләрне һәм авызның лайласын каты бозган. Вьетлардан аермалы буларак, Тямнар [[тешләр]]не каралтуны практикаламаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=384}}.

=== Кием һәм бизәкләр ===
[[Файл:Danseuse (musée Cham, Da Nang) (4394715613).jpg|thumb|210px|VII—VIII гасыр Тям алтареннан биюче.]]
Тям сыннары һәм рельефлары буенча, хатыннар төсле [[саронг]] кигәннәр, ә биючеләр — җиңел [[шаровар]]лар кигәннәр, бу аларга җиңел хәрәкәтләнергә ярдәм иткән. Төрле тукымалар чигү һәм [[басон]]нар белән бизәлгәннәр. Ир кешеләр &quot;сампот&quot; кигәннәр - бу бил тирәли уратылган тукыма кисәге, аның итәге озын булган ул аяклар арасында үткәрелгән һәм билбауга арттан беркетелгән. Бу итәк шулай ук бай чигү һәм төрле бижутерия белән бизәлгән. Гади кешеләр ялан аяк йөргәннәр. Сандалияләр белән рельефларда патшалар һәм Ходайлар гына сурәтләнгән.{{sfn|Швейер|2014|с=377}}.&lt;br/&gt;
Тямпада Ходайлар еш торслары ялангач итеп сурәтләнгән. Әмма шулай ук күпчлек Тямнар йөргән дип шәһадәтләр юк. Патша киемнәре чигелгән сурәтләр белән төсле киемнәрдән торган, алар тасмалар белән бәйләнгәннәр, энҗе белән яки алтын пластинкалар белән бизәлгәннәр. Киемнәр астында патшалар нечкә күлмәк кигәннәр, ул [[позумент]]лар белән тегелгән булган һәм алтын кайма белән тегелгән булган.
Әгәр дә патша ниндидер церемониалсыз аудиенция бирсә, ул күлмәк кенә кигән. Парад күлмәге энҗеләр белән алтын билбау белән уратылган һәм чәчәк бәйләмнәре белән бизәлгән. Патшалар чигү белән бизәлгән кызыл күн сандалияләр кигәннәр. Муенда, күкрәктә һәм беләзекләрдә хөкемдарларның күп зәркән әйберләре булган. Мода белән баш киемнәре, таҗлар һәм диадемалар үзгәргәннәр. Ир кешеләр, кагыйдә буларак чәчләрен алып куймаганнар, әмма илнең төньяк өлешендә аны толым итеп үргәннәр. Хатын-кызларның чәчләре [[шиньон]] итеп җыелган һәм боҗра белән кысылган булган. Күп затлы хатын-кызлар башларында асылташлар белән диадемалар кигәннәр, ә колакларында - асылып торган алкалары булган.{{sfn|Швейер|2014|с=378, 380—381}}.

== Сүз иҗаты ==
[[Файл:Bia ký chữ Phạn-Chăm cổ ở PoKlaungGarai.JPG|thumb|left|250px|По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсеннән ташта язма.]]
Һинд йогынтысына күрә Тямнар [[Паллава]] әлифбасын алганнар һәм ташларда сәяси һәм дини указларны халыкка игълан итү өчен куллана башлаганнар. Язмалар Тям җәмгыятенә эчтән карашны тапшыралар, әмма бераз гына фрагментар рәвештә, чөнки бу күбесенчә Тям элитасы карашы, ул бу текстларны барлыкка китергән. Тямпада элита [[Санскрит]]та язган һәм укыган, ә көнкүрештә Чам телендә сөйләшкәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=9, 93, 265}}.&lt;br/&gt;
Тям җәмгыяте [[икетелле]] булган, әмма бу икетеллелек гади «Санскрит теле - элита теле, ә Чам теле - гади кешеләр теле» формуласына китерелмәгән. Тям язмаларында кулланылган Санскрит Кхмерларда аларның империяләре чәчәк ату вакытында кебек саф һәм әдәби булмаган. Белем алган Тямнар камил итеп Санскрит телен белмәгәннәр, ә Тям шигъри язмаларында хаталар күп булган, аларда [[метрика]] һәм [[просодия]] законнары тотылмаган. Мөгаен, Тямнар өчен Санскрит текстларын аңлау мәҗбури булмаган, чөнки алар беренче чиратта Ходайларга мөрәҗәгать ителгән. Фактик рәвештә, Санскрит Тямпа өчен чит тел булган, ул күбрәк сәяси корал булган, ул элек булган биредәге институтларга салынган.{{sfn|Швейер|2014|с=93—94, 264}}{{sfn|Sharma|2009|с=35—36}}.&lt;br/&gt;
Иң элек Тям язмалары V гасырга карый, алар [[палеография]] нигезендә генә даталана (беренче авторлар тарафыннан даталанган текст 658 елда язылган булган). Нәкъ V гасырда Тямнар Һинд цивилизациясе астында регуляр рәвештә әһәмиятле әһәмиятле вакыйгалар турында язма шәһадәтләрен калдырганнар. &quot;Тямнар җире&quot; турында беренче искә алу VII гасырга карый, ул вакытта Тямнар илнең берничә патшалыкка бүленүенә карамастан, үзен бердәм этнос булып сизә башлаганнар. Ташларда текстларның барлыкка килүе хөкемдарның билгеле территория өстеннән хөкем билгесен калдырырга теләк белән бәйле булган. Шулай итеп, язмалардан мәгълүматлар - хөкем итүче элиталар тара даирәсеннән чыккан рәсми тарихын гына реконструкцияләргә мөмкинчелек биргән - патшалардан, сарай яндыгадылардан, Һинд дине һәм Буддачылык каһинннәреннән, биредәге морзалардан (раджалардан) чыккан.{{sfn|Швейер|2014|с=94—95}}.&lt;br/&gt;
Паллава әлифбасы башта Санскритта язар өчен кулланылган, чөнки V-IX гасыр язмалары Санскритта язылган булганнар. Алар хөкем билгеләре булган, әмма күпчелек гади Тямнар аларны аңламаганнар. Шуңа, Санскрит язмларында күп [[Варваризм]]нар һәм [[солецизм]]нар булган, бу телне зәгыйфь белүне генә түгел, ә Һинд мәдәниятен тирәнтен белмәүне шәһадәт иткән. IX гасырда [[Австронезия телләре]]нә караган Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгән (ул [[Малайя]] теленә һәм кайбер Индонезия телләренә караган). Чам теле Санскритта язмалар ясау өчен кулланылган әлифба белән язылган булган. Чам авазларының башка әйтелешенә ишарә итәр өчен таш буенча кисүчеләр [[диакритик тамга]]лар кулланганнар. Санскритта күп язмалар Чам телендә дә язылган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=265, 268—269}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=6—7}}.&lt;br/&gt;
Язу барлыкка килгәнгә карамастан, Чам теле икенчел булып калган, ул бүләк итүләрнең икенчел ваклылары өчен хезмәт иткән (мәсьәлән, мәйданчык үлчәмнәре), шул вакытта Санскрит гыйбадәттә кулланылган. IX гасырдан XIII гасырга кадәр ул Чам теле белән кысрыкланган, XIII - XV гасырларда ул текстларда кулланылган бердәнбер тел булып калган. XVI гасырдан бирле язмалар бөтенләй бетәлән һәм урта Чам телендә язмалар белән алыштырына.{{sfn|Швейер|2014|с=269}}.&lt;br/&gt;
Безнең көннәргә кадәр ташларда, кирпечләрдә, көмеш һәм алтын культ предметларында язмалар гына калган. Алар барысы да рәсми, сәяси, дини һәм юридик эчтәлеге булган. Шулай ук Тям сүз иҗаты булган, шул исәптән төрле каһарман [[эпос]]лар, алар яттан башкарылган, әкиятләр, риваятьләр һәм әйтемнәр. Укучылар, кагыйдә буларак, музыкантлар һәм биючеләр белән чыгыш ясаганнар, алар белән янәшә &quot;[[Рамаяна]]&quot;дан һәм &quot;[[Махабхарата]]&quot;дан өзекләр белән, музыка һәм биюләр барган.{{sfn|Швейер|2014|с=236}}

== Дин ==
[[Файл:Tháp Po Klaung Garai, Phan Rang.JPG|thumb|210px|Храм По-Клонг-Гарай в провинции [[Ниньтхуан]] провинциясендә По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсе.]]
Тямпада доминирланган дин тарихы патша хөкүмәте белән каты бәйләнгән. Яңа диннәр һәм читтән килгән дини агымнар иске ышанулар һәм йолалар белән ассимирланганнар, бигрәк тә табигать рухлары белән һәм бабалар культлары белән.{{sfn|Швейер|2014|с=210}}.&lt;br/&gt;
Тямпаның хасияте булып [[дини түземлек]] булган, бернинди дә дини йолалар башкаларын кысрыкламаганнар, алар кушылганнар һәм бер-берсенә өстәмә булганнар. Чыгарылма булып Һинд Ходайлары &quot;Галәм&quot; системасына кергән, ә асабалылар - &quot;биредәге&quot;гә. Шулай итеп, Һиндстаннан килгән [[Һинд дине]] һәм [[Буддачылык]] биредәге ышанулар белән тыныч бергә яшәгәннәр.&lt;br/&gt;
Һиндстан диннәре Һинд сәүдәгәрләре белән сәүдә контактлары аша безнең эраның беренче гасырларында Тямнар тарафыннан кабул ителгән булганнар. Мөгаен, башта Тям диңгезчеләре Көньяк Һиндстан портларына килгәннәр, ә соңыннан Һиндстан кораблары Тямпа ярларына килгәннәр. Һиндстан һәм Һиндокыйтай арасында төп сәүдә юлы [[Бенгалия култыгы]]ннан [[Малакка бугазы]] аша [[Көньяк-Кытай диңгезе]]нә булган.{{sfn|Швейер|2014|с=210—211}}{{sfn|West|2010|с=159}}{{sfn|Sharma|2009|с=25—26}}.&lt;br/&gt;
Тямнар Һиндстан иҗтимагый-сәяси системаны диннәрен һәм мәдәниятләрен алып килгән Һиндлеләрнең массакүләм килүе аша түгел, ә күпсанлы булмаган сәүдәгәрләр һәм монахлар аша китергәннәр. Башта яңалыкларны Һинд мәдәнияте белән кызыксынган Тям элитасы кабул иткән. Шуннан соң элита бу культураны [[Санскрит]] белән Тямпа мәдәниятенә адаптирланган, моны ул конкрет һәйкәлләрдә чагылдырган (гыйбадәтханәләрдә, сыннарда һәм язмаларда). V гасырдан бирле сәүдә элемтеләренә Һиндстан цивилизациясенең туры мәдәни йогынтысы өстәлгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=211}}.&lt;br/&gt;
Ул сәяси һәм дини булган. Беренче булып Кытай хроникаларында искә алынган [[Линьи]] морзалыгы Һинд йогынтысын кичергән. Моннан соң Һиндстаннан килгән диннәрне кабул иткән Тям патшалыклары [[аккультурация]] кичергәннәр, ә моның белән бергә - Һинд сәнгать, сәяси һәм мәдәни модельләрен. Яңа модельләрнең таралуының әһәмиятле факторы булып Тямпада башта мәдәни элита һәм каһинлек теле буларак кабул ителгән Санскритның барлыкка килүе булган.{{sfn|Швейер|2014|с=211—212}}.&lt;br/&gt;
Һинд дине һәм Буддачылык Тямпада якынча бер үк вакытта барлыкка килгән һәм тыныч башка ышанулар белән бергә яшәгәннәр. Әмма Һинд дине тиз патша хөкүмәтенең сәяси коралына әйләнгән. ̃Һинд дине һәм Буддачылык ның төрле максатларга ия булганга карамастан, күп Тям язмаларында еш бер үк вакытта [[Шива]] һәм [[Будда]] макталган булган, ә монахлар ике фәлсәфи-дини агымны дә өйрәнгәннәр. Тямпада [[Махаяна]] Буддачылыга белән [[Шиваизм]]ның туганлыгы күзәтелгән, кайбер патшалар һәм дәрәҗә ияләре ике конфессиянең дә гыйбадәтханәләрен һәм монастырьларын төзегәннәр. Мөгаен, Тям дини мәдәниятендә Шива һәм Будда бик якын булганнар. Шива культы шулай ук соңрак [[Вишну]] культы белән янәшә булган.{{sfn|Швейер|2014|с=212—213}}.&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva Avalokitesvara, the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|Бодхисаттва Авалокитешвара.]]&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva statue.jpg|thumb|right|Бодхисаттва сыны.]]&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva Avalokitesvara, Hoa Nhon, Binh Dinh, 8th-9th century AD, bronze - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06157.JPG|thumb|right|Бодхисаттва сыны.]]&lt;br/&gt;
Буддачылык Тямпа сарай янында киң чагылган булган. Ул хөрмәт ителгән саны буенча сыгылучан булган, шуңа күрә аның составына бабалар культын һәм бигрәк тә хатын-кыз - бабаларны кертергә мөмкинчелек биргән. Моннан тыш Тям Буддачылык күбрәк [[Ваджраяна]] яклы булган, бу илнең дини мәдәниятенә күп биредәге рухларны һәм [[эзотерик]] образларны кертергә мөмкин иткән. Тямпа архитектурасында соңгы юлга озату һәйкәлләре чагылмаган булган, мәсьәлән, реликвияләрне саклау өчен булган [[ступа]]лар. Бары тик уникаль [[Донгзыонг]] Буддачылык изге урынында кечкенә ступалар сакланган. Фактик рәвештә, Тямпада Будда [[иконография]]се һәм Боддхисаттвалардан башка бернәрсә дә, Буддачылык гыйбадәтханәләрен Һинд дине гыйбадәтханәләреннән аерырга мөмкинчелек бирми.&lt;br/&gt;
=== Шиваизм ===
[[Шиваизм]] формасындагы Һинд дине Тямпада язу барлыкка килгәннән бирле төп дин булып киткән (якынча V гасыр). Тям тарихының беренче язу эзләре илдә булган зур сәяси һәм дини үзгәрешләр белән бәйле. Диңгез сәүдәсе аркылы патша титулын алган хөкемдарлар һәм Тям элитасы Һиндстаннан килгән язуны, гадәтләрне һәм динне кабул иткәннәр. Моңа кадәр ил ыру-кабилә корылышы формасында булган, аннан бик әз эзләр калган - алар бабалар культында һәм кайбер гадәтләрдә чагыла, әмма &quot;Һинд дине&quot; чорына кадәр бер нинди археологик һәм язма һәйкәлләр сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=214—215}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388—389}}.&lt;br/&gt;
[[Файл:Shiva, art cham (musée Guimet) (12156137736).jpg|thumb|210px|XIV—XV гасыр Шива сыны.]]
IV гасыр ахырында — V гасыр башында хөкем иткән Тям патшасы [[Бхадраварман I]], [[Веда]]ны яхшы белгән. Ул Һиндстаннан күренекле [[брахман]]нарны Тямпада яшәргә чакырган һәм буйсынган кешеләре арасында актив Һинд динен популярлаштырган. Аннан соң барлык Тям патшалары үзләренең &quot;Ходай тарафыннан сайланганлыгы&quot; фикерен культивацияләнгән, аның асылы патша үз эшчәнлегендә Ходай ярдәменә таянган, ул аны яклаган.{{sfn|Швейер|2014|с=71—72}}. Моннан ары, Бхадраварманга Тхубон елгасы үзәнендә [[Мишон]] изге урынын нигезләүне, һәм шулай ук Бхадрешвара культын нигезләүне карый торган дип әйтәләр, Бхадрешвара Тям патшаларының шәхси Ходае һәм патша хөкүмәтен яклаучысы булып киткән.{{sfn|Швейер|2014|с=110}}{{sfn|Tadgell|2015|с=389}}{{sfn|Sharma|2009|с=26}}.&lt;br/&gt;
Бхадраварман патшасы вакытларыннан Һинд дине гел хөкем итүче элитасына якын булган. Патшалар үзләрен &quot;Шива токымы&quot; дип атаганнар, язмаларда аларны &quot;җир Ходайлары&quot; дип атаганнар. Һинд дине патшаларны Ходайлар яшәгән күк һәм кешеләр яшәгән җир белән арадашчылар итеп күрсәткән. Моннан ары ул мифологиягә барып тоташкан һәм патша хөкүмәтенең илаһи табигатен аңлатучы генеалогик конструкцияләрне төзергә мөмкинчелек биргән. Кайвакыт Тям патшалары [[Вишну]]га яки [[Индра]]га охшатылган булган, әмма, кагыйдә буларак, төп Һинд дине булып Шиваизм калган.{{sfn|Швейер|2014|с=215}}.&lt;br/&gt;
Тям язмалары буенча Бхадраварман патшасы вакытында Тямнар табына торган пантеонга [[Шива]] Ходае һәм аның хатыны [[Ума]] кергән, шулай ук Бхадрешвара (Шива чагылышларының берсе, аның табаннарының изге эзләренә патшалар һәм патша ыруларының әгъзалары табынганнар). Нәкъ шул вакытта инде Тям патшалары Мишонга һәм күрше гыйбадәтханәләргә мул бүләкләр биргәннәр, һәм бигрәк тә аларда куелган [[лингам]]нарга.&lt;br/&gt;
VI гасырда Тямпада практик рәвештә бөтен Һинд дине пантетоны урнашытырылган булган, аңа төрле изге урыннарда табынганнар (гадәттә алар патша тарафыннан нигезләнгән булганнар, ә сирәгрәк - аның гаиләсе әгъзалары һәм күренекле дәрәҗә ияләре тарафыннан). Иң еш Шива, Вишну, [[Брахма]] һәм тәңгәл килгән рәвештә аларның хатыннары [[Парвати]], [[Лакшми]] һәм [[Сарасвати Дэви]] турында искә алганнар, һәм шулай ук Индра, [[Кубера]], [[Ганеша]], [[Агни]], [[Варуна]], [[Сурья]] һәм [[Ваю]] турында ([[локапала]]лар корбан бирү вакытында кирәк булган биш стихиянең символлары булып торган). Бу Ходайларның сурәтләре күбесенчә Һинд кануннарына туры килгән.{{sfn|Швейер|2014|с=216—217}}.&lt;br/&gt;
Тямпа тарихы дәвамында биредәге Һинд дине бик сайлый торган булган һәм практикасына кайбер кырыс йолаларны, бик кырыс табуларны яки [[Кали Алиһәсе]] һәм [[Бхайрава]] кебек ярсулы Илаһларны кертмәгән. Тям иконографиясе Ходайларны куркыныч кыяфәттә беркайчан да күрсәтмәгән. Ходайларның барлык исемнәре аларның кешеләргә алкышын һәм ярдәм итәргә теләкне күрсәткәннәр. Шулай итеп, Тям пантеоны күп Ходайларның &quot;караңгы формалары&quot; булмау сәбәпле Һиндстанныкына караганда кечерәк булган. Шулай да, Тямнар Кхмерлардан аермалы буларак пантеоннарында әһәмиятле урынны хатын-кыз Илаһларына биргәннәр. &quot;[[Агама]]&quot;ның һәм башка язмаларның еш цитаталавыннан Тямпада Һинд диненең төрле сектант агымнары таралганы турында нәтиҗә ясарга була (мәсьәлән, шайва һәм пашупата).&lt;br/&gt;
[[Файл:Lingam, Tra Kieu, 7th-8th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01557.JPG|thumb|210px|Чакьеудан Лингам, VII—VIII гасырлар.]]
Шиваизмның культ предметы — лингам — Ходайның «билге»се булган, фалло-сыман символ, ул табигатьне һәм Галәмне чагылдырган, алар башын хатын-кыз стихиясе [[йони]]дан алалар. Лингамнар ташлардан ясалган булганнар, алар еш табигый булганнар, шул җирдә табылганнардан яки изге урында махсус корылганнардан. Тямпада лингамнарның культы күбесенчә ул кыр ташлары тирәсендә изге территорияләрнең борынгы культы варисы булганга күрә популяр булып киткән. Һәр лингам бу урынның яклаучы Ходае махсус Шиваны чагылдырган, аңа биредәге халыкның байлыгы бәйле булган. Тям патшалары алар тарафыннан куелган лингамнарга үз исемнәрен биргәннәр, чөнки патшалар шулай ук Шиваның махсус формасы булып саналганнар (Бхадраварман һәм [[Шамбхуварман]] лингамнары билгеле).{{sfn|Швейер|2014|с=218—219}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}.&lt;br/&gt;
Лингамга еш корбаннар биргәннәр - аңа сөт агызганнар һәм аңа ризык куйганнар. Иң изге лингамнар булып &quot;үзеннән туганнар&quot;, яки &quot;үзләре&quot; җирдән чыкканнар (&quot;свайямбху&quot;) саналганнар. Хорафатларга ышанган Тямнар ышануы буенча шундый лингамнарны җирдән казып чыгарсалар, Тямпа һәм хөкем итүче династия бетәр дип ышанганнар. VII гасырдан бирле язмаларда хәрәкәт итүче лингамнар искә алына, алар процессияләрдә һәм башка дини церемонияләрдә катнашканнар, һәм шулай ук &quot;мукхалинга&quot; - &quot;битле лингам&quot;нар, алар патшада чагылыр өчен Лингамнан чыккан-сыман Ходайны күрсәткәннәр. Мондый патша &quot;Шивамукха&quot; дип аталган (&quot;Шиваның йөзе&quot;), чөнки лингамнан &quot;чыккан&quot; йөз анда яшәүче Ходайның йөзе булган.&lt;br/&gt;
Мукхалингалар ике типлы булганнар - шуларда Ходайлар йөзе ясалган лингамнар, һәм &quot;кошалар&quot; лингам өчен махус футлярлар, алар аны каплаганнар һәм бизәгәннәр. Кошаларны алтыннан яки көмештән ясаганнар, аларда Ходайның бер яки берничә йөзен сурәтләгәннәр, һәм шулай ук асыл яки ярым-асыл ташлар белән [[инкрустация]]ләгәннәр ([[кызыл якут]]лар, [[алмаз]]лар, [[зәңгәр якут]]лар һәм [[тау бәллүре]]. Күп йөзле кошаларның дүрт, биш яки алты йөзе булган, алар дөнья якларын күзәткәннәр һәм Тямпаның төрле урыннарын яклаганнар. Вакыт узу белән кошалар үзләре дә культ предметы булып киткәннәр, аңа лингам белән беррәттән табынганнар. Кошалар актив рәвештә дини процессияләрдә кулланылган, алар үз лингамының символы булып торган. Кошалар бары тик патша язмаларында искә алына, алар лингамнарны бары тик патша гыйбадәтханә комплексларында бизәгәннәр - Мишонда, По-Нагарда һәм Донгзыонгта.{{sfn|Швейер|2014|с=220—221}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=159}}{{sfn|Hubert|2013|с=31}}.
=== Вишнуизм ===
[[Файл:Vishnu, Kuong My, Quang Nam, 10th century AD, sandstone - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06139.JPG|thumb|210px|X гасыр Виншу сыны.]]
[[Вишнуизм]] Тямпага [[Фунань]]нан яки [[Ченла]]дан үтеп кергән, анда таҗ кигән [[Вишну]]ның сурәтләре V гасырдан очрый. Мөгаен, Вишнуизм Тямпага башка [[Һиндстан диннәре]] кебек үтеп кергән — Тям портларына актив килгән сәүдәгәрләр һәм диңгезчеләр аша. Тям язмаларында Вишну культының күпчелек искә алулары VII гасыр уртасына карый һәм патша [[Викрантаварман I]]-гә бәйле.{{sfn|Швейер|2014|с=213—214}}.&lt;br/&gt;
Ул Кхмерларның борынгы шурадашы булган, ул патша [[Ишанаварман I]]-нең кызына өйләнгән булган, әмма билгеле булмаган сәбәп буенча аны Ченладан куганнар. Нәкъ менә Викрантаварман Тямпада Вишну культының иң күбе эзләрен калдырган, гәрчә Вишнуизм тямнар арасында киң һәм озак таралышка ирешмәгән. Патша династиясе әгъзалары арасында дин ирегенең сәбәбе шунда ки, гәрчә патшалар Тямпаның яклаучысы булып Шива булса да, һәрбер рәсми диннән башка шәхси Ходайларын якларга мөмкин булган.{{sfn|Швейер|2014|с=214}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}.&lt;br/&gt;
Мөгаен, Вишнуизм хөкем итүче Тям династиясе тарафыннан Кхмерлардан күрше дәүләтләр белән якын контактларга күрә кабул ителгән булган. Бу контактлар турында VII гасыр уртасында Кхмер йогынтысы астында [[Мишон]]да төзелгән Е1 гыйбадәтханәсенең стиле әйтә. Соңыннан Тямпада Вишнуизм эзләре бик эпизодик, әмма &quot;[[Рамаяна]]&quot;да искә алулар һәм кайбер гыйбадәтханәләрнең иконографиясендә Вишнуизм элементларының булуы, Вишну культы практикаланырга дәвам итүен күрсәтә. Шулай итеп, Чакьеудан пьедесталда (X гасыр) [[Кришна]]ның сурәте һәм Шиваит гыйбадәтханәсенең [[цоколе]]нда &quot;Рамаяна&quot; сюжетларына сыннар сәхнәләре Вишнуизм Һинд дине Ходайларының [[синкретик]] пантеоны арасында Викрантаварман патшасы хөкеменнән соң булган дип фараз итәргә мөмкинчелек бирә.&lt;br/&gt;
===Гыйбадәтханә үзәкләре===
[[Файл:Linga 1 (My Son).jpg|thumb|left|210px|X гасыр белән даталанган Мишон лингамнарының берсе.]]
Патша хөкеме һәм конкрет династияләр белән бәйле Шива культы Тямпаның ике төп гыйбадәтханә үзәкләрендә — [[Мишон]]да (хәзерге Зуйфу авылы, Зуйсюен даирәсе, [[Куангнам]] провинциясе) һәм По-Нагарда (хәзерге [[Нячанг]] шәһәре, [[Кханьхоа]] провинциясе). Беренче вакытта ике гыйбадәтханә дә Шивага багышланган булган, ул гыйбадәтханә лингамы буларак хөрмәт ителгән. Мишонда ул Бхадрешвара буларак мәгълүм булган, ә По-Нагарда &quot;мукхалинга&quot; исеме (&quot;йөзле лингам&quot;) мәгълүм булмаган. Ике гыйбадәтханәдә дә патшалар, илаһи яклауны күрсәтер өчен лингам исемнәренә үз исемнәрен өстәгәннәр. Шулай итеп, Бхадраварман патшасы Бхадрешвара [[ишвара]]сына табынган (&quot;бхадра ишвара&quot;, моның мәгънәсе &quot;мәрхәмәтле ходай&quot;), Шамбхуварман патшасы - Шамбхубхадрешвара ишварага (&quot;шамбху бхадра ишвара&quot;, ягъни &quot;алкышлы һәм мәрхәмәтле Ходай&quot;). Мишонда үз Ходай яклаучысы өчен гыйбадәтханә төзеп һәр киләсе Тям патшасы мәҗбури рәвештә Тямпаның патша культын борынгы Бхадрешвара Ходае белән бәйләгән.{{sfn|Швейер|2014|с=222—223}}.&lt;br/&gt;
V—VI гасырдан бирле Мишонның гыйбадәтханә комплексы изге патша урыны репутациясенә ия булган, Тямпаның башкаласы кайда булса да һәм тәхетне нинди династия алмаса да. VII гасыр уртасында Мишонда Бхадрешвара лингамы белән беррәттән лингамнар буларак башка Ходайларга да табына башлаганнар, бу патша бабалары популярлыгы турында шәһадәт итә. VIII гасыр уртасыннан IX гасыр уртасына Мишон өлкәсендә яңа язмалар барлыкка килмәгән, алар бары тик көньяк Каутхара һәм Пандуранга патшалыкларында очрый, анда, мөгаен Тямпаның үзәге күчерелгән булган. Патша язмаларының күпчелеге Каутхарада По-Нагар гыйбадәтханәсеннән. Беренче планга По-Нагар Алиһәсе чыга - бу Тямпаның җир Алиһәсе, Санскрит телендәге текстларда ул [[Шива]] Ходаеның хатыны [[Лакшми]] Алиһәсе белән тәңгәл китерелә.&lt;br/&gt;
«Йөз белән лингам» (''мукхалинга'') По-Нагар гыйбадәтханәсендә VII гасырда пәйда булган. Язмалар буенча ул Каутхараны төрле бәлалардан саклаган. Лингамда Шива һәм Бхагавати сурәтләнгән булган, алар бер тәндә кушылган булганнар. Шул ук вакытта (VIII гасыр ахыры) Бхагавати «Каутхара Алиһәсе» дип атала башлаган, ә патшаларны яклаучы Алиһә культы бик тиз Тямпаның яклаучысы Алиһә культы белән алышынган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=223—224}}.
Соңрак Тям текстларында По-Нагарның риваять лингамы турында инде бернәрсә дә әйтелмәгән, бөтен культ Тямпаның Алиһәсе - Янг пу Нагара (яки По-Нагар) тирәсендә булган. Аның хөрмәтенә яңа гыйбадәтханә төзегәннәр - комплекста иң зур. Монда [[Шактизм]] элементлары доминирланган, ә Бхадрешвара культы өчен хас элементлар - Мишонның Илаһлары нивелирланган булганнар. Шулай итеп, көньяк Тямпада По-Нагар Алиһәсе культы Шива культы (Бхадрешвара)дан аерылган һәм мөстәкыйль итеп яшәешен дәвам иткән.&lt;br/&gt;
Патша Индраварман I булганда патша хөкүмәте үзәге Пандуранга өлкәсендә яңа башкала Вирапурага күчерелгән булган (шәһәрнең урнашуы төгәл билгеле түгел). Элеккеге традицияне дәвам итеп, Индраварман Индрабхадрешвара дигән яңа Ходай культын оештырган. IX гасырның икенче яртысында тәхеттә яңа Индрапура династиясе урнашкан, аның нигезләүчесе Буддачылык дине тарафдары Джайя Индраварман (ул шулай ук Индраварман II), шулай да ул Мишонда Бхадрешварага табынуын дәвам иткән. Яңа текстлар дини ышануларның эволюциясен күрсәтәләр, алар риваятьләргә табынып, яңа династиянең легитимлыгы һәм Бхадрешвараның өстенлеге турында сөйлиләр.&lt;br/&gt;
Бхадрешвара һәм По-Нагар культлары яклаучылары үз Ходаеның күбрәк &quot;борынгы&quot;лыгын исбатларга тырышканнар (шул максат өчен Бхадрешвара адептлары пантеонга риваять бабаларын - Уроджа патшасын керткәннәр, ул җиргә Шива тарафыннан җибәрелгән булган). Мишон лингамының тарихы үзгәрде, хәзер ул Шива тарафыннан бүләк ителгән булган, шулай итеп Тямпаның Ходай яклаучысы &quot;патшалар патшаларының&quot; шәхси Ходай яклаучысы булган.&lt;br/&gt;
Шул вакыттан бирле По-Нагар Алиһәсе тагын да Шивадан ераклаша, ул бик әһәмиятле булып таныла, әмма Тямпаның муллылыгы гаранты буларак икенчел дип таныла. X гасыр уртасында хөкемгә өйләнү аша Патша [[Бхадраварман II]] килгәч, ул Пракашабхадрешвара Ходае культын керткән (бу VII гасыр уртасында хөкем иткән борынгы бабасы хөрмәтенә). Шул ук вакытта Тямпа патшаларын һәм патша бабаларын яклаучы яңа уртак Ходай культы барлыкка килгән (Бхадрешвара), аларга Ишанешвара Ходае аша табынганнар. Бу Ходайлар бергә кушылганнар һәм Тямпаның һәм Тям патшаларының яңа яклаучы Ходае булып киткәннәр. Бигрәк тә Мишонда Ишанабхадрешвараны хөрмәт иткәннәр.&lt;br/&gt;
XI гасырдан бирле Тямпа Дайвьет белән даими сугыш алып барган. Моңа да карамастан, илнең ике төп изге урыны патшалардан һәм сарай яны сановникларыннан мул корбаннар алырга дәвам иткәннәр. Ишанабхадрешвара Тямпа патшаларының төп Ходае ролен уйнаган, ә По-Нагар җир саклаучысы булган һәм &quot;ашатучы Җир&quot;не шәхесләндерүче куәтле Җир Алиһәсе булган. Вьетлар һәм кхмерлар белән сугыш дәвамында ир һәм хатын-кыз Илаһлары тигез булып киткәннәр. По-Нагарга хәтта Вьетлар да табынганнар, алар анда яңгыр җибәрүче &quot;Җир Алиһәсе&quot;н күргәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=226—227}}.&lt;br/&gt;
XII гасыр ахырында Тямпаны Кхмерлар яулап алганнар һәм күп гыйбадәтханәләр җимерелгән яки таланган булган. 1233 елда патша [[Джайя Парамешвараварман II]] Каутхарада гыйбадәтханәдгә По-Нагар Алиһәсе сынын бүләк иткән, ә 1234 елда Мишонда гыйбадәтханәгә алтын йөз белән көмеш кошаны бүләк иткән. XIV гасырдан соң барлыкка китерелгән эпиграфик чыганаклар күп булмаган, әмма алар буенча ике культ та булганы ачык күренә. По-Нагар (Бхагавати) илнең Алиһәсе культында Тямнарның җир турында ышанулары концентрацияләнгән булган, ә Шива (Бхадрешвара) культы ярдәмендә Тям патшалары күк яклавы астында булганнар. Тямпа көчле булып калганда - ике изге урын да чәчәк атканнар, әмма дәүләт һәм патша хөкүмәте зәгыйфьләнгәч ике гыйбадәтханә комплексы да төшенкелек хәленә кергән (По-Нагар гыйбадәтханәсе азрак дәрәҗәдә, чөнки ул Вьетлар тарафыннан яулап алынмаган көньякта булган).
=== Махаяна һәм Ваджраяна ===
[[Файл:Pedestal, Buddha, Bodhisattva, and Monk, view 3, Dong Duang, late 9th to early 10th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01791.JPG|thumb|210px|Донгзыонгтан пьедесталдан Буддачылык сыны. IX гасыр ахыры — X гасыр башы.]]
Барлык диярлек Тям патшалары Һинд диненең генә түгел, ә шулай ук Буддачылыкның өйрәтүләрен белгәннәр. Археологик табылмалар буенча Буддачылык Тямпада Һинд дине белән бергә таралган. Археологик табылмалар Буддачылык Тямпада Һинд дине белән бергә табылган турында шәһадәт итә. Тямпаларның язмаларында да, иконографиясендә илдә [[Тхеравада]] булуы турында шәһадәтләр юк, бу агым Тямнар арасында күпкә соңрак таралган булган. Борынгы заманнарда Тямпада бары тик [[Махаяна]] һәм [[Ваджраяна]] булган. Махаяна Буддачылыгы йолалары турында шәһадәи итүче язмалар бары тик IX гасырда барлыкка килә һәм XII гасырның икенче яртысында бетә. Әмма Буддачылыкның йогынтысы язмаларда бик чикләнгән итеп барлыкка килгән дип санарга була, чөнки язмалар беренче чиратта патша хөкеменең коралы булганнар, һәм ул күбесенчә Шиваизм формасындагы Һинд динен тотканнар.&lt;br/&gt;
Халыкның киң катламнарына Буддачылыкның йогынтысы хөкем итүче элитага йогынтысыннан күбрәк булган, моны күпсанлы археологик һәйкәлләр исбат итә. Шул ук вакытта билгеле эпохаларда Тям патшалары Буддачылык адептлары булган, гәрчә Бхадрешвара яки Шамбхубхадрешвара образында Шивага табынырга дәвам иткәннәр. Кайбер патшалар &quot;чакравартинраджа&quot; дип аталганнар (&quot;[[Дхарма]] тәгәрмәчен әйләндерүче патша&quot;), бу Буддачылык тарафлы булу турында сөйләгән. Шулай, Индрапура династиясе нигезләүчесе  [[Джайя Индраварман]] Буддачылык тарафдары булган, ул 875 елда Лакшминдра Локешвара исеме астында [[Авалокитешвара]] монастырен ачкан (хәзерге [[Донгзыонг]].). Моннан соң күп Индрапура патшалары һәм аларның сарай яннары халкы Махаяна монахларын һәм монастырьларын яклаганнар.&lt;br/&gt;
X гасыр ахырында беткән Индрапура династиясеннән соң, Буддачылык Һинд дине белән янәшә булган, аның белән көндәш булмаган, ә Тям элитасы мәдәниятендә үз урынын алган. [[Бодхисаттва]] Авалокитешвара Тямпаның төрле сурәтләрендә киң мәгълүм булган. Гыйбадәтханә комплексының архитектурасы Кхмер һәм Ява йогынтысы турында сөйли, ә сында Кытай хасиятләре күренә. Мөгаен, Донгзыонг монастыренда Буддачылыкта чит алынмалар күп булган.&lt;br/&gt;
XI гасыр уртасында Пандурангадан Джайя Парамешвараварман патшасы Буддачылык монастырен нигезләгән, ә 1080 елларда башка династиядән патша Буддачылык тарафдары булган - Парамабодхисатва. Махаянаның төрле формаларына һәм аның Ваджраянага әверелүенә ишарә иткән Санскрит телендә берничә язмадан башка Тям Буддачылыгының һәйкәлләренең күпчелеген төгәл даталарга булмый. Шулай ук, Куангнамда &quot;Мәрмәр таулары&quot; мәгарәләр комплексы һәм [[Куангбинь]]ның төньяк өлешендә [[Фонгня-Кебанг]] ызаны кебек мәшһүр культ урыннарының барлыкка китерү даталары шулай ук билгеле түгел. Фонгняда Будда, Авалокитешвара һәм ниндидер хатын-кыз Алиһәсе, (мөгаен, [[Тара]] Алиһәсе яки [[Праджняпарамита]]) сурәтләр белән күп [[терракота]] медальоннары табылган булган.&lt;br/&gt;
Ваджраяна яки тантрик Буддачылык Көньяк-Көнчыгыш Азиядә VIII һәм X гасырларда таралган. Прамудита Локешвара монастыренда X гасыр башында ясалган язмаларның берсе, монда серле һәм символик [[тантра]]ларны практикалавы турында сөйли. Тям Ваджраянасында өч &quot;төп&quot; Будда: [[Шакьямуни]], [[Амитабха]] һәм [[Вайрочана]] культы булган, һәм шулай ук өч &quot;кече&quot; Будда: [[Ваджрадхара]], [[Авалокитешвара]] һәм [[Ваджрасаттва]]. Күп тантрик тәгълиматлар һәм практикалар Шиваизм белән янәшә булганнар.&lt;br/&gt;

=== Асаба культлары ===
[[Файл:Po Nagar 1.jpg|thumb|250px|По-Нагар гыйбадәтханәсе.]]
Асаба культларының һәм ышануларының иң күбе эзләре [[Нянчанг]]та По-Нагар гыйбадәтханәсендә калган. Бу шулай аталган &quot;халык&quot; ышанулары Тямпа тарихы дәвамында Һиндстаннан килгән &quot;рәсми&quot; культлар белән тыныч яшәгәннәр.&lt;br/&gt;
Тямпаның асаба культлары санына [[анимизм]] кергән, бигрәк тә табигать рухларына ышану. Борынгы Тямнар өчен билгесезлек һәм &quot;явыз көчләр&quot; алдында куркулар хас булган, бигрәк тә [[джунгли]]лар алдында - болар көч белән мәҗбур итү, хаос һәм вәхшилекне эченә керткән. Тямнар кыргый табигать, эшкәртелгән үзәннәр һәм шәһәрләрдә таралган борынгы культларны капма-каршы куйганнар. Халык ышануларының хас мисалы булып корбан чүлмәгендә һәм тәлинкәдә - &quot;куе урман иясе&quot;нә язмалар тора.&lt;br/&gt;
Асаба культлар җир көчен агачта яки ташта илаһландырганнар. Культ гел бер Ходайларның берсе белән нык бәйле булган, ул үз чиратында җир биләмәсенә хокукка бәйле булган. Ташка (соңрак периодларда - [[лингам]]га) май яки хуш исле матдәләр сипкәннәр, бу бу урындагы яңгырны һәм муллылыкны тәэмин итәргә тиеш булган һәм үзләре белән ташны чагылдырган. Мондый церемонияләргә рәхмәтле таш үзе табигать рухларына йогынты ясарга мөмкин Ходай булып киткән. Шулай ук Тямнар бабалар рухларына, биредәге каһарманнарга һәм үтерелгән кешеләргә, сулыклар рухларына һәм аерым торган ташларга табынганнар. Махсус рольне җир рухлары уйнаган.

=== Хатын-кыз Алиһәләре культы ===
Тямпада хатын-кыз Алиһәсе культы киң таралган булган, ул Җир Алиһәсе, ил һәм аның яшәүчеләре яклаучысы булган. Бу рольне Янг пу Нагара, яки По-Нагар уйнаган (Санскрит язмаларында ул [[Лакшми]] белән тәңгәл китерелгән). Аның төп изге урыны Каутхарада (хәзерге [[Нячанг]] шәһәрендә) булган, шуңа күрә VIII гасырдан бирле По-Нагарны &quot;Каутхара Алиһәсе&quot; дип атаганнар. Традиция буенча ул алтын яки таш сын формасында хөрмәт ителгән (алтын һәм асылташлар белән бизәлгән оригиналь статуяны IX гасырда Тямпага бәреп кергән Кхемрлар урлаганнар). XI гасырда Каутхарада Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгәч, аны &quot;ил Алиһәсе&quot; яки &quot;җир Алиһәсе&quot; дип атый башлаганнар (Янг пу Нагара).{{sfn|Швейер|2014|с=234}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=5—6}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=98}}.&lt;br/&gt;
X гасырдан бирле По-Нагар Алиһәсе культы Каутхара тышына чыккан һәм үзәге [[Мишон]] булган, Тям патшалары яклаучылары Бхадрешвара Ходай яклаучы культына өстәмә булып киткән. Шул вакыттан бирле бу локаль (көньяк) культ булган, ул бөтен илне яклаучы ике Илаһ культына әверелгән. Хәтта Тямпаның төньяк җирләренең колонизациясен башлаган Вьетлар По-Нагарны үз киң пантеонына керткәннәр (өлешчә бу җиңелгәннәрнең канәгать булмавын тыяр һәм яулап алынган җирләрдә Тямнарны ассимиляцияләү өчен эшләнгән булган).

В XI гасырда По-Нагар гыйбадәтханәсе барлык Тямнар тарафыннан хөрмәт ителгән дини үзәк булган. Соңрак текстлар По-Нагарны &quot;Кара хуҗабикә&quot; дип атаганнар, бу янә Алиһәнең җир белән каты бәйләгәне турында шәһадәт булып тора. По-Нагардан башка Тямпада ике хатын-кыз Боддхисаттваны - Махаяна [[Праджняпарамита]] һәм тантрик [[Тара]]ны, ул үзендә хатын-кыз мәрхәмәтлек образын чагылдырган. Буддачылык пантеонының кайбер Илаһлары хатын-кыз формаларын алганнар һәм аларга бабалар культы кысаларында табынганнар.

=== Бабалар культы ===
[[Файл:My Son, Vietnam.jpg|thumb|250px|Мишон хәрабәләре.]]
Тямнар динендә махсус урынны бабалар - хөкем итүче династияләр нигезләүчеләре культы алып торган. Аларга гыйбадәтханәләрдә Ходайлар белән беррәттән табынганнар, алар хөрмәтенә аларның сурәтләре белән церемонияләр эшләгәннәр. VII гасырда [[Мишон]]да Бхадрешвара культы белән беррәттән Ишанешвара һәм Прабхасешвара патша бабалары культы Ходайларына табынганнар. Симхапурада [[Кандарпадхарман]] хөрмәтенә гыйбадәтханә булган - бу патшаларның карт әбисенең әтисе булган. Шулай итеп, бер-берсен алмаштыручы патшалар [[лингам]]нан чыккан Ходайлар булган династик бабаларның дәвамчылары булган.&lt;br/&gt;
Индрапура династиясенең нигезләүчесенең (875—989) хатыны Раджакула Харадеви берничә культ керткән: Индрпарамешвара Ходаеның (вафат булган ире Джайя Индраварман хөрмәтенә аталган), Ходай Рудрапарамешвара (әтисе Рудраварман хөрмәтенә) һәм Рудрома Алиһәсе (әнисе хөрмәтенә). Энесе Харадеви апасы хөрмәтенә Алиһәм Харомадеви культын нигезләгән, ә XI гасыр уртасында Тям патшаларының берсе Харадеви хөрмәтенә Раджакула Буддачылык монастырен нигезләгән. Тям пантеонына кертелгән әти-әнисе тарафыннан илаһилаштырылган барлык туганнарны сыннар буларак чагылдырганнар, аларның чын прототиплар белән портрет охшашлыгы булган.&lt;br/&gt;
X гасырдан бирле Тям язмаларында патша бабаларының культын искә алуның саннары үсә. Һәрбер хөкем итүче династия бабасының культын бөтен Тямпага таратмакчы булган. Патшага якын бабалар культы затлы ыруларда барлыкка килә, алар династия башын сурәтләүче статуялар белән изге урыннарны кора башлаганнар. Гади Тямнарның гаиләләре бабаларына өйләрендә табынганнар, әмма аларның тораклары спецификасы булганга күрә моның бернинди эзләре калмаган. Шулай итеп, Тямпада параллель рәвештә патша бабалары культы булган, аларга ихтирам бөтен ил буенча бирелгән, һәм бабаларның гаилә культы ул гади кешеләрнең өйләрендә практикаланган.&lt;br/&gt;
Индрапура династиясенә патша һәм морза ыруларның берничә ян тармагы якын булган. Трибхуванадеви дигән патшаларның берсенең хатыны әбисе Врддхакулага багышланган культ керткән (ул Вишнупурадан &quot;патшалар патшасы&quot; буларак мәгълүм кешенең сеңлесе булган). Индрапура династиясе белән туганлашып Трибхуванадеви әһәмиятле клан булып киткән, аның өч бертуганы сарай янында министрлар булып хезмәт иткән. Бу бертуганнар Вишнупурада Врддхакула ихтирамына гыйбадәтханә төзегәннәр, ул Врддхалокитешвара Буддачылык монастырена баш биргән (бу [[Авалокитешвара]] исеменең хатын-кыз формасы булган). Әкренләп патша бабаларының культы территориаль характер алган һәм җиргә хокук ныгытылу турында булган. Җир Ходайларына буйсыну биредәге урыннан династиясен яклаучы патша бабаларына табыну белән бергә кушылган булган.&lt;br/&gt;
Берәр-нинди династия беткәч, аларның &quot;илаһи&quot; бабалары Тям язмаларыннан юкка чыкканнар (искә алуларның бетүе, бу Ходайларга бүтән табынмаганнар, аларга изге урыннар төземәгәннәр һәм корбаннар бирмәгәннәр дигәнне аңлатырга мөмкин булган). Тям бабалар культының үзенчәлеге булып аларны җимерер яки бу изге урынны бушатучыга каһәрләр булуы булган (гадәттә бу язмалар тыюга буйсынмаган бабаларын һәм токымнарын каргаганнар).&lt;br/&gt;
Асаба җир Ходайлары һәм Һинд Ходайлары кисешкән соңгы юлга озату культының башка чагылышы булып &quot;кут&quot;лар торган - бу бабаларны сурәтләүче таш һәйкәлләре формасында ыру нигезләүчеләр каберләре булган. Үлгәннәр &quot;кутлар&quot; белән тәңгәл китерелгән булган, алар җир биләмәсенең үзәгендә булганнар һәм җир биләмәсәнең хәзерге хуҗаларының бабаларының символлары булган. Һәрбер шундый һәйкәл җир биләмәсәнең &quot;йөрәге&quot; булган, ә бабалар токымнарының бу җиргә &quot;хокукы&quot;н исбатлаганнар. Тямпада &quot;кутлар&quot; XV гасырдан бирле киң таралган булганнар һәм, мөгаен, борынгы бабалар һәм бу урынның яклаучы Ходайларының культының дәвамы булган. Гадәттә &quot;кут&quot; гаилә өчен изге булган [[дөге чека]]сы үзәгендә куелган, аннан гыйбадәтханә бүләкләре өчен дөге алынган булган. Шулай итеп, &quot;кут&quot;лар үзендә бабалар рухын чагылдырган, һәм шулай ук Җир Илаһын, аңа гаилә җир биләмәсенең уңышлыгы бәйле булган. Соңрак автономиясен саклап калган көньяк Тямпада &quot;кутлар&quot;ны хатын-кыз сызыгы буенча шәҗәрә белән бәйле иткәннәр.

=== Соңгы юлга озату культы ===
Кытай чыганаклары буенча, Тямнарның соңгы юлга озатулары нинди урында булуга карап төрле булган. Мөгаен, [[кремация]] бөтен урында булмаган. Шуңа өстәп кремацияне бары тик брахманнарга, кшатрийларга һәм сарай яны сановникларына кулланганнар, гади кешеләрне һәм балаларны җирдә күмгәннәр. Кайбер Тям язмалары [[сати]] ритуаланың булуы турында шһадәт китерә - патшаның үлеменнән соң аның барлык хатыннарын күмү учагында яндырганнар, ә аларның калдыкларын диңгезгә ташлаганнар, әмма бу йола бик сирәк булган.&lt;br/&gt;
Үлгән элита вәкилләренең тәннәрен берничә көнгә елау өчен чыгарганнар, ә гаилә әгъзалары матәм билгесе итеп башларын кырганнар. Кремациядән соң баш сөягенең [[маңгай сөяге]]н тугыз өлешкә ярганнар. Бу кыйпылчыкларны зиннәтле мәгъдәннән тартмага алып куйганнар (&quot;клонг&quot;) һәм гаиләдә саклаганнар, аны үлгәннәр хөрәмәтенә йола вакытында кулланганнар (&quot;кутка табыну&quot;). Ир кешеләрнең &quot;клонг&quot;лары өйнең көнчыгыш өлешендә торганнар, ә хатыннарныкы - көнбатыш өлешендә.

== Комментарлар ==

== Искәрмәләр ==

== Әдәбият ==
=== Рус телендә ===
* Брук С. И. Население мира. Этно-демографический справочник. — Москва: Наука, 1981.
* Деопик Д. В., Кузнецов А. И. Малые народы Индокитая. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1983.
* Тхе Чинь Као. Традиционное жилище народов плато Тэйнгуен. — Москва: Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН, 1994.
* Чеснов Я. В. Историческая этнография стран Индокитая. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1976.
* Анна-Валери Швейер. Древний Вьетнам. — Москва: Вече, 2014. — ISBN 978-5-9533-3838-7.
* Шпажников Г. А. Религии стран Юго-Восточной Азии. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1980.
=== Инглиз телендә ===
* Peter Boomgaard. Southeast Asia: An Environmental History. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. — ISBN 978-1-85109-419-6.
* Michael A. Di Giovine. The Heritage-scape: UNESCO, World Heritage, and Tourism. — Lanham, Maryland: Lexington Books, 2008. — ISBN 978-0-7391-1434-6.
* Andrew David Hardy, Mauro Cucarzi, Patrizia Zolese. Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Vietnam). — Singapore: NUS Press (National University of Singapore), 2009. — ISBN 978-9971-69-451-7.
* Charles Higham. Encyclopedia of Ancient Asian Civilizations. — New York City: Infobase Publishing, 2014. — ISBN 0-8160-4640-9.
* Bruce Lockhart, Tran Ky Phuong. The Cham of Vietnam: History, Society and Art. — Singapore: NUS Press (National University of Singapore), 2011. — ISBN 978-9971-69-459-3.
* James Minahan. Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2012. — ISBN 978-1-59884-659-1.
* James Minahan. Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World. Volume I A—C. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2002. — ISBN 0-313-32109-4.
* Gitesh Sharma. Traces of Indian Culture in Vietnam. — New Delhi, India: Rajkamal Prakashan Group, 2009. — ISBN 978-81-905401-4-8.
* Christopher Tadgell. The East: Buddhists, Hindus and the Sons of Heaven. — Abingdon-on-Thames: Routledge, 2015. — ISBN 978-0-415-40752-6.
* Spencer C. Tucker. The Encyclopedia of the Vietnam War: A Political, Social, and Military History. Second Edition. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2011. — ISBN 978-1-85109-961-0.
* Spencer C. Tucker. Vietnam. — Lexington, Kentucky: University Press of Kentucky, 1999. — ISBN 0-8131-2121-3.
* Barbara A. West. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. — New York City: Infobase Publishing, 2010. — ISBN 978-0-8160-7109-8.
=== Француз телендә ===
* Jean-Francois Hubert. L'Art du Champa. — Parkstone Press International, 2013. — ISBN 978-1-78042-834-5.

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр|3}}&lt;/small&gt;

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Тарих]]</text>
      <sha1>5w9fbvotuj0bhzl9rei4okt5y83a1ks</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524488</id>
      <parentid>3524478</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:42:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Этногенез һәм таралышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="120110" xml:space="preserve">[[Файл:Danses Cham.jpg|thumb|220px|Хәзерге тямнар – Тямпаның борынгы халкының токымы.]]
''' [[Тямпа]] Җәмгыяте''' күбесенчә [[Һиндстан мәдәнияте]] нигезендә формалашкан, ул элегрәк чор гадәтләрен һәм традицияләрен үзе эченә алган. Борынгы [[Тям]]нарның көнкүреш тормышы диңгезгә юнәлгән булган, бу диңгез буе үзәне яшәүчеләре көнкүреше һәм мәдәниятенә зур йогынты ясаган. Тямнар тормышына шулай ук килгән Һиндстан диннәре — [[Һинд дине]] һәм әзрәк дәрәҗәдә [[Буддачылык]] йогынты ясаган — алар үзенең киң пантеонына биредәге культ һәм ышанулар Илаһларын керткән. &lt;br&gt; 
[[Тямпа]] халкы шактый бөртөрле булган, этник мөнәсәбәттә борынгы тямнар күбрәк булган. Бары тик үзләренең  [[дәүләт]]енең кырыйларында гына тямнар күршеләре белән элемтәгә кергәннәр һәм — төньякта  [[Вьет]]лар белән, көньякта [[Кхмер]]лар белән һәм көнбатышта тау кабиләләре белән. Безнең эра башына үзәк [[Вьетнам]]ның яр буе районнарында яши башлапа, к V гасырга тямнарга Һинд цивилизациясе зур йогынты, алар  [[Һинд дине]]н һәм Һинд язуын кабул иткәннәр. Тямнарның соңрак тарихы өчен шулай аталган “Көньякка марш” {{l6e|vi|Nam tiến|+=; нам тьен}} — бу Вьетлар тарафыннан Тям җирләрен салмак колонизациясе, ул XI гасырда башланган. &lt;br&gt; 
1471 елда Вьетлар Тям башкаласын Виджайяны җимергәннәр һәм илнең күпчелек өлешен яулап алганнар. Бары тик ике көньяк патшалык – Каутхара һәм Пандуранга берникадәр автономияләрен калдырганнар. Төп этник территорияләрен югалтуларына һәм Һинд диненнән [[Ислам]]га күчеп берникадәр китүләренә карамастан, тулаем алганда  Тямнар милли үзаңнарын һәм кайчандыр балкучы бабалар мәдәниятенә караганлыкларын саклап калганнар. Безнең көннәргә кадәр барып җиткән Тям язмаларыннан халык көнкүреше, гади Тямнарның мәдәнияте һәм гадәтләре турында әз барып җиткән, мәгълүматның күбрәк массивы хөкем итүче династияләргә һәм дини сорауларга карый.
== Чыганаклар ==
[[Файл:Vo Canh stele.JPG|thumb|210px|Санскрит телендә язма белән Тям стеласы копиясе.]]
Тям җәмгыяте турында төп  [[тарихи чыганаклар]] булып а) [[Археологик һәйкәлләр]], б) [[Санскрит]] һәм борынгы Чам телендә язмалар, в) Кытай һәм Вьет  [[язма]]лары тора. Археологик казулар нәтиҗәсендә табылган кирпеч һәм таш корылмалар, керамик һәм металлик эшләнмәләрне еш төгәл даталап булмый. Моннан тыш, еш теге яки бу предмет яки корылманы сәнгать белгечләре  [[Тямпа сәнгате]]н төркемли торган билгеле стильгә кертеп булмый. {{sfn|Швейер|2014|с=92}}.

Тямпа территориясендә борынгы заманнарда да, [[Яңа]] һәм [[өр яңа]] заманнарда да булган сугышлар нәтиҗәсендә күп борынгы язмалар сакланып калмаган. Борынгы Тямпа язмаларының төп пластыны табышлары һәм XIX гасырда һәм XX гасыр башында булган. Санскритта текстлар хәзер булган [[Текстлар корпусы]]ның өчтән бер өлешен тәшкил итәләр, әмма соңрак археологик табышлар буенча янә тикшерелергә тиеш.{{sfn|Швейер|2014|с=92}}.

Борынгы чам телендә текстлар катлаулы булганга күрә начар өйрәнелгән һәм [[Санскрит]] телендәгеләрдән күпкә сирәгрәк бастырылган булганнар. Борынгы Тям теле хәзер [[үле]] тел булып санала. Анда югалтылрган мәгънәләр белән [[Санскрит]] сүзләре күп, [[Синтаксис]] һәм [[лексика]] хәзерге [[Чамский теле]]ннән аерылып тора. Моннан ары, [[язу]] шулкадәр үзгәргән ки, хәзерге Тямнар борынгы язмаларны инде аңлый алмыйлар. {{sfn|Швейер|2014|с=92}}. Тямпа язма чыганакларының борынгы проблемасы булып (Санскритта да, Чам телендә дә) аларның илнең тарихының “рәсми” юрамасын гына бирүе булып тора, ул Тям элитасы тарафыннан  язылган (патшалар, каһиннәр һәм затлы чиновниклар), һәм алар гади халыкның тормышын тулысынча исәпкә алмыйлар. {{sfn|Швейер|2014|с=222}}.

Төрле Кытай һәм Вьет тарихи хроникалары тышкы чыганакларга карый һәм гел объектив булып тормыйлар. Алар илләр арасында мөнәсәбәтләр турында мәгълүмат бирәләр (Тямпа һәм Кытай, Тямпа һәм Дайвьет, Тямпа һәм көньяк күршеләр белән), үзәкләшкән империяләрнең Чампа булган таркалган дәүләт турында аңлавын чагылдыралар, алар еш үз аңлау призмасы белән бозылып күренә. География, тарих яки этнография кебек сфераларда Кытай һәм Вьет чыганакларының объективлыгы зур, әмма Тямпаның сәяси системасы анализында аларда хорафатлар бар. Тямлар үз чиратында Вьетларның һәм Кытайларның иҗтимагый-сәяси күренешен язып чагылдырмаганнар, моның өчен башка төр сүз иҗаты жанрларын кулланганнар
== Этногенез һәм таралышы ==
Борынгы [[тям]]нар [[Австронезия халкы]] булганнар,алар безнең эра башында үзәк Вьетнамның яр буе үзәннәрендә яши башлаганнар һәм берничә патшалык эшләгәннәр. Бу территориядә Тямнарның алдан килүчеләре булып [[Сахюинь]] мәдәнияте кешеләре булган, әмма алар иртә Тямнарның составына, таралышына һәм мәдәниятенә никадәр йогынты ясаганнары мәгълүм түгел. Тямнарның  [[этногенез]] ы ахыргача өйрәнелмәгән, алар мөгаен [[Малайя архипелагы]] утрауларыннан килгән  (Хәзерге Тямнарның [[Чам теле]] [[Малайя теле]]нә һәм  [[Ачех теле]]нә охшаш, әмма анда [[Санскрит]] теленнән алынма сүзләр күп). Хәзерге этнограф-галимнәр беренче дулкын Тям яшәүчеләренең ватаны булып [[Калимантан]] утравының  төньяк-көнбатыш яр буе дип фараз итәләр (шуңа күрә борынгы тямнарны «[[Протомалайялылар]]»га яки «протоиндонезиялылар»га кертәләр){{sfn|Швейер|2014|с=5, 8, 60, 62}}{{sfn|Брук|1981|с=401}}{{sfn|West|2010|с=156}}{{sfn|Minahan|2012|с=57}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=59—60}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45}}.

Яр буе территорияләрендә яши башлап, борынгы Тямнар үзәк Вьетнамда яшгән [[асаба халыклар]]ны кысрыклаганнар һәм өлешчә ассимиляцияләгәннәр.  Хәзерге вакытта бу күбесенчә [[Тэйнгуен]] платосында яшәгән халыклар, [[Таулы Тям]]нар һәм аларга якын [[Тхыонг]]лар исеме астында мәгълүм. Фактик рәвештә бу [[Мон-кхмер телләр гаиләсе]]нең мон-кхмерлары, алар төрле нисбәттә Тямнар мәдәниятен  яки [[Чам телләре]]н кабул иткәннәр.  Тям йогынтысы иң зур булган халыкларга [[раглай]] һәм [[тюру]] халыкларын кертәләр, ә шулай ук [[зярай]] һәм [[эде]] халыкларын, өлешчә — [[Мнонг]]ларны.{{sfn|Деопик и Кузнецов|1983|с=109}}{{sfn|Тхе Чинь Као|1994|с=18}}{{sfn|Брук|1981|с=405}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=29—30, 56}}.
Нәтиҗәдә тямнар озын диңгез буе территориясендә яши башлаганнар, ул төньякта тыгыз [[Хонгха]] (Кызыл елга) дельтасына якынлашкан, көнбатышта ул [[Чыонгшон]] (Аннам таулары) белән чикләнгән булган, ә көньякта [[Меконг]] дельтасы белән. Үзәк Вьетнамның төньяк өлешендә Тямнар [[Линьи]] морзалыгында яши башлаганнар, тора-бара ул Тямпа составына керә башлаган. Моннан ары, Тямнар [[Фунань]] Кхмер патшалыгы халкының зур өлешен тәшкил иткән, ул Меконг дельтасын һәм [[Тонлесап]] күле тирәли җирне биләгән. {{sfn|Чеснов|1976|с=182}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388}}{{sfn|Minahan|2012|с=57—58}}. Озак вакыт дверендә Тямпа яр буена яңа дулкын күчеп килүчеләр килгән, алар борынгы Тямнарга кардәш булганнар, шуңа күрә алар белән тиз ассимиляцияләнгәннәр. Болар күбесенчә [[Малакка]] ярымутравыннан, [[Суматра]], [[Ява]] һәм Калимантан утрауларыннан, һәм азрак дәрәҗәдә  [[Филипин]]нан һәм [[Тайвань]]нан австронезиялеләр булган. Мәсәлән, 1318 елда язмалардан Вьетнам Те Нанг исеме буенча билгеле Тям патшасы Вьетлар тарафыннан тар-мар ителгән һәм әнисе туган җирендә Явада качкан. 

[[Файл:Di tích tường thành Sinhapura (Trà Kiệu).JPG|thumb|250px|Чакьеуда крепость стеналары калдыклары.]]
Тямнарның дәүләтләре Симхапура шәһәре тирәли булганнар, алар Линьи морзалыгының башкаласы тирәли барлыкка килгән (хәзерге  [[Куангбинь]] һәм [[Куангнам]] провинцияләре арасында территория){{ref+|В середине VIII гасыр уртасында Кытай хроникалары Линьины искә алмый башлаганнар, һәм Тямнарның бу җирен Хуаньвань дип атаганнар. Шул ук вакытта Тямпаның үзәге Тхубон елгасы үзәненнән көньяккарак күчерелгән булган.  IX гасырның икенче яртысыннан Тямпаның үзәге булып Индрапура булган (хәзерге Куангнам провинциясе), ә XI гасырның уртасыннан — Каутхара ([[Кханьхоа]]) һәм Пандуранга ([[Ниньтхуан]]), ә XII гасыр уртасыннан — Виджайя ([[Биньдинь]]). Индрапура династиясе (875 год) хөкем итү башлавы белән чыганакларда «Тямпа» топонимы барлыкка килә («Тямнар җире»){{ref+|Кытай елъязмаларында Чжаньчен (佔城) дип аталган, бучто «Илаһи шәһәр» дип тәрҗемә ителә һәм мәгънәсе «Тямпапура» яки «Тямпа шәһәре». Ул вакытта Тям территориясе төньякта Куангбиньдан көньякта Ниньтхуанга кадәр җир биләгән. {{sfn|Швейер|2014|с=13, 21, 26}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45—46}}.
 XI гасырның икенче чирегеннән төньяк Тям җирләренең Вьетлар тарафыннан колонизациясе башланган, алар Кызыл елга үзәненнән күченгәннәр.  1145 елда Тямпаны күп булмаган вакытта Кхмер патшасы [[Сурьяварман II]] яулап алган, ә 1190 елда — Кхмер патшасы  [[Джайаварман VII]]. Шул чорда Тямнарга Кхмерлар зур йогынты ясаганнар, ул XIII гасыр уртасына кадәр дәвам иткән.{{sfn|Швейер|2014|с=25, 27, 47}}.
XIV гасырның икенче яртысында Тямпа үсеш чорын кичергән, аны өч мәртәбә [[Тханглонг]] яулап алган һәм алар Кызыл елга дельтасында хуҗа булганнар. Тямнар Вьетлар җирләрендә шулкадәр актив яши башлаганнар ки, 1374 елда император Дайвьет чикләрендә Чам телендә сөйләшергә ярамый дигән указ чыгарган.&lt;br/&gt;
1499 елда Дайвьет императоры барлык Вьетларга кенәздән гади кешегә кадәр Тям хатыннарын алмаска дигән указ чыгара. 1509 елда Вьетлар Дайвьет башкаласы тирәсендә яшәгән һәм ниндидер &quot;заговор&quot;да катнашкан дип уйланган Тямнарның суешын оештыралар. Шулай итеп, Кызыл елга дельтасында яшәгән зур Тям җәмәгате юкка чыгарылган.{{sfn|Швейер|2014|с=56}}.

=== Көньякка таба марш ===
Тямнар һәм Вьетлар арасында күптән чик бәхәсләре булган, еш кына алар коралланган конфликтларга китергән. 1025 ел тирәсендә шулай аталган &quot;Көньякка марш&quot; башланган бу Тям җирләренең озка планлаштырылган процессы, ул көч методлары белән дә, дипломатик методлары белән дә үткәрелгән. Вьетлар Тям җирләрен тартып ала башлаган һәм аларга халкы артып киткән Кызыл елга дельтасыннан колонистларны яшәргә китергән. Тямнар контроле астындагы яр буе үзәннәрендә халык Вьет җирләренә караганда әзрәк тыгызрак яшәгән һәм Вьет күчмәләре еш яңа өлкәләрдә доминирлаган элемент булып киткән.{{sfn|Швейер|2014|с=19, 41}}{{sfn|Tucker|2011|с=1257}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=61}}.&lt;br/&gt;
Вьетларның узуы яр буе тигезлекләре буенча барган, алар &quot;вәхши&quot;ләр - [[тхыонг]]лар (&quot;мой) яшәгән таулы районнар джунглиларына узып кермәгәннәр. Яулап алынган өлкәләр һәм патшалыклар Дайвьет провинцияләре булып киткән, ә аларның Тям халкы - милли азчылык булып киткән. Тыныч колонизация белән Тямнарның салмак тел һәм дини ассимиляциясе белән янәшә барган, алар Вьет иҗтимагый институтларын кабул иткәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=19}}. 1036 елда Вьетлар хәзерге [[Нгеан]] провинциясендә үз лагерен нигезләгәннәр, шулай итеп алар көньяк җирләрнең колонизациясен башлаганнар. XI гасыр уртасына Вьетлар хәзерге [[Хатинь]] провинциясе җирләрен контрольгә алганнар, 1069 елда Тямпаның өч төньяк даирәсен аннексияләгәннәр (хәзерге [[Куангбинь]] һәм [[Куангчи]] провинцияләрен). 1075 елда Дайвьет императоры янә алынган җирләрен колонизацияләү турында указ бастыра, ә 1103 елда Тямнар күптән түгел вакытка бәхәсле даирәләрне тартып алалар. XII гасырның икенче яртысына Тямнар һәм Вьетлар арасында чик [[Хайван]] [[үткел]]е районында булган.{{sfn|Швейер|2014|с=22, 26, 42, 45—46}}{{sfn|Tucker|2011|с=1257}}{{sfn|Spencer Tucker|1999|с=12—13}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=51}}.

XIV гасыр башында Тям патшасы [[Джайя Симхаварман III]] Вьет принцессасына өйләнгән, моның өчен ул Вьетларга Хайван үткеленнән төньякка таба яткан ике даирәне биргән (хәзерге Куангчи провинциясенең көньягы һәм [[Тхыатхьен-Хюэ]] провинциясенең төньягы). Тиздән патша үлгән, принцесса Тямпадан качкан, ә бәхәсле җирләр озак вакытка Тямнар һәм Вьетлар арасында ызгыш предметы булып киткән. {{sfn|Швейер|2014|с=31, 52}}. В 1402 елда массакүләм бәреп керү куркынычы астында Тям патшасы Вьетларга хәзерге [[Куангнам]] провинциясенең төньяк өлешен бирә. Әмма Вьетлар ирешелгәндә туктамаганнар һәм күчкәннәрнең агымын Куангнамның көньяк өлешенә җибәргәннәр, һәм шулай ук хәзерге [[Куангнгай]] провинциясенең төньяк өлешен яулап алганнар. Җирле халык башында Вьетлар җиңүчеләр ягына күчкән Тям кенәзләрен куйганнар, ә риза булмаган Тям крестьяннарын салым ташламалары һәм җир бирү белән тыйганнар. Бары тик [[Вьетларның дәүләтен Кытайлар тарафыннан дүртенче яулап алуы]] (1407-1427) күп булмаган вакытка Вьетларның көньякка хәрәкәтен берникадәр вакытка туктаткан. Тям җирләренә халыкны кертү һәм ассимиляция шулкадәр уңышлы булган ки, 1433 елда Тямнар Дайвьетка походка чыкканда, Куангнам яшәүчеләре инде Вьет императоры ягында сугышканнар.{{sfn|Швейер|2014|с=33, 54}}.

1471 елда Вьетлар Тям башкаласын Виджаяны җимергәннәр һәм элеккеге Тям патшалыгын үз
 [[Мандарин]]нары арасында бүлгәннәр. Дайвьетның яңа провинцияләрендә мәктәпләр ачылган, аларда Тямнарны Вьетнам теленә өйрәткәннәр, яңа җирләрне үзләштерү өчен хөкүмәт Вьет күченүчеләрен җибәргәннәр. Дайвьет хөкүмәте астына төшкән Тямнарның күпчелек өлеше вакыт белән ассимиляцияләнгән булган, ә күп булмаган өлеше берникадәр автономия саклаган Тям Каутхара һәм Пандуранга патшалыкларына күченгән.

=== Урбанизация ===
[[Файл:Cụm tháp Bánh Ít, Tuy Phước, Bình Định.JPG|thumb|250px|[[Биньдинь]] провинциясенең Туифыок уездында Тям манаралары һәм шәһәр калдыклары.]]
Тямпа шәһәр цивилизациясе булган. Гадәти Тям шәһәре биредәге патша яки кенәзнең ныгытылган резиденциясе белән крепость булган. Кагыйдә буларак, шәһәрләр диңгез ярыннан ерак түгел елга тамакларында булган, бу аларга кызу сәүдә итәргә, һәм шул ук вакытта диңгездән еш һөҗүмнәрне кире кайтарырга мөмкинчелек биргән. Төрле периодларда Тямпаның эре шәһәрләре булып Вишнупура ([[Куангчи]] провинциясе), Симхапура һәм Индрапура ([[Куангнам]]), Виджайя ([[Биньдинь]]), Каутхара ([[Кханьхоа]]), Пандуранга, Вирапура һәм Раджапура ([[Ниньтхуан]]), һәм шулай ук Кандарпапура һәм Грамапура булган (аларның төгәл урыны билгеле түгел). Шәһәрләр хөкем итүче династияне тәэмин иткән төрле кланнарны тәэмин иткәннәр, яки Тямпа тәхетләрен тартып алырга омтылганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=13—14, 50, 68—69}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=107—108}}.

Илнең башкаласы булып озак вакыт дәвамында шәһәр булган, аннан хөкем итүче династия булган. Хөкем итүче династиянең алмашуы шулай ук башкаланың алышынуына китергән, әмма башкала һаман ''Тямпапура'' дип аталуын дәвам иткән («Тямпа шәһәре»). Бары тик Виджайя XII—XV гасырларда Тямпаның даими башкаласы булган, анда хөкүмәтне төрле династияләр алганнар (биредәгеләр дә, региональләр дә).{{sfn|Швейер|2014|с=74, 76}}.

== Иҗтимагый иерархия ==
Гәрчә [[Тямпаның сәяси корылышы]] күбесенчә Һиндстаннан алынса да, иҗтимагый система күп аермаларга ия булган. Тям җәмгыяте Һиндстан трактовкасында [[каста]] системасын белмәгән, Тямпада брахманнар патшалардан өстенрәк куелмаганнар, ә ил башында бер-берсе арасында нык бәйле дөньяви һәм рухи хөкемнәр торган.{{sfn|Швейер|2014|с=94}}.

Тям язмалары буенча, иҗтимагый иерархия түбәсендә [[брахман]]нар (каһиннәр) һәм [[кшатрий]]лар (аерым Тям ыругларның патшалары һәм кенәзләре) торган. Каһиннәр арасында патша брахманы (''пурохита'') торган, ул монархның якын киңәшчесе булган, һәм сайланган брахманнар, алар патша династияләренең генеалогияләрен төзегәннәр. Барлык брахманнар да махсус сак астында торган, аларның тормышы башка кешеләрнең тормышыннан өстенрәк кыйммәткә ия булган. Кшатрийлар [[варна]]сыннан хатынның брахман белән никахы кәләшнең статусын шактый күтәргән, әмма язмаларда брахманнар саныннан хатыннар белән кшатрийлар белән никахлары турында әйтелми. Тямпада брахманның статусы патшаныкыннан югарырак булмаган, әмма брахман гаиләсе белән шура бик престижлы булган. Шулай итеп, Һиндстаннан аермалы буларак Тямпаның иерархик системасы брахманнар һәм патша ыруларыннан никахлар рөхсәт ителә.{{sfn|Швейер|2014|с=96—97}}{{sfn|Sharma|2009|с=31}}. 
[[File:Vajra, 10th-13th century AD, bronze - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06153.JPG|700px|Бронза [[ваджра]]. X—XIII гасыр. Музей вьетнамской истории в [[Хошимин]]да Вьетнам тарихы музее.]]

Кшатрийлар һәм түбәнрәк катлаулар арасында зур авторитетка патша ия булган, ул җирдә Ходай образын чагылдырган (иң еш булып [[Шива]], кайвакыт - [[Индра]]). Тямпаның иҗтимагый иерархиясе күбесенчә буыннан-буынга күчкән. Буын буенча патша ыруында урын, һәм шулай ук сарай яны чиновникларының рангы һәм вазифасы күчкән. Еш кына бу иерархияләр кисешә торган булганнар, чөнки күп югары чиновниклар патша фамилиясенә ия булганнар һәм әһәмиятле каһин ырулары белән туганлыкта булган.{{sfn|Швейер|2014|с=97, 106}}.

Тям язмаларында гади халык турында әйтелми, шуңа күрә хәзерге тарихчыларга ирекле крестьяннар һәм кәсепчеләр турында әз мәгълүм. Шулай да, язмаларда гыйбадәтханә коллары турында әйтелә, аларга хәрбиләр һәм шулай ук тирәдәге авыллар яшәүчеләре караган. Шулай да, патша хөкүмәтенә конкрет урын зур игътибарга ия булган, чөнки ул хөкем итүче династиягә караганына сылтама ясаганда, ул үзенең билгеле авылдан (''грама'') яки шәһәрдән (''пура'') икәнен әйтергә тиеш булган. Яшәү урынын искә алу асаба килеп чыгышына ишарә иткән, бу ниндидер хөкүмәт вәкаләтләренә дәгъва кылырга рөхсәт иткән. Моннан ары, иң якын бабалар яки ыруның мифик нигезләүчеләр хөрмәтенә соңгы юлга озату йолалары кешене конкрет урын белән бәйләгән. Тямпаның һәр яшәүчесе беренче чиратта географик бәйләнеш буенча ассоциирланган булган («шундый авылдан»), ә шуннан соң туганлык аша («фәлән, фәләннең улы»){{sfn|Швейер|2014|с=96—97}}{{sfn|Boomgaard|2007|с=73}}.

Гыйбадәтханә коллыгыннан ары Тямпада шулай ук [[бурыч коллыгы]] да булган. Үз гаиләсен тәэмин итә алмаган теләсә нинди ярлы кеше, бурычларын түләр өчен үзен яки гаилә әгъзаларын сата алган. Колларның башка төркеме булып дәүләт файдасына авыр эшләргә мәҗбур ителгән җинаятьчеләр булган. Әмма иң күпсанлы коллар төркеме булып хәрби әсирләр булган, алар Тямпа белән күрше илләргә походлар вакытында кол ителгән булганнар ([[Вьет]]лар, [[Кхмер]]лар, [[Лао]] һәм [[Тхыонг]]лар (таулылар)){{sfn|Швейер|2014|с=152—153}}.

== Көнкүреш мәдәнияте ==
Борынгы Тямнар изоляцияләнгән яр буе үзәннәрендә яшәгән булганнар һәм диңгезгә юнәлдертелгән булганнар, алар күптән инде маһир диңгезчеләр, сәүдәгәрләр һәм балыкчылар буларак мәшһүр булганнар. Алар шулай ук көнбатыш һәм көньяк күршеләр белән контакта кергәннәр, [[Лао]], [[Кхмер]]лар, [[Мон]]нар һәм [[Тай]]лылар җирләренә тау үткелләре аша сәүдә кәрваннары җибәргәннәр. Төньякта үзләре Һиндстан мәдәнияте кануннарын кабул иткән Тямнар шулай ук [[Кытай цивилизациясе]] йогынтысын кичергәннәр. Безгә кадәр барып җиткән Тям мәдәнияте чагылышлары күбесенчә каһиннәргә һәм патша сараена караган (алар заказлары һәм карашлары буенча ясалганнар), [[фольклор]] аларның зур булмаган өлешен генә тәшкил иткән.{{sfn|Швейер|2014|с=57, 60—61, 93}}{{sfn|West|2010|с=159}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=26}}.&lt;br/&gt;
Тям җәмгыяте туган җирләргә нык бәйле булган, ә шуннан соң гына гаиләгә. Нәкъ менә шуңа күрә Тям динендә зур урынны Җир Ходайлары биләгән. Тямнар гел ыру зиратлары һәм &quot;кутлар&quot; (бабалар каберләре) белән нык бәйле булганнар, аларда әһәмиятле рольне бәйрәмнәр уйнаган, алар туган гыйбадәтханәгә, авылга һәм бабаларга багышланган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=98}}.&lt;br/&gt;
Тямпада белемне бары тик җәмгыятьнең элитасы алган. Патша каны принцларын шәхси остазлар өйрәткәннәр, алар [[дхарма]] буенча идарә сәнгатенә өйрәткәннәр. Моннан ары, яшь кешеләр Һинд фәлсәфи һәм дини трактатларын өйрәнгәннәр, җәядән атканнар һәм атларда йөргәннәр. Патша балаларына сабак бирүдән башка, Тям текстларында белем бирү турында башка шәһадәтнамәләр юк. 
{{также|Искусство Тямпы}}

=== Календарь һәм бәйрәмнәр ===
Тямнарның көн саен тормыш ритмы [[ел фасыллары]], [[Ай фазалары]] һәм уңыш җыюлары белән билгеләнгән булган. Патшалар дин зур роль уйнаган елъязманы кулланганнар. Тямнар [[Борынгы Һинд календаре]]н кулланганнар, [[Һиндстан астрономиясе]]н һәм ай буенча ай системасын алганнар, әмма атналарга бүленүне бер дә белмәгәннәр. Тямпада күптөрле [[эфемерида]]лар булган, алар буенча патша каһиннәре, астрологлар һәм гади брахманнар гыйбадәтханәләрне кору, тәхеткә утыру, бәйрәмнәр үткәрү, туйлар һәм соңгы юлга үткәрү йолаларын үткәргәннәр. Хәзерге көннәргә кадәр калган Тям эфемеридалары бераз хәзерге [[гороскоп]]ларга охшаш булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=182—183}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=326}}.&lt;br/&gt;
Санскрит текстларында еллар цифрлары еш символик сүзләр белән тапшырылган булган. Бу [[метрика]] законнарына буйсынып шундый дата язмасын шигырь текстына куярга җиңел булсын өчен эшләнгән булган. Мәсьәлән, бушлыкны билгеләүче сүзләр (һава, күк, һ.б.) шулай ук нольне билгеләгәннәр; берәмлек әйберләрен билгеләүче сүзле (җирне, айны, һ.б.) - берәмлекне билгеләгәннәр; парлы предметларны билгеләүчеләр (күзләрне, колакларны һ.б.) - икене. Нәтиҗәдә, &quot;бармаклар елы (10), тәмнәр (6) һәм күзләр (2)&quot; кебек язмасы барлыкка килгән, бу &quot;1062 шака елы&quot; (безнең эраның 1140 елы), яки &quot;планеталар елы (9), таулар (7) һәм күзләр (2)&quot;, моның мәгънәсе &quot;972 шака елы&quot; (безнең эраның 1050 елы). Шулай итеп, теләсә нинди елны Тямнар цифрлар белән язганнар (күбесенчә Чам телендә язмаларда, алар гел проза белән язылганнар булган), яки цифрларны билгеләүче символик сүзләр белән (Санскриттагы шигырьләрдә).&lt;br/&gt;
Крестьяннар айларны айлар фазалары үзгәрүе белән үлчәгәннәр, ә елны - ел фасыллары белән үзгәрү белән. Санскриттагы текстларда айларның Һинд исемнәре кулланыла, Чам телендәге текстларда көннәр һәм айлар тәртип номерлары белән билгеләнгән булган (бары тик ике соңгы ай чыгарылма булып торган, аларның исемнәре булган). Тямпаның Санскрит язмаларында шундый айлар очрый - [[чайтра]] яки тапасья, [[вайшакха]], [[джьештха]] яки дайштха, [[ашадха]] яки шучи, [[ашвина]], [[магха]] һәм [[пхальгуна]] (текстларда барлык төгәл даталар — гыйбадәтханәләрне изгеләштерү даталары). Язмаларда [[шравана]], [[бхадрапада]], [[картика]], [[маргаширша]] һәм [[пауша]] искә алынмый. Мөгаен, [[муссон]] айлары (июль — сентябрь) һәм [[тайфун]]нар айлары (октябрь — декабрь) әһәмиятле дини церемонияләр өчен яхшы булмаган дип саналганнар булган, шуңа күрә бу периодларда нинди дә булса гыйбадәтханә изге йолалар турында язмалар юк.{{sfn|Швейер|2014|с=185—186}}.&lt;br/&gt;
Ай ике яртыга бүленгән: килүче һәм китүче ай (Санскритта текстларда алар «якты» һәм «караңгы» ярты дип аталганнар). Ай көннәре һәр ярты өчен аерым саналган булганнар, мәсьәлән, «4-енче артучы айның 5-енче көне». Атна көннәре планеталар исемнәре буенча аталганнар: якшәмбе — Кояш көне, дүшәмбе — Ай көне, сишәмбе — Марс көне, чәршәмбе — Меркурий көне, пәнҗешәмбе — Юпитер көне, җомга — Венера көне, шимбә — Сатурн көне. Тямнарда көн ничек бүленгән, алар сәгатьләрне һәм минутларны белгәннәрме юкмы турында хәзерге галим-ориенталистлар белмәгәннәр, мөгаен Тямпада [[су сәгатьләре]] һәм [[Кояш сәгатьләре]] кулланылган булган, аларны иң якын күршеләр - борынгы Кхмерлар буенча беләләр.{{sfn|Швейер|2014|с=186—187}}.

=== Гаилә ===
[[Файл:Bottle(BTLS. 22973) the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|210px|XIII—XIV гасыр Тям тоткылы чүлмәге.]]
Кхмерларныкыннан аермалы буларак Тям рельефларында беркайчан да балаларны ясамаганнар. Яшь патшазадәләр турында әйтелгән күпсанлы булмаган язмаларда бала үз аңлавына ия түгел дип әйтелгән. Моннан ары, балалар турында хорафатка күрә [[күз]] тидермәсен өчен сөйләшмәгәннәр дигән юрама бар. Шулай да, кызлар, бигрәк тә яше патша сарай янында әһәмиятле роль дип әйткәннәр һәм аларның тууы бик теләнгән дип әйтелә.{{sfn|Швейер|2014|с=193—194}}.&lt;br/&gt;
Тямнарның өйләнү церемонияләре турында бик аз билгеле, бары тик Кытай хроникаларыннан өземтә шәһадәтләр. Кагыйдә буларак, церемония өчен [[яучы]] кирәк булган, ә уңышлы яудан соң &quot;уңайлы көннәр&quot; календарен үтәргә кирәк булган. Яшьләрнең туганнары һәм дуслары үзләренең өендә киенергә ярдәм иткәннәр. Шуннан соң кияү артыннан җибәргәннәр, аннан соң ул кәләшкә өендә тәкъдим ясаган һәм ул риза булган. Өйләнү-өйләнешү церемонияләре вакытында гаилә культын тотканнар, монда гаилә бабалар алтарен һәм өй рухларын хөрмәт иткәннәр. Мөгаен, XII—XIII гасырларда Тямнарның өйләнүе [[матрилокаль]] булган — ир һәм хатын хатынның әнисе өендә яшәгәннәр һәм ире тулысынча хатыны гаиләсенә бәйле булган.{{sfn|Швейер|2014|с=194—195}}{{sfn|West|2010|с=160}}{{sfn|Sharma|2009|с=34}}.&lt;br/&gt;
Аерылганда ире туган йортына кайткан, бу вакытта ул үзенә бары тик өйләнү көнендә алып килгәнне калдыра алган. Балалар һаман әниләре гаиләсендә калганнар һәм барлык бергә ирешелгән милкен. Әгәр дә ире үзе белән сыерны алып килгән, аерылганда ул аны алган, әмма таналарны элеккеге хатынына калдырырга тиеш булган.{{sfn|Швейер|2014|с=195}}.&lt;br/&gt;
Бу гадәтләр Тямпада күптән булган [[матрисызыклылык]] белән нык бәйле булганнар - бу ана сызыгы буенча туганлык һәм варислык исәбе. Язмалар буенча, патша хөкүмәте еш хатын-кыз сызыгы буенча барган: патша үлеменнән соң аның варисы булып апасы улы булган. Бу Тям җәмгыятендә хатын-кыз әһәмиятле роль уйнаганын күрсәткән. Моннан ары, хатын-кыз йогынтысын По-Нагар Алиһәсе - Тямпаның яклаучысы культы раслый.{{sfn|Швейер|2014|с=195}}{{sfn|West|2010|с=160}}{{sfn|James Minahan|2002|с=425}}.&lt;br/&gt;
Тямпа патшалары [[күп хатынлы]] булганнар, алар илнең төрле өлкәләреннән кызларына өйләнгәннәр һәм шулай итеп төрле мәшһүр фамилияләр белән туганлашканнар. Бу никахлардан угыллар тәхеткә потенциаль претендентлар булган, шуңа күрә генеалоглар аналар һәм хатыннар сызыгы буенча туганнар белән бәйләнешләрне ассызыклаганнар. Хатын-кыз сызыгы буенча туганлык системасы теге яки бу династиягә карый торган итеп күрсәтергә мөмкинчелек биргән. Бу генеалогияләрнең төп максаты булып тәхеткә претендентның килеп чыгышы чисталыгын раслау түгел, ә мөмкин кадәр күбрәк шурадашларның яклавы булган. Гадәти Тямнар арасында полигамия практикасы турында хәзерге галимнәргә бернәрсә дә мәгълүм түгел.{{sfn|Швейер|2014|с=195—196}}.&lt;br/&gt;
Тям язмаларында гаилә һәм халык көнкүреше турында бик аз мәгълүм. Тямнарның исеме шәхси генә булган, әти - әни исемен искә алу һәм шулай ук &quot;фамилияләр&quot; булмаган. Балаларга еш баланың яклаучысы булсын өчен Ходай исеме кушканнар. Шулай ук исем өчен нинди булса да уңай як кулланганнар: &quot;Акыллылык&quot;, &quot;Батырлык&quot; яки &quot;Мәрхәмәтлелек&quot; алар бала тормышына юнәлеш биргәннәр. Санскрит исемнәре Чам исемнәре белән янәшә булганнар. Патша гаиләләрендә исемгә династия яки риваять ыру башы исемен кушканнар, ә тәхеткә дәгъва кылган затлы гаиләләрдә исемгә бу клан килеп чыккан шәһәр исемен кушканнар. Тям династияләренең генеалогиясен тирән өйрәнергә мөмкин түгел, чөнки берничә буын турында мәгълүмат саклаучы бернинди архивлар яки текстлар җыентыклары сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=363}}.&lt;br/&gt;
=== Торак ===
Тямские өйләре тәрәзәләре белән төньякка чыкканнар, мөгаен, бик эссе булганга. Гади кешеләрнең өйләре салам белән капланган булганнар, ә затлы кешеләрнең - чиреп белән (казу вакытында күп чиреп фрагментлары табылган булган, бу аның киң таралышы турында сөйли). Гади Тямнарның өйләренең түбәләреннән асылынып торган өлеше булган, ул җирдән бер метрдан да югарырак бетмәгән. Мөгаен, Тям йортлары субайларда төзелмәгәннәр, ә күбесенчә бер катлы булганнар. Тямпада йорт иясенең иҗтимагый статусы буенча торакларның иерархиясе булган. Түбә биеклегенең һәм ишек яңакларының берничә билгеле дәрәҗәсе булган.{{sfn|Швейер|2014|с=368}}.

[[File:Spittoon(BTLS. 13429), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XIII—XIV гасыр төкерү савыты.]]
[[File:Dish (BTLS. 22856), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XIII—XIV гасыр тәлинкәсе.]]
[[File:Roof tile end (BTLS. 91682), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XI—XIII гасыр чирепе.]]
Гаилә уртак йорт яны тирәсендәге берничә өйдә яшәгәннәр. Алар билгеле тәртиптә урнашканнар: әти-әнинең һәм балаларның йорты, кияүгә чыккан хатынның йорты, кунак йорты, кухня һәм хуҗалык корылмалары (шул исәптән дөге саклау урыны). Хас булган нәрсә булып, кече кыз ире белән дөге сакланган йортта яшәгән. Ул ыру дәвамчысы булган һәм гаиләнең барлык эшләрен алып барган. Яңа йортны төзегәндә гаилә билгеле йолалар башкарган һәм төзелеш алып барылган җир рухы хөрмәтенә корбаннар китергән, һәм йорт төзелгән агачлар рухлары хөрмәтенә.{{sfn|Швейер|2014|с=368—369}}.

=== Ял ===
Тямпада дини бәйрәмнәр вакытында төрле уеннар һәм театр тамашалары оештырылган булганнар. Кайбер бәйгеләр вакытында Ходайларга корбаннар биргәннәр. Тямнарда төп уеннар булып [[поло]], [[көрәш]], [[шахмат]] һәм [[әтәч сугышлары]] булган. Ат сурәтләр X гасырдан бирле. [[Дананг]]та Тям сынчылыга музеенда [[Куангчи]] провинциясеннән рельеф сурәтләнгән, анда поло өчен озын кәшәкәләр белән ике җайдак сурәтләнгән. Атлар рельефта тулы [[дирбия]]дә, [[өзәңге]]ләр белән (дирбия, йөгәннән башка Кытайныкына охшаган). Кайбер Тям рельефларында көрәш вакытында көрәшчеләр сурәтләнгән. Шулай ук Тямнар [[волан]] белән уенны һәм [[таган]]ны белгәннәр (мөгаен, алар Һиндстаннан килгәннәр һәм башта дини церемония сыман булганнар, аның дәверендә алар Ходай сынында тирбәлгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=370—371}}.

=== Сәламәтлек өлкәсе ===
Тямпада тормышның озынлыгы зур булмаган, илдә еш эпидемияләр булган (текстлар буенча тәхеткә еш кырык яшьлек ирләр түгел, ә яшүсмерләр утырган). Медицина практикасы сихри әфсен һәм догалар белән янәшә барганнар. Монахлар авыруны куарга тиеш булган [[дару үләннәре]] әзерләгәннәр, тантраларны укыганнар. Әгәр дә берәр кеше терелсә, аны Ходайлар ярдәме белән эшләнгән могъҗиза дип санаганнар (моның өчен аларга корбаннар белән рәхмәт әйткәннәр). Еш кына авыруларда явыз рухларны гаепләгәннәр, алар рухлар һәм бабалар культы үтәлмәгәндә пәйда булганнар. Тямнар [[бетель]] яфракларын [[арек пальмасы]] орлыклары белән, тәмләткечләр, агач сумаласы һәм [[сүндерелгән известь]] белән катнаштырганнар. Затлы кешеләр мул кызыл селәгәйне матур [[төкерү савытлары]]на төкергәннәр. Бетельне чәйнәү организмны тонизирланган һәм сулауны яңарткан, әмма тешләрне һәм авызның лайласын каты бозган. Вьетлардан аермалы буларак, Тямнар [[тешләр]]не каралтуны практикаламаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=384}}.

=== Кием һәм бизәкләр ===
[[Файл:Danseuse (musée Cham, Da Nang) (4394715613).jpg|thumb|210px|VII—VIII гасыр Тям алтареннан биюче.]]
Тям сыннары һәм рельефлары буенча, хатыннар төсле [[саронг]] кигәннәр, ә биючеләр — җиңел [[шаровар]]лар кигәннәр, бу аларга җиңел хәрәкәтләнергә ярдәм иткән. Төрле тукымалар чигү һәм [[басон]]нар белән бизәлгәннәр. Ир кешеләр &quot;сампот&quot; кигәннәр - бу бил тирәли уратылган тукыма кисәге, аның итәге озын булган ул аяклар арасында үткәрелгән һәм билбауга арттан беркетелгән. Бу итәк шулай ук бай чигү һәм төрле бижутерия белән бизәлгән. Гади кешеләр ялан аяк йөргәннәр. Сандалияләр белән рельефларда патшалар һәм Ходайлар гына сурәтләнгән.{{sfn|Швейер|2014|с=377}}.&lt;br/&gt;
Тямпада Ходайлар еш торслары ялангач итеп сурәтләнгән. Әмма шулай ук күпчлек Тямнар йөргән дип шәһадәтләр юк. Патша киемнәре чигелгән сурәтләр белән төсле киемнәрдән торган, алар тасмалар белән бәйләнгәннәр, энҗе белән яки алтын пластинкалар белән бизәлгәннәр. Киемнәр астында патшалар нечкә күлмәк кигәннәр, ул [[позумент]]лар белән тегелгән булган һәм алтын кайма белән тегелгән булган.
Әгәр дә патша ниндидер церемониалсыз аудиенция бирсә, ул күлмәк кенә кигән. Парад күлмәге энҗеләр белән алтын билбау белән уратылган һәм чәчәк бәйләмнәре белән бизәлгән. Патшалар чигү белән бизәлгән кызыл күн сандалияләр кигәннәр. Муенда, күкрәктә һәм беләзекләрдә хөкемдарларның күп зәркән әйберләре булган. Мода белән баш киемнәре, таҗлар һәм диадемалар үзгәргәннәр. Ир кешеләр, кагыйдә буларак чәчләрен алып куймаганнар, әмма илнең төньяк өлешендә аны толым итеп үргәннәр. Хатын-кызларның чәчләре [[шиньон]] итеп җыелган һәм боҗра белән кысылган булган. Күп затлы хатын-кызлар башларында асылташлар белән диадемалар кигәннәр, ә колакларында - асылып торган алкалары булган.{{sfn|Швейер|2014|с=378, 380—381}}.

== Сүз иҗаты ==
[[Файл:Bia ký chữ Phạn-Chăm cổ ở PoKlaungGarai.JPG|thumb|left|250px|По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсеннән ташта язма.]]
Һинд йогынтысына күрә Тямнар [[Паллава]] әлифбасын алганнар һәм ташларда сәяси һәм дини указларны халыкка игълан итү өчен куллана башлаганнар. Язмалар Тям җәмгыятенә эчтән карашны тапшыралар, әмма бераз гына фрагментар рәвештә, чөнки бу күбесенчә Тям элитасы карашы, ул бу текстларны барлыкка китергән. Тямпада элита [[Санскрит]]та язган һәм укыган, ә көнкүрештә Чам телендә сөйләшкәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=9, 93, 265}}.&lt;br/&gt;
Тям җәмгыяте [[икетелле]] булган, әмма бу икетеллелек гади «Санскрит теле - элита теле, ә Чам теле - гади кешеләр теле» формуласына китерелмәгән. Тям язмаларында кулланылган Санскрит Кхмерларда аларның империяләре чәчәк ату вакытында кебек саф һәм әдәби булмаган. Белем алган Тямнар камил итеп Санскрит телен белмәгәннәр, ә Тям шигъри язмаларында хаталар күп булган, аларда [[метрика]] һәм [[просодия]] законнары тотылмаган. Мөгаен, Тямнар өчен Санскрит текстларын аңлау мәҗбури булмаган, чөнки алар беренче чиратта Ходайларга мөрәҗәгать ителгән. Фактик рәвештә, Санскрит Тямпа өчен чит тел булган, ул күбрәк сәяси корал булган, ул элек булган биредәге институтларга салынган.{{sfn|Швейер|2014|с=93—94, 264}}{{sfn|Sharma|2009|с=35—36}}.&lt;br/&gt;
Иң элек Тям язмалары V гасырга карый, алар [[палеография]] нигезендә генә даталана (беренче авторлар тарафыннан даталанган текст 658 елда язылган булган). Нәкъ V гасырда Тямнар Һинд цивилизациясе астында регуляр рәвештә әһәмиятле әһәмиятле вакыйгалар турында язма шәһадәтләрен калдырганнар. &quot;Тямнар җире&quot; турында беренче искә алу VII гасырга карый, ул вакытта Тямнар илнең берничә патшалыкка бүленүенә карамастан, үзен бердәм этнос булып сизә башлаганнар. Ташларда текстларның барлыкка килүе хөкемдарның билгеле территория өстеннән хөкем билгесен калдырырга теләк белән бәйле булган. Шулай итеп, язмалардан мәгълүматлар - хөкем итүче элиталар тара даирәсеннән чыккан рәсми тарихын гына реконструкцияләргә мөмкинчелек биргән - патшалардан, сарай яндыгадылардан, Һинд дине һәм Буддачылык каһинннәреннән, биредәге морзалардан (раджалардан) чыккан.{{sfn|Швейер|2014|с=94—95}}.&lt;br/&gt;
Паллава әлифбасы башта Санскритта язар өчен кулланылган, чөнки V-IX гасыр язмалары Санскритта язылган булганнар. Алар хөкем билгеләре булган, әмма күпчелек гади Тямнар аларны аңламаганнар. Шуңа, Санскрит язмларында күп [[Варваризм]]нар һәм [[солецизм]]нар булган, бу телне зәгыйфь белүне генә түгел, ә Һинд мәдәниятен тирәнтен белмәүне шәһадәт иткән. IX гасырда [[Австронезия телләре]]нә караган Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгән (ул [[Малайя]] теленә һәм кайбер Индонезия телләренә караган). Чам теле Санскритта язмалар ясау өчен кулланылган әлифба белән язылган булган. Чам авазларының башка әйтелешенә ишарә итәр өчен таш буенча кисүчеләр [[диакритик тамга]]лар кулланганнар. Санскритта күп язмалар Чам телендә дә язылган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=265, 268—269}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=6—7}}.&lt;br/&gt;
Язу барлыкка килгәнгә карамастан, Чам теле икенчел булып калган, ул бүләк итүләрнең икенчел ваклылары өчен хезмәт иткән (мәсьәлән, мәйданчык үлчәмнәре), шул вакытта Санскрит гыйбадәттә кулланылган. IX гасырдан XIII гасырга кадәр ул Чам теле белән кысрыкланган, XIII - XV гасырларда ул текстларда кулланылган бердәнбер тел булып калган. XVI гасырдан бирле язмалар бөтенләй бетәлән һәм урта Чам телендә язмалар белән алыштырына.{{sfn|Швейер|2014|с=269}}.&lt;br/&gt;
Безнең көннәргә кадәр ташларда, кирпечләрдә, көмеш һәм алтын культ предметларында язмалар гына калган. Алар барысы да рәсми, сәяси, дини һәм юридик эчтәлеге булган. Шулай ук Тям сүз иҗаты булган, шул исәптән төрле каһарман [[эпос]]лар, алар яттан башкарылган, әкиятләр, риваятьләр һәм әйтемнәр. Укучылар, кагыйдә буларак, музыкантлар һәм биючеләр белән чыгыш ясаганнар, алар белән янәшә &quot;[[Рамаяна]]&quot;дан һәм &quot;[[Махабхарата]]&quot;дан өзекләр белән, музыка һәм биюләр барган.{{sfn|Швейер|2014|с=236}}

== Дин ==
[[Файл:Tháp Po Klaung Garai, Phan Rang.JPG|thumb|210px|Храм По-Клонг-Гарай в провинции [[Ниньтхуан]] провинциясендә По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсе.]]
Тямпада доминирланган дин тарихы патша хөкүмәте белән каты бәйләнгән. Яңа диннәр һәм читтән килгән дини агымнар иске ышанулар һәм йолалар белән ассимирланганнар, бигрәк тә табигать рухлары белән һәм бабалар культлары белән.{{sfn|Швейер|2014|с=210}}.&lt;br/&gt;
Тямпаның хасияте булып [[дини түземлек]] булган, бернинди дә дини йолалар башкаларын кысрыкламаганнар, алар кушылганнар һәм бер-берсенә өстәмә булганнар. Чыгарылма булып Һинд Ходайлары &quot;Галәм&quot; системасына кергән, ә асабалылар - &quot;биредәге&quot;гә. Шулай итеп, Һиндстаннан килгән [[Һинд дине]] һәм [[Буддачылык]] биредәге ышанулар белән тыныч бергә яшәгәннәр.&lt;br/&gt;
Һиндстан диннәре Һинд сәүдәгәрләре белән сәүдә контактлары аша безнең эраның беренче гасырларында Тямнар тарафыннан кабул ителгән булганнар. Мөгаен, башта Тям диңгезчеләре Көньяк Һиндстан портларына килгәннәр, ә соңыннан Һиндстан кораблары Тямпа ярларына килгәннәр. Һиндстан һәм Һиндокыйтай арасында төп сәүдә юлы [[Бенгалия култыгы]]ннан [[Малакка бугазы]] аша [[Көньяк-Кытай диңгезе]]нә булган.{{sfn|Швейер|2014|с=210—211}}{{sfn|West|2010|с=159}}{{sfn|Sharma|2009|с=25—26}}.&lt;br/&gt;
Тямнар Һиндстан иҗтимагый-сәяси системаны диннәрен һәм мәдәниятләрен алып килгән Һиндлеләрнең массакүләм килүе аша түгел, ә күпсанлы булмаган сәүдәгәрләр һәм монахлар аша китергәннәр. Башта яңалыкларны Һинд мәдәнияте белән кызыксынган Тям элитасы кабул иткән. Шуннан соң элита бу культураны [[Санскрит]] белән Тямпа мәдәниятенә адаптирланган, моны ул конкрет һәйкәлләрдә чагылдырган (гыйбадәтханәләрдә, сыннарда һәм язмаларда). V гасырдан бирле сәүдә элемтеләренә Һиндстан цивилизациясенең туры мәдәни йогынтысы өстәлгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=211}}.&lt;br/&gt;
Ул сәяси һәм дини булган. Беренче булып Кытай хроникаларында искә алынган [[Линьи]] морзалыгы Һинд йогынтысын кичергән. Моннан соң Һиндстаннан килгән диннәрне кабул иткән Тям патшалыклары [[аккультурация]] кичергәннәр, ә моның белән бергә - Һинд сәнгать, сәяси һәм мәдәни модельләрен. Яңа модельләрнең таралуының әһәмиятле факторы булып Тямпада башта мәдәни элита һәм каһинлек теле буларак кабул ителгән Санскритның барлыкка килүе булган.{{sfn|Швейер|2014|с=211—212}}.&lt;br/&gt;
Һинд дине һәм Буддачылык Тямпада якынча бер үк вакытта барлыкка килгән һәм тыныч башка ышанулар белән бергә яшәгәннәр. Әмма Һинд дине тиз патша хөкүмәтенең сәяси коралына әйләнгән. ̃Һинд дине һәм Буддачылык ның төрле максатларга ия булганга карамастан, күп Тям язмаларында еш бер үк вакытта [[Шива]] һәм [[Будда]] макталган булган, ә монахлар ике фәлсәфи-дини агымны дә өйрәнгәннәр. Тямпада [[Махаяна]] Буддачылыга белән [[Шиваизм]]ның туганлыгы күзәтелгән, кайбер патшалар һәм дәрәҗә ияләре ике конфессиянең дә гыйбадәтханәләрен һәм монастырьларын төзегәннәр. Мөгаен, Тям дини мәдәниятендә Шива һәм Будда бик якын булганнар. Шива культы шулай ук соңрак [[Вишну]] культы белән янәшә булган.{{sfn|Швейер|2014|с=212—213}}.&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva Avalokitesvara, the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|Бодхисаттва Авалокитешвара.]]&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva statue.jpg|thumb|right|Бодхисаттва сыны.]]&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva Avalokitesvara, Hoa Nhon, Binh Dinh, 8th-9th century AD, bronze - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06157.JPG|thumb|right|Бодхисаттва сыны.]]&lt;br/&gt;
Буддачылык Тямпа сарай янында киң чагылган булган. Ул хөрмәт ителгән саны буенча сыгылучан булган, шуңа күрә аның составына бабалар культын һәм бигрәк тә хатын-кыз - бабаларны кертергә мөмкинчелек биргән. Моннан тыш Тям Буддачылык күбрәк [[Ваджраяна]] яклы булган, бу илнең дини мәдәниятенә күп биредәге рухларны һәм [[эзотерик]] образларны кертергә мөмкин иткән. Тямпа архитектурасында соңгы юлга озату һәйкәлләре чагылмаган булган, мәсьәлән, реликвияләрне саклау өчен булган [[ступа]]лар. Бары тик уникаль [[Донгзыонг]] Буддачылык изге урынында кечкенә ступалар сакланган. Фактик рәвештә, Тямпада Будда [[иконография]]се һәм Боддхисаттвалардан башка бернәрсә дә, Буддачылык гыйбадәтханәләрен Һинд дине гыйбадәтханәләреннән аерырга мөмкинчелек бирми.&lt;br/&gt;
=== Шиваизм ===
[[Шиваизм]] формасындагы Һинд дине Тямпада язу барлыкка килгәннән бирле төп дин булып киткән (якынча V гасыр). Тям тарихының беренче язу эзләре илдә булган зур сәяси һәм дини үзгәрешләр белән бәйле. Диңгез сәүдәсе аркылы патша титулын алган хөкемдарлар һәм Тям элитасы Һиндстаннан килгән язуны, гадәтләрне һәм динне кабул иткәннәр. Моңа кадәр ил ыру-кабилә корылышы формасында булган, аннан бик әз эзләр калган - алар бабалар культында һәм кайбер гадәтләрдә чагыла, әмма &quot;Һинд дине&quot; чорына кадәр бер нинди археологик һәм язма һәйкәлләр сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=214—215}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388—389}}.&lt;br/&gt;
[[Файл:Shiva, art cham (musée Guimet) (12156137736).jpg|thumb|210px|XIV—XV гасыр Шива сыны.]]
IV гасыр ахырында — V гасыр башында хөкем иткән Тям патшасы [[Бхадраварман I]], [[Веда]]ны яхшы белгән. Ул Һиндстаннан күренекле [[брахман]]нарны Тямпада яшәргә чакырган һәм буйсынган кешеләре арасында актив Һинд динен популярлаштырган. Аннан соң барлык Тям патшалары үзләренең &quot;Ходай тарафыннан сайланганлыгы&quot; фикерен культивацияләнгән, аның асылы патша үз эшчәнлегендә Ходай ярдәменә таянган, ул аны яклаган.{{sfn|Швейер|2014|с=71—72}}. Моннан ары, Бхадраварманга Тхубон елгасы үзәнендә [[Мишон]] изге урынын нигезләүне, һәм шулай ук Бхадрешвара культын нигезләүне карый торган дип әйтәләр, Бхадрешвара Тям патшаларының шәхси Ходае һәм патша хөкүмәтен яклаучысы булып киткән.{{sfn|Швейер|2014|с=110}}{{sfn|Tadgell|2015|с=389}}{{sfn|Sharma|2009|с=26}}.&lt;br/&gt;
Бхадраварман патшасы вакытларыннан Һинд дине гел хөкем итүче элитасына якын булган. Патшалар үзләрен &quot;Шива токымы&quot; дип атаганнар, язмаларда аларны &quot;җир Ходайлары&quot; дип атаганнар. Һинд дине патшаларны Ходайлар яшәгән күк һәм кешеләр яшәгән җир белән арадашчылар итеп күрсәткән. Моннан ары ул мифологиягә барып тоташкан һәм патша хөкүмәтенең илаһи табигатен аңлатучы генеалогик конструкцияләрне төзергә мөмкинчелек биргән. Кайвакыт Тям патшалары [[Вишну]]га яки [[Индра]]га охшатылган булган, әмма, кагыйдә буларак, төп Һинд дине булып Шиваизм калган.{{sfn|Швейер|2014|с=215}}.&lt;br/&gt;
Тям язмалары буенча Бхадраварман патшасы вакытында Тямнар табына торган пантеонга [[Шива]] Ходае һәм аның хатыны [[Ума]] кергән, шулай ук Бхадрешвара (Шива чагылышларының берсе, аның табаннарының изге эзләренә патшалар һәм патша ыруларының әгъзалары табынганнар). Нәкъ шул вакытта инде Тям патшалары Мишонга һәм күрше гыйбадәтханәләргә мул бүләкләр биргәннәр, һәм бигрәк тә аларда куелган [[лингам]]нарга.&lt;br/&gt;
VI гасырда Тямпада практик рәвештә бөтен Һинд дине пантетоны урнашытырылган булган, аңа төрле изге урыннарда табынганнар (гадәттә алар патша тарафыннан нигезләнгән булганнар, ә сирәгрәк - аның гаиләсе әгъзалары һәм күренекле дәрәҗә ияләре тарафыннан). Иң еш Шива, Вишну, [[Брахма]] һәм тәңгәл килгән рәвештә аларның хатыннары [[Парвати]], [[Лакшми]] һәм [[Сарасвати Дэви]] турында искә алганнар, һәм шулай ук Индра, [[Кубера]], [[Ганеша]], [[Агни]], [[Варуна]], [[Сурья]] һәм [[Ваю]] турында ([[локапала]]лар корбан бирү вакытында кирәк булган биш стихиянең символлары булып торган). Бу Ходайларның сурәтләре күбесенчә Һинд кануннарына туры килгән.{{sfn|Швейер|2014|с=216—217}}.&lt;br/&gt;
Тямпа тарихы дәвамында биредәге Һинд дине бик сайлый торган булган һәм практикасына кайбер кырыс йолаларны, бик кырыс табуларны яки [[Кали Алиһәсе]] һәм [[Бхайрава]] кебек ярсулы Илаһларны кертмәгән. Тям иконографиясе Ходайларны куркыныч кыяфәттә беркайчан да күрсәтмәгән. Ходайларның барлык исемнәре аларның кешеләргә алкышын һәм ярдәм итәргә теләкне күрсәткәннәр. Шулай итеп, Тям пантеоны күп Ходайларның &quot;караңгы формалары&quot; булмау сәбәпле Һиндстанныкына караганда кечерәк булган. Шулай да, Тямнар Кхмерлардан аермалы буларак пантеоннарында әһәмиятле урынны хатын-кыз Илаһларына биргәннәр. &quot;[[Агама]]&quot;ның һәм башка язмаларның еш цитаталавыннан Тямпада Һинд диненең төрле сектант агымнары таралганы турында нәтиҗә ясарга була (мәсьәлән, шайва һәм пашупата).&lt;br/&gt;
[[Файл:Lingam, Tra Kieu, 7th-8th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01557.JPG|thumb|210px|Чакьеудан Лингам, VII—VIII гасырлар.]]
Шиваизмның культ предметы — лингам — Ходайның «билге»се булган, фалло-сыман символ, ул табигатьне һәм Галәмне чагылдырган, алар башын хатын-кыз стихиясе [[йони]]дан алалар. Лингамнар ташлардан ясалган булганнар, алар еш табигый булганнар, шул җирдә табылганнардан яки изге урында махсус корылганнардан. Тямпада лингамнарның культы күбесенчә ул кыр ташлары тирәсендә изге территорияләрнең борынгы культы варисы булганга күрә популяр булып киткән. Һәр лингам бу урынның яклаучы Ходае махсус Шиваны чагылдырган, аңа биредәге халыкның байлыгы бәйле булган. Тям патшалары алар тарафыннан куелган лингамнарга үз исемнәрен биргәннәр, чөнки патшалар шулай ук Шиваның махсус формасы булып саналганнар (Бхадраварман һәм [[Шамбхуварман]] лингамнары билгеле).{{sfn|Швейер|2014|с=218—219}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}.&lt;br/&gt;
Лингамга еш корбаннар биргәннәр - аңа сөт агызганнар һәм аңа ризык куйганнар. Иң изге лингамнар булып &quot;үзеннән туганнар&quot;, яки &quot;үзләре&quot; җирдән чыкканнар (&quot;свайямбху&quot;) саналганнар. Хорафатларга ышанган Тямнар ышануы буенча шундый лингамнарны җирдән казып чыгарсалар, Тямпа һәм хөкем итүче династия бетәр дип ышанганнар. VII гасырдан бирле язмаларда хәрәкәт итүче лингамнар искә алына, алар процессияләрдә һәм башка дини церемонияләрдә катнашканнар, һәм шулай ук &quot;мукхалинга&quot; - &quot;битле лингам&quot;нар, алар патшада чагылыр өчен Лингамнан чыккан-сыман Ходайны күрсәткәннәр. Мондый патша &quot;Шивамукха&quot; дип аталган (&quot;Шиваның йөзе&quot;), чөнки лингамнан &quot;чыккан&quot; йөз анда яшәүче Ходайның йөзе булган.&lt;br/&gt;
Мукхалингалар ике типлы булганнар - шуларда Ходайлар йөзе ясалган лингамнар, һәм &quot;кошалар&quot; лингам өчен махус футлярлар, алар аны каплаганнар һәм бизәгәннәр. Кошаларны алтыннан яки көмештән ясаганнар, аларда Ходайның бер яки берничә йөзен сурәтләгәннәр, һәм шулай ук асыл яки ярым-асыл ташлар белән [[инкрустация]]ләгәннәр ([[кызыл якут]]лар, [[алмаз]]лар, [[зәңгәр якут]]лар һәм [[тау бәллүре]]. Күп йөзле кошаларның дүрт, биш яки алты йөзе булган, алар дөнья якларын күзәткәннәр һәм Тямпаның төрле урыннарын яклаганнар. Вакыт узу белән кошалар үзләре дә культ предметы булып киткәннәр, аңа лингам белән беррәттән табынганнар. Кошалар актив рәвештә дини процессияләрдә кулланылган, алар үз лингамының символы булып торган. Кошалар бары тик патша язмаларында искә алына, алар лингамнарны бары тик патша гыйбадәтханә комплексларында бизәгәннәр - Мишонда, По-Нагарда һәм Донгзыонгта.{{sfn|Швейер|2014|с=220—221}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=159}}{{sfn|Hubert|2013|с=31}}.
=== Вишнуизм ===
[[Файл:Vishnu, Kuong My, Quang Nam, 10th century AD, sandstone - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06139.JPG|thumb|210px|X гасыр Виншу сыны.]]
[[Вишнуизм]] Тямпага [[Фунань]]нан яки [[Ченла]]дан үтеп кергән, анда таҗ кигән [[Вишну]]ның сурәтләре V гасырдан очрый. Мөгаен, Вишнуизм Тямпага башка [[Һиндстан диннәре]] кебек үтеп кергән — Тям портларына актив килгән сәүдәгәрләр һәм диңгезчеләр аша. Тям язмаларында Вишну культының күпчелек искә алулары VII гасыр уртасына карый һәм патша [[Викрантаварман I]]-гә бәйле.{{sfn|Швейер|2014|с=213—214}}.&lt;br/&gt;
Ул Кхмерларның борынгы шурадашы булган, ул патша [[Ишанаварман I]]-нең кызына өйләнгән булган, әмма билгеле булмаган сәбәп буенча аны Ченладан куганнар. Нәкъ менә Викрантаварман Тямпада Вишну культының иң күбе эзләрен калдырган, гәрчә Вишнуизм тямнар арасында киң һәм озак таралышка ирешмәгән. Патша династиясе әгъзалары арасында дин ирегенең сәбәбе шунда ки, гәрчә патшалар Тямпаның яклаучысы булып Шива булса да, һәрбер рәсми диннән башка шәхси Ходайларын якларга мөмкин булган.{{sfn|Швейер|2014|с=214}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}.&lt;br/&gt;
Мөгаен, Вишнуизм хөкем итүче Тям династиясе тарафыннан Кхмерлардан күрше дәүләтләр белән якын контактларга күрә кабул ителгән булган. Бу контактлар турында VII гасыр уртасында Кхмер йогынтысы астында [[Мишон]]да төзелгән Е1 гыйбадәтханәсенең стиле әйтә. Соңыннан Тямпада Вишнуизм эзләре бик эпизодик, әмма &quot;[[Рамаяна]]&quot;да искә алулар һәм кайбер гыйбадәтханәләрнең иконографиясендә Вишнуизм элементларының булуы, Вишну культы практикаланырга дәвам итүен күрсәтә. Шулай итеп, Чакьеудан пьедесталда (X гасыр) [[Кришна]]ның сурәте һәм Шиваит гыйбадәтханәсенең [[цоколе]]нда &quot;Рамаяна&quot; сюжетларына сыннар сәхнәләре Вишнуизм Һинд дине Ходайларының [[синкретик]] пантеоны арасында Викрантаварман патшасы хөкеменнән соң булган дип фараз итәргә мөмкинчелек бирә.&lt;br/&gt;
===Гыйбадәтханә үзәкләре===
[[Файл:Linga 1 (My Son).jpg|thumb|left|210px|X гасыр белән даталанган Мишон лингамнарының берсе.]]
Патша хөкеме һәм конкрет династияләр белән бәйле Шива культы Тямпаның ике төп гыйбадәтханә үзәкләрендә — [[Мишон]]да (хәзерге Зуйфу авылы, Зуйсюен даирәсе, [[Куангнам]] провинциясе) һәм По-Нагарда (хәзерге [[Нячанг]] шәһәре, [[Кханьхоа]] провинциясе). Беренче вакытта ике гыйбадәтханә дә Шивага багышланган булган, ул гыйбадәтханә лингамы буларак хөрмәт ителгән. Мишонда ул Бхадрешвара буларак мәгълүм булган, ә По-Нагарда &quot;мукхалинга&quot; исеме (&quot;йөзле лингам&quot;) мәгълүм булмаган. Ике гыйбадәтханәдә дә патшалар, илаһи яклауны күрсәтер өчен лингам исемнәренә үз исемнәрен өстәгәннәр. Шулай итеп, Бхадраварман патшасы Бхадрешвара [[ишвара]]сына табынган (&quot;бхадра ишвара&quot;, моның мәгънәсе &quot;мәрхәмәтле ходай&quot;), Шамбхуварман патшасы - Шамбхубхадрешвара ишварага (&quot;шамбху бхадра ишвара&quot;, ягъни &quot;алкышлы һәм мәрхәмәтле Ходай&quot;). Мишонда үз Ходай яклаучысы өчен гыйбадәтханә төзеп һәр киләсе Тям патшасы мәҗбури рәвештә Тямпаның патша культын борынгы Бхадрешвара Ходае белән бәйләгән.{{sfn|Швейер|2014|с=222—223}}.&lt;br/&gt;
V—VI гасырдан бирле Мишонның гыйбадәтханә комплексы изге патша урыны репутациясенә ия булган, Тямпаның башкаласы кайда булса да һәм тәхетне нинди династия алмаса да. VII гасыр уртасында Мишонда Бхадрешвара лингамы белән беррәттән лингамнар буларак башка Ходайларга да табына башлаганнар, бу патша бабалары популярлыгы турында шәһадәт итә. VIII гасыр уртасыннан IX гасыр уртасына Мишон өлкәсендә яңа язмалар барлыкка килмәгән, алар бары тик көньяк Каутхара һәм Пандуранга патшалыкларында очрый, анда, мөгаен Тямпаның үзәге күчерелгән булган. Патша язмаларының күпчелеге Каутхарада По-Нагар гыйбадәтханәсеннән. Беренче планга По-Нагар Алиһәсе чыга - бу Тямпаның җир Алиһәсе, Санскрит телендәге текстларда ул [[Шива]] Ходаеның хатыны [[Лакшми]] Алиһәсе белән тәңгәл китерелә.&lt;br/&gt;
«Йөз белән лингам» (''мукхалинга'') По-Нагар гыйбадәтханәсендә VII гасырда пәйда булган. Язмалар буенча ул Каутхараны төрле бәлалардан саклаган. Лингамда Шива һәм Бхагавати сурәтләнгән булган, алар бер тәндә кушылган булганнар. Шул ук вакытта (VIII гасыр ахыры) Бхагавати «Каутхара Алиһәсе» дип атала башлаган, ә патшаларны яклаучы Алиһә культы бик тиз Тямпаның яклаучысы Алиһә культы белән алышынган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=223—224}}.
Соңрак Тям текстларында По-Нагарның риваять лингамы турында инде бернәрсә дә әйтелмәгән, бөтен культ Тямпаның Алиһәсе - Янг пу Нагара (яки По-Нагар) тирәсендә булган. Аның хөрмәтенә яңа гыйбадәтханә төзегәннәр - комплекста иң зур. Монда [[Шактизм]] элементлары доминирланган, ә Бхадрешвара культы өчен хас элементлар - Мишонның Илаһлары нивелирланган булганнар. Шулай итеп, көньяк Тямпада По-Нагар Алиһәсе культы Шива культы (Бхадрешвара)дан аерылган һәм мөстәкыйль итеп яшәешен дәвам иткән.&lt;br/&gt;
Патша Индраварман I булганда патша хөкүмәте үзәге Пандуранга өлкәсендә яңа башкала Вирапурага күчерелгән булган (шәһәрнең урнашуы төгәл билгеле түгел). Элеккеге традицияне дәвам итеп, Индраварман Индрабхадрешвара дигән яңа Ходай культын оештырган. IX гасырның икенче яртысында тәхеттә яңа Индрапура династиясе урнашкан, аның нигезләүчесе Буддачылык дине тарафдары Джайя Индраварман (ул шулай ук Индраварман II), шулай да ул Мишонда Бхадрешварага табынуын дәвам иткән. Яңа текстлар дини ышануларның эволюциясен күрсәтәләр, алар риваятьләргә табынып, яңа династиянең легитимлыгы һәм Бхадрешвараның өстенлеге турында сөйлиләр.&lt;br/&gt;
Бхадрешвара һәм По-Нагар культлары яклаучылары үз Ходаеның күбрәк &quot;борынгы&quot;лыгын исбатларга тырышканнар (шул максат өчен Бхадрешвара адептлары пантеонга риваять бабаларын - Уроджа патшасын керткәннәр, ул җиргә Шива тарафыннан җибәрелгән булган). Мишон лингамының тарихы үзгәрде, хәзер ул Шива тарафыннан бүләк ителгән булган, шулай итеп Тямпаның Ходай яклаучысы &quot;патшалар патшаларының&quot; шәхси Ходай яклаучысы булган.&lt;br/&gt;
Шул вакыттан бирле По-Нагар Алиһәсе тагын да Шивадан ераклаша, ул бик әһәмиятле булып таныла, әмма Тямпаның муллылыгы гаранты буларак икенчел дип таныла. X гасыр уртасында хөкемгә өйләнү аша Патша [[Бхадраварман II]] килгәч, ул Пракашабхадрешвара Ходае культын керткән (бу VII гасыр уртасында хөкем иткән борынгы бабасы хөрмәтенә). Шул ук вакытта Тямпа патшаларын һәм патша бабаларын яклаучы яңа уртак Ходай культы барлыкка килгән (Бхадрешвара), аларга Ишанешвара Ходае аша табынганнар. Бу Ходайлар бергә кушылганнар һәм Тямпаның һәм Тям патшаларының яңа яклаучы Ходае булып киткәннәр. Бигрәк тә Мишонда Ишанабхадрешвараны хөрмәт иткәннәр.&lt;br/&gt;
XI гасырдан бирле Тямпа Дайвьет белән даими сугыш алып барган. Моңа да карамастан, илнең ике төп изге урыны патшалардан һәм сарай яны сановникларыннан мул корбаннар алырга дәвам иткәннәр. Ишанабхадрешвара Тямпа патшаларының төп Ходае ролен уйнаган, ә По-Нагар җир саклаучысы булган һәм &quot;ашатучы Җир&quot;не шәхесләндерүче куәтле Җир Алиһәсе булган. Вьетлар һәм кхмерлар белән сугыш дәвамында ир һәм хатын-кыз Илаһлары тигез булып киткәннәр. По-Нагарга хәтта Вьетлар да табынганнар, алар анда яңгыр җибәрүче &quot;Җир Алиһәсе&quot;н күргәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=226—227}}.&lt;br/&gt;
XII гасыр ахырында Тямпаны Кхмерлар яулап алганнар һәм күп гыйбадәтханәләр җимерелгән яки таланган булган. 1233 елда патша [[Джайя Парамешвараварман II]] Каутхарада гыйбадәтханәдгә По-Нагар Алиһәсе сынын бүләк иткән, ә 1234 елда Мишонда гыйбадәтханәгә алтын йөз белән көмеш кошаны бүләк иткән. XIV гасырдан соң барлыкка китерелгән эпиграфик чыганаклар күп булмаган, әмма алар буенча ике культ та булганы ачык күренә. По-Нагар (Бхагавати) илнең Алиһәсе культында Тямнарның җир турында ышанулары концентрацияләнгән булган, ә Шива (Бхадрешвара) культы ярдәмендә Тям патшалары күк яклавы астында булганнар. Тямпа көчле булып калганда - ике изге урын да чәчәк атканнар, әмма дәүләт һәм патша хөкүмәте зәгыйфьләнгәч ике гыйбадәтханә комплексы да төшенкелек хәленә кергән (По-Нагар гыйбадәтханәсе азрак дәрәҗәдә, чөнки ул Вьетлар тарафыннан яулап алынмаган көньякта булган).
=== Махаяна һәм Ваджраяна ===
[[Файл:Pedestal, Buddha, Bodhisattva, and Monk, view 3, Dong Duang, late 9th to early 10th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01791.JPG|thumb|210px|Донгзыонгтан пьедесталдан Буддачылык сыны. IX гасыр ахыры — X гасыр башы.]]
Барлык диярлек Тям патшалары Һинд диненең генә түгел, ә шулай ук Буддачылыкның өйрәтүләрен белгәннәр. Археологик табылмалар буенча Буддачылык Тямпада Һинд дине белән бергә таралган. Археологик табылмалар Буддачылык Тямпада Һинд дине белән бергә табылган турында шәһадәт итә. Тямпаларның язмаларында да, иконографиясендә илдә [[Тхеравада]] булуы турында шәһадәтләр юк, бу агым Тямнар арасында күпкә соңрак таралган булган. Борынгы заманнарда Тямпада бары тик [[Махаяна]] һәм [[Ваджраяна]] булган. Махаяна Буддачылыгы йолалары турында шәһадәи итүче язмалар бары тик IX гасырда барлыкка килә һәм XII гасырның икенче яртысында бетә. Әмма Буддачылыкның йогынтысы язмаларда бик чикләнгән итеп барлыкка килгән дип санарга була, чөнки язмалар беренче чиратта патша хөкеменең коралы булганнар, һәм ул күбесенчә Шиваизм формасындагы Һинд динен тотканнар.&lt;br/&gt;
Халыкның киң катламнарына Буддачылыкның йогынтысы хөкем итүче элитага йогынтысыннан күбрәк булган, моны күпсанлы археологик һәйкәлләр исбат итә. Шул ук вакытта билгеле эпохаларда Тям патшалары Буддачылык адептлары булган, гәрчә Бхадрешвара яки Шамбхубхадрешвара образында Шивага табынырга дәвам иткәннәр. Кайбер патшалар &quot;чакравартинраджа&quot; дип аталганнар (&quot;[[Дхарма]] тәгәрмәчен әйләндерүче патша&quot;), бу Буддачылык тарафлы булу турында сөйләгән. Шулай, Индрапура династиясе нигезләүчесе  [[Джайя Индраварман]] Буддачылык тарафдары булган, ул 875 елда Лакшминдра Локешвара исеме астында [[Авалокитешвара]] монастырен ачкан (хәзерге [[Донгзыонг]].). Моннан соң күп Индрапура патшалары һәм аларның сарай яннары халкы Махаяна монахларын һәм монастырьларын яклаганнар.&lt;br/&gt;
X гасыр ахырында беткән Индрапура династиясеннән соң, Буддачылык Һинд дине белән янәшә булган, аның белән көндәш булмаган, ә Тям элитасы мәдәниятендә үз урынын алган. [[Бодхисаттва]] Авалокитешвара Тямпаның төрле сурәтләрендә киң мәгълүм булган. Гыйбадәтханә комплексының архитектурасы Кхмер һәм Ява йогынтысы турында сөйли, ә сында Кытай хасиятләре күренә. Мөгаен, Донгзыонг монастыренда Буддачылыкта чит алынмалар күп булган.&lt;br/&gt;
XI гасыр уртасында Пандурангадан Джайя Парамешвараварман патшасы Буддачылык монастырен нигезләгән, ә 1080 елларда башка династиядән патша Буддачылык тарафдары булган - Парамабодхисатва. Махаянаның төрле формаларына һәм аның Ваджраянага әверелүенә ишарә иткән Санскрит телендә берничә язмадан башка Тям Буддачылыгының һәйкәлләренең күпчелеген төгәл даталарга булмый. Шулай ук, Куангнамда &quot;Мәрмәр таулары&quot; мәгарәләр комплексы һәм [[Куангбинь]]ның төньяк өлешендә [[Фонгня-Кебанг]] ызаны кебек мәшһүр культ урыннарының барлыкка китерү даталары шулай ук билгеле түгел. Фонгняда Будда, Авалокитешвара һәм ниндидер хатын-кыз Алиһәсе, (мөгаен, [[Тара]] Алиһәсе яки [[Праджняпарамита]]) сурәтләр белән күп [[терракота]] медальоннары табылган булган.&lt;br/&gt;
Ваджраяна яки тантрик Буддачылык Көньяк-Көнчыгыш Азиядә VIII һәм X гасырларда таралган. Прамудита Локешвара монастыренда X гасыр башында ясалган язмаларның берсе, монда серле һәм символик [[тантра]]ларны практикалавы турында сөйли. Тям Ваджраянасында өч &quot;төп&quot; Будда: [[Шакьямуни]], [[Амитабха]] һәм [[Вайрочана]] культы булган, һәм шулай ук өч &quot;кече&quot; Будда: [[Ваджрадхара]], [[Авалокитешвара]] һәм [[Ваджрасаттва]]. Күп тантрик тәгълиматлар һәм практикалар Шиваизм белән янәшә булганнар.&lt;br/&gt;

=== Асаба культлары ===
[[Файл:Po Nagar 1.jpg|thumb|250px|По-Нагар гыйбадәтханәсе.]]
Асаба культларының һәм ышануларының иң күбе эзләре [[Нянчанг]]та По-Нагар гыйбадәтханәсендә калган. Бу шулай аталган &quot;халык&quot; ышанулары Тямпа тарихы дәвамында Һиндстаннан килгән &quot;рәсми&quot; культлар белән тыныч яшәгәннәр.&lt;br/&gt;
Тямпаның асаба культлары санына [[анимизм]] кергән, бигрәк тә табигать рухларына ышану. Борынгы Тямнар өчен билгесезлек һәм &quot;явыз көчләр&quot; алдында куркулар хас булган, бигрәк тә [[джунгли]]лар алдында - болар көч белән мәҗбур итү, хаос һәм вәхшилекне эченә керткән. Тямнар кыргый табигать, эшкәртелгән үзәннәр һәм шәһәрләрдә таралган борынгы культларны капма-каршы куйганнар. Халык ышануларының хас мисалы булып корбан чүлмәгендә һәм тәлинкәдә - &quot;куе урман иясе&quot;нә язмалар тора.&lt;br/&gt;
Асаба культлар җир көчен агачта яки ташта илаһландырганнар. Культ гел бер Ходайларның берсе белән нык бәйле булган, ул үз чиратында җир биләмәсенә хокукка бәйле булган. Ташка (соңрак периодларда - [[лингам]]га) май яки хуш исле матдәләр сипкәннәр, бу бу урындагы яңгырны һәм муллылыкны тәэмин итәргә тиеш булган һәм үзләре белән ташны чагылдырган. Мондый церемонияләргә рәхмәтле таш үзе табигать рухларына йогынты ясарга мөмкин Ходай булып киткән. Шулай ук Тямнар бабалар рухларына, биредәге каһарманнарга һәм үтерелгән кешеләргә, сулыклар рухларына һәм аерым торган ташларга табынганнар. Махсус рольне җир рухлары уйнаган.

=== Хатын-кыз Алиһәләре культы ===
Тямпада хатын-кыз Алиһәсе культы киң таралган булган, ул Җир Алиһәсе, ил һәм аның яшәүчеләре яклаучысы булган. Бу рольне Янг пу Нагара, яки По-Нагар уйнаган (Санскрит язмаларында ул [[Лакшми]] белән тәңгәл китерелгән). Аның төп изге урыны Каутхарада (хәзерге [[Нячанг]] шәһәрендә) булган, шуңа күрә VIII гасырдан бирле По-Нагарны &quot;Каутхара Алиһәсе&quot; дип атаганнар. Традиция буенча ул алтын яки таш сын формасында хөрмәт ителгән (алтын һәм асылташлар белән бизәлгән оригиналь статуяны IX гасырда Тямпага бәреп кергән Кхемрлар урлаганнар). XI гасырда Каутхарада Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгәч, аны &quot;ил Алиһәсе&quot; яки &quot;җир Алиһәсе&quot; дип атый башлаганнар (Янг пу Нагара).{{sfn|Швейер|2014|с=234}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=5—6}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=98}}.&lt;br/&gt;
X гасырдан бирле По-Нагар Алиһәсе культы Каутхара тышына чыккан һәм үзәге [[Мишон]] булган, Тям патшалары яклаучылары Бхадрешвара Ходай яклаучы культына өстәмә булып киткән. Шул вакыттан бирле бу локаль (көньяк) культ булган, ул бөтен илне яклаучы ике Илаһ культына әверелгән. Хәтта Тямпаның төньяк җирләренең колонизациясен башлаган Вьетлар По-Нагарны үз киң пантеонына керткәннәр (өлешчә бу җиңелгәннәрнең канәгать булмавын тыяр һәм яулап алынган җирләрдә Тямнарны ассимиляцияләү өчен эшләнгән булган).

В XI гасырда По-Нагар гыйбадәтханәсе барлык Тямнар тарафыннан хөрмәт ителгән дини үзәк булган. Соңрак текстлар По-Нагарны &quot;Кара хуҗабикә&quot; дип атаганнар, бу янә Алиһәнең җир белән каты бәйләгәне турында шәһадәт булып тора. По-Нагардан башка Тямпада ике хатын-кыз Боддхисаттваны - Махаяна [[Праджняпарамита]] һәм тантрик [[Тара]]ны, ул үзендә хатын-кыз мәрхәмәтлек образын чагылдырган. Буддачылык пантеонының кайбер Илаһлары хатын-кыз формаларын алганнар һәм аларга бабалар культы кысаларында табынганнар.

=== Бабалар культы ===
[[Файл:My Son, Vietnam.jpg|thumb|250px|Мишон хәрабәләре.]]
Тямнар динендә махсус урынны бабалар - хөкем итүче династияләр нигезләүчеләре культы алып торган. Аларга гыйбадәтханәләрдә Ходайлар белән беррәттән табынганнар, алар хөрмәтенә аларның сурәтләре белән церемонияләр эшләгәннәр. VII гасырда [[Мишон]]да Бхадрешвара культы белән беррәттән Ишанешвара һәм Прабхасешвара патша бабалары культы Ходайларына табынганнар. Симхапурада [[Кандарпадхарман]] хөрмәтенә гыйбадәтханә булган - бу патшаларның карт әбисенең әтисе булган. Шулай итеп, бер-берсен алмаштыручы патшалар [[лингам]]нан чыккан Ходайлар булган династик бабаларның дәвамчылары булган.&lt;br/&gt;
Индрапура династиясенең нигезләүчесенең (875—989) хатыны Раджакула Харадеви берничә культ керткән: Индрпарамешвара Ходаеның (вафат булган ире Джайя Индраварман хөрмәтенә аталган), Ходай Рудрапарамешвара (әтисе Рудраварман хөрмәтенә) һәм Рудрома Алиһәсе (әнисе хөрмәтенә). Энесе Харадеви апасы хөрмәтенә Алиһәм Харомадеви культын нигезләгән, ә XI гасыр уртасында Тям патшаларының берсе Харадеви хөрмәтенә Раджакула Буддачылык монастырен нигезләгән. Тям пантеонына кертелгән әти-әнисе тарафыннан илаһилаштырылган барлык туганнарны сыннар буларак чагылдырганнар, аларның чын прототиплар белән портрет охшашлыгы булган.&lt;br/&gt;
X гасырдан бирле Тям язмаларында патша бабаларының культын искә алуның саннары үсә. Һәрбер хөкем итүче династия бабасының культын бөтен Тямпага таратмакчы булган. Патшага якын бабалар культы затлы ыруларда барлыкка килә, алар династия башын сурәтләүче статуялар белән изге урыннарны кора башлаганнар. Гади Тямнарның гаиләләре бабаларына өйләрендә табынганнар, әмма аларның тораклары спецификасы булганга күрә моның бернинди эзләре калмаган. Шулай итеп, Тямпада параллель рәвештә патша бабалары культы булган, аларга ихтирам бөтен ил буенча бирелгән, һәм бабаларның гаилә культы ул гади кешеләрнең өйләрендә практикаланган.&lt;br/&gt;
Индрапура династиясенә патша һәм морза ыруларның берничә ян тармагы якын булган. Трибхуванадеви дигән патшаларның берсенең хатыны әбисе Врддхакулага багышланган культ керткән (ул Вишнупурадан &quot;патшалар патшасы&quot; буларак мәгълүм кешенең сеңлесе булган). Индрапура династиясе белән туганлашып Трибхуванадеви әһәмиятле клан булып киткән, аның өч бертуганы сарай янында министрлар булып хезмәт иткән. Бу бертуганнар Вишнупурада Врддхакула ихтирамына гыйбадәтханә төзегәннәр, ул Врддхалокитешвара Буддачылык монастырена баш биргән (бу [[Авалокитешвара]] исеменең хатын-кыз формасы булган). Әкренләп патша бабаларының культы территориаль характер алган һәм җиргә хокук ныгытылу турында булган. Җир Ходайларына буйсыну биредәге урыннан династиясен яклаучы патша бабаларына табыну белән бергә кушылган булган.&lt;br/&gt;
Берәр-нинди династия беткәч, аларның &quot;илаһи&quot; бабалары Тям язмаларыннан юкка чыкканнар (искә алуларның бетүе, бу Ходайларга бүтән табынмаганнар, аларга изге урыннар төземәгәннәр һәм корбаннар бирмәгәннәр дигәнне аңлатырга мөмкин булган). Тям бабалар культының үзенчәлеге булып аларны җимерер яки бу изге урынны бушатучыга каһәрләр булуы булган (гадәттә бу язмалар тыюга буйсынмаган бабаларын һәм токымнарын каргаганнар).&lt;br/&gt;
Асаба җир Ходайлары һәм Һинд Ходайлары кисешкән соңгы юлга озату культының башка чагылышы булып &quot;кут&quot;лар торган - бу бабаларны сурәтләүче таш һәйкәлләре формасында ыру нигезләүчеләр каберләре булган. Үлгәннәр &quot;кутлар&quot; белән тәңгәл китерелгән булган, алар җир биләмәсенең үзәгендә булганнар һәм җир биләмәсәнең хәзерге хуҗаларының бабаларының символлары булган. Һәрбер шундый һәйкәл җир биләмәсәнең &quot;йөрәге&quot; булган, ә бабалар токымнарының бу җиргә &quot;хокукы&quot;н исбатлаганнар. Тямпада &quot;кутлар&quot; XV гасырдан бирле киң таралган булганнар һәм, мөгаен, борынгы бабалар һәм бу урынның яклаучы Ходайларының культының дәвамы булган. Гадәттә &quot;кут&quot; гаилә өчен изге булган [[дөге чека]]сы үзәгендә куелган, аннан гыйбадәтханә бүләкләре өчен дөге алынган булган. Шулай итеп, &quot;кут&quot;лар үзендә бабалар рухын чагылдырган, һәм шулай ук Җир Илаһын, аңа гаилә җир биләмәсенең уңышлыгы бәйле булган. Соңрак автономиясен саклап калган көньяк Тямпада &quot;кутлар&quot;ны хатын-кыз сызыгы буенча шәҗәрә белән бәйле иткәннәр.

=== Соңгы юлга озату культы ===
Кытай чыганаклары буенча, Тямнарның соңгы юлга озатулары нинди урында булуга карап төрле булган. Мөгаен, [[кремация]] бөтен урында булмаган. Шуңа өстәп кремацияне бары тик брахманнарга, кшатрийларга һәм сарай яны сановникларына кулланганнар, гади кешеләрне һәм балаларны җирдә күмгәннәр. Кайбер Тям язмалары [[сати]] ритуаланың булуы турында шһадәт китерә - патшаның үлеменнән соң аның барлык хатыннарын күмү учагында яндырганнар, ә аларның калдыкларын диңгезгә ташлаганнар, әмма бу йола бик сирәк булган.&lt;br/&gt;
Үлгән элита вәкилләренең тәннәрен берничә көнгә елау өчен чыгарганнар, ә гаилә әгъзалары матәм билгесе итеп башларын кырганнар. Кремациядән соң баш сөягенең [[маңгай сөяге]]н тугыз өлешкә ярганнар. Бу кыйпылчыкларны зиннәтле мәгъдәннән тартмага алып куйганнар (&quot;клонг&quot;) һәм гаиләдә саклаганнар, аны үлгәннәр хөрәмәтенә йола вакытында кулланганнар (&quot;кутка табыну&quot;). Ир кешеләрнең &quot;клонг&quot;лары өйнең көнчыгыш өлешендә торганнар, ә хатыннарныкы - көнбатыш өлешендә.

== Комментарлар ==

== Искәрмәләр ==

== Әдәбият ==
=== Рус телендә ===
* Брук С. И. Население мира. Этно-демографический справочник. — Москва: Наука, 1981.
* Деопик Д. В., Кузнецов А. И. Малые народы Индокитая. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1983.
* Тхе Чинь Као. Традиционное жилище народов плато Тэйнгуен. — Москва: Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН, 1994.
* Чеснов Я. В. Историческая этнография стран Индокитая. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1976.
* Анна-Валери Швейер. Древний Вьетнам. — Москва: Вече, 2014. — ISBN 978-5-9533-3838-7.
* Шпажников Г. А. Религии стран Юго-Восточной Азии. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1980.
=== Инглиз телендә ===
* Peter Boomgaard. Southeast Asia: An Environmental History. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. — ISBN 978-1-85109-419-6.
* Michael A. Di Giovine. The Heritage-scape: UNESCO, World Heritage, and Tourism. — Lanham, Maryland: Lexington Books, 2008. — ISBN 978-0-7391-1434-6.
* Andrew David Hardy, Mauro Cucarzi, Patrizia Zolese. Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Vietnam). — Singapore: NUS Press (National University of Singapore), 2009. — ISBN 978-9971-69-451-7.
* Charles Higham. Encyclopedia of Ancient Asian Civilizations. — New York City: Infobase Publishing, 2014. — ISBN 0-8160-4640-9.
* Bruce Lockhart, Tran Ky Phuong. The Cham of Vietnam: History, Society and Art. — Singapore: NUS Press (National University of Singapore), 2011. — ISBN 978-9971-69-459-3.
* James Minahan. Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2012. — ISBN 978-1-59884-659-1.
* James Minahan. Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World. Volume I A—C. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2002. — ISBN 0-313-32109-4.
* Gitesh Sharma. Traces of Indian Culture in Vietnam. — New Delhi, India: Rajkamal Prakashan Group, 2009. — ISBN 978-81-905401-4-8.
* Christopher Tadgell. The East: Buddhists, Hindus and the Sons of Heaven. — Abingdon-on-Thames: Routledge, 2015. — ISBN 978-0-415-40752-6.
* Spencer C. Tucker. The Encyclopedia of the Vietnam War: A Political, Social, and Military History. Second Edition. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2011. — ISBN 978-1-85109-961-0.
* Spencer C. Tucker. Vietnam. — Lexington, Kentucky: University Press of Kentucky, 1999. — ISBN 0-8131-2121-3.
* Barbara A. West. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. — New York City: Infobase Publishing, 2010. — ISBN 978-0-8160-7109-8.
=== Француз телендә ===
* Jean-Francois Hubert. L'Art du Champa. — Parkstone Press International, 2013. — ISBN 978-1-78042-834-5.

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр|3}}&lt;/small&gt;

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Тарих]]</text>
      <sha1>jh80o8ea7ca0vc2s504zy3ahj8lpumh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524491</id>
      <parentid>3524488</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:44:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Этногенез һәм таралышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="120074" xml:space="preserve">[[Файл:Danses Cham.jpg|thumb|220px|Хәзерге тямнар – Тямпаның борынгы халкының токымы.]]
''' [[Тямпа]] Җәмгыяте''' күбесенчә [[Һиндстан мәдәнияте]] нигезендә формалашкан, ул элегрәк чор гадәтләрен һәм традицияләрен үзе эченә алган. Борынгы [[Тям]]нарның көнкүреш тормышы диңгезгә юнәлгән булган, бу диңгез буе үзәне яшәүчеләре көнкүреше һәм мәдәниятенә зур йогынты ясаган. Тямнар тормышына шулай ук килгән Һиндстан диннәре — [[Һинд дине]] һәм әзрәк дәрәҗәдә [[Буддачылык]] йогынты ясаган — алар үзенең киң пантеонына биредәге культ һәм ышанулар Илаһларын керткән. &lt;br&gt; 
[[Тямпа]] халкы шактый бөртөрле булган, этник мөнәсәбәттә борынгы тямнар күбрәк булган. Бары тик үзләренең  [[дәүләт]]енең кырыйларында гына тямнар күршеләре белән элемтәгә кергәннәр һәм — төньякта  [[Вьет]]лар белән, көньякта [[Кхмер]]лар белән һәм көнбатышта тау кабиләләре белән. Безнең эра башына үзәк [[Вьетнам]]ның яр буе районнарында яши башлапа, к V гасырга тямнарга Һинд цивилизациясе зур йогынты, алар  [[Һинд дине]]н һәм Һинд язуын кабул иткәннәр. Тямнарның соңрак тарихы өчен шулай аталган “Көньякка марш” {{l6e|vi|Nam tiến|+=; нам тьен}} — бу Вьетлар тарафыннан Тям җирләрен салмак колонизациясе, ул XI гасырда башланган. &lt;br&gt; 
1471 елда Вьетлар Тям башкаласын Виджайяны җимергәннәр һәм илнең күпчелек өлешен яулап алганнар. Бары тик ике көньяк патшалык – Каутхара һәм Пандуранга берникадәр автономияләрен калдырганнар. Төп этник территорияләрен югалтуларына һәм Һинд диненнән [[Ислам]]га күчеп берникадәр китүләренә карамастан, тулаем алганда  Тямнар милли үзаңнарын һәм кайчандыр балкучы бабалар мәдәниятенә караганлыкларын саклап калганнар. Безнең көннәргә кадәр барып җиткән Тям язмаларыннан халык көнкүреше, гади Тямнарның мәдәнияте һәм гадәтләре турында әз барып җиткән, мәгълүматның күбрәк массивы хөкем итүче династияләргә һәм дини сорауларга карый.
== Чыганаклар ==
[[Файл:Vo Canh stele.JPG|thumb|210px|Санскрит телендә язма белән Тям стеласы копиясе.]]
Тям җәмгыяте турында төп  [[тарихи чыганаклар]] булып а) [[Археологик һәйкәлләр]], б) [[Санскрит]] һәм борынгы Чам телендә язмалар, в) Кытай һәм Вьет  [[язма]]лары тора. Археологик казулар нәтиҗәсендә табылган кирпеч һәм таш корылмалар, керамик һәм металлик эшләнмәләрне еш төгәл даталап булмый. Моннан тыш, еш теге яки бу предмет яки корылманы сәнгать белгечләре  [[Тямпа сәнгате]]н төркемли торган билгеле стильгә кертеп булмый. {{sfn|Швейер|2014|с=92}}.

Тямпа территориясендә борынгы заманнарда да, [[Яңа]] һәм [[өр яңа]] заманнарда да булган сугышлар нәтиҗәсендә күп борынгы язмалар сакланып калмаган. Борынгы Тямпа язмаларының төп пластыны табышлары һәм XIX гасырда һәм XX гасыр башында булган. Санскритта текстлар хәзер булган [[Текстлар корпусы]]ның өчтән бер өлешен тәшкил итәләр, әмма соңрак археологик табышлар буенча янә тикшерелергә тиеш.{{sfn|Швейер|2014|с=92}}.

Борынгы чам телендә текстлар катлаулы булганга күрә начар өйрәнелгән һәм [[Санскрит]] телендәгеләрдән күпкә сирәгрәк бастырылган булганнар. Борынгы Тям теле хәзер [[үле]] тел булып санала. Анда югалтылрган мәгънәләр белән [[Санскрит]] сүзләре күп, [[Синтаксис]] һәм [[лексика]] хәзерге [[Чамский теле]]ннән аерылып тора. Моннан ары, [[язу]] шулкадәр үзгәргән ки, хәзерге Тямнар борынгы язмаларны инде аңлый алмыйлар. {{sfn|Швейер|2014|с=92}}. Тямпа язма чыганакларының борынгы проблемасы булып (Санскритта да, Чам телендә дә) аларның илнең тарихының “рәсми” юрамасын гына бирүе булып тора, ул Тям элитасы тарафыннан  язылган (патшалар, каһиннәр һәм затлы чиновниклар), һәм алар гади халыкның тормышын тулысынча исәпкә алмыйлар. {{sfn|Швейер|2014|с=222}}.

Төрле Кытай һәм Вьет тарихи хроникалары тышкы чыганакларга карый һәм гел объектив булып тормыйлар. Алар илләр арасында мөнәсәбәтләр турында мәгълүмат бирәләр (Тямпа һәм Кытай, Тямпа һәм Дайвьет, Тямпа һәм көньяк күршеләр белән), үзәкләшкән империяләрнең Чампа булган таркалган дәүләт турында аңлавын чагылдыралар, алар еш үз аңлау призмасы белән бозылып күренә. География, тарих яки этнография кебек сфераларда Кытай һәм Вьет чыганакларының объективлыгы зур, әмма Тямпаның сәяси системасы анализында аларда хорафатлар бар. Тямлар үз чиратында Вьетларның һәм Кытайларның иҗтимагый-сәяси күренешен язып чагылдырмаганнар, моның өчен башка төр сүз иҗаты жанрларын кулланганнар
== Этногенез һәм таралышы ==
Борынгы [[тям]]нар [[Австронезия халкы]] булганнар,алар безнең эра башында үзәк Вьетнамның яр буе үзәннәрендә яши башлаганнар һәм берничә патшалык эшләгәннәр. Бу территориядә Тямнарның алдан килүчеләре булып [[Сахюинь]] мәдәнияте кешеләре булган, әмма алар иртә Тямнарның составына, таралышына һәм мәдәниятенә никадәр йогынты ясаганнары мәгълүм түгел. Тямнарның  [[этногенез]] ы ахыргача өйрәнелмәгән, алар мөгаен [[Малайя архипелагы]] утрауларыннан килгән  (Хәзерге Тямнарның [[Чам теле]] [[Малайя теле]]нә һәм  [[Ачех теле]]нә охшаш, әмма анда [[Санскрит]] теленнән алынма сүзләр күп). Хәзерге этнограф-галимнәр беренче дулкын Тям яшәүчеләренең ватаны булып [[Калимантан]] утравының  төньяк-көнбатыш яр буе дип фараз итәләр (шуңа күрә борынгы тямнарны «[[Протомалайялылар]]»га яки «протоиндонезиялылар»га кертәләр){{sfn|Швейер|2014|с=5, 8, 60, 62}}{{sfn|Брук|1981|с=401}}{{sfn|West|2010|с=156}}{{sfn|Minahan|2012|с=57}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=59—60}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45}}.

Яр буе территорияләрендә яши башлап, борынгы Тямнар үзәк Вьетнамда яшгән [[асаба халыклар]]ны кысрыклаганнар һәм өлешчә ассимиляцияләгәннәр.  Хәзерге вакытта бу күбесенчә [[Тэйнгуен]] платосында яшәгән халыклар, [[Таулы Тям]]нар һәм аларга якын [[Тхыонг]]лар исеме астында мәгълүм. Фактик рәвештә бу [[Мон-кхмер телләр гаиләсе]]нең мон-кхмерлары, алар төрле нисбәттә Тямнар мәдәниятен  яки [[Чам телләре]]н кабул иткәннәр.  Тям йогынтысы иң зур булган халыкларга [[раглай]] һәм [[тюру]] халыкларын кертәләр, ә шулай ук [[зярай]] һәм [[эде]] халыкларын, өлешчә — [[Мнонг]]ларны.{{sfn|Деопик и Кузнецов|1983|с=109}}{{sfn|Тхе Чинь Као|1994|с=18}}{{sfn|Брук|1981|с=405}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=29—30, 56}}.
Нәтиҗәдә тямнар озын диңгез буе территориясендә яши башлаганнар, ул төньякта тыгыз [[Хонгха]] (Кызыл елга) дельтасына якынлашкан, көнбатышта ул [[Чыонгшон]] (Аннам таулары) белән чикләнгән булган, ә көньякта [[Меконг]] дельтасы белән. Үзәк Вьетнамның төньяк өлешендә Тямнар [[Линьи]] морзалыгында яши башлаганнар, тора-бара ул Тямпа составына керә башлаган. Моннан ары, Тямнар [[Фунань]] Кхмер патшалыгы халкының зур өлешен тәшкил иткән, ул Меконг дельтасын һәм [[Тонлесап]] күле тирәли җирне биләгән. {{sfn|Чеснов|1976|с=182}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388}}{{sfn|Minahan|2012|с=57—58}}. Озак вакыт дверендә Тямпа яр буена яңа дулкын күчеп килүчеләр килгән, алар борынгы Тямнарга кардәш булганнар, шуңа күрә алар белән тиз ассимиляцияләнгәннәр. Болар күбесенчә [[Малакка]] ярымутравыннан, [[Суматра]], [[Ява]] һәм Калимантан утрауларыннан, һәм азрак дәрәҗәдә  [[Филипин]]нан һәм [[Тайвань]]нан австронезиялеләр булган. Мәсәлән, 1318 елда язмалардан Вьетнам Те Нанг исеме буенча билгеле Тям патшасы Вьетлар тарафыннан тар-мар ителгән һәм әнисе туган җирендә Явада качкан. 

[[Файл:Di tích tường thành Sinhapura (Trà Kiệu).JPG|thumb|250px|Чакьеуда крепость стеналары калдыклары.]]
Тямнарның дәүләтләре Симхапура шәһәре тирәли булганнар, алар Линьи морзалыгының башкаласы тирәли барлыкка килгән (хәзерге  [[Куангбинь]] һәм [[Куангнам]] провинцияләре арасында территория) VIII гасыр уртасында Кытай хроникалары Линьины искә алмый башлаганнар, һәм Тямнарның бу җирен Хуаньвань дип атаганнар. Шул ук вакытта Тямпаның үзәге Тхубон елгасы үзәненнән көньяккарак күчерелгән булган.  IX гасырның икенче яртысыннан Тямпаның үзәге булып Индрапура булган (хәзерге Куангнам провинциясе), ә XI гасырның уртасыннан — Каутхара ([[Кханьхоа]]) һәм Пандуранга ([[Ниньтхуан]]), ә XII гасыр уртасыннан — Виджайя ([[Биньдинь]]). Индрапура династиясе (875 ел) хөкем итү башлавы белән чыганакларда «Тямпа» топонимы барлыкка килә («Тямнар җире»)Кытай елъязмаларында Чжаньчен (佔城) дип аталган, бучто «Илаһи шәһәр» дип тәрҗемә ителә һәм мәгънәсе «Тямпапура» яки «Тямпа шәһәре». Ул вакытта Тям территориясе төньякта Куангбиньдан көньякта Ниньтхуанга кадәр җир биләгән. {{sfn|Швейер|2014|с=13, 21, 26}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45—46}}.
 XI гасырның икенче чирегеннән төньяк Тям җирләренең Вьетлар тарафыннан колонизациясе башланган, алар Кызыл елга үзәненнән күченгәннәр.  1145 елда Тямпаны күп булмаган вакытта Кхмер патшасы [[Сурьяварман II]] яулап алган, ә 1190 елда — Кхмер патшасы  [[Джайаварман VII]]. Шул чорда Тямнарга Кхмерлар зур йогынты ясаганнар, ул XIII гасыр уртасына кадәр дәвам иткән.{{sfn|Швейер|2014|с=25, 27, 47}}.
XIV гасырның икенче яртысында Тямпа үсеш чорын кичергән, аны өч мәртәбә [[Тханглонг]] яулап алган һәм алар Кызыл елга дельтасында хуҗа булганнар. Тямнар Вьетлар җирләрендә шулкадәр актив яши башлаганнар ки, 1374 елда император Дайвьет чикләрендә Чам телендә сөйләшергә ярамый дигән указ чыгарган.&lt;br/&gt;
1499 елда Дайвьет императоры барлык Вьетларга кенәздән гади кешегә кадәр Тям хатыннарын алмаска дигән указ чыгара. 1509 елда Вьетлар Дайвьет башкаласы тирәсендә яшәгән һәм ниндидер &quot;заговор&quot;да катнашкан дип уйланган Тямнарның суешын оештыралар. Шулай итеп, Кызыл елга дельтасында яшәгән зур Тям җәмәгате юкка чыгарылган.{{sfn|Швейер|2014|с=56}}.

=== Көньякка таба марш ===
Тямнар һәм Вьетлар арасында күптән чик бәхәсләре булган, еш кына алар коралланган конфликтларга китергән. 1025 ел тирәсендә шулай аталган &quot;Көньякка марш&quot; башланган бу Тям җирләренең озка планлаштырылган процессы, ул көч методлары белән дә, дипломатик методлары белән дә үткәрелгән. Вьетлар Тям җирләрен тартып ала башлаган һәм аларга халкы артып киткән Кызыл елга дельтасыннан колонистларны яшәргә китергән. Тямнар контроле астындагы яр буе үзәннәрендә халык Вьет җирләренә караганда әзрәк тыгызрак яшәгән һәм Вьет күчмәләре еш яңа өлкәләрдә доминирлаган элемент булып киткән.{{sfn|Швейер|2014|с=19, 41}}{{sfn|Tucker|2011|с=1257}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=61}}.&lt;br/&gt;
Вьетларның узуы яр буе тигезлекләре буенча барган, алар &quot;вәхши&quot;ләр - [[тхыонг]]лар (&quot;мой) яшәгән таулы районнар джунглиларына узып кермәгәннәр. Яулап алынган өлкәләр һәм патшалыклар Дайвьет провинцияләре булып киткән, ә аларның Тям халкы - милли азчылык булып киткән. Тыныч колонизация белән Тямнарның салмак тел һәм дини ассимиляциясе белән янәшә барган, алар Вьет иҗтимагый институтларын кабул иткәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=19}}. 1036 елда Вьетлар хәзерге [[Нгеан]] провинциясендә үз лагерен нигезләгәннәр, шулай итеп алар көньяк җирләрнең колонизациясен башлаганнар. XI гасыр уртасына Вьетлар хәзерге [[Хатинь]] провинциясе җирләрен контрольгә алганнар, 1069 елда Тямпаның өч төньяк даирәсен аннексияләгәннәр (хәзерге [[Куангбинь]] һәм [[Куангчи]] провинцияләрен). 1075 елда Дайвьет императоры янә алынган җирләрен колонизацияләү турында указ бастыра, ә 1103 елда Тямнар күптән түгел вакытка бәхәсле даирәләрне тартып алалар. XII гасырның икенче яртысына Тямнар һәм Вьетлар арасында чик [[Хайван]] [[үткел]]е районында булган.{{sfn|Швейер|2014|с=22, 26, 42, 45—46}}{{sfn|Tucker|2011|с=1257}}{{sfn|Spencer Tucker|1999|с=12—13}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=51}}.

XIV гасыр башында Тям патшасы [[Джайя Симхаварман III]] Вьет принцессасына өйләнгән, моның өчен ул Вьетларга Хайван үткеленнән төньякка таба яткан ике даирәне биргән (хәзерге Куангчи провинциясенең көньягы һәм [[Тхыатхьен-Хюэ]] провинциясенең төньягы). Тиздән патша үлгән, принцесса Тямпадан качкан, ә бәхәсле җирләр озак вакытка Тямнар һәм Вьетлар арасында ызгыш предметы булып киткән. {{sfn|Швейер|2014|с=31, 52}}. В 1402 елда массакүләм бәреп керү куркынычы астында Тям патшасы Вьетларга хәзерге [[Куангнам]] провинциясенең төньяк өлешен бирә. Әмма Вьетлар ирешелгәндә туктамаганнар һәм күчкәннәрнең агымын Куангнамның көньяк өлешенә җибәргәннәр, һәм шулай ук хәзерге [[Куангнгай]] провинциясенең төньяк өлешен яулап алганнар. Җирле халык башында Вьетлар җиңүчеләр ягына күчкән Тям кенәзләрен куйганнар, ә риза булмаган Тям крестьяннарын салым ташламалары һәм җир бирү белән тыйганнар. Бары тик [[Вьетларның дәүләтен Кытайлар тарафыннан дүртенче яулап алуы]] (1407-1427) күп булмаган вакытка Вьетларның көньякка хәрәкәтен берникадәр вакытка туктаткан. Тям җирләренә халыкны кертү һәм ассимиляция шулкадәр уңышлы булган ки, 1433 елда Тямнар Дайвьетка походка чыкканда, Куангнам яшәүчеләре инде Вьет императоры ягында сугышканнар.{{sfn|Швейер|2014|с=33, 54}}.

1471 елда Вьетлар Тям башкаласын Виджаяны җимергәннәр һәм элеккеге Тям патшалыгын үз
[[Мандарин]]нары арасында бүлгәннәр. Дайвьетның яңа провинцияләрендә мәктәпләр ачылган, аларда Тямнарны Вьетнам теленә өйрәткәннәр, яңа җирләрне үзләштерү өчен хөкүмәт Вьет күченүчеләрен җибәргәннәр. Дайвьет хөкүмәте астына төшкән Тямнарның күпчелек өлеше вакыт белән ассимиляцияләнгән булган, ә күп булмаган өлеше берникадәр автономия саклаган Тям Каутхара һәм Пандуранга патшалыкларына күченгән.

=== Урбанизация ===
[[Файл:Cụm tháp Bánh Ít, Tuy Phước, Bình Định.JPG|thumb|250px|[[Биньдинь]] провинциясенең Туифыок уездында Тям манаралары һәм шәһәр калдыклары.]]
Тямпа шәһәр цивилизациясе булган. Гадәти Тям шәһәре биредәге патша яки кенәзнең ныгытылган резиденциясе белән крепость булган. Кагыйдә буларак, шәһәрләр диңгез ярыннан ерак түгел елга тамакларында булган, бу аларга кызу сәүдә итәргә, һәм шул ук вакытта диңгездән еш һөҗүмнәрне кире кайтарырга мөмкинчелек биргән. Төрле периодларда Тямпаның эре шәһәрләре булып Вишнупура ([[Куангчи]] провинциясе), Симхапура һәм Индрапура ([[Куангнам]]), Виджайя ([[Биньдинь]]), Каутхара ([[Кханьхоа]]), Пандуранга, Вирапура һәм Раджапура ([[Ниньтхуан]]), һәм шулай ук Кандарпапура һәм Грамапура булган (аларның төгәл урыны билгеле түгел). Шәһәрләр хөкем итүче династияне тәэмин иткән төрле кланнарны тәэмин иткәннәр, яки Тямпа тәхетләрен тартып алырга омтылганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=13—14, 50, 68—69}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=107—108}}.

Илнең башкаласы булып озак вакыт дәвамында шәһәр булган, аннан хөкем итүче династия булган. Хөкем итүче династиянең алмашуы шулай ук башкаланың алышынуына китергән, әмма башкала һаман ''Тямпапура'' дип аталуын дәвам иткән («Тямпа шәһәре»). Бары тик Виджайя XII—XV гасырларда Тямпаның даими башкаласы булган, анда хөкүмәтне төрле династияләр алганнар (биредәгеләр дә, региональләр дә).{{sfn|Швейер|2014|с=74, 76}}.

== Иҗтимагый иерархия ==
Гәрчә [[Тямпаның сәяси корылышы]] күбесенчә Һиндстаннан алынса да, иҗтимагый система күп аермаларга ия булган. Тям җәмгыяте Һиндстан трактовкасында [[каста]] системасын белмәгән, Тямпада брахманнар патшалардан өстенрәк куелмаганнар, ә ил башында бер-берсе арасында нык бәйле дөньяви һәм рухи хөкемнәр торган.{{sfn|Швейер|2014|с=94}}.

Тям язмалары буенча, иҗтимагый иерархия түбәсендә [[брахман]]нар (каһиннәр) һәм [[кшатрий]]лар (аерым Тям ыругларның патшалары һәм кенәзләре) торган. Каһиннәр арасында патша брахманы (''пурохита'') торган, ул монархның якын киңәшчесе булган, һәм сайланган брахманнар, алар патша династияләренең генеалогияләрен төзегәннәр. Барлык брахманнар да махсус сак астында торган, аларның тормышы башка кешеләрнең тормышыннан өстенрәк кыйммәткә ия булган. Кшатрийлар [[варна]]сыннан хатынның брахман белән никахы кәләшнең статусын шактый күтәргән, әмма язмаларда брахманнар саныннан хатыннар белән кшатрийлар белән никахлары турында әйтелми. Тямпада брахманның статусы патшаныкыннан югарырак булмаган, әмма брахман гаиләсе белән шура бик престижлы булган. Шулай итеп, Һиндстаннан аермалы буларак Тямпаның иерархик системасы брахманнар һәм патша ыруларыннан никахлар рөхсәт ителә.{{sfn|Швейер|2014|с=96—97}}{{sfn|Sharma|2009|с=31}}. 
[[File:Vajra, 10th-13th century AD, bronze - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06153.JPG|700px|Бронза [[ваджра]]. X—XIII гасыр. Музей вьетнамской истории в [[Хошимин]]да Вьетнам тарихы музее.]]

Кшатрийлар һәм түбәнрәк катлаулар арасында зур авторитетка патша ия булган, ул җирдә Ходай образын чагылдырган (иң еш булып [[Шива]], кайвакыт - [[Индра]]). Тямпаның иҗтимагый иерархиясе күбесенчә буыннан-буынга күчкән. Буын буенча патша ыруында урын, һәм шулай ук сарай яны чиновникларының рангы һәм вазифасы күчкән. Еш кына бу иерархияләр кисешә торган булганнар, чөнки күп югары чиновниклар патша фамилиясенә ия булганнар һәм әһәмиятле каһин ырулары белән туганлыкта булган.{{sfn|Швейер|2014|с=97, 106}}.

Тям язмаларында гади халык турында әйтелми, шуңа күрә хәзерге тарихчыларга ирекле крестьяннар һәм кәсепчеләр турында әз мәгълүм. Шулай да, язмаларда гыйбадәтханә коллары турында әйтелә, аларга хәрбиләр һәм шулай ук тирәдәге авыллар яшәүчеләре караган. Шулай да, патша хөкүмәтенә конкрет урын зур игътибарга ия булган, чөнки ул хөкем итүче династиягә караганына сылтама ясаганда, ул үзенең билгеле авылдан (''грама'') яки шәһәрдән (''пура'') икәнен әйтергә тиеш булган. Яшәү урынын искә алу асаба килеп чыгышына ишарә иткән, бу ниндидер хөкүмәт вәкаләтләренә дәгъва кылырга рөхсәт иткән. Моннан ары, иң якын бабалар яки ыруның мифик нигезләүчеләр хөрмәтенә соңгы юлга озату йолалары кешене конкрет урын белән бәйләгән. Тямпаның һәр яшәүчесе беренче чиратта географик бәйләнеш буенча ассоциирланган булган («шундый авылдан»), ә шуннан соң туганлык аша («фәлән, фәләннең улы»){{sfn|Швейер|2014|с=96—97}}{{sfn|Boomgaard|2007|с=73}}.

Гыйбадәтханә коллыгыннан ары Тямпада шулай ук [[бурыч коллыгы]] да булган. Үз гаиләсен тәэмин итә алмаган теләсә нинди ярлы кеше, бурычларын түләр өчен үзен яки гаилә әгъзаларын сата алган. Колларның башка төркеме булып дәүләт файдасына авыр эшләргә мәҗбур ителгән җинаятьчеләр булган. Әмма иң күпсанлы коллар төркеме булып хәрби әсирләр булган, алар Тямпа белән күрше илләргә походлар вакытында кол ителгән булганнар ([[Вьет]]лар, [[Кхмер]]лар, [[Лао]] һәм [[Тхыонг]]лар (таулылар)){{sfn|Швейер|2014|с=152—153}}.

== Көнкүреш мәдәнияте ==
Борынгы Тямнар изоляцияләнгән яр буе үзәннәрендә яшәгән булганнар һәм диңгезгә юнәлдертелгән булганнар, алар күптән инде маһир диңгезчеләр, сәүдәгәрләр һәм балыкчылар буларак мәшһүр булганнар. Алар шулай ук көнбатыш һәм көньяк күршеләр белән контакта кергәннәр, [[Лао]], [[Кхмер]]лар, [[Мон]]нар һәм [[Тай]]лылар җирләренә тау үткелләре аша сәүдә кәрваннары җибәргәннәр. Төньякта үзләре Һиндстан мәдәнияте кануннарын кабул иткән Тямнар шулай ук [[Кытай цивилизациясе]] йогынтысын кичергәннәр. Безгә кадәр барып җиткән Тям мәдәнияте чагылышлары күбесенчә каһиннәргә һәм патша сараена караган (алар заказлары һәм карашлары буенча ясалганнар), [[фольклор]] аларның зур булмаган өлешен генә тәшкил иткән.{{sfn|Швейер|2014|с=57, 60—61, 93}}{{sfn|West|2010|с=159}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=26}}.&lt;br/&gt;
Тям җәмгыяте туган җирләргә нык бәйле булган, ә шуннан соң гына гаиләгә. Нәкъ менә шуңа күрә Тям динендә зур урынны Җир Ходайлары биләгән. Тямнар гел ыру зиратлары һәм &quot;кутлар&quot; (бабалар каберләре) белән нык бәйле булганнар, аларда әһәмиятле рольне бәйрәмнәр уйнаган, алар туган гыйбадәтханәгә, авылга һәм бабаларга багышланган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=98}}.&lt;br/&gt;
Тямпада белемне бары тик җәмгыятьнең элитасы алган. Патша каны принцларын шәхси остазлар өйрәткәннәр, алар [[дхарма]] буенча идарә сәнгатенә өйрәткәннәр. Моннан ары, яшь кешеләр Һинд фәлсәфи һәм дини трактатларын өйрәнгәннәр, җәядән атканнар һәм атларда йөргәннәр. Патша балаларына сабак бирүдән башка, Тям текстларында белем бирү турында башка шәһадәтнамәләр юк. 
{{также|Искусство Тямпы}}

=== Календарь һәм бәйрәмнәр ===
Тямнарның көн саен тормыш ритмы [[ел фасыллары]], [[Ай фазалары]] һәм уңыш җыюлары белән билгеләнгән булган. Патшалар дин зур роль уйнаган елъязманы кулланганнар. Тямнар [[Борынгы Һинд календаре]]н кулланганнар, [[Һиндстан астрономиясе]]н һәм ай буенча ай системасын алганнар, әмма атналарга бүленүне бер дә белмәгәннәр. Тямпада күптөрле [[эфемерида]]лар булган, алар буенча патша каһиннәре, астрологлар һәм гади брахманнар гыйбадәтханәләрне кору, тәхеткә утыру, бәйрәмнәр үткәрү, туйлар һәм соңгы юлга үткәрү йолаларын үткәргәннәр. Хәзерге көннәргә кадәр калган Тям эфемеридалары бераз хәзерге [[гороскоп]]ларга охшаш булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=182—183}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=326}}.&lt;br/&gt;
Санскрит текстларында еллар цифрлары еш символик сүзләр белән тапшырылган булган. Бу [[метрика]] законнарына буйсынып шундый дата язмасын шигырь текстына куярга җиңел булсын өчен эшләнгән булган. Мәсьәлән, бушлыкны билгеләүче сүзләр (һава, күк, һ.б.) шулай ук нольне билгеләгәннәр; берәмлек әйберләрен билгеләүче сүзле (җирне, айны, һ.б.) - берәмлекне билгеләгәннәр; парлы предметларны билгеләүчеләр (күзләрне, колакларны һ.б.) - икене. Нәтиҗәдә, &quot;бармаклар елы (10), тәмнәр (6) һәм күзләр (2)&quot; кебек язмасы барлыкка килгән, бу &quot;1062 шака елы&quot; (безнең эраның 1140 елы), яки &quot;планеталар елы (9), таулар (7) һәм күзләр (2)&quot;, моның мәгънәсе &quot;972 шака елы&quot; (безнең эраның 1050 елы). Шулай итеп, теләсә нинди елны Тямнар цифрлар белән язганнар (күбесенчә Чам телендә язмаларда, алар гел проза белән язылганнар булган), яки цифрларны билгеләүче символик сүзләр белән (Санскриттагы шигырьләрдә).&lt;br/&gt;
Крестьяннар айларны айлар фазалары үзгәрүе белән үлчәгәннәр, ә елны - ел фасыллары белән үзгәрү белән. Санскриттагы текстларда айларның Һинд исемнәре кулланыла, Чам телендәге текстларда көннәр һәм айлар тәртип номерлары белән билгеләнгән булган (бары тик ике соңгы ай чыгарылма булып торган, аларның исемнәре булган). Тямпаның Санскрит язмаларында шундый айлар очрый - [[чайтра]] яки тапасья, [[вайшакха]], [[джьештха]] яки дайштха, [[ашадха]] яки шучи, [[ашвина]], [[магха]] һәм [[пхальгуна]] (текстларда барлык төгәл даталар — гыйбадәтханәләрне изгеләштерү даталары). Язмаларда [[шравана]], [[бхадрапада]], [[картика]], [[маргаширша]] һәм [[пауша]] искә алынмый. Мөгаен, [[муссон]] айлары (июль — сентябрь) һәм [[тайфун]]нар айлары (октябрь — декабрь) әһәмиятле дини церемонияләр өчен яхшы булмаган дип саналганнар булган, шуңа күрә бу периодларда нинди дә булса гыйбадәтханә изге йолалар турында язмалар юк.{{sfn|Швейер|2014|с=185—186}}.&lt;br/&gt;
Ай ике яртыга бүленгән: килүче һәм китүче ай (Санскритта текстларда алар «якты» һәм «караңгы» ярты дип аталганнар). Ай көннәре һәр ярты өчен аерым саналган булганнар, мәсьәлән, «4-енче артучы айның 5-енче көне». Атна көннәре планеталар исемнәре буенча аталганнар: якшәмбе — Кояш көне, дүшәмбе — Ай көне, сишәмбе — Марс көне, чәршәмбе — Меркурий көне, пәнҗешәмбе — Юпитер көне, җомга — Венера көне, шимбә — Сатурн көне. Тямнарда көн ничек бүленгән, алар сәгатьләрне һәм минутларны белгәннәрме юкмы турында хәзерге галим-ориенталистлар белмәгәннәр, мөгаен Тямпада [[су сәгатьләре]] һәм [[Кояш сәгатьләре]] кулланылган булган, аларны иң якын күршеләр - борынгы Кхмерлар буенча беләләр.{{sfn|Швейер|2014|с=186—187}}.

=== Гаилә ===
[[Файл:Bottle(BTLS. 22973) the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|210px|XIII—XIV гасыр Тям тоткылы чүлмәге.]]
Кхмерларныкыннан аермалы буларак Тям рельефларында беркайчан да балаларны ясамаганнар. Яшь патшазадәләр турында әйтелгән күпсанлы булмаган язмаларда бала үз аңлавына ия түгел дип әйтелгән. Моннан ары, балалар турында хорафатка күрә [[күз]] тидермәсен өчен сөйләшмәгәннәр дигән юрама бар. Шулай да, кызлар, бигрәк тә яше патша сарай янында әһәмиятле роль дип әйткәннәр һәм аларның тууы бик теләнгән дип әйтелә.{{sfn|Швейер|2014|с=193—194}}.&lt;br/&gt;
Тямнарның өйләнү церемонияләре турында бик аз билгеле, бары тик Кытай хроникаларыннан өземтә шәһадәтләр. Кагыйдә буларак, церемония өчен [[яучы]] кирәк булган, ә уңышлы яудан соң &quot;уңайлы көннәр&quot; календарен үтәргә кирәк булган. Яшьләрнең туганнары һәм дуслары үзләренең өендә киенергә ярдәм иткәннәр. Шуннан соң кияү артыннан җибәргәннәр, аннан соң ул кәләшкә өендә тәкъдим ясаган һәм ул риза булган. Өйләнү-өйләнешү церемонияләре вакытында гаилә культын тотканнар, монда гаилә бабалар алтарен һәм өй рухларын хөрмәт иткәннәр. Мөгаен, XII—XIII гасырларда Тямнарның өйләнүе [[матрилокаль]] булган — ир һәм хатын хатынның әнисе өендә яшәгәннәр һәм ире тулысынча хатыны гаиләсенә бәйле булган.{{sfn|Швейер|2014|с=194—195}}{{sfn|West|2010|с=160}}{{sfn|Sharma|2009|с=34}}.&lt;br/&gt;
Аерылганда ире туган йортына кайткан, бу вакытта ул үзенә бары тик өйләнү көнендә алып килгәнне калдыра алган. Балалар һаман әниләре гаиләсендә калганнар һәм барлык бергә ирешелгән милкен. Әгәр дә ире үзе белән сыерны алып килгән, аерылганда ул аны алган, әмма таналарны элеккеге хатынына калдырырга тиеш булган.{{sfn|Швейер|2014|с=195}}.&lt;br/&gt;
Бу гадәтләр Тямпада күптән булган [[матрисызыклылык]] белән нык бәйле булганнар - бу ана сызыгы буенча туганлык һәм варислык исәбе. Язмалар буенча, патша хөкүмәте еш хатын-кыз сызыгы буенча барган: патша үлеменнән соң аның варисы булып апасы улы булган. Бу Тям җәмгыятендә хатын-кыз әһәмиятле роль уйнаганын күрсәткән. Моннан ары, хатын-кыз йогынтысын По-Нагар Алиһәсе - Тямпаның яклаучысы культы раслый.{{sfn|Швейер|2014|с=195}}{{sfn|West|2010|с=160}}{{sfn|James Minahan|2002|с=425}}.&lt;br/&gt;
Тямпа патшалары [[күп хатынлы]] булганнар, алар илнең төрле өлкәләреннән кызларына өйләнгәннәр һәм шулай итеп төрле мәшһүр фамилияләр белән туганлашканнар. Бу никахлардан угыллар тәхеткә потенциаль претендентлар булган, шуңа күрә генеалоглар аналар һәм хатыннар сызыгы буенча туганнар белән бәйләнешләрне ассызыклаганнар. Хатын-кыз сызыгы буенча туганлык системасы теге яки бу династиягә карый торган итеп күрсәтергә мөмкинчелек биргән. Бу генеалогияләрнең төп максаты булып тәхеткә претендентның килеп чыгышы чисталыгын раслау түгел, ә мөмкин кадәр күбрәк шурадашларның яклавы булган. Гадәти Тямнар арасында полигамия практикасы турында хәзерге галимнәргә бернәрсә дә мәгълүм түгел.{{sfn|Швейер|2014|с=195—196}}.&lt;br/&gt;
Тям язмаларында гаилә һәм халык көнкүреше турында бик аз мәгълүм. Тямнарның исеме шәхси генә булган, әти - әни исемен искә алу һәм шулай ук &quot;фамилияләр&quot; булмаган. Балаларга еш баланың яклаучысы булсын өчен Ходай исеме кушканнар. Шулай ук исем өчен нинди булса да уңай як кулланганнар: &quot;Акыллылык&quot;, &quot;Батырлык&quot; яки &quot;Мәрхәмәтлелек&quot; алар бала тормышына юнәлеш биргәннәр. Санскрит исемнәре Чам исемнәре белән янәшә булганнар. Патша гаиләләрендә исемгә династия яки риваять ыру башы исемен кушканнар, ә тәхеткә дәгъва кылган затлы гаиләләрдә исемгә бу клан килеп чыккан шәһәр исемен кушканнар. Тям династияләренең генеалогиясен тирән өйрәнергә мөмкин түгел, чөнки берничә буын турында мәгълүмат саклаучы бернинди архивлар яки текстлар җыентыклары сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=363}}.&lt;br/&gt;
=== Торак ===
Тямские өйләре тәрәзәләре белән төньякка чыкканнар, мөгаен, бик эссе булганга. Гади кешеләрнең өйләре салам белән капланган булганнар, ә затлы кешеләрнең - чиреп белән (казу вакытында күп чиреп фрагментлары табылган булган, бу аның киң таралышы турында сөйли). Гади Тямнарның өйләренең түбәләреннән асылынып торган өлеше булган, ул җирдән бер метрдан да югарырак бетмәгән. Мөгаен, Тям йортлары субайларда төзелмәгәннәр, ә күбесенчә бер катлы булганнар. Тямпада йорт иясенең иҗтимагый статусы буенча торакларның иерархиясе булган. Түбә биеклегенең һәм ишек яңакларының берничә билгеле дәрәҗәсе булган.{{sfn|Швейер|2014|с=368}}.

[[File:Spittoon(BTLS. 13429), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XIII—XIV гасыр төкерү савыты.]]
[[File:Dish (BTLS. 22856), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XIII—XIV гасыр тәлинкәсе.]]
[[File:Roof tile end (BTLS. 91682), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XI—XIII гасыр чирепе.]]
Гаилә уртак йорт яны тирәсендәге берничә өйдә яшәгәннәр. Алар билгеле тәртиптә урнашканнар: әти-әнинең һәм балаларның йорты, кияүгә чыккан хатынның йорты, кунак йорты, кухня һәм хуҗалык корылмалары (шул исәптән дөге саклау урыны). Хас булган нәрсә булып, кече кыз ире белән дөге сакланган йортта яшәгән. Ул ыру дәвамчысы булган һәм гаиләнең барлык эшләрен алып барган. Яңа йортны төзегәндә гаилә билгеле йолалар башкарган һәм төзелеш алып барылган җир рухы хөрмәтенә корбаннар китергән, һәм йорт төзелгән агачлар рухлары хөрмәтенә.{{sfn|Швейер|2014|с=368—369}}.

=== Ял ===
Тямпада дини бәйрәмнәр вакытында төрле уеннар һәм театр тамашалары оештырылган булганнар. Кайбер бәйгеләр вакытында Ходайларга корбаннар биргәннәр. Тямнарда төп уеннар булып [[поло]], [[көрәш]], [[шахмат]] һәм [[әтәч сугышлары]] булган. Ат сурәтләр X гасырдан бирле. [[Дананг]]та Тям сынчылыга музеенда [[Куангчи]] провинциясеннән рельеф сурәтләнгән, анда поло өчен озын кәшәкәләр белән ике җайдак сурәтләнгән. Атлар рельефта тулы [[дирбия]]дә, [[өзәңге]]ләр белән (дирбия, йөгәннән башка Кытайныкына охшаган). Кайбер Тям рельефларында көрәш вакытында көрәшчеләр сурәтләнгән. Шулай ук Тямнар [[волан]] белән уенны һәм [[таган]]ны белгәннәр (мөгаен, алар Һиндстаннан килгәннәр һәм башта дини церемония сыман булганнар, аның дәверендә алар Ходай сынында тирбәлгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=370—371}}.

=== Сәламәтлек өлкәсе ===
Тямпада тормышның озынлыгы зур булмаган, илдә еш эпидемияләр булган (текстлар буенча тәхеткә еш кырык яшьлек ирләр түгел, ә яшүсмерләр утырган). Медицина практикасы сихри әфсен һәм догалар белән янәшә барганнар. Монахлар авыруны куарга тиеш булган [[дару үләннәре]] әзерләгәннәр, тантраларны укыганнар. Әгәр дә берәр кеше терелсә, аны Ходайлар ярдәме белән эшләнгән могъҗиза дип санаганнар (моның өчен аларга корбаннар белән рәхмәт әйткәннәр). Еш кына авыруларда явыз рухларны гаепләгәннәр, алар рухлар һәм бабалар культы үтәлмәгәндә пәйда булганнар. Тямнар [[бетель]] яфракларын [[арек пальмасы]] орлыклары белән, тәмләткечләр, агач сумаласы һәм [[сүндерелгән известь]] белән катнаштырганнар. Затлы кешеләр мул кызыл селәгәйне матур [[төкерү савытлары]]на төкергәннәр. Бетельне чәйнәү организмны тонизирланган һәм сулауны яңарткан, әмма тешләрне һәм авызның лайласын каты бозган. Вьетлардан аермалы буларак, Тямнар [[тешләр]]не каралтуны практикаламаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=384}}.

=== Кием һәм бизәкләр ===
[[Файл:Danseuse (musée Cham, Da Nang) (4394715613).jpg|thumb|210px|VII—VIII гасыр Тям алтареннан биюче.]]
Тям сыннары һәм рельефлары буенча, хатыннар төсле [[саронг]] кигәннәр, ә биючеләр — җиңел [[шаровар]]лар кигәннәр, бу аларга җиңел хәрәкәтләнергә ярдәм иткән. Төрле тукымалар чигү һәм [[басон]]нар белән бизәлгәннәр. Ир кешеләр &quot;сампот&quot; кигәннәр - бу бил тирәли уратылган тукыма кисәге, аның итәге озын булган ул аяклар арасында үткәрелгән һәм билбауга арттан беркетелгән. Бу итәк шулай ук бай чигү һәм төрле бижутерия белән бизәлгән. Гади кешеләр ялан аяк йөргәннәр. Сандалияләр белән рельефларда патшалар һәм Ходайлар гына сурәтләнгән.{{sfn|Швейер|2014|с=377}}.&lt;br/&gt;
Тямпада Ходайлар еш торслары ялангач итеп сурәтләнгән. Әмма шулай ук күпчлек Тямнар йөргән дип шәһадәтләр юк. Патша киемнәре чигелгән сурәтләр белән төсле киемнәрдән торган, алар тасмалар белән бәйләнгәннәр, энҗе белән яки алтын пластинкалар белән бизәлгәннәр. Киемнәр астында патшалар нечкә күлмәк кигәннәр, ул [[позумент]]лар белән тегелгән булган һәм алтын кайма белән тегелгән булган.
Әгәр дә патша ниндидер церемониалсыз аудиенция бирсә, ул күлмәк кенә кигән. Парад күлмәге энҗеләр белән алтын билбау белән уратылган һәм чәчәк бәйләмнәре белән бизәлгән. Патшалар чигү белән бизәлгән кызыл күн сандалияләр кигәннәр. Муенда, күкрәктә һәм беләзекләрдә хөкемдарларның күп зәркән әйберләре булган. Мода белән баш киемнәре, таҗлар һәм диадемалар үзгәргәннәр. Ир кешеләр, кагыйдә буларак чәчләрен алып куймаганнар, әмма илнең төньяк өлешендә аны толым итеп үргәннәр. Хатын-кызларның чәчләре [[шиньон]] итеп җыелган һәм боҗра белән кысылган булган. Күп затлы хатын-кызлар башларында асылташлар белән диадемалар кигәннәр, ә колакларында - асылып торган алкалары булган.{{sfn|Швейер|2014|с=378, 380—381}}.

== Сүз иҗаты ==
[[Файл:Bia ký chữ Phạn-Chăm cổ ở PoKlaungGarai.JPG|thumb|left|250px|По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсеннән ташта язма.]]
Һинд йогынтысына күрә Тямнар [[Паллава]] әлифбасын алганнар һәм ташларда сәяси һәм дини указларны халыкка игълан итү өчен куллана башлаганнар. Язмалар Тям җәмгыятенә эчтән карашны тапшыралар, әмма бераз гына фрагментар рәвештә, чөнки бу күбесенчә Тям элитасы карашы, ул бу текстларны барлыкка китергән. Тямпада элита [[Санскрит]]та язган һәм укыган, ә көнкүрештә Чам телендә сөйләшкәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=9, 93, 265}}.&lt;br/&gt;
Тям җәмгыяте [[икетелле]] булган, әмма бу икетеллелек гади «Санскрит теле - элита теле, ә Чам теле - гади кешеләр теле» формуласына китерелмәгән. Тям язмаларында кулланылган Санскрит Кхмерларда аларның империяләре чәчәк ату вакытында кебек саф һәм әдәби булмаган. Белем алган Тямнар камил итеп Санскрит телен белмәгәннәр, ә Тям шигъри язмаларында хаталар күп булган, аларда [[метрика]] һәм [[просодия]] законнары тотылмаган. Мөгаен, Тямнар өчен Санскрит текстларын аңлау мәҗбури булмаган, чөнки алар беренче чиратта Ходайларга мөрәҗәгать ителгән. Фактик рәвештә, Санскрит Тямпа өчен чит тел булган, ул күбрәк сәяси корал булган, ул элек булган биредәге институтларга салынган.{{sfn|Швейер|2014|с=93—94, 264}}{{sfn|Sharma|2009|с=35—36}}.&lt;br/&gt;
Иң элек Тям язмалары V гасырга карый, алар [[палеография]] нигезендә генә даталана (беренче авторлар тарафыннан даталанган текст 658 елда язылган булган). Нәкъ V гасырда Тямнар Һинд цивилизациясе астында регуляр рәвештә әһәмиятле әһәмиятле вакыйгалар турында язма шәһадәтләрен калдырганнар. &quot;Тямнар җире&quot; турында беренче искә алу VII гасырга карый, ул вакытта Тямнар илнең берничә патшалыкка бүленүенә карамастан, үзен бердәм этнос булып сизә башлаганнар. Ташларда текстларның барлыкка килүе хөкемдарның билгеле территория өстеннән хөкем билгесен калдырырга теләк белән бәйле булган. Шулай итеп, язмалардан мәгълүматлар - хөкем итүче элиталар тара даирәсеннән чыккан рәсми тарихын гына реконструкцияләргә мөмкинчелек биргән - патшалардан, сарай яндыгадылардан, Һинд дине һәм Буддачылык каһинннәреннән, биредәге морзалардан (раджалардан) чыккан.{{sfn|Швейер|2014|с=94—95}}.&lt;br/&gt;
Паллава әлифбасы башта Санскритта язар өчен кулланылган, чөнки V-IX гасыр язмалары Санскритта язылган булганнар. Алар хөкем билгеләре булган, әмма күпчелек гади Тямнар аларны аңламаганнар. Шуңа, Санскрит язмларында күп [[Варваризм]]нар һәм [[солецизм]]нар булган, бу телне зәгыйфь белүне генә түгел, ә Һинд мәдәниятен тирәнтен белмәүне шәһадәт иткән. IX гасырда [[Австронезия телләре]]нә караган Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгән (ул [[Малайя]] теленә һәм кайбер Индонезия телләренә караган). Чам теле Санскритта язмалар ясау өчен кулланылган әлифба белән язылган булган. Чам авазларының башка әйтелешенә ишарә итәр өчен таш буенча кисүчеләр [[диакритик тамга]]лар кулланганнар. Санскритта күп язмалар Чам телендә дә язылган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=265, 268—269}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=6—7}}.&lt;br/&gt;
Язу барлыкка килгәнгә карамастан, Чам теле икенчел булып калган, ул бүләк итүләрнең икенчел ваклылары өчен хезмәт иткән (мәсьәлән, мәйданчык үлчәмнәре), шул вакытта Санскрит гыйбадәттә кулланылган. IX гасырдан XIII гасырга кадәр ул Чам теле белән кысрыкланган, XIII - XV гасырларда ул текстларда кулланылган бердәнбер тел булып калган. XVI гасырдан бирле язмалар бөтенләй бетәлән һәм урта Чам телендә язмалар белән алыштырына.{{sfn|Швейер|2014|с=269}}.&lt;br/&gt;
Безнең көннәргә кадәр ташларда, кирпечләрдә, көмеш һәм алтын культ предметларында язмалар гына калган. Алар барысы да рәсми, сәяси, дини һәм юридик эчтәлеге булган. Шулай ук Тям сүз иҗаты булган, шул исәптән төрле каһарман [[эпос]]лар, алар яттан башкарылган, әкиятләр, риваятьләр һәм әйтемнәр. Укучылар, кагыйдә буларак, музыкантлар һәм биючеләр белән чыгыш ясаганнар, алар белән янәшә &quot;[[Рамаяна]]&quot;дан һәм &quot;[[Махабхарата]]&quot;дан өзекләр белән, музыка һәм биюләр барган.{{sfn|Швейер|2014|с=236}}

== Дин ==
[[Файл:Tháp Po Klaung Garai, Phan Rang.JPG|thumb|210px|Храм По-Клонг-Гарай в провинции [[Ниньтхуан]] провинциясендә По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсе.]]
Тямпада доминирланган дин тарихы патша хөкүмәте белән каты бәйләнгән. Яңа диннәр һәм читтән килгән дини агымнар иске ышанулар һәм йолалар белән ассимирланганнар, бигрәк тә табигать рухлары белән һәм бабалар культлары белән.{{sfn|Швейер|2014|с=210}}.&lt;br/&gt;
Тямпаның хасияте булып [[дини түземлек]] булган, бернинди дә дини йолалар башкаларын кысрыкламаганнар, алар кушылганнар һәм бер-берсенә өстәмә булганнар. Чыгарылма булып Һинд Ходайлары &quot;Галәм&quot; системасына кергән, ә асабалылар - &quot;биредәге&quot;гә. Шулай итеп, Һиндстаннан килгән [[Һинд дине]] һәм [[Буддачылык]] биредәге ышанулар белән тыныч бергә яшәгәннәр.&lt;br/&gt;
Һиндстан диннәре Һинд сәүдәгәрләре белән сәүдә контактлары аша безнең эраның беренче гасырларында Тямнар тарафыннан кабул ителгән булганнар. Мөгаен, башта Тям диңгезчеләре Көньяк Һиндстан портларына килгәннәр, ә соңыннан Һиндстан кораблары Тямпа ярларына килгәннәр. Һиндстан һәм Һиндокыйтай арасында төп сәүдә юлы [[Бенгалия култыгы]]ннан [[Малакка бугазы]] аша [[Көньяк-Кытай диңгезе]]нә булган.{{sfn|Швейер|2014|с=210—211}}{{sfn|West|2010|с=159}}{{sfn|Sharma|2009|с=25—26}}.&lt;br/&gt;
Тямнар Һиндстан иҗтимагый-сәяси системаны диннәрен һәм мәдәниятләрен алып килгән Һиндлеләрнең массакүләм килүе аша түгел, ә күпсанлы булмаган сәүдәгәрләр һәм монахлар аша китергәннәр. Башта яңалыкларны Һинд мәдәнияте белән кызыксынган Тям элитасы кабул иткән. Шуннан соң элита бу культураны [[Санскрит]] белән Тямпа мәдәниятенә адаптирланган, моны ул конкрет һәйкәлләрдә чагылдырган (гыйбадәтханәләрдә, сыннарда һәм язмаларда). V гасырдан бирле сәүдә элемтеләренә Һиндстан цивилизациясенең туры мәдәни йогынтысы өстәлгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=211}}.&lt;br/&gt;
Ул сәяси һәм дини булган. Беренче булып Кытай хроникаларында искә алынган [[Линьи]] морзалыгы Һинд йогынтысын кичергән. Моннан соң Һиндстаннан килгән диннәрне кабул иткән Тям патшалыклары [[аккультурация]] кичергәннәр, ә моның белән бергә - Һинд сәнгать, сәяси һәм мәдәни модельләрен. Яңа модельләрнең таралуының әһәмиятле факторы булып Тямпада башта мәдәни элита һәм каһинлек теле буларак кабул ителгән Санскритның барлыкка килүе булган.{{sfn|Швейер|2014|с=211—212}}.&lt;br/&gt;
Һинд дине һәм Буддачылык Тямпада якынча бер үк вакытта барлыкка килгән һәм тыныч башка ышанулар белән бергә яшәгәннәр. Әмма Һинд дине тиз патша хөкүмәтенең сәяси коралына әйләнгән. ̃Һинд дине һәм Буддачылык ның төрле максатларга ия булганга карамастан, күп Тям язмаларында еш бер үк вакытта [[Шива]] һәм [[Будда]] макталган булган, ә монахлар ике фәлсәфи-дини агымны дә өйрәнгәннәр. Тямпада [[Махаяна]] Буддачылыга белән [[Шиваизм]]ның туганлыгы күзәтелгән, кайбер патшалар һәм дәрәҗә ияләре ике конфессиянең дә гыйбадәтханәләрен һәм монастырьларын төзегәннәр. Мөгаен, Тям дини мәдәниятендә Шива һәм Будда бик якын булганнар. Шива культы шулай ук соңрак [[Вишну]] культы белән янәшә булган.{{sfn|Швейер|2014|с=212—213}}.&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva Avalokitesvara, the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|Бодхисаттва Авалокитешвара.]]&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva statue.jpg|thumb|right|Бодхисаттва сыны.]]&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva Avalokitesvara, Hoa Nhon, Binh Dinh, 8th-9th century AD, bronze - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06157.JPG|thumb|right|Бодхисаттва сыны.]]&lt;br/&gt;
Буддачылык Тямпа сарай янында киң чагылган булган. Ул хөрмәт ителгән саны буенча сыгылучан булган, шуңа күрә аның составына бабалар культын һәм бигрәк тә хатын-кыз - бабаларны кертергә мөмкинчелек биргән. Моннан тыш Тям Буддачылык күбрәк [[Ваджраяна]] яклы булган, бу илнең дини мәдәниятенә күп биредәге рухларны һәм [[эзотерик]] образларны кертергә мөмкин иткән. Тямпа архитектурасында соңгы юлга озату һәйкәлләре чагылмаган булган, мәсьәлән, реликвияләрне саклау өчен булган [[ступа]]лар. Бары тик уникаль [[Донгзыонг]] Буддачылык изге урынында кечкенә ступалар сакланган. Фактик рәвештә, Тямпада Будда [[иконография]]се һәм Боддхисаттвалардан башка бернәрсә дә, Буддачылык гыйбадәтханәләрен Һинд дине гыйбадәтханәләреннән аерырга мөмкинчелек бирми.&lt;br/&gt;
=== Шиваизм ===
[[Шиваизм]] формасындагы Һинд дине Тямпада язу барлыкка килгәннән бирле төп дин булып киткән (якынча V гасыр). Тям тарихының беренче язу эзләре илдә булган зур сәяси һәм дини үзгәрешләр белән бәйле. Диңгез сәүдәсе аркылы патша титулын алган хөкемдарлар һәм Тям элитасы Һиндстаннан килгән язуны, гадәтләрне һәм динне кабул иткәннәр. Моңа кадәр ил ыру-кабилә корылышы формасында булган, аннан бик әз эзләр калган - алар бабалар культында һәм кайбер гадәтләрдә чагыла, әмма &quot;Һинд дине&quot; чорына кадәр бер нинди археологик һәм язма һәйкәлләр сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=214—215}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388—389}}.&lt;br/&gt;
[[Файл:Shiva, art cham (musée Guimet) (12156137736).jpg|thumb|210px|XIV—XV гасыр Шива сыны.]]
IV гасыр ахырында — V гасыр башында хөкем иткән Тям патшасы [[Бхадраварман I]], [[Веда]]ны яхшы белгән. Ул Һиндстаннан күренекле [[брахман]]нарны Тямпада яшәргә чакырган һәм буйсынган кешеләре арасында актив Һинд динен популярлаштырган. Аннан соң барлык Тям патшалары үзләренең &quot;Ходай тарафыннан сайланганлыгы&quot; фикерен культивацияләнгән, аның асылы патша үз эшчәнлегендә Ходай ярдәменә таянган, ул аны яклаган.{{sfn|Швейер|2014|с=71—72}}. Моннан ары, Бхадраварманга Тхубон елгасы үзәнендә [[Мишон]] изге урынын нигезләүне, һәм шулай ук Бхадрешвара культын нигезләүне карый торган дип әйтәләр, Бхадрешвара Тям патшаларының шәхси Ходае һәм патша хөкүмәтен яклаучысы булып киткән.{{sfn|Швейер|2014|с=110}}{{sfn|Tadgell|2015|с=389}}{{sfn|Sharma|2009|с=26}}.&lt;br/&gt;
Бхадраварман патшасы вакытларыннан Һинд дине гел хөкем итүче элитасына якын булган. Патшалар үзләрен &quot;Шива токымы&quot; дип атаганнар, язмаларда аларны &quot;җир Ходайлары&quot; дип атаганнар. Һинд дине патшаларны Ходайлар яшәгән күк һәм кешеләр яшәгән җир белән арадашчылар итеп күрсәткән. Моннан ары ул мифологиягә барып тоташкан һәм патша хөкүмәтенең илаһи табигатен аңлатучы генеалогик конструкцияләрне төзергә мөмкинчелек биргән. Кайвакыт Тям патшалары [[Вишну]]га яки [[Индра]]га охшатылган булган, әмма, кагыйдә буларак, төп Һинд дине булып Шиваизм калган.{{sfn|Швейер|2014|с=215}}.&lt;br/&gt;
Тям язмалары буенча Бхадраварман патшасы вакытында Тямнар табына торган пантеонга [[Шива]] Ходае һәм аның хатыны [[Ума]] кергән, шулай ук Бхадрешвара (Шива чагылышларының берсе, аның табаннарының изге эзләренә патшалар һәм патша ыруларының әгъзалары табынганнар). Нәкъ шул вакытта инде Тям патшалары Мишонга һәм күрше гыйбадәтханәләргә мул бүләкләр биргәннәр, һәм бигрәк тә аларда куелган [[лингам]]нарга.&lt;br/&gt;
VI гасырда Тямпада практик рәвештә бөтен Һинд дине пантетоны урнашытырылган булган, аңа төрле изге урыннарда табынганнар (гадәттә алар патша тарафыннан нигезләнгән булганнар, ә сирәгрәк - аның гаиләсе әгъзалары һәм күренекле дәрәҗә ияләре тарафыннан). Иң еш Шива, Вишну, [[Брахма]] һәм тәңгәл килгән рәвештә аларның хатыннары [[Парвати]], [[Лакшми]] һәм [[Сарасвати Дэви]] турында искә алганнар, һәм шулай ук Индра, [[Кубера]], [[Ганеша]], [[Агни]], [[Варуна]], [[Сурья]] һәм [[Ваю]] турында ([[локапала]]лар корбан бирү вакытында кирәк булган биш стихиянең символлары булып торган). Бу Ходайларның сурәтләре күбесенчә Һинд кануннарына туры килгән.{{sfn|Швейер|2014|с=216—217}}.&lt;br/&gt;
Тямпа тарихы дәвамында биредәге Һинд дине бик сайлый торган булган һәм практикасына кайбер кырыс йолаларны, бик кырыс табуларны яки [[Кали Алиһәсе]] һәм [[Бхайрава]] кебек ярсулы Илаһларны кертмәгән. Тям иконографиясе Ходайларны куркыныч кыяфәттә беркайчан да күрсәтмәгән. Ходайларның барлык исемнәре аларның кешеләргә алкышын һәм ярдәм итәргә теләкне күрсәткәннәр. Шулай итеп, Тям пантеоны күп Ходайларның &quot;караңгы формалары&quot; булмау сәбәпле Һиндстанныкына караганда кечерәк булган. Шулай да, Тямнар Кхмерлардан аермалы буларак пантеоннарында әһәмиятле урынны хатын-кыз Илаһларына биргәннәр. &quot;[[Агама]]&quot;ның һәм башка язмаларның еш цитаталавыннан Тямпада Һинд диненең төрле сектант агымнары таралганы турында нәтиҗә ясарга була (мәсьәлән, шайва һәм пашупата).&lt;br/&gt;
[[Файл:Lingam, Tra Kieu, 7th-8th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01557.JPG|thumb|210px|Чакьеудан Лингам, VII—VIII гасырлар.]]
Шиваизмның культ предметы — лингам — Ходайның «билге»се булган, фалло-сыман символ, ул табигатьне һәм Галәмне чагылдырган, алар башын хатын-кыз стихиясе [[йони]]дан алалар. Лингамнар ташлардан ясалган булганнар, алар еш табигый булганнар, шул җирдә табылганнардан яки изге урында махсус корылганнардан. Тямпада лингамнарның культы күбесенчә ул кыр ташлары тирәсендә изге территорияләрнең борынгы культы варисы булганга күрә популяр булып киткән. Һәр лингам бу урынның яклаучы Ходае махсус Шиваны чагылдырган, аңа биредәге халыкның байлыгы бәйле булган. Тям патшалары алар тарафыннан куелган лингамнарга үз исемнәрен биргәннәр, чөнки патшалар шулай ук Шиваның махсус формасы булып саналганнар (Бхадраварман һәм [[Шамбхуварман]] лингамнары билгеле).{{sfn|Швейер|2014|с=218—219}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}.&lt;br/&gt;
Лингамга еш корбаннар биргәннәр - аңа сөт агызганнар һәм аңа ризык куйганнар. Иң изге лингамнар булып &quot;үзеннән туганнар&quot;, яки &quot;үзләре&quot; җирдән чыкканнар (&quot;свайямбху&quot;) саналганнар. Хорафатларга ышанган Тямнар ышануы буенча шундый лингамнарны җирдән казып чыгарсалар, Тямпа һәм хөкем итүче династия бетәр дип ышанганнар. VII гасырдан бирле язмаларда хәрәкәт итүче лингамнар искә алына, алар процессияләрдә һәм башка дини церемонияләрдә катнашканнар, һәм шулай ук &quot;мукхалинга&quot; - &quot;битле лингам&quot;нар, алар патшада чагылыр өчен Лингамнан чыккан-сыман Ходайны күрсәткәннәр. Мондый патша &quot;Шивамукха&quot; дип аталган (&quot;Шиваның йөзе&quot;), чөнки лингамнан &quot;чыккан&quot; йөз анда яшәүче Ходайның йөзе булган.&lt;br/&gt;
Мукхалингалар ике типлы булганнар - шуларда Ходайлар йөзе ясалган лингамнар, һәм &quot;кошалар&quot; лингам өчен махус футлярлар, алар аны каплаганнар һәм бизәгәннәр. Кошаларны алтыннан яки көмештән ясаганнар, аларда Ходайның бер яки берничә йөзен сурәтләгәннәр, һәм шулай ук асыл яки ярым-асыл ташлар белән [[инкрустация]]ләгәннәр ([[кызыл якут]]лар, [[алмаз]]лар, [[зәңгәр якут]]лар һәм [[тау бәллүре]]. Күп йөзле кошаларның дүрт, биш яки алты йөзе булган, алар дөнья якларын күзәткәннәр һәм Тямпаның төрле урыннарын яклаганнар. Вакыт узу белән кошалар үзләре дә культ предметы булып киткәннәр, аңа лингам белән беррәттән табынганнар. Кошалар актив рәвештә дини процессияләрдә кулланылган, алар үз лингамының символы булып торган. Кошалар бары тик патша язмаларында искә алына, алар лингамнарны бары тик патша гыйбадәтханә комплексларында бизәгәннәр - Мишонда, По-Нагарда һәм Донгзыонгта.{{sfn|Швейер|2014|с=220—221}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=159}}{{sfn|Hubert|2013|с=31}}.
=== Вишнуизм ===
[[Файл:Vishnu, Kuong My, Quang Nam, 10th century AD, sandstone - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06139.JPG|thumb|210px|X гасыр Виншу сыны.]]
[[Вишнуизм]] Тямпага [[Фунань]]нан яки [[Ченла]]дан үтеп кергән, анда таҗ кигән [[Вишну]]ның сурәтләре V гасырдан очрый. Мөгаен, Вишнуизм Тямпага башка [[Һиндстан диннәре]] кебек үтеп кергән — Тям портларына актив килгән сәүдәгәрләр һәм диңгезчеләр аша. Тям язмаларында Вишну культының күпчелек искә алулары VII гасыр уртасына карый һәм патша [[Викрантаварман I]]-гә бәйле.{{sfn|Швейер|2014|с=213—214}}.&lt;br/&gt;
Ул Кхмерларның борынгы шурадашы булган, ул патша [[Ишанаварман I]]-нең кызына өйләнгән булган, әмма билгеле булмаган сәбәп буенча аны Ченладан куганнар. Нәкъ менә Викрантаварман Тямпада Вишну культының иң күбе эзләрен калдырган, гәрчә Вишнуизм тямнар арасында киң һәм озак таралышка ирешмәгән. Патша династиясе әгъзалары арасында дин ирегенең сәбәбе шунда ки, гәрчә патшалар Тямпаның яклаучысы булып Шива булса да, һәрбер рәсми диннән башка шәхси Ходайларын якларга мөмкин булган.{{sfn|Швейер|2014|с=214}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}.&lt;br/&gt;
Мөгаен, Вишнуизм хөкем итүче Тям династиясе тарафыннан Кхмерлардан күрше дәүләтләр белән якын контактларга күрә кабул ителгән булган. Бу контактлар турында VII гасыр уртасында Кхмер йогынтысы астында [[Мишон]]да төзелгән Е1 гыйбадәтханәсенең стиле әйтә. Соңыннан Тямпада Вишнуизм эзләре бик эпизодик, әмма &quot;[[Рамаяна]]&quot;да искә алулар һәм кайбер гыйбадәтханәләрнең иконографиясендә Вишнуизм элементларының булуы, Вишну культы практикаланырга дәвам итүен күрсәтә. Шулай итеп, Чакьеудан пьедесталда (X гасыр) [[Кришна]]ның сурәте һәм Шиваит гыйбадәтханәсенең [[цоколе]]нда &quot;Рамаяна&quot; сюжетларына сыннар сәхнәләре Вишнуизм Һинд дине Ходайларының [[синкретик]] пантеоны арасында Викрантаварман патшасы хөкеменнән соң булган дип фараз итәргә мөмкинчелек бирә.&lt;br/&gt;
===Гыйбадәтханә үзәкләре===
[[Файл:Linga 1 (My Son).jpg|thumb|left|210px|X гасыр белән даталанган Мишон лингамнарының берсе.]]
Патша хөкеме һәм конкрет династияләр белән бәйле Шива культы Тямпаның ике төп гыйбадәтханә үзәкләрендә — [[Мишон]]да (хәзерге Зуйфу авылы, Зуйсюен даирәсе, [[Куангнам]] провинциясе) һәм По-Нагарда (хәзерге [[Нячанг]] шәһәре, [[Кханьхоа]] провинциясе). Беренче вакытта ике гыйбадәтханә дә Шивага багышланган булган, ул гыйбадәтханә лингамы буларак хөрмәт ителгән. Мишонда ул Бхадрешвара буларак мәгълүм булган, ә По-Нагарда &quot;мукхалинга&quot; исеме (&quot;йөзле лингам&quot;) мәгълүм булмаган. Ике гыйбадәтханәдә дә патшалар, илаһи яклауны күрсәтер өчен лингам исемнәренә үз исемнәрен өстәгәннәр. Шулай итеп, Бхадраварман патшасы Бхадрешвара [[ишвара]]сына табынган (&quot;бхадра ишвара&quot;, моның мәгънәсе &quot;мәрхәмәтле ходай&quot;), Шамбхуварман патшасы - Шамбхубхадрешвара ишварага (&quot;шамбху бхадра ишвара&quot;, ягъни &quot;алкышлы һәм мәрхәмәтле Ходай&quot;). Мишонда үз Ходай яклаучысы өчен гыйбадәтханә төзеп һәр киләсе Тям патшасы мәҗбури рәвештә Тямпаның патша культын борынгы Бхадрешвара Ходае белән бәйләгән.{{sfn|Швейер|2014|с=222—223}}.&lt;br/&gt;
V—VI гасырдан бирле Мишонның гыйбадәтханә комплексы изге патша урыны репутациясенә ия булган, Тямпаның башкаласы кайда булса да һәм тәхетне нинди династия алмаса да. VII гасыр уртасында Мишонда Бхадрешвара лингамы белән беррәттән лингамнар буларак башка Ходайларга да табына башлаганнар, бу патша бабалары популярлыгы турында шәһадәт итә. VIII гасыр уртасыннан IX гасыр уртасына Мишон өлкәсендә яңа язмалар барлыкка килмәгән, алар бары тик көньяк Каутхара һәм Пандуранга патшалыкларында очрый, анда, мөгаен Тямпаның үзәге күчерелгән булган. Патша язмаларының күпчелеге Каутхарада По-Нагар гыйбадәтханәсеннән. Беренче планга По-Нагар Алиһәсе чыга - бу Тямпаның җир Алиһәсе, Санскрит телендәге текстларда ул [[Шива]] Ходаеның хатыны [[Лакшми]] Алиһәсе белән тәңгәл китерелә.&lt;br/&gt;
«Йөз белән лингам» (''мукхалинга'') По-Нагар гыйбадәтханәсендә VII гасырда пәйда булган. Язмалар буенча ул Каутхараны төрле бәлалардан саклаган. Лингамда Шива һәм Бхагавати сурәтләнгән булган, алар бер тәндә кушылган булганнар. Шул ук вакытта (VIII гасыр ахыры) Бхагавати «Каутхара Алиһәсе» дип атала башлаган, ә патшаларны яклаучы Алиһә культы бик тиз Тямпаның яклаучысы Алиһә культы белән алышынган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=223—224}}.
Соңрак Тям текстларында По-Нагарның риваять лингамы турында инде бернәрсә дә әйтелмәгән, бөтен культ Тямпаның Алиһәсе - Янг пу Нагара (яки По-Нагар) тирәсендә булган. Аның хөрмәтенә яңа гыйбадәтханә төзегәннәр - комплекста иң зур. Монда [[Шактизм]] элементлары доминирланган, ә Бхадрешвара культы өчен хас элементлар - Мишонның Илаһлары нивелирланган булганнар. Шулай итеп, көньяк Тямпада По-Нагар Алиһәсе культы Шива культы (Бхадрешвара)дан аерылган һәм мөстәкыйль итеп яшәешен дәвам иткән.&lt;br/&gt;
Патша Индраварман I булганда патша хөкүмәте үзәге Пандуранга өлкәсендә яңа башкала Вирапурага күчерелгән булган (шәһәрнең урнашуы төгәл билгеле түгел). Элеккеге традицияне дәвам итеп, Индраварман Индрабхадрешвара дигән яңа Ходай культын оештырган. IX гасырның икенче яртысында тәхеттә яңа Индрапура династиясе урнашкан, аның нигезләүчесе Буддачылык дине тарафдары Джайя Индраварман (ул шулай ук Индраварман II), шулай да ул Мишонда Бхадрешварага табынуын дәвам иткән. Яңа текстлар дини ышануларның эволюциясен күрсәтәләр, алар риваятьләргә табынып, яңа династиянең легитимлыгы һәм Бхадрешвараның өстенлеге турында сөйлиләр.&lt;br/&gt;
Бхадрешвара һәм По-Нагар культлары яклаучылары үз Ходаеның күбрәк &quot;борынгы&quot;лыгын исбатларга тырышканнар (шул максат өчен Бхадрешвара адептлары пантеонга риваять бабаларын - Уроджа патшасын керткәннәр, ул җиргә Шива тарафыннан җибәрелгән булган). Мишон лингамының тарихы үзгәрде, хәзер ул Шива тарафыннан бүләк ителгән булган, шулай итеп Тямпаның Ходай яклаучысы &quot;патшалар патшаларының&quot; шәхси Ходай яклаучысы булган.&lt;br/&gt;
Шул вакыттан бирле По-Нагар Алиһәсе тагын да Шивадан ераклаша, ул бик әһәмиятле булып таныла, әмма Тямпаның муллылыгы гаранты буларак икенчел дип таныла. X гасыр уртасында хөкемгә өйләнү аша Патша [[Бхадраварман II]] килгәч, ул Пракашабхадрешвара Ходае культын керткән (бу VII гасыр уртасында хөкем иткән борынгы бабасы хөрмәтенә). Шул ук вакытта Тямпа патшаларын һәм патша бабаларын яклаучы яңа уртак Ходай культы барлыкка килгән (Бхадрешвара), аларга Ишанешвара Ходае аша табынганнар. Бу Ходайлар бергә кушылганнар һәм Тямпаның һәм Тям патшаларының яңа яклаучы Ходае булып киткәннәр. Бигрәк тә Мишонда Ишанабхадрешвараны хөрмәт иткәннәр.&lt;br/&gt;
XI гасырдан бирле Тямпа Дайвьет белән даими сугыш алып барган. Моңа да карамастан, илнең ике төп изге урыны патшалардан һәм сарай яны сановникларыннан мул корбаннар алырга дәвам иткәннәр. Ишанабхадрешвара Тямпа патшаларының төп Ходае ролен уйнаган, ә По-Нагар җир саклаучысы булган һәм &quot;ашатучы Җир&quot;не шәхесләндерүче куәтле Җир Алиһәсе булган. Вьетлар һәм кхмерлар белән сугыш дәвамында ир һәм хатын-кыз Илаһлары тигез булып киткәннәр. По-Нагарга хәтта Вьетлар да табынганнар, алар анда яңгыр җибәрүче &quot;Җир Алиһәсе&quot;н күргәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=226—227}}.&lt;br/&gt;
XII гасыр ахырында Тямпаны Кхмерлар яулап алганнар һәм күп гыйбадәтханәләр җимерелгән яки таланган булган. 1233 елда патша [[Джайя Парамешвараварман II]] Каутхарада гыйбадәтханәдгә По-Нагар Алиһәсе сынын бүләк иткән, ә 1234 елда Мишонда гыйбадәтханәгә алтын йөз белән көмеш кошаны бүләк иткән. XIV гасырдан соң барлыкка китерелгән эпиграфик чыганаклар күп булмаган, әмма алар буенча ике культ та булганы ачык күренә. По-Нагар (Бхагавати) илнең Алиһәсе культында Тямнарның җир турында ышанулары концентрацияләнгән булган, ә Шива (Бхадрешвара) культы ярдәмендә Тям патшалары күк яклавы астында булганнар. Тямпа көчле булып калганда - ике изге урын да чәчәк атканнар, әмма дәүләт һәм патша хөкүмәте зәгыйфьләнгәч ике гыйбадәтханә комплексы да төшенкелек хәленә кергән (По-Нагар гыйбадәтханәсе азрак дәрәҗәдә, чөнки ул Вьетлар тарафыннан яулап алынмаган көньякта булган).
=== Махаяна һәм Ваджраяна ===
[[Файл:Pedestal, Buddha, Bodhisattva, and Monk, view 3, Dong Duang, late 9th to early 10th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01791.JPG|thumb|210px|Донгзыонгтан пьедесталдан Буддачылык сыны. IX гасыр ахыры — X гасыр башы.]]
Барлык диярлек Тям патшалары Һинд диненең генә түгел, ә шулай ук Буддачылыкның өйрәтүләрен белгәннәр. Археологик табылмалар буенча Буддачылык Тямпада Һинд дине белән бергә таралган. Археологик табылмалар Буддачылык Тямпада Һинд дине белән бергә табылган турында шәһадәт итә. Тямпаларның язмаларында да, иконографиясендә илдә [[Тхеравада]] булуы турында шәһадәтләр юк, бу агым Тямнар арасында күпкә соңрак таралган булган. Борынгы заманнарда Тямпада бары тик [[Махаяна]] һәм [[Ваджраяна]] булган. Махаяна Буддачылыгы йолалары турында шәһадәи итүче язмалар бары тик IX гасырда барлыкка килә һәм XII гасырның икенче яртысында бетә. Әмма Буддачылыкның йогынтысы язмаларда бик чикләнгән итеп барлыкка килгән дип санарга була, чөнки язмалар беренче чиратта патша хөкеменең коралы булганнар, һәм ул күбесенчә Шиваизм формасындагы Һинд динен тотканнар.&lt;br/&gt;
Халыкның киң катламнарына Буддачылыкның йогынтысы хөкем итүче элитага йогынтысыннан күбрәк булган, моны күпсанлы археологик һәйкәлләр исбат итә. Шул ук вакытта билгеле эпохаларда Тям патшалары Буддачылык адептлары булган, гәрчә Бхадрешвара яки Шамбхубхадрешвара образында Шивага табынырга дәвам иткәннәр. Кайбер патшалар &quot;чакравартинраджа&quot; дип аталганнар (&quot;[[Дхарма]] тәгәрмәчен әйләндерүче патша&quot;), бу Буддачылык тарафлы булу турында сөйләгән. Шулай, Индрапура династиясе нигезләүчесе  [[Джайя Индраварман]] Буддачылык тарафдары булган, ул 875 елда Лакшминдра Локешвара исеме астында [[Авалокитешвара]] монастырен ачкан (хәзерге [[Донгзыонг]].). Моннан соң күп Индрапура патшалары һәм аларның сарай яннары халкы Махаяна монахларын һәм монастырьларын яклаганнар.&lt;br/&gt;
X гасыр ахырында беткән Индрапура династиясеннән соң, Буддачылык Һинд дине белән янәшә булган, аның белән көндәш булмаган, ә Тям элитасы мәдәниятендә үз урынын алган. [[Бодхисаттва]] Авалокитешвара Тямпаның төрле сурәтләрендә киң мәгълүм булган. Гыйбадәтханә комплексының архитектурасы Кхмер һәм Ява йогынтысы турында сөйли, ә сында Кытай хасиятләре күренә. Мөгаен, Донгзыонг монастыренда Буддачылыкта чит алынмалар күп булган.&lt;br/&gt;
XI гасыр уртасында Пандурангадан Джайя Парамешвараварман патшасы Буддачылык монастырен нигезләгән, ә 1080 елларда башка династиядән патша Буддачылык тарафдары булган - Парамабодхисатва. Махаянаның төрле формаларына һәм аның Ваджраянага әверелүенә ишарә иткән Санскрит телендә берничә язмадан башка Тям Буддачылыгының һәйкәлләренең күпчелеген төгәл даталарга булмый. Шулай ук, Куангнамда &quot;Мәрмәр таулары&quot; мәгарәләр комплексы һәм [[Куангбинь]]ның төньяк өлешендә [[Фонгня-Кебанг]] ызаны кебек мәшһүр культ урыннарының барлыкка китерү даталары шулай ук билгеле түгел. Фонгняда Будда, Авалокитешвара һәм ниндидер хатын-кыз Алиһәсе, (мөгаен, [[Тара]] Алиһәсе яки [[Праджняпарамита]]) сурәтләр белән күп [[терракота]] медальоннары табылган булган.&lt;br/&gt;
Ваджраяна яки тантрик Буддачылык Көньяк-Көнчыгыш Азиядә VIII һәм X гасырларда таралган. Прамудита Локешвара монастыренда X гасыр башында ясалган язмаларның берсе, монда серле һәм символик [[тантра]]ларны практикалавы турында сөйли. Тям Ваджраянасында өч &quot;төп&quot; Будда: [[Шакьямуни]], [[Амитабха]] һәм [[Вайрочана]] культы булган, һәм шулай ук өч &quot;кече&quot; Будда: [[Ваджрадхара]], [[Авалокитешвара]] һәм [[Ваджрасаттва]]. Күп тантрик тәгълиматлар һәм практикалар Шиваизм белән янәшә булганнар.&lt;br/&gt;

=== Асаба культлары ===
[[Файл:Po Nagar 1.jpg|thumb|250px|По-Нагар гыйбадәтханәсе.]]
Асаба культларының һәм ышануларының иң күбе эзләре [[Нянчанг]]та По-Нагар гыйбадәтханәсендә калган. Бу шулай аталган &quot;халык&quot; ышанулары Тямпа тарихы дәвамында Һиндстаннан килгән &quot;рәсми&quot; культлар белән тыныч яшәгәннәр.&lt;br/&gt;
Тямпаның асаба культлары санына [[анимизм]] кергән, бигрәк тә табигать рухларына ышану. Борынгы Тямнар өчен билгесезлек һәм &quot;явыз көчләр&quot; алдында куркулар хас булган, бигрәк тә [[джунгли]]лар алдында - болар көч белән мәҗбур итү, хаос һәм вәхшилекне эченә керткән. Тямнар кыргый табигать, эшкәртелгән үзәннәр һәм шәһәрләрдә таралган борынгы культларны капма-каршы куйганнар. Халык ышануларының хас мисалы булып корбан чүлмәгендә һәм тәлинкәдә - &quot;куе урман иясе&quot;нә язмалар тора.&lt;br/&gt;
Асаба культлар җир көчен агачта яки ташта илаһландырганнар. Культ гел бер Ходайларның берсе белән нык бәйле булган, ул үз чиратында җир биләмәсенә хокукка бәйле булган. Ташка (соңрак периодларда - [[лингам]]га) май яки хуш исле матдәләр сипкәннәр, бу бу урындагы яңгырны һәм муллылыкны тәэмин итәргә тиеш булган һәм үзләре белән ташны чагылдырган. Мондый церемонияләргә рәхмәтле таш үзе табигать рухларына йогынты ясарга мөмкин Ходай булып киткән. Шулай ук Тямнар бабалар рухларына, биредәге каһарманнарга һәм үтерелгән кешеләргә, сулыклар рухларына һәм аерым торган ташларга табынганнар. Махсус рольне җир рухлары уйнаган.

=== Хатын-кыз Алиһәләре культы ===
Тямпада хатын-кыз Алиһәсе культы киң таралган булган, ул Җир Алиһәсе, ил һәм аның яшәүчеләре яклаучысы булган. Бу рольне Янг пу Нагара, яки По-Нагар уйнаган (Санскрит язмаларында ул [[Лакшми]] белән тәңгәл китерелгән). Аның төп изге урыны Каутхарада (хәзерге [[Нячанг]] шәһәрендә) булган, шуңа күрә VIII гасырдан бирле По-Нагарны &quot;Каутхара Алиһәсе&quot; дип атаганнар. Традиция буенча ул алтын яки таш сын формасында хөрмәт ителгән (алтын һәм асылташлар белән бизәлгән оригиналь статуяны IX гасырда Тямпага бәреп кергән Кхемрлар урлаганнар). XI гасырда Каутхарада Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгәч, аны &quot;ил Алиһәсе&quot; яки &quot;җир Алиһәсе&quot; дип атый башлаганнар (Янг пу Нагара).{{sfn|Швейер|2014|с=234}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=5—6}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=98}}.&lt;br/&gt;
X гасырдан бирле По-Нагар Алиһәсе культы Каутхара тышына чыккан һәм үзәге [[Мишон]] булган, Тям патшалары яклаучылары Бхадрешвара Ходай яклаучы культына өстәмә булып киткән. Шул вакыттан бирле бу локаль (көньяк) культ булган, ул бөтен илне яклаучы ике Илаһ культына әверелгән. Хәтта Тямпаның төньяк җирләренең колонизациясен башлаган Вьетлар По-Нагарны үз киң пантеонына керткәннәр (өлешчә бу җиңелгәннәрнең канәгать булмавын тыяр һәм яулап алынган җирләрдә Тямнарны ассимиляцияләү өчен эшләнгән булган).

В XI гасырда По-Нагар гыйбадәтханәсе барлык Тямнар тарафыннан хөрмәт ителгән дини үзәк булган. Соңрак текстлар По-Нагарны &quot;Кара хуҗабикә&quot; дип атаганнар, бу янә Алиһәнең җир белән каты бәйләгәне турында шәһадәт булып тора. По-Нагардан башка Тямпада ике хатын-кыз Боддхисаттваны - Махаяна [[Праджняпарамита]] һәм тантрик [[Тара]]ны, ул үзендә хатын-кыз мәрхәмәтлек образын чагылдырган. Буддачылык пантеонының кайбер Илаһлары хатын-кыз формаларын алганнар һәм аларга бабалар культы кысаларында табынганнар.

=== Бабалар культы ===
[[Файл:My Son, Vietnam.jpg|thumb|250px|Мишон хәрабәләре.]]
Тямнар динендә махсус урынны бабалар - хөкем итүче династияләр нигезләүчеләре культы алып торган. Аларга гыйбадәтханәләрдә Ходайлар белән беррәттән табынганнар, алар хөрмәтенә аларның сурәтләре белән церемонияләр эшләгәннәр. VII гасырда [[Мишон]]да Бхадрешвара культы белән беррәттән Ишанешвара һәм Прабхасешвара патша бабалары культы Ходайларына табынганнар. Симхапурада [[Кандарпадхарман]] хөрмәтенә гыйбадәтханә булган - бу патшаларның карт әбисенең әтисе булган. Шулай итеп, бер-берсен алмаштыручы патшалар [[лингам]]нан чыккан Ходайлар булган династик бабаларның дәвамчылары булган.&lt;br/&gt;
Индрапура династиясенең нигезләүчесенең (875—989) хатыны Раджакула Харадеви берничә культ керткән: Индрпарамешвара Ходаеның (вафат булган ире Джайя Индраварман хөрмәтенә аталган), Ходай Рудрапарамешвара (әтисе Рудраварман хөрмәтенә) һәм Рудрома Алиһәсе (әнисе хөрмәтенә). Энесе Харадеви апасы хөрмәтенә Алиһәм Харомадеви культын нигезләгән, ә XI гасыр уртасында Тям патшаларының берсе Харадеви хөрмәтенә Раджакула Буддачылык монастырен нигезләгән. Тям пантеонына кертелгән әти-әнисе тарафыннан илаһилаштырылган барлык туганнарны сыннар буларак чагылдырганнар, аларның чын прототиплар белән портрет охшашлыгы булган.&lt;br/&gt;
X гасырдан бирле Тям язмаларында патша бабаларының культын искә алуның саннары үсә. Һәрбер хөкем итүче династия бабасының культын бөтен Тямпага таратмакчы булган. Патшага якын бабалар культы затлы ыруларда барлыкка килә, алар династия башын сурәтләүче статуялар белән изге урыннарны кора башлаганнар. Гади Тямнарның гаиләләре бабаларына өйләрендә табынганнар, әмма аларның тораклары спецификасы булганга күрә моның бернинди эзләре калмаган. Шулай итеп, Тямпада параллель рәвештә патша бабалары культы булган, аларга ихтирам бөтен ил буенча бирелгән, һәм бабаларның гаилә культы ул гади кешеләрнең өйләрендә практикаланган.&lt;br/&gt;
Индрапура династиясенә патша һәм морза ыруларның берничә ян тармагы якын булган. Трибхуванадеви дигән патшаларның берсенең хатыны әбисе Врддхакулага багышланган культ керткән (ул Вишнупурадан &quot;патшалар патшасы&quot; буларак мәгълүм кешенең сеңлесе булган). Индрапура династиясе белән туганлашып Трибхуванадеви әһәмиятле клан булып киткән, аның өч бертуганы сарай янында министрлар булып хезмәт иткән. Бу бертуганнар Вишнупурада Врддхакула ихтирамына гыйбадәтханә төзегәннәр, ул Врддхалокитешвара Буддачылык монастырена баш биргән (бу [[Авалокитешвара]] исеменең хатын-кыз формасы булган). Әкренләп патша бабаларының культы территориаль характер алган һәм җиргә хокук ныгытылу турында булган. Җир Ходайларына буйсыну биредәге урыннан династиясен яклаучы патша бабаларына табыну белән бергә кушылган булган.&lt;br/&gt;
Берәр-нинди династия беткәч, аларның &quot;илаһи&quot; бабалары Тям язмаларыннан юкка чыкканнар (искә алуларның бетүе, бу Ходайларга бүтән табынмаганнар, аларга изге урыннар төземәгәннәр һәм корбаннар бирмәгәннәр дигәнне аңлатырга мөмкин булган). Тям бабалар культының үзенчәлеге булып аларны җимерер яки бу изге урынны бушатучыга каһәрләр булуы булган (гадәттә бу язмалар тыюга буйсынмаган бабаларын һәм токымнарын каргаганнар).&lt;br/&gt;
Асаба җир Ходайлары һәм Һинд Ходайлары кисешкән соңгы юлга озату культының башка чагылышы булып &quot;кут&quot;лар торган - бу бабаларны сурәтләүче таш һәйкәлләре формасында ыру нигезләүчеләр каберләре булган. Үлгәннәр &quot;кутлар&quot; белән тәңгәл китерелгән булган, алар җир биләмәсенең үзәгендә булганнар һәм җир биләмәсәнең хәзерге хуҗаларының бабаларының символлары булган. Һәрбер шундый һәйкәл җир биләмәсәнең &quot;йөрәге&quot; булган, ә бабалар токымнарының бу җиргә &quot;хокукы&quot;н исбатлаганнар. Тямпада &quot;кутлар&quot; XV гасырдан бирле киң таралган булганнар һәм, мөгаен, борынгы бабалар һәм бу урынның яклаучы Ходайларының культының дәвамы булган. Гадәттә &quot;кут&quot; гаилә өчен изге булган [[дөге чека]]сы үзәгендә куелган, аннан гыйбадәтханә бүләкләре өчен дөге алынган булган. Шулай итеп, &quot;кут&quot;лар үзендә бабалар рухын чагылдырган, һәм шулай ук Җир Илаһын, аңа гаилә җир биләмәсенең уңышлыгы бәйле булган. Соңрак автономиясен саклап калган көньяк Тямпада &quot;кутлар&quot;ны хатын-кыз сызыгы буенча шәҗәрә белән бәйле иткәннәр.

=== Соңгы юлга озату культы ===
Кытай чыганаклары буенча, Тямнарның соңгы юлга озатулары нинди урында булуга карап төрле булган. Мөгаен, [[кремация]] бөтен урында булмаган. Шуңа өстәп кремацияне бары тик брахманнарга, кшатрийларга һәм сарай яны сановникларына кулланганнар, гади кешеләрне һәм балаларны җирдә күмгәннәр. Кайбер Тям язмалары [[сати]] ритуаланың булуы турында шһадәт китерә - патшаның үлеменнән соң аның барлык хатыннарын күмү учагында яндырганнар, ә аларның калдыкларын диңгезгә ташлаганнар, әмма бу йола бик сирәк булган.&lt;br/&gt;
Үлгән элита вәкилләренең тәннәрен берничә көнгә елау өчен чыгарганнар, ә гаилә әгъзалары матәм билгесе итеп башларын кырганнар. Кремациядән соң баш сөягенең [[маңгай сөяге]]н тугыз өлешкә ярганнар. Бу кыйпылчыкларны зиннәтле мәгъдәннән тартмага алып куйганнар (&quot;клонг&quot;) һәм гаиләдә саклаганнар, аны үлгәннәр хөрәмәтенә йола вакытында кулланганнар (&quot;кутка табыну&quot;). Ир кешеләрнең &quot;клонг&quot;лары өйнең көнчыгыш өлешендә торганнар, ә хатыннарныкы - көнбатыш өлешендә.

== Комментарлар ==

== Искәрмәләр ==

== Әдәбият ==
=== Рус телендә ===
* Брук С. И. Население мира. Этно-демографический справочник. — Москва: Наука, 1981.
* Деопик Д. В., Кузнецов А. И. Малые народы Индокитая. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1983.
* Тхе Чинь Као. Традиционное жилище народов плато Тэйнгуен. — Москва: Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН, 1994.
* Чеснов Я. В. Историческая этнография стран Индокитая. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1976.
* Анна-Валери Швейер. Древний Вьетнам. — Москва: Вече, 2014. — ISBN 978-5-9533-3838-7.
* Шпажников Г. А. Религии стран Юго-Восточной Азии. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1980.
=== Инглиз телендә ===
* Peter Boomgaard. Southeast Asia: An Environmental History. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. — ISBN 978-1-85109-419-6.
* Michael A. Di Giovine. The Heritage-scape: UNESCO, World Heritage, and Tourism. — Lanham, Maryland: Lexington Books, 2008. — ISBN 978-0-7391-1434-6.
* Andrew David Hardy, Mauro Cucarzi, Patrizia Zolese. Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Vietnam). — Singapore: NUS Press (National University of Singapore), 2009. — ISBN 978-9971-69-451-7.
* Charles Higham. Encyclopedia of Ancient Asian Civilizations. — New York City: Infobase Publishing, 2014. — ISBN 0-8160-4640-9.
* Bruce Lockhart, Tran Ky Phuong. The Cham of Vietnam: History, Society and Art. — Singapore: NUS Press (National University of Singapore), 2011. — ISBN 978-9971-69-459-3.
* James Minahan. Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2012. — ISBN 978-1-59884-659-1.
* James Minahan. Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World. Volume I A—C. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2002. — ISBN 0-313-32109-4.
* Gitesh Sharma. Traces of Indian Culture in Vietnam. — New Delhi, India: Rajkamal Prakashan Group, 2009. — ISBN 978-81-905401-4-8.
* Christopher Tadgell. The East: Buddhists, Hindus and the Sons of Heaven. — Abingdon-on-Thames: Routledge, 2015. — ISBN 978-0-415-40752-6.
* Spencer C. Tucker. The Encyclopedia of the Vietnam War: A Political, Social, and Military History. Second Edition. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2011. — ISBN 978-1-85109-961-0.
* Spencer C. Tucker. Vietnam. — Lexington, Kentucky: University Press of Kentucky, 1999. — ISBN 0-8131-2121-3.
* Barbara A. West. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. — New York City: Infobase Publishing, 2010. — ISBN 978-0-8160-7109-8.
=== Француз телендә ===
* Jean-Francois Hubert. L'Art du Champa. — Parkstone Press International, 2013. — ISBN 978-1-78042-834-5.

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр|3}}&lt;/small&gt;

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Тарих]]</text>
      <sha1>mzfccmqi9zs2kv2w7yvh4k8wpdavoaz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524493</id>
      <parentid>3524491</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:44:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Этногенез һәм таралышы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="120073" xml:space="preserve">[[Файл:Danses Cham.jpg|thumb|220px|Хәзерге тямнар – Тямпаның борынгы халкының токымы.]]
''' [[Тямпа]] Җәмгыяте''' күбесенчә [[Һиндстан мәдәнияте]] нигезендә формалашкан, ул элегрәк чор гадәтләрен һәм традицияләрен үзе эченә алган. Борынгы [[Тям]]нарның көнкүреш тормышы диңгезгә юнәлгән булган, бу диңгез буе үзәне яшәүчеләре көнкүреше һәм мәдәниятенә зур йогынты ясаган. Тямнар тормышына шулай ук килгән Һиндстан диннәре — [[Һинд дине]] һәм әзрәк дәрәҗәдә [[Буддачылык]] йогынты ясаган — алар үзенең киң пантеонына биредәге культ һәм ышанулар Илаһларын керткән. &lt;br&gt; 
[[Тямпа]] халкы шактый бөртөрле булган, этник мөнәсәбәттә борынгы тямнар күбрәк булган. Бары тик үзләренең  [[дәүләт]]енең кырыйларында гына тямнар күршеләре белән элемтәгә кергәннәр һәм — төньякта  [[Вьет]]лар белән, көньякта [[Кхмер]]лар белән һәм көнбатышта тау кабиләләре белән. Безнең эра башына үзәк [[Вьетнам]]ның яр буе районнарында яши башлапа, к V гасырга тямнарга Һинд цивилизациясе зур йогынты, алар  [[Һинд дине]]н һәм Һинд язуын кабул иткәннәр. Тямнарның соңрак тарихы өчен шулай аталган “Көньякка марш” {{l6e|vi|Nam tiến|+=; нам тьен}} — бу Вьетлар тарафыннан Тям җирләрен салмак колонизациясе, ул XI гасырда башланган. &lt;br&gt; 
1471 елда Вьетлар Тям башкаласын Виджайяны җимергәннәр һәм илнең күпчелек өлешен яулап алганнар. Бары тик ике көньяк патшалык – Каутхара һәм Пандуранга берникадәр автономияләрен калдырганнар. Төп этник территорияләрен югалтуларына һәм Һинд диненнән [[Ислам]]га күчеп берникадәр китүләренә карамастан, тулаем алганда  Тямнар милли үзаңнарын һәм кайчандыр балкучы бабалар мәдәниятенә караганлыкларын саклап калганнар. Безнең көннәргә кадәр барып җиткән Тям язмаларыннан халык көнкүреше, гади Тямнарның мәдәнияте һәм гадәтләре турында әз барып җиткән, мәгълүматның күбрәк массивы хөкем итүче династияләргә һәм дини сорауларга карый.
== Чыганаклар ==
[[Файл:Vo Canh stele.JPG|thumb|210px|Санскрит телендә язма белән Тям стеласы копиясе.]]
Тям җәмгыяте турында төп  [[тарихи чыганаклар]] булып а) [[Археологик һәйкәлләр]], б) [[Санскрит]] һәм борынгы Чам телендә язмалар, в) Кытай һәм Вьет  [[язма]]лары тора. Археологик казулар нәтиҗәсендә табылган кирпеч һәм таш корылмалар, керамик һәм металлик эшләнмәләрне еш төгәл даталап булмый. Моннан тыш, еш теге яки бу предмет яки корылманы сәнгать белгечләре  [[Тямпа сәнгате]]н төркемли торган билгеле стильгә кертеп булмый. {{sfn|Швейер|2014|с=92}}.

Тямпа территориясендә борынгы заманнарда да, [[Яңа]] һәм [[өр яңа]] заманнарда да булган сугышлар нәтиҗәсендә күп борынгы язмалар сакланып калмаган. Борынгы Тямпа язмаларының төп пластыны табышлары һәм XIX гасырда һәм XX гасыр башында булган. Санскритта текстлар хәзер булган [[Текстлар корпусы]]ның өчтән бер өлешен тәшкил итәләр, әмма соңрак археологик табышлар буенча янә тикшерелергә тиеш.{{sfn|Швейер|2014|с=92}}.

Борынгы чам телендә текстлар катлаулы булганга күрә начар өйрәнелгән һәм [[Санскрит]] телендәгеләрдән күпкә сирәгрәк бастырылган булганнар. Борынгы Тям теле хәзер [[үле]] тел булып санала. Анда югалтылрган мәгънәләр белән [[Санскрит]] сүзләре күп, [[Синтаксис]] һәм [[лексика]] хәзерге [[Чамский теле]]ннән аерылып тора. Моннан ары, [[язу]] шулкадәр үзгәргән ки, хәзерге Тямнар борынгы язмаларны инде аңлый алмыйлар. {{sfn|Швейер|2014|с=92}}. Тямпа язма чыганакларының борынгы проблемасы булып (Санскритта да, Чам телендә дә) аларның илнең тарихының “рәсми” юрамасын гына бирүе булып тора, ул Тям элитасы тарафыннан  язылган (патшалар, каһиннәр һәм затлы чиновниклар), һәм алар гади халыкның тормышын тулысынча исәпкә алмыйлар. {{sfn|Швейер|2014|с=222}}.

Төрле Кытай һәм Вьет тарихи хроникалары тышкы чыганакларга карый һәм гел объектив булып тормыйлар. Алар илләр арасында мөнәсәбәтләр турында мәгълүмат бирәләр (Тямпа һәм Кытай, Тямпа һәм Дайвьет, Тямпа һәм көньяк күршеләр белән), үзәкләшкән империяләрнең Чампа булган таркалган дәүләт турында аңлавын чагылдыралар, алар еш үз аңлау призмасы белән бозылып күренә. География, тарих яки этнография кебек сфераларда Кытай һәм Вьет чыганакларының объективлыгы зур, әмма Тямпаның сәяси системасы анализында аларда хорафатлар бар. Тямлар үз чиратында Вьетларның һәм Кытайларның иҗтимагый-сәяси күренешен язып чагылдырмаганнар, моның өчен башка төр сүз иҗаты жанрларын кулланганнар
== Этногенез һәм таралышы ==
Борынгы [[тям]]нар [[Австронезия халкы]] булганнар,алар безнең эра башында үзәк Вьетнамның яр буе үзәннәрендә яши башлаганнар һәм берничә патшалык эшләгәннәр. Бу территориядә Тямнарның алдан килүчеләре булып [[Сахюинь]] мәдәнияте кешеләре булган, әмма алар иртә Тямнарның составына, таралышына һәм мәдәниятенә никадәр йогынты ясаганнары мәгълүм түгел. Тямнарның  [[этногенез]] ы ахыргача өйрәнелмәгән, алар мөгаен [[Малайя архипелагы]] утрауларыннан килгән  (Хәзерге Тямнарның [[Чам теле]] [[Малайя теле]]нә һәм  [[Ачех теле]]нә охшаш, әмма анда [[Санскрит]] теленнән алынма сүзләр күп). Хәзерге этнограф-галимнәр беренче дулкын Тям яшәүчеләренең ватаны булып [[Калимантан]] утравының  төньяк-көнбатыш яр буе дип фараз итәләр (шуңа күрә борынгы тямнарны «[[Протомалайялылар]]»га яки «протоиндонезиялылар»га кертәләр){{sfn|Швейер|2014|с=5, 8, 60, 62}}{{sfn|Брук|1981|с=401}}{{sfn|West|2010|с=156}}{{sfn|Minahan|2012|с=57}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=59—60}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45}}.

Яр буе территорияләрендә яши башлап, борынгы Тямнар үзәк Вьетнамда яшгән [[асаба халыклар]]ны кысрыклаганнар һәм өлешчә ассимиляцияләгәннәр.  Хәзерге вакытта бу күбесенчә [[Тэйнгуен]] платосында яшәгән халыклар, [[Таулы Тям]]нар һәм аларга якын [[Тхыонг]]лар исеме астында мәгълүм. Фактик рәвештә бу [[Мон-кхмер телләр гаиләсе]]нең мон-кхмерлары, алар төрле нисбәттә Тямнар мәдәниятен  яки [[Чам телләре]]н кабул иткәннәр.  Тям йогынтысы иң зур булган халыкларга [[раглай]] һәм [[тюру]] халыкларын кертәләр, ә шулай ук [[зярай]] һәм [[эде]] халыкларын, өлешчә — [[Мнонг]]ларны.{{sfn|Деопик и Кузнецов|1983|с=109}}{{sfn|Тхе Чинь Као|1994|с=18}}{{sfn|Брук|1981|с=405}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=29—30, 56}}.
Нәтиҗәдә тямнар озын диңгез буе территориясендә яши башлаганнар, ул төньякта тыгыз [[Хонгха]] (Кызыл елга) дельтасына якынлашкан, көнбатышта ул [[Чыонгшон]] (Аннам таулары) белән чикләнгән булган, ә көньякта [[Меконг]] дельтасы белән. Үзәк Вьетнамның төньяк өлешендә Тямнар [[Линьи]] морзалыгында яши башлаганнар, тора-бара ул Тямпа составына керә башлаган. Моннан ары, Тямнар [[Фунань]] Кхмер патшалыгы халкының зур өлешен тәшкил иткән, ул Меконг дельтасын һәм [[Тонлесап]] күле тирәли җирне биләгән. {{sfn|Чеснов|1976|с=182}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388}}{{sfn|Minahan|2012|с=57—58}}. Озак вакыт дверендә Тямпа яр буена яңа дулкын күчеп килүчеләр килгән, алар борынгы Тямнарга кардәш булганнар, шуңа күрә алар белән тиз ассимиляцияләнгәннәр. Болар күбесенчә [[Малакка]] ярымутравыннан, [[Суматра]], [[Ява]] һәм Калимантан утрауларыннан, һәм азрак дәрәҗәдә  [[Филипин]]нан һәм [[Тайвань]]нан австронезиялеләр булган. Мәсәлән, 1318 елда язмалардан Вьетнам Те Нанг исеме буенча билгеле Тям патшасы Вьетлар тарафыннан тар-мар ителгән һәм әнисе туган җирендә Явада качкан. 

[[Файл:Di tích tường thành Sinhapura (Trà Kiệu).JPG|thumb|250px|Чакьеуда крепость стеналары калдыклары.]]
Тямнарның дәүләтләре Симхапура шәһәре тирәли булганнар, алар Линьи морзалыгының башкаласы тирәли барлыкка килгән (хәзерге  [[Куангбинь]] һәм [[Куангнам]] провинцияләре арасында территория) VIII гасыр уртасында Кытай хроникалары Линьины искә алмый башлаганнар, һәм Тямнарның бу җирен Хуаньвань дип атаганнар. Шул ук вакытта Тямпаның үзәге Тхубон елгасы үзәненнән көньяккарак күчерелгән булган.  IX гасырның икенче яртысыннан Тямпаның үзәге булып Индрапура булган (хәзерге Куангнам провинциясе), ә XI гасырның уртасыннан — Каутхара ([[Кханьхоа]]) һәм Пандуранга ([[Ниньтхуан]]), ә XII гасыр уртасыннан — Виджайя ([[Биньдинь]]). Индрапура династиясе (875 ел) хөкем итү башлавы белән чыганакларда «Тямпа» топонимы барлыкка килә («Тямнар җире»)Кытай елъязмаларында Чжаньчен (佔城) дип аталган, бучто «Илаһи шәһәр» дип тәрҗемә ителә һәм мәгънәсе «Тямпапура» яки «Тямпа шәһәре». Ул вакытта Тям территориясе төньякта Куангбиньдан көньякта Ниньтхуанга кадәр җир биләгән. {{sfn|Швейер|2014|с=13, 21, 26}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=45—46}}.
XI гасырның икенче чирегеннән төньяк Тям җирләренең Вьетлар тарафыннан колонизациясе башланган, алар Кызыл елга үзәненнән күченгәннәр.  1145 елда Тямпаны күп булмаган вакытта Кхмер патшасы [[Сурьяварман II]] яулап алган, ә 1190 елда — Кхмер патшасы  [[Джайаварман VII]]. Шул чорда Тямнарга Кхмерлар зур йогынты ясаганнар, ул XIII гасыр уртасына кадәр дәвам иткән.{{sfn|Швейер|2014|с=25, 27, 47}}.
XIV гасырның икенче яртысында Тямпа үсеш чорын кичергән, аны өч мәртәбә [[Тханглонг]] яулап алган һәм алар Кызыл елга дельтасында хуҗа булганнар. Тямнар Вьетлар җирләрендә шулкадәр актив яши башлаганнар ки, 1374 елда император Дайвьет чикләрендә Чам телендә сөйләшергә ярамый дигән указ чыгарган.&lt;br/&gt;
1499 елда Дайвьет императоры барлык Вьетларга кенәздән гади кешегә кадәр Тям хатыннарын алмаска дигән указ чыгара. 1509 елда Вьетлар Дайвьет башкаласы тирәсендә яшәгән һәм ниндидер &quot;заговор&quot;да катнашкан дип уйланган Тямнарның суешын оештыралар. Шулай итеп, Кызыл елга дельтасында яшәгән зур Тям җәмәгате юкка чыгарылган.{{sfn|Швейер|2014|с=56}}.

=== Көньякка таба марш ===
Тямнар һәм Вьетлар арасында күптән чик бәхәсләре булган, еш кына алар коралланган конфликтларга китергән. 1025 ел тирәсендә шулай аталган &quot;Көньякка марш&quot; башланган бу Тям җирләренең озка планлаштырылган процессы, ул көч методлары белән дә, дипломатик методлары белән дә үткәрелгән. Вьетлар Тям җирләрен тартып ала башлаган һәм аларга халкы артып киткән Кызыл елга дельтасыннан колонистларны яшәргә китергән. Тямнар контроле астындагы яр буе үзәннәрендә халык Вьет җирләренә караганда әзрәк тыгызрак яшәгән һәм Вьет күчмәләре еш яңа өлкәләрдә доминирлаган элемент булып киткән.{{sfn|Швейер|2014|с=19, 41}}{{sfn|Tucker|2011|с=1257}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=61}}.&lt;br/&gt;
Вьетларның узуы яр буе тигезлекләре буенча барган, алар &quot;вәхши&quot;ләр - [[тхыонг]]лар (&quot;мой) яшәгән таулы районнар джунглиларына узып кермәгәннәр. Яулап алынган өлкәләр һәм патшалыклар Дайвьет провинцияләре булып киткән, ә аларның Тям халкы - милли азчылык булып киткән. Тыныч колонизация белән Тямнарның салмак тел һәм дини ассимиляциясе белән янәшә барган, алар Вьет иҗтимагый институтларын кабул иткәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=19}}. 1036 елда Вьетлар хәзерге [[Нгеан]] провинциясендә үз лагерен нигезләгәннәр, шулай итеп алар көньяк җирләрнең колонизациясен башлаганнар. XI гасыр уртасына Вьетлар хәзерге [[Хатинь]] провинциясе җирләрен контрольгә алганнар, 1069 елда Тямпаның өч төньяк даирәсен аннексияләгәннәр (хәзерге [[Куангбинь]] һәм [[Куангчи]] провинцияләрен). 1075 елда Дайвьет императоры янә алынган җирләрен колонизацияләү турында указ бастыра, ә 1103 елда Тямнар күптән түгел вакытка бәхәсле даирәләрне тартып алалар. XII гасырның икенче яртысына Тямнар һәм Вьетлар арасында чик [[Хайван]] [[үткел]]е районында булган.{{sfn|Швейер|2014|с=22, 26, 42, 45—46}}{{sfn|Tucker|2011|с=1257}}{{sfn|Spencer Tucker|1999|с=12—13}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=51}}.

XIV гасыр башында Тям патшасы [[Джайя Симхаварман III]] Вьет принцессасына өйләнгән, моның өчен ул Вьетларга Хайван үткеленнән төньякка таба яткан ике даирәне биргән (хәзерге Куангчи провинциясенең көньягы һәм [[Тхыатхьен-Хюэ]] провинциясенең төньягы). Тиздән патша үлгән, принцесса Тямпадан качкан, ә бәхәсле җирләр озак вакытка Тямнар һәм Вьетлар арасында ызгыш предметы булып киткән. {{sfn|Швейер|2014|с=31, 52}}. В 1402 елда массакүләм бәреп керү куркынычы астында Тям патшасы Вьетларга хәзерге [[Куангнам]] провинциясенең төньяк өлешен бирә. Әмма Вьетлар ирешелгәндә туктамаганнар һәм күчкәннәрнең агымын Куангнамның көньяк өлешенә җибәргәннәр, һәм шулай ук хәзерге [[Куангнгай]] провинциясенең төньяк өлешен яулап алганнар. Җирле халык башында Вьетлар җиңүчеләр ягына күчкән Тям кенәзләрен куйганнар, ә риза булмаган Тям крестьяннарын салым ташламалары һәм җир бирү белән тыйганнар. Бары тик [[Вьетларның дәүләтен Кытайлар тарафыннан дүртенче яулап алуы]] (1407-1427) күп булмаган вакытка Вьетларның көньякка хәрәкәтен берникадәр вакытка туктаткан. Тям җирләренә халыкны кертү һәм ассимиляция шулкадәр уңышлы булган ки, 1433 елда Тямнар Дайвьетка походка чыкканда, Куангнам яшәүчеләре инде Вьет императоры ягында сугышканнар.{{sfn|Швейер|2014|с=33, 54}}.

1471 елда Вьетлар Тям башкаласын Виджаяны җимергәннәр һәм элеккеге Тям патшалыгын үз
[[Мандарин]]нары арасында бүлгәннәр. Дайвьетның яңа провинцияләрендә мәктәпләр ачылган, аларда Тямнарны Вьетнам теленә өйрәткәннәр, яңа җирләрне үзләштерү өчен хөкүмәт Вьет күченүчеләрен җибәргәннәр. Дайвьет хөкүмәте астына төшкән Тямнарның күпчелек өлеше вакыт белән ассимиляцияләнгән булган, ә күп булмаган өлеше берникадәр автономия саклаган Тям Каутхара һәм Пандуранга патшалыкларына күченгән.

=== Урбанизация ===
[[Файл:Cụm tháp Bánh Ít, Tuy Phước, Bình Định.JPG|thumb|250px|[[Биньдинь]] провинциясенең Туифыок уездында Тям манаралары һәм шәһәр калдыклары.]]
Тямпа шәһәр цивилизациясе булган. Гадәти Тям шәһәре биредәге патша яки кенәзнең ныгытылган резиденциясе белән крепость булган. Кагыйдә буларак, шәһәрләр диңгез ярыннан ерак түгел елга тамакларында булган, бу аларга кызу сәүдә итәргә, һәм шул ук вакытта диңгездән еш һөҗүмнәрне кире кайтарырга мөмкинчелек биргән. Төрле периодларда Тямпаның эре шәһәрләре булып Вишнупура ([[Куангчи]] провинциясе), Симхапура һәм Индрапура ([[Куангнам]]), Виджайя ([[Биньдинь]]), Каутхара ([[Кханьхоа]]), Пандуранга, Вирапура һәм Раджапура ([[Ниньтхуан]]), һәм шулай ук Кандарпапура һәм Грамапура булган (аларның төгәл урыны билгеле түгел). Шәһәрләр хөкем итүче династияне тәэмин иткән төрле кланнарны тәэмин иткәннәр, яки Тямпа тәхетләрен тартып алырга омтылганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=13—14, 50, 68—69}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=107—108}}.

Илнең башкаласы булып озак вакыт дәвамында шәһәр булган, аннан хөкем итүче династия булган. Хөкем итүче династиянең алмашуы шулай ук башкаланың алышынуына китергән, әмма башкала һаман ''Тямпапура'' дип аталуын дәвам иткән («Тямпа шәһәре»). Бары тик Виджайя XII—XV гасырларда Тямпаның даими башкаласы булган, анда хөкүмәтне төрле династияләр алганнар (биредәгеләр дә, региональләр дә).{{sfn|Швейер|2014|с=74, 76}}.

== Иҗтимагый иерархия ==
Гәрчә [[Тямпаның сәяси корылышы]] күбесенчә Һиндстаннан алынса да, иҗтимагый система күп аермаларга ия булган. Тям җәмгыяте Һиндстан трактовкасында [[каста]] системасын белмәгән, Тямпада брахманнар патшалардан өстенрәк куелмаганнар, ә ил башында бер-берсе арасында нык бәйле дөньяви һәм рухи хөкемнәр торган.{{sfn|Швейер|2014|с=94}}.

Тям язмалары буенча, иҗтимагый иерархия түбәсендә [[брахман]]нар (каһиннәр) һәм [[кшатрий]]лар (аерым Тям ыругларның патшалары һәм кенәзләре) торган. Каһиннәр арасында патша брахманы (''пурохита'') торган, ул монархның якын киңәшчесе булган, һәм сайланган брахманнар, алар патша династияләренең генеалогияләрен төзегәннәр. Барлык брахманнар да махсус сак астында торган, аларның тормышы башка кешеләрнең тормышыннан өстенрәк кыйммәткә ия булган. Кшатрийлар [[варна]]сыннан хатынның брахман белән никахы кәләшнең статусын шактый күтәргән, әмма язмаларда брахманнар саныннан хатыннар белән кшатрийлар белән никахлары турында әйтелми. Тямпада брахманның статусы патшаныкыннан югарырак булмаган, әмма брахман гаиләсе белән шура бик престижлы булган. Шулай итеп, Һиндстаннан аермалы буларак Тямпаның иерархик системасы брахманнар һәм патша ыруларыннан никахлар рөхсәт ителә.{{sfn|Швейер|2014|с=96—97}}{{sfn|Sharma|2009|с=31}}. 
[[File:Vajra, 10th-13th century AD, bronze - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06153.JPG|700px|Бронза [[ваджра]]. X—XIII гасыр. Музей вьетнамской истории в [[Хошимин]]да Вьетнам тарихы музее.]]

Кшатрийлар һәм түбәнрәк катлаулар арасында зур авторитетка патша ия булган, ул җирдә Ходай образын чагылдырган (иң еш булып [[Шива]], кайвакыт - [[Индра]]). Тямпаның иҗтимагый иерархиясе күбесенчә буыннан-буынга күчкән. Буын буенча патша ыруында урын, һәм шулай ук сарай яны чиновникларының рангы һәм вазифасы күчкән. Еш кына бу иерархияләр кисешә торган булганнар, чөнки күп югары чиновниклар патша фамилиясенә ия булганнар һәм әһәмиятле каһин ырулары белән туганлыкта булган.{{sfn|Швейер|2014|с=97, 106}}.

Тям язмаларында гади халык турында әйтелми, шуңа күрә хәзерге тарихчыларга ирекле крестьяннар һәм кәсепчеләр турында әз мәгълүм. Шулай да, язмаларда гыйбадәтханә коллары турында әйтелә, аларга хәрбиләр һәм шулай ук тирәдәге авыллар яшәүчеләре караган. Шулай да, патша хөкүмәтенә конкрет урын зур игътибарга ия булган, чөнки ул хөкем итүче династиягә караганына сылтама ясаганда, ул үзенең билгеле авылдан (''грама'') яки шәһәрдән (''пура'') икәнен әйтергә тиеш булган. Яшәү урынын искә алу асаба килеп чыгышына ишарә иткән, бу ниндидер хөкүмәт вәкаләтләренә дәгъва кылырга рөхсәт иткән. Моннан ары, иң якын бабалар яки ыруның мифик нигезләүчеләр хөрмәтенә соңгы юлга озату йолалары кешене конкрет урын белән бәйләгән. Тямпаның һәр яшәүчесе беренче чиратта географик бәйләнеш буенча ассоциирланган булган («шундый авылдан»), ә шуннан соң туганлык аша («фәлән, фәләннең улы»){{sfn|Швейер|2014|с=96—97}}{{sfn|Boomgaard|2007|с=73}}.

Гыйбадәтханә коллыгыннан ары Тямпада шулай ук [[бурыч коллыгы]] да булган. Үз гаиләсен тәэмин итә алмаган теләсә нинди ярлы кеше, бурычларын түләр өчен үзен яки гаилә әгъзаларын сата алган. Колларның башка төркеме булып дәүләт файдасына авыр эшләргә мәҗбур ителгән җинаятьчеләр булган. Әмма иң күпсанлы коллар төркеме булып хәрби әсирләр булган, алар Тямпа белән күрше илләргә походлар вакытында кол ителгән булганнар ([[Вьет]]лар, [[Кхмер]]лар, [[Лао]] һәм [[Тхыонг]]лар (таулылар)){{sfn|Швейер|2014|с=152—153}}.

== Көнкүреш мәдәнияте ==
Борынгы Тямнар изоляцияләнгән яр буе үзәннәрендә яшәгән булганнар һәм диңгезгә юнәлдертелгән булганнар, алар күптән инде маһир диңгезчеләр, сәүдәгәрләр һәм балыкчылар буларак мәшһүр булганнар. Алар шулай ук көнбатыш һәм көньяк күршеләр белән контакта кергәннәр, [[Лао]], [[Кхмер]]лар, [[Мон]]нар һәм [[Тай]]лылар җирләренә тау үткелләре аша сәүдә кәрваннары җибәргәннәр. Төньякта үзләре Һиндстан мәдәнияте кануннарын кабул иткән Тямнар шулай ук [[Кытай цивилизациясе]] йогынтысын кичергәннәр. Безгә кадәр барып җиткән Тям мәдәнияте чагылышлары күбесенчә каһиннәргә һәм патша сараена караган (алар заказлары һәм карашлары буенча ясалганнар), [[фольклор]] аларның зур булмаган өлешен генә тәшкил иткән.{{sfn|Швейер|2014|с=57, 60—61, 93}}{{sfn|West|2010|с=159}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=26}}.&lt;br/&gt;
Тям җәмгыяте туган җирләргә нык бәйле булган, ә шуннан соң гына гаиләгә. Нәкъ менә шуңа күрә Тям динендә зур урынны Җир Ходайлары биләгән. Тямнар гел ыру зиратлары һәм &quot;кутлар&quot; (бабалар каберләре) белән нык бәйле булганнар, аларда әһәмиятле рольне бәйрәмнәр уйнаган, алар туган гыйбадәтханәгә, авылга һәм бабаларга багышланган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=98}}.&lt;br/&gt;
Тямпада белемне бары тик җәмгыятьнең элитасы алган. Патша каны принцларын шәхси остазлар өйрәткәннәр, алар [[дхарма]] буенча идарә сәнгатенә өйрәткәннәр. Моннан ары, яшь кешеләр Һинд фәлсәфи һәм дини трактатларын өйрәнгәннәр, җәядән атканнар һәм атларда йөргәннәр. Патша балаларына сабак бирүдән башка, Тям текстларында белем бирү турында башка шәһадәтнамәләр юк. 
{{также|Искусство Тямпы}}

=== Календарь һәм бәйрәмнәр ===
Тямнарның көн саен тормыш ритмы [[ел фасыллары]], [[Ай фазалары]] һәм уңыш җыюлары белән билгеләнгән булган. Патшалар дин зур роль уйнаган елъязманы кулланганнар. Тямнар [[Борынгы Һинд календаре]]н кулланганнар, [[Һиндстан астрономиясе]]н һәм ай буенча ай системасын алганнар, әмма атналарга бүленүне бер дә белмәгәннәр. Тямпада күптөрле [[эфемерида]]лар булган, алар буенча патша каһиннәре, астрологлар һәм гади брахманнар гыйбадәтханәләрне кору, тәхеткә утыру, бәйрәмнәр үткәрү, туйлар һәм соңгы юлга үткәрү йолаларын үткәргәннәр. Хәзерге көннәргә кадәр калган Тям эфемеридалары бераз хәзерге [[гороскоп]]ларга охшаш булганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=182—183}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=326}}.&lt;br/&gt;
Санскрит текстларында еллар цифрлары еш символик сүзләр белән тапшырылган булган. Бу [[метрика]] законнарына буйсынып шундый дата язмасын шигырь текстына куярга җиңел булсын өчен эшләнгән булган. Мәсьәлән, бушлыкны билгеләүче сүзләр (һава, күк, һ.б.) шулай ук нольне билгеләгәннәр; берәмлек әйберләрен билгеләүче сүзле (җирне, айны, һ.б.) - берәмлекне билгеләгәннәр; парлы предметларны билгеләүчеләр (күзләрне, колакларны һ.б.) - икене. Нәтиҗәдә, &quot;бармаклар елы (10), тәмнәр (6) һәм күзләр (2)&quot; кебек язмасы барлыкка килгән, бу &quot;1062 шака елы&quot; (безнең эраның 1140 елы), яки &quot;планеталар елы (9), таулар (7) һәм күзләр (2)&quot;, моның мәгънәсе &quot;972 шака елы&quot; (безнең эраның 1050 елы). Шулай итеп, теләсә нинди елны Тямнар цифрлар белән язганнар (күбесенчә Чам телендә язмаларда, алар гел проза белән язылганнар булган), яки цифрларны билгеләүче символик сүзләр белән (Санскриттагы шигырьләрдә).&lt;br/&gt;
Крестьяннар айларны айлар фазалары үзгәрүе белән үлчәгәннәр, ә елны - ел фасыллары белән үзгәрү белән. Санскриттагы текстларда айларның Һинд исемнәре кулланыла, Чам телендәге текстларда көннәр һәм айлар тәртип номерлары белән билгеләнгән булган (бары тик ике соңгы ай чыгарылма булып торган, аларның исемнәре булган). Тямпаның Санскрит язмаларында шундый айлар очрый - [[чайтра]] яки тапасья, [[вайшакха]], [[джьештха]] яки дайштха, [[ашадха]] яки шучи, [[ашвина]], [[магха]] һәм [[пхальгуна]] (текстларда барлык төгәл даталар — гыйбадәтханәләрне изгеләштерү даталары). Язмаларда [[шравана]], [[бхадрапада]], [[картика]], [[маргаширша]] һәм [[пауша]] искә алынмый. Мөгаен, [[муссон]] айлары (июль — сентябрь) һәм [[тайфун]]нар айлары (октябрь — декабрь) әһәмиятле дини церемонияләр өчен яхшы булмаган дип саналганнар булган, шуңа күрә бу периодларда нинди дә булса гыйбадәтханә изге йолалар турында язмалар юк.{{sfn|Швейер|2014|с=185—186}}.&lt;br/&gt;
Ай ике яртыга бүленгән: килүче һәм китүче ай (Санскритта текстларда алар «якты» һәм «караңгы» ярты дип аталганнар). Ай көннәре һәр ярты өчен аерым саналган булганнар, мәсьәлән, «4-енче артучы айның 5-енче көне». Атна көннәре планеталар исемнәре буенча аталганнар: якшәмбе — Кояш көне, дүшәмбе — Ай көне, сишәмбе — Марс көне, чәршәмбе — Меркурий көне, пәнҗешәмбе — Юпитер көне, җомга — Венера көне, шимбә — Сатурн көне. Тямнарда көн ничек бүленгән, алар сәгатьләрне һәм минутларны белгәннәрме юкмы турында хәзерге галим-ориенталистлар белмәгәннәр, мөгаен Тямпада [[су сәгатьләре]] һәм [[Кояш сәгатьләре]] кулланылган булган, аларны иң якын күршеләр - борынгы Кхмерлар буенча беләләр.{{sfn|Швейер|2014|с=186—187}}.

=== Гаилә ===
[[Файл:Bottle(BTLS. 22973) the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|210px|XIII—XIV гасыр Тям тоткылы чүлмәге.]]
Кхмерларныкыннан аермалы буларак Тям рельефларында беркайчан да балаларны ясамаганнар. Яшь патшазадәләр турында әйтелгән күпсанлы булмаган язмаларда бала үз аңлавына ия түгел дип әйтелгән. Моннан ары, балалар турында хорафатка күрә [[күз]] тидермәсен өчен сөйләшмәгәннәр дигән юрама бар. Шулай да, кызлар, бигрәк тә яше патша сарай янында әһәмиятле роль дип әйткәннәр һәм аларның тууы бик теләнгән дип әйтелә.{{sfn|Швейер|2014|с=193—194}}.&lt;br/&gt;
Тямнарның өйләнү церемонияләре турында бик аз билгеле, бары тик Кытай хроникаларыннан өземтә шәһадәтләр. Кагыйдә буларак, церемония өчен [[яучы]] кирәк булган, ә уңышлы яудан соң &quot;уңайлы көннәр&quot; календарен үтәргә кирәк булган. Яшьләрнең туганнары һәм дуслары үзләренең өендә киенергә ярдәм иткәннәр. Шуннан соң кияү артыннан җибәргәннәр, аннан соң ул кәләшкә өендә тәкъдим ясаган һәм ул риза булган. Өйләнү-өйләнешү церемонияләре вакытында гаилә культын тотканнар, монда гаилә бабалар алтарен һәм өй рухларын хөрмәт иткәннәр. Мөгаен, XII—XIII гасырларда Тямнарның өйләнүе [[матрилокаль]] булган — ир һәм хатын хатынның әнисе өендә яшәгәннәр һәм ире тулысынча хатыны гаиләсенә бәйле булган.{{sfn|Швейер|2014|с=194—195}}{{sfn|West|2010|с=160}}{{sfn|Sharma|2009|с=34}}.&lt;br/&gt;
Аерылганда ире туган йортына кайткан, бу вакытта ул үзенә бары тик өйләнү көнендә алып килгәнне калдыра алган. Балалар һаман әниләре гаиләсендә калганнар һәм барлык бергә ирешелгән милкен. Әгәр дә ире үзе белән сыерны алып килгән, аерылганда ул аны алган, әмма таналарны элеккеге хатынына калдырырга тиеш булган.{{sfn|Швейер|2014|с=195}}.&lt;br/&gt;
Бу гадәтләр Тямпада күптән булган [[матрисызыклылык]] белән нык бәйле булганнар - бу ана сызыгы буенча туганлык һәм варислык исәбе. Язмалар буенча, патша хөкүмәте еш хатын-кыз сызыгы буенча барган: патша үлеменнән соң аның варисы булып апасы улы булган. Бу Тям җәмгыятендә хатын-кыз әһәмиятле роль уйнаганын күрсәткән. Моннан ары, хатын-кыз йогынтысын По-Нагар Алиһәсе - Тямпаның яклаучысы культы раслый.{{sfn|Швейер|2014|с=195}}{{sfn|West|2010|с=160}}{{sfn|James Minahan|2002|с=425}}.&lt;br/&gt;
Тямпа патшалары [[күп хатынлы]] булганнар, алар илнең төрле өлкәләреннән кызларына өйләнгәннәр һәм шулай итеп төрле мәшһүр фамилияләр белән туганлашканнар. Бу никахлардан угыллар тәхеткә потенциаль претендентлар булган, шуңа күрә генеалоглар аналар һәм хатыннар сызыгы буенча туганнар белән бәйләнешләрне ассызыклаганнар. Хатын-кыз сызыгы буенча туганлык системасы теге яки бу династиягә карый торган итеп күрсәтергә мөмкинчелек биргән. Бу генеалогияләрнең төп максаты булып тәхеткә претендентның килеп чыгышы чисталыгын раслау түгел, ә мөмкин кадәр күбрәк шурадашларның яклавы булган. Гадәти Тямнар арасында полигамия практикасы турында хәзерге галимнәргә бернәрсә дә мәгълүм түгел.{{sfn|Швейер|2014|с=195—196}}.&lt;br/&gt;
Тям язмаларында гаилә һәм халык көнкүреше турында бик аз мәгълүм. Тямнарның исеме шәхси генә булган, әти - әни исемен искә алу һәм шулай ук &quot;фамилияләр&quot; булмаган. Балаларга еш баланың яклаучысы булсын өчен Ходай исеме кушканнар. Шулай ук исем өчен нинди булса да уңай як кулланганнар: &quot;Акыллылык&quot;, &quot;Батырлык&quot; яки &quot;Мәрхәмәтлелек&quot; алар бала тормышына юнәлеш биргәннәр. Санскрит исемнәре Чам исемнәре белән янәшә булганнар. Патша гаиләләрендә исемгә династия яки риваять ыру башы исемен кушканнар, ә тәхеткә дәгъва кылган затлы гаиләләрдә исемгә бу клан килеп чыккан шәһәр исемен кушканнар. Тям династияләренең генеалогиясен тирән өйрәнергә мөмкин түгел, чөнки берничә буын турында мәгълүмат саклаучы бернинди архивлар яки текстлар җыентыклары сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=363}}.&lt;br/&gt;
=== Торак ===
Тямские өйләре тәрәзәләре белән төньякка чыкканнар, мөгаен, бик эссе булганга. Гади кешеләрнең өйләре салам белән капланган булганнар, ә затлы кешеләрнең - чиреп белән (казу вакытында күп чиреп фрагментлары табылган булган, бу аның киң таралышы турында сөйли). Гади Тямнарның өйләренең түбәләреннән асылынып торган өлеше булган, ул җирдән бер метрдан да югарырак бетмәгән. Мөгаен, Тям йортлары субайларда төзелмәгәннәр, ә күбесенчә бер катлы булганнар. Тямпада йорт иясенең иҗтимагый статусы буенча торакларның иерархиясе булган. Түбә биеклегенең һәм ишек яңакларының берничә билгеле дәрәҗәсе булган.{{sfn|Швейер|2014|с=368}}.

[[File:Spittoon(BTLS. 13429), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XIII—XIV гасыр төкерү савыты.]]
[[File:Dish (BTLS. 22856), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XIII—XIV гасыр тәлинкәсе.]]
[[File:Roof tile end (BTLS. 91682), the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|XI—XIII гасыр чирепе.]]
Гаилә уртак йорт яны тирәсендәге берничә өйдә яшәгәннәр. Алар билгеле тәртиптә урнашканнар: әти-әнинең һәм балаларның йорты, кияүгә чыккан хатынның йорты, кунак йорты, кухня һәм хуҗалык корылмалары (шул исәптән дөге саклау урыны). Хас булган нәрсә булып, кече кыз ире белән дөге сакланган йортта яшәгән. Ул ыру дәвамчысы булган һәм гаиләнең барлык эшләрен алып барган. Яңа йортны төзегәндә гаилә билгеле йолалар башкарган һәм төзелеш алып барылган җир рухы хөрмәтенә корбаннар китергән, һәм йорт төзелгән агачлар рухлары хөрмәтенә.{{sfn|Швейер|2014|с=368—369}}.

=== Ял ===
Тямпада дини бәйрәмнәр вакытында төрле уеннар һәм театр тамашалары оештырылган булганнар. Кайбер бәйгеләр вакытында Ходайларга корбаннар биргәннәр. Тямнарда төп уеннар булып [[поло]], [[көрәш]], [[шахмат]] һәм [[әтәч сугышлары]] булган. Ат сурәтләр X гасырдан бирле. [[Дананг]]та Тям сынчылыга музеенда [[Куангчи]] провинциясеннән рельеф сурәтләнгән, анда поло өчен озын кәшәкәләр белән ике җайдак сурәтләнгән. Атлар рельефта тулы [[дирбия]]дә, [[өзәңге]]ләр белән (дирбия, йөгәннән башка Кытайныкына охшаган). Кайбер Тям рельефларында көрәш вакытында көрәшчеләр сурәтләнгән. Шулай ук Тямнар [[волан]] белән уенны һәм [[таган]]ны белгәннәр (мөгаен, алар Һиндстаннан килгәннәр һәм башта дини церемония сыман булганнар, аның дәверендә алар Ходай сынында тирбәлгәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=370—371}}.

=== Сәламәтлек өлкәсе ===
Тямпада тормышның озынлыгы зур булмаган, илдә еш эпидемияләр булган (текстлар буенча тәхеткә еш кырык яшьлек ирләр түгел, ә яшүсмерләр утырган). Медицина практикасы сихри әфсен һәм догалар белән янәшә барганнар. Монахлар авыруны куарга тиеш булган [[дару үләннәре]] әзерләгәннәр, тантраларны укыганнар. Әгәр дә берәр кеше терелсә, аны Ходайлар ярдәме белән эшләнгән могъҗиза дип санаганнар (моның өчен аларга корбаннар белән рәхмәт әйткәннәр). Еш кына авыруларда явыз рухларны гаепләгәннәр, алар рухлар һәм бабалар культы үтәлмәгәндә пәйда булганнар. Тямнар [[бетель]] яфракларын [[арек пальмасы]] орлыклары белән, тәмләткечләр, агач сумаласы һәм [[сүндерелгән известь]] белән катнаштырганнар. Затлы кешеләр мул кызыл селәгәйне матур [[төкерү савытлары]]на төкергәннәр. Бетельне чәйнәү организмны тонизирланган һәм сулауны яңарткан, әмма тешләрне һәм авызның лайласын каты бозган. Вьетлардан аермалы буларак, Тямнар [[тешләр]]не каралтуны практикаламаганнар.{{sfn|Швейер|2014|с=384}}.

=== Кием һәм бизәкләр ===
[[Файл:Danseuse (musée Cham, Da Nang) (4394715613).jpg|thumb|210px|VII—VIII гасыр Тям алтареннан биюче.]]
Тям сыннары һәм рельефлары буенча, хатыннар төсле [[саронг]] кигәннәр, ә биючеләр — җиңел [[шаровар]]лар кигәннәр, бу аларга җиңел хәрәкәтләнергә ярдәм иткән. Төрле тукымалар чигү һәм [[басон]]нар белән бизәлгәннәр. Ир кешеләр &quot;сампот&quot; кигәннәр - бу бил тирәли уратылган тукыма кисәге, аның итәге озын булган ул аяклар арасында үткәрелгән һәм билбауга арттан беркетелгән. Бу итәк шулай ук бай чигү һәм төрле бижутерия белән бизәлгән. Гади кешеләр ялан аяк йөргәннәр. Сандалияләр белән рельефларда патшалар һәм Ходайлар гына сурәтләнгән.{{sfn|Швейер|2014|с=377}}.&lt;br/&gt;
Тямпада Ходайлар еш торслары ялангач итеп сурәтләнгән. Әмма шулай ук күпчлек Тямнар йөргән дип шәһадәтләр юк. Патша киемнәре чигелгән сурәтләр белән төсле киемнәрдән торган, алар тасмалар белән бәйләнгәннәр, энҗе белән яки алтын пластинкалар белән бизәлгәннәр. Киемнәр астында патшалар нечкә күлмәк кигәннәр, ул [[позумент]]лар белән тегелгән булган һәм алтын кайма белән тегелгән булган.
Әгәр дә патша ниндидер церемониалсыз аудиенция бирсә, ул күлмәк кенә кигән. Парад күлмәге энҗеләр белән алтын билбау белән уратылган һәм чәчәк бәйләмнәре белән бизәлгән. Патшалар чигү белән бизәлгән кызыл күн сандалияләр кигәннәр. Муенда, күкрәктә һәм беләзекләрдә хөкемдарларның күп зәркән әйберләре булган. Мода белән баш киемнәре, таҗлар һәм диадемалар үзгәргәннәр. Ир кешеләр, кагыйдә буларак чәчләрен алып куймаганнар, әмма илнең төньяк өлешендә аны толым итеп үргәннәр. Хатын-кызларның чәчләре [[шиньон]] итеп җыелган һәм боҗра белән кысылган булган. Күп затлы хатын-кызлар башларында асылташлар белән диадемалар кигәннәр, ә колакларында - асылып торган алкалары булган.{{sfn|Швейер|2014|с=378, 380—381}}.

== Сүз иҗаты ==
[[Файл:Bia ký chữ Phạn-Chăm cổ ở PoKlaungGarai.JPG|thumb|left|250px|По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсеннән ташта язма.]]
Һинд йогынтысына күрә Тямнар [[Паллава]] әлифбасын алганнар һәм ташларда сәяси һәм дини указларны халыкка игълан итү өчен куллана башлаганнар. Язмалар Тям җәмгыятенә эчтән карашны тапшыралар, әмма бераз гына фрагментар рәвештә, чөнки бу күбесенчә Тям элитасы карашы, ул бу текстларны барлыкка китергән. Тямпада элита [[Санскрит]]та язган һәм укыган, ә көнкүрештә Чам телендә сөйләшкәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=9, 93, 265}}.&lt;br/&gt;
Тям җәмгыяте [[икетелле]] булган, әмма бу икетеллелек гади «Санскрит теле - элита теле, ә Чам теле - гади кешеләр теле» формуласына китерелмәгән. Тям язмаларында кулланылган Санскрит Кхмерларда аларның империяләре чәчәк ату вакытында кебек саф һәм әдәби булмаган. Белем алган Тямнар камил итеп Санскрит телен белмәгәннәр, ә Тям шигъри язмаларында хаталар күп булган, аларда [[метрика]] һәм [[просодия]] законнары тотылмаган. Мөгаен, Тямнар өчен Санскрит текстларын аңлау мәҗбури булмаган, чөнки алар беренче чиратта Ходайларга мөрәҗәгать ителгән. Фактик рәвештә, Санскрит Тямпа өчен чит тел булган, ул күбрәк сәяси корал булган, ул элек булган биредәге институтларга салынган.{{sfn|Швейер|2014|с=93—94, 264}}{{sfn|Sharma|2009|с=35—36}}.&lt;br/&gt;
Иң элек Тям язмалары V гасырга карый, алар [[палеография]] нигезендә генә даталана (беренче авторлар тарафыннан даталанган текст 658 елда язылган булган). Нәкъ V гасырда Тямнар Һинд цивилизациясе астында регуляр рәвештә әһәмиятле әһәмиятле вакыйгалар турында язма шәһадәтләрен калдырганнар. &quot;Тямнар җире&quot; турында беренче искә алу VII гасырга карый, ул вакытта Тямнар илнең берничә патшалыкка бүленүенә карамастан, үзен бердәм этнос булып сизә башлаганнар. Ташларда текстларның барлыкка килүе хөкемдарның билгеле территория өстеннән хөкем билгесен калдырырга теләк белән бәйле булган. Шулай итеп, язмалардан мәгълүматлар - хөкем итүче элиталар тара даирәсеннән чыккан рәсми тарихын гына реконструкцияләргә мөмкинчелек биргән - патшалардан, сарай яндыгадылардан, Һинд дине һәм Буддачылык каһинннәреннән, биредәге морзалардан (раджалардан) чыккан.{{sfn|Швейер|2014|с=94—95}}.&lt;br/&gt;
Паллава әлифбасы башта Санскритта язар өчен кулланылган, чөнки V-IX гасыр язмалары Санскритта язылган булганнар. Алар хөкем билгеләре булган, әмма күпчелек гади Тямнар аларны аңламаганнар. Шуңа, Санскрит язмларында күп [[Варваризм]]нар һәм [[солецизм]]нар булган, бу телне зәгыйфь белүне генә түгел, ә Һинд мәдәниятен тирәнтен белмәүне шәһадәт иткән. IX гасырда [[Австронезия телләре]]нә караган Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгән (ул [[Малайя]] теленә һәм кайбер Индонезия телләренә караган). Чам теле Санскритта язмалар ясау өчен кулланылган әлифба белән язылган булган. Чам авазларының башка әйтелешенә ишарә итәр өчен таш буенча кисүчеләр [[диакритик тамга]]лар кулланганнар. Санскритта күп язмалар Чам телендә дә язылган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=265, 268—269}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=6—7}}.&lt;br/&gt;
Язу барлыкка килгәнгә карамастан, Чам теле икенчел булып калган, ул бүләк итүләрнең икенчел ваклылары өчен хезмәт иткән (мәсьәлән, мәйданчык үлчәмнәре), шул вакытта Санскрит гыйбадәттә кулланылган. IX гасырдан XIII гасырга кадәр ул Чам теле белән кысрыкланган, XIII - XV гасырларда ул текстларда кулланылган бердәнбер тел булып калган. XVI гасырдан бирле язмалар бөтенләй бетәлән һәм урта Чам телендә язмалар белән алыштырына.{{sfn|Швейер|2014|с=269}}.&lt;br/&gt;
Безнең көннәргә кадәр ташларда, кирпечләрдә, көмеш һәм алтын культ предметларында язмалар гына калган. Алар барысы да рәсми, сәяси, дини һәм юридик эчтәлеге булган. Шулай ук Тям сүз иҗаты булган, шул исәптән төрле каһарман [[эпос]]лар, алар яттан башкарылган, әкиятләр, риваятьләр һәм әйтемнәр. Укучылар, кагыйдә буларак, музыкантлар һәм биючеләр белән чыгыш ясаганнар, алар белән янәшә &quot;[[Рамаяна]]&quot;дан һәм &quot;[[Махабхарата]]&quot;дан өзекләр белән, музыка һәм биюләр барган.{{sfn|Швейер|2014|с=236}}

== Дин ==
[[Файл:Tháp Po Klaung Garai, Phan Rang.JPG|thumb|210px|Храм По-Клонг-Гарай в провинции [[Ниньтхуан]] провинциясендә По-Клонг-Гарай гыйбадәтханәсе.]]
Тямпада доминирланган дин тарихы патша хөкүмәте белән каты бәйләнгән. Яңа диннәр һәм читтән килгән дини агымнар иске ышанулар һәм йолалар белән ассимирланганнар, бигрәк тә табигать рухлары белән һәм бабалар культлары белән.{{sfn|Швейер|2014|с=210}}.&lt;br/&gt;
Тямпаның хасияте булып [[дини түземлек]] булган, бернинди дә дини йолалар башкаларын кысрыкламаганнар, алар кушылганнар һәм бер-берсенә өстәмә булганнар. Чыгарылма булып Һинд Ходайлары &quot;Галәм&quot; системасына кергән, ә асабалылар - &quot;биредәге&quot;гә. Шулай итеп, Һиндстаннан килгән [[Һинд дине]] һәм [[Буддачылык]] биредәге ышанулар белән тыныч бергә яшәгәннәр.&lt;br/&gt;
Һиндстан диннәре Һинд сәүдәгәрләре белән сәүдә контактлары аша безнең эраның беренче гасырларында Тямнар тарафыннан кабул ителгән булганнар. Мөгаен, башта Тям диңгезчеләре Көньяк Һиндстан портларына килгәннәр, ә соңыннан Һиндстан кораблары Тямпа ярларына килгәннәр. Һиндстан һәм Һиндокыйтай арасында төп сәүдә юлы [[Бенгалия култыгы]]ннан [[Малакка бугазы]] аша [[Көньяк-Кытай диңгезе]]нә булган.{{sfn|Швейер|2014|с=210—211}}{{sfn|West|2010|с=159}}{{sfn|Sharma|2009|с=25—26}}.&lt;br/&gt;
Тямнар Һиндстан иҗтимагый-сәяси системаны диннәрен һәм мәдәниятләрен алып килгән Һиндлеләрнең массакүләм килүе аша түгел, ә күпсанлы булмаган сәүдәгәрләр һәм монахлар аша китергәннәр. Башта яңалыкларны Һинд мәдәнияте белән кызыксынган Тям элитасы кабул иткән. Шуннан соң элита бу культураны [[Санскрит]] белән Тямпа мәдәниятенә адаптирланган, моны ул конкрет һәйкәлләрдә чагылдырган (гыйбадәтханәләрдә, сыннарда һәм язмаларда). V гасырдан бирле сәүдә элемтеләренә Һиндстан цивилизациясенең туры мәдәни йогынтысы өстәлгән булган.{{sfn|Швейер|2014|с=211}}.&lt;br/&gt;
Ул сәяси һәм дини булган. Беренче булып Кытай хроникаларында искә алынган [[Линьи]] морзалыгы Һинд йогынтысын кичергән. Моннан соң Һиндстаннан килгән диннәрне кабул иткән Тям патшалыклары [[аккультурация]] кичергәннәр, ә моның белән бергә - Һинд сәнгать, сәяси һәм мәдәни модельләрен. Яңа модельләрнең таралуының әһәмиятле факторы булып Тямпада башта мәдәни элита һәм каһинлек теле буларак кабул ителгән Санскритның барлыкка килүе булган.{{sfn|Швейер|2014|с=211—212}}.&lt;br/&gt;
Һинд дине һәм Буддачылык Тямпада якынча бер үк вакытта барлыкка килгән һәм тыныч башка ышанулар белән бергә яшәгәннәр. Әмма Һинд дине тиз патша хөкүмәтенең сәяси коралына әйләнгән. ̃Һинд дине һәм Буддачылык ның төрле максатларга ия булганга карамастан, күп Тям язмаларында еш бер үк вакытта [[Шива]] һәм [[Будда]] макталган булган, ә монахлар ике фәлсәфи-дини агымны дә өйрәнгәннәр. Тямпада [[Махаяна]] Буддачылыга белән [[Шиваизм]]ның туганлыгы күзәтелгән, кайбер патшалар һәм дәрәҗә ияләре ике конфессиянең дә гыйбадәтханәләрен һәм монастырьларын төзегәннәр. Мөгаен, Тям дини мәдәниятендә Шива һәм Будда бик якын булганнар. Шива культы шулай ук соңрак [[Вишну]] культы белән янәшә булган.{{sfn|Швейер|2014|с=212—213}}.&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva Avalokitesvara, the Museum of Vietnamese History.jpg|thumb|right|Бодхисаттва Авалокитешвара.]]&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva statue.jpg|thumb|right|Бодхисаттва сыны.]]&lt;br/&gt;
[[File:Bodhisattva Avalokitesvara, Hoa Nhon, Binh Dinh, 8th-9th century AD, bronze - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06157.JPG|thumb|right|Бодхисаттва сыны.]]&lt;br/&gt;
Буддачылык Тямпа сарай янында киң чагылган булган. Ул хөрмәт ителгән саны буенча сыгылучан булган, шуңа күрә аның составына бабалар культын һәм бигрәк тә хатын-кыз - бабаларны кертергә мөмкинчелек биргән. Моннан тыш Тям Буддачылык күбрәк [[Ваджраяна]] яклы булган, бу илнең дини мәдәниятенә күп биредәге рухларны һәм [[эзотерик]] образларны кертергә мөмкин иткән. Тямпа архитектурасында соңгы юлга озату һәйкәлләре чагылмаган булган, мәсьәлән, реликвияләрне саклау өчен булган [[ступа]]лар. Бары тик уникаль [[Донгзыонг]] Буддачылык изге урынында кечкенә ступалар сакланган. Фактик рәвештә, Тямпада Будда [[иконография]]се һәм Боддхисаттвалардан башка бернәрсә дә, Буддачылык гыйбадәтханәләрен Һинд дине гыйбадәтханәләреннән аерырга мөмкинчелек бирми.&lt;br/&gt;
=== Шиваизм ===
[[Шиваизм]] формасындагы Һинд дине Тямпада язу барлыкка килгәннән бирле төп дин булып киткән (якынча V гасыр). Тям тарихының беренче язу эзләре илдә булган зур сәяси һәм дини үзгәрешләр белән бәйле. Диңгез сәүдәсе аркылы патша титулын алган хөкемдарлар һәм Тям элитасы Һиндстаннан килгән язуны, гадәтләрне һәм динне кабул иткәннәр. Моңа кадәр ил ыру-кабилә корылышы формасында булган, аннан бик әз эзләр калган - алар бабалар культында һәм кайбер гадәтләрдә чагыла, әмма &quot;Һинд дине&quot; чорына кадәр бер нинди археологик һәм язма һәйкәлләр сакланып калмаган.{{sfn|Швейер|2014|с=214—215}}{{sfn|Tadgell|2015|с=388—389}}.&lt;br/&gt;
[[Файл:Shiva, art cham (musée Guimet) (12156137736).jpg|thumb|210px|XIV—XV гасыр Шива сыны.]]
IV гасыр ахырында — V гасыр башында хөкем иткән Тям патшасы [[Бхадраварман I]], [[Веда]]ны яхшы белгән. Ул Һиндстаннан күренекле [[брахман]]нарны Тямпада яшәргә чакырган һәм буйсынган кешеләре арасында актив Һинд динен популярлаштырган. Аннан соң барлык Тям патшалары үзләренең &quot;Ходай тарафыннан сайланганлыгы&quot; фикерен культивацияләнгән, аның асылы патша үз эшчәнлегендә Ходай ярдәменә таянган, ул аны яклаган.{{sfn|Швейер|2014|с=71—72}}. Моннан ары, Бхадраварманга Тхубон елгасы үзәнендә [[Мишон]] изге урынын нигезләүне, һәм шулай ук Бхадрешвара культын нигезләүне карый торган дип әйтәләр, Бхадрешвара Тям патшаларының шәхси Ходае һәм патша хөкүмәтен яклаучысы булып киткән.{{sfn|Швейер|2014|с=110}}{{sfn|Tadgell|2015|с=389}}{{sfn|Sharma|2009|с=26}}.&lt;br/&gt;
Бхадраварман патшасы вакытларыннан Һинд дине гел хөкем итүче элитасына якын булган. Патшалар үзләрен &quot;Шива токымы&quot; дип атаганнар, язмаларда аларны &quot;җир Ходайлары&quot; дип атаганнар. Һинд дине патшаларны Ходайлар яшәгән күк һәм кешеләр яшәгән җир белән арадашчылар итеп күрсәткән. Моннан ары ул мифологиягә барып тоташкан һәм патша хөкүмәтенең илаһи табигатен аңлатучы генеалогик конструкцияләрне төзергә мөмкинчелек биргән. Кайвакыт Тям патшалары [[Вишну]]га яки [[Индра]]га охшатылган булган, әмма, кагыйдә буларак, төп Һинд дине булып Шиваизм калган.{{sfn|Швейер|2014|с=215}}.&lt;br/&gt;
Тям язмалары буенча Бхадраварман патшасы вакытында Тямнар табына торган пантеонга [[Шива]] Ходае һәм аның хатыны [[Ума]] кергән, шулай ук Бхадрешвара (Шива чагылышларының берсе, аның табаннарының изге эзләренә патшалар һәм патша ыруларының әгъзалары табынганнар). Нәкъ шул вакытта инде Тям патшалары Мишонга һәм күрше гыйбадәтханәләргә мул бүләкләр биргәннәр, һәм бигрәк тә аларда куелган [[лингам]]нарга.&lt;br/&gt;
VI гасырда Тямпада практик рәвештә бөтен Һинд дине пантетоны урнашытырылган булган, аңа төрле изге урыннарда табынганнар (гадәттә алар патша тарафыннан нигезләнгән булганнар, ә сирәгрәк - аның гаиләсе әгъзалары һәм күренекле дәрәҗә ияләре тарафыннан). Иң еш Шива, Вишну, [[Брахма]] һәм тәңгәл килгән рәвештә аларның хатыннары [[Парвати]], [[Лакшми]] һәм [[Сарасвати Дэви]] турында искә алганнар, һәм шулай ук Индра, [[Кубера]], [[Ганеша]], [[Агни]], [[Варуна]], [[Сурья]] һәм [[Ваю]] турында ([[локапала]]лар корбан бирү вакытында кирәк булган биш стихиянең символлары булып торган). Бу Ходайларның сурәтләре күбесенчә Һинд кануннарына туры килгән.{{sfn|Швейер|2014|с=216—217}}.&lt;br/&gt;
Тямпа тарихы дәвамында биредәге Һинд дине бик сайлый торган булган һәм практикасына кайбер кырыс йолаларны, бик кырыс табуларны яки [[Кали Алиһәсе]] һәм [[Бхайрава]] кебек ярсулы Илаһларны кертмәгән. Тям иконографиясе Ходайларны куркыныч кыяфәттә беркайчан да күрсәтмәгән. Ходайларның барлык исемнәре аларның кешеләргә алкышын һәм ярдәм итәргә теләкне күрсәткәннәр. Шулай итеп, Тям пантеоны күп Ходайларның &quot;караңгы формалары&quot; булмау сәбәпле Һиндстанныкына караганда кечерәк булган. Шулай да, Тямнар Кхмерлардан аермалы буларак пантеоннарында әһәмиятле урынны хатын-кыз Илаһларына биргәннәр. &quot;[[Агама]]&quot;ның һәм башка язмаларның еш цитаталавыннан Тямпада Һинд диненең төрле сектант агымнары таралганы турында нәтиҗә ясарга була (мәсьәлән, шайва һәм пашупата).&lt;br/&gt;
[[Файл:Lingam, Tra Kieu, 7th-8th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01557.JPG|thumb|210px|Чакьеудан Лингам, VII—VIII гасырлар.]]
Шиваизмның культ предметы — лингам — Ходайның «билге»се булган, фалло-сыман символ, ул табигатьне һәм Галәмне чагылдырган, алар башын хатын-кыз стихиясе [[йони]]дан алалар. Лингамнар ташлардан ясалган булганнар, алар еш табигый булганнар, шул җирдә табылганнардан яки изге урында махсус корылганнардан. Тямпада лингамнарның культы күбесенчә ул кыр ташлары тирәсендә изге территорияләрнең борынгы культы варисы булганга күрә популяр булып киткән. Һәр лингам бу урынның яклаучы Ходае махсус Шиваны чагылдырган, аңа биредәге халыкның байлыгы бәйле булган. Тям патшалары алар тарафыннан куелган лингамнарга үз исемнәрен биргәннәр, чөнки патшалар шулай ук Шиваның махсус формасы булып саналганнар (Бхадраварман һәм [[Шамбхуварман]] лингамнары билгеле).{{sfn|Швейер|2014|с=218—219}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}.&lt;br/&gt;
Лингамга еш корбаннар биргәннәр - аңа сөт агызганнар һәм аңа ризык куйганнар. Иң изге лингамнар булып &quot;үзеннән туганнар&quot;, яки &quot;үзләре&quot; җирдән чыкканнар (&quot;свайямбху&quot;) саналганнар. Хорафатларга ышанган Тямнар ышануы буенча шундый лингамнарны җирдән казып чыгарсалар, Тямпа һәм хөкем итүче династия бетәр дип ышанганнар. VII гасырдан бирле язмаларда хәрәкәт итүче лингамнар искә алына, алар процессияләрдә һәм башка дини церемонияләрдә катнашканнар, һәм шулай ук &quot;мукхалинга&quot; - &quot;битле лингам&quot;нар, алар патшада чагылыр өчен Лингамнан чыккан-сыман Ходайны күрсәткәннәр. Мондый патша &quot;Шивамукха&quot; дип аталган (&quot;Шиваның йөзе&quot;), чөнки лингамнан &quot;чыккан&quot; йөз анда яшәүче Ходайның йөзе булган.&lt;br/&gt;
Мукхалингалар ике типлы булганнар - шуларда Ходайлар йөзе ясалган лингамнар, һәм &quot;кошалар&quot; лингам өчен махус футлярлар, алар аны каплаганнар һәм бизәгәннәр. Кошаларны алтыннан яки көмештән ясаганнар, аларда Ходайның бер яки берничә йөзен сурәтләгәннәр, һәм шулай ук асыл яки ярым-асыл ташлар белән [[инкрустация]]ләгәннәр ([[кызыл якут]]лар, [[алмаз]]лар, [[зәңгәр якут]]лар һәм [[тау бәллүре]]. Күп йөзле кошаларның дүрт, биш яки алты йөзе булган, алар дөнья якларын күзәткәннәр һәм Тямпаның төрле урыннарын яклаганнар. Вакыт узу белән кошалар үзләре дә культ предметы булып киткәннәр, аңа лингам белән беррәттән табынганнар. Кошалар актив рәвештә дини процессияләрдә кулланылган, алар үз лингамының символы булып торган. Кошалар бары тик патша язмаларында искә алына, алар лингамнарны бары тик патша гыйбадәтханә комплексларында бизәгәннәр - Мишонда, По-Нагарда һәм Донгзыонгта.{{sfn|Швейер|2014|с=220—221}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=159}}{{sfn|Hubert|2013|с=31}}.
=== Вишнуизм ===
[[Файл:Vishnu, Kuong My, Quang Nam, 10th century AD, sandstone - Museum of Vietnamese History - Ho Chi Minh City - DSC06139.JPG|thumb|210px|X гасыр Виншу сыны.]]
[[Вишнуизм]] Тямпага [[Фунань]]нан яки [[Ченла]]дан үтеп кергән, анда таҗ кигән [[Вишну]]ның сурәтләре V гасырдан очрый. Мөгаен, Вишнуизм Тямпага башка [[Һиндстан диннәре]] кебек үтеп кергән — Тям портларына актив килгән сәүдәгәрләр һәм диңгезчеләр аша. Тям язмаларында Вишну культының күпчелек искә алулары VII гасыр уртасына карый һәм патша [[Викрантаварман I]]-гә бәйле.{{sfn|Швейер|2014|с=213—214}}.&lt;br/&gt;
Ул Кхмерларның борынгы шурадашы булган, ул патша [[Ишанаварман I]]-нең кызына өйләнгән булган, әмма билгеле булмаган сәбәп буенча аны Ченладан куганнар. Нәкъ менә Викрантаварман Тямпада Вишну культының иң күбе эзләрен калдырган, гәрчә Вишнуизм тямнар арасында киң һәм озак таралышка ирешмәгән. Патша династиясе әгъзалары арасында дин ирегенең сәбәбе шунда ки, гәрчә патшалар Тямпаның яклаучысы булып Шива булса да, һәрбер рәсми диннән башка шәхси Ходайларын якларга мөмкин булган.{{sfn|Швейер|2014|с=214}}{{sfn|Sharma|2009|с=28}}.&lt;br/&gt;
Мөгаен, Вишнуизм хөкем итүче Тям династиясе тарафыннан Кхмерлардан күрше дәүләтләр белән якын контактларга күрә кабул ителгән булган. Бу контактлар турында VII гасыр уртасында Кхмер йогынтысы астында [[Мишон]]да төзелгән Е1 гыйбадәтханәсенең стиле әйтә. Соңыннан Тямпада Вишнуизм эзләре бик эпизодик, әмма &quot;[[Рамаяна]]&quot;да искә алулар һәм кайбер гыйбадәтханәләрнең иконографиясендә Вишнуизм элементларының булуы, Вишну культы практикаланырга дәвам итүен күрсәтә. Шулай итеп, Чакьеудан пьедесталда (X гасыр) [[Кришна]]ның сурәте һәм Шиваит гыйбадәтханәсенең [[цоколе]]нда &quot;Рамаяна&quot; сюжетларына сыннар сәхнәләре Вишнуизм Һинд дине Ходайларының [[синкретик]] пантеоны арасында Викрантаварман патшасы хөкеменнән соң булган дип фараз итәргә мөмкинчелек бирә.&lt;br/&gt;
===Гыйбадәтханә үзәкләре===
[[Файл:Linga 1 (My Son).jpg|thumb|left|210px|X гасыр белән даталанган Мишон лингамнарының берсе.]]
Патша хөкеме һәм конкрет династияләр белән бәйле Шива культы Тямпаның ике төп гыйбадәтханә үзәкләрендә — [[Мишон]]да (хәзерге Зуйфу авылы, Зуйсюен даирәсе, [[Куангнам]] провинциясе) һәм По-Нагарда (хәзерге [[Нячанг]] шәһәре, [[Кханьхоа]] провинциясе). Беренче вакытта ике гыйбадәтханә дә Шивага багышланган булган, ул гыйбадәтханә лингамы буларак хөрмәт ителгән. Мишонда ул Бхадрешвара буларак мәгълүм булган, ә По-Нагарда &quot;мукхалинга&quot; исеме (&quot;йөзле лингам&quot;) мәгълүм булмаган. Ике гыйбадәтханәдә дә патшалар, илаһи яклауны күрсәтер өчен лингам исемнәренә үз исемнәрен өстәгәннәр. Шулай итеп, Бхадраварман патшасы Бхадрешвара [[ишвара]]сына табынган (&quot;бхадра ишвара&quot;, моның мәгънәсе &quot;мәрхәмәтле ходай&quot;), Шамбхуварман патшасы - Шамбхубхадрешвара ишварага (&quot;шамбху бхадра ишвара&quot;, ягъни &quot;алкышлы һәм мәрхәмәтле Ходай&quot;). Мишонда үз Ходай яклаучысы өчен гыйбадәтханә төзеп һәр киләсе Тям патшасы мәҗбури рәвештә Тямпаның патша культын борынгы Бхадрешвара Ходае белән бәйләгән.{{sfn|Швейер|2014|с=222—223}}.&lt;br/&gt;
V—VI гасырдан бирле Мишонның гыйбадәтханә комплексы изге патша урыны репутациясенә ия булган, Тямпаның башкаласы кайда булса да һәм тәхетне нинди династия алмаса да. VII гасыр уртасында Мишонда Бхадрешвара лингамы белән беррәттән лингамнар буларак башка Ходайларга да табына башлаганнар, бу патша бабалары популярлыгы турында шәһадәт итә. VIII гасыр уртасыннан IX гасыр уртасына Мишон өлкәсендә яңа язмалар барлыкка килмәгән, алар бары тик көньяк Каутхара һәм Пандуранга патшалыкларында очрый, анда, мөгаен Тямпаның үзәге күчерелгән булган. Патша язмаларының күпчелеге Каутхарада По-Нагар гыйбадәтханәсеннән. Беренче планга По-Нагар Алиһәсе чыга - бу Тямпаның җир Алиһәсе, Санскрит телендәге текстларда ул [[Шива]] Ходаеның хатыны [[Лакшми]] Алиһәсе белән тәңгәл китерелә.&lt;br/&gt;
«Йөз белән лингам» (''мукхалинга'') По-Нагар гыйбадәтханәсендә VII гасырда пәйда булган. Язмалар буенча ул Каутхараны төрле бәлалардан саклаган. Лингамда Шива һәм Бхагавати сурәтләнгән булган, алар бер тәндә кушылган булганнар. Шул ук вакытта (VIII гасыр ахыры) Бхагавати «Каутхара Алиһәсе» дип атала башлаган, ә патшаларны яклаучы Алиһә культы бик тиз Тямпаның яклаучысы Алиһә культы белән алышынган булган.{{sfn|Швейер|2014|с=223—224}}.
Соңрак Тям текстларында По-Нагарның риваять лингамы турында инде бернәрсә дә әйтелмәгән, бөтен культ Тямпаның Алиһәсе - Янг пу Нагара (яки По-Нагар) тирәсендә булган. Аның хөрмәтенә яңа гыйбадәтханә төзегәннәр - комплекста иң зур. Монда [[Шактизм]] элементлары доминирланган, ә Бхадрешвара культы өчен хас элементлар - Мишонның Илаһлары нивелирланган булганнар. Шулай итеп, көньяк Тямпада По-Нагар Алиһәсе культы Шива культы (Бхадрешвара)дан аерылган һәм мөстәкыйль итеп яшәешен дәвам иткән.&lt;br/&gt;
Патша Индраварман I булганда патша хөкүмәте үзәге Пандуранга өлкәсендә яңа башкала Вирапурага күчерелгән булган (шәһәрнең урнашуы төгәл билгеле түгел). Элеккеге традицияне дәвам итеп, Индраварман Индрабхадрешвара дигән яңа Ходай культын оештырган. IX гасырның икенче яртысында тәхеттә яңа Индрапура династиясе урнашкан, аның нигезләүчесе Буддачылык дине тарафдары Джайя Индраварман (ул шулай ук Индраварман II), шулай да ул Мишонда Бхадрешварага табынуын дәвам иткән. Яңа текстлар дини ышануларның эволюциясен күрсәтәләр, алар риваятьләргә табынып, яңа династиянең легитимлыгы һәм Бхадрешвараның өстенлеге турында сөйлиләр.&lt;br/&gt;
Бхадрешвара һәм По-Нагар культлары яклаучылары үз Ходаеның күбрәк &quot;борынгы&quot;лыгын исбатларга тырышканнар (шул максат өчен Бхадрешвара адептлары пантеонга риваять бабаларын - Уроджа патшасын керткәннәр, ул җиргә Шива тарафыннан җибәрелгән булган). Мишон лингамының тарихы үзгәрде, хәзер ул Шива тарафыннан бүләк ителгән булган, шулай итеп Тямпаның Ходай яклаучысы &quot;патшалар патшаларының&quot; шәхси Ходай яклаучысы булган.&lt;br/&gt;
Шул вакыттан бирле По-Нагар Алиһәсе тагын да Шивадан ераклаша, ул бик әһәмиятле булып таныла, әмма Тямпаның муллылыгы гаранты буларак икенчел дип таныла. X гасыр уртасында хөкемгә өйләнү аша Патша [[Бхадраварман II]] килгәч, ул Пракашабхадрешвара Ходае культын керткән (бу VII гасыр уртасында хөкем иткән борынгы бабасы хөрмәтенә). Шул ук вакытта Тямпа патшаларын һәм патша бабаларын яклаучы яңа уртак Ходай культы барлыкка килгән (Бхадрешвара), аларга Ишанешвара Ходае аша табынганнар. Бу Ходайлар бергә кушылганнар һәм Тямпаның һәм Тям патшаларының яңа яклаучы Ходае булып киткәннәр. Бигрәк тә Мишонда Ишанабхадрешвараны хөрмәт иткәннәр.&lt;br/&gt;
XI гасырдан бирле Тямпа Дайвьет белән даими сугыш алып барган. Моңа да карамастан, илнең ике төп изге урыны патшалардан һәм сарай яны сановникларыннан мул корбаннар алырга дәвам иткәннәр. Ишанабхадрешвара Тямпа патшаларының төп Ходае ролен уйнаган, ә По-Нагар җир саклаучысы булган һәм &quot;ашатучы Җир&quot;не шәхесләндерүче куәтле Җир Алиһәсе булган. Вьетлар һәм кхмерлар белән сугыш дәвамында ир һәм хатын-кыз Илаһлары тигез булып киткәннәр. По-Нагарга хәтта Вьетлар да табынганнар, алар анда яңгыр җибәрүче &quot;Җир Алиһәсе&quot;н күргәннәр.{{sfn|Швейер|2014|с=226—227}}.&lt;br/&gt;
XII гасыр ахырында Тямпаны Кхмерлар яулап алганнар һәм күп гыйбадәтханәләр җимерелгән яки таланган булган. 1233 елда патша [[Джайя Парамешвараварман II]] Каутхарада гыйбадәтханәдгә По-Нагар Алиһәсе сынын бүләк иткән, ә 1234 елда Мишонда гыйбадәтханәгә алтын йөз белән көмеш кошаны бүләк иткән. XIV гасырдан соң барлыкка китерелгән эпиграфик чыганаклар күп булмаган, әмма алар буенча ике культ та булганы ачык күренә. По-Нагар (Бхагавати) илнең Алиһәсе культында Тямнарның җир турында ышанулары концентрацияләнгән булган, ә Шива (Бхадрешвара) культы ярдәмендә Тям патшалары күк яклавы астында булганнар. Тямпа көчле булып калганда - ике изге урын да чәчәк атканнар, әмма дәүләт һәм патша хөкүмәте зәгыйфьләнгәч ике гыйбадәтханә комплексы да төшенкелек хәленә кергән (По-Нагар гыйбадәтханәсе азрак дәрәҗәдә, чөнки ул Вьетлар тарафыннан яулап алынмаган көньякта булган).
=== Махаяна һәм Ваджраяна ===
[[Файл:Pedestal, Buddha, Bodhisattva, and Monk, view 3, Dong Duang, late 9th to early 10th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01791.JPG|thumb|210px|Донгзыонгтан пьедесталдан Буддачылык сыны. IX гасыр ахыры — X гасыр башы.]]
Барлык диярлек Тям патшалары Һинд диненең генә түгел, ә шулай ук Буддачылыкның өйрәтүләрен белгәннәр. Археологик табылмалар буенча Буддачылык Тямпада Һинд дине белән бергә таралган. Археологик табылмалар Буддачылык Тямпада Һинд дине белән бергә табылган турында шәһадәт итә. Тямпаларның язмаларында да, иконографиясендә илдә [[Тхеравада]] булуы турында шәһадәтләр юк, бу агым Тямнар арасында күпкә соңрак таралган булган. Борынгы заманнарда Тямпада бары тик [[Махаяна]] һәм [[Ваджраяна]] булган. Махаяна Буддачылыгы йолалары турында шәһадәи итүче язмалар бары тик IX гасырда барлыкка килә һәм XII гасырның икенче яртысында бетә. Әмма Буддачылыкның йогынтысы язмаларда бик чикләнгән итеп барлыкка килгән дип санарга була, чөнки язмалар беренче чиратта патша хөкеменең коралы булганнар, һәм ул күбесенчә Шиваизм формасындагы Һинд динен тотканнар.&lt;br/&gt;
Халыкның киң катламнарына Буддачылыкның йогынтысы хөкем итүче элитага йогынтысыннан күбрәк булган, моны күпсанлы археологик һәйкәлләр исбат итә. Шул ук вакытта билгеле эпохаларда Тям патшалары Буддачылык адептлары булган, гәрчә Бхадрешвара яки Шамбхубхадрешвара образында Шивага табынырга дәвам иткәннәр. Кайбер патшалар &quot;чакравартинраджа&quot; дип аталганнар (&quot;[[Дхарма]] тәгәрмәчен әйләндерүче патша&quot;), бу Буддачылык тарафлы булу турында сөйләгән. Шулай, Индрапура династиясе нигезләүчесе  [[Джайя Индраварман]] Буддачылык тарафдары булган, ул 875 елда Лакшминдра Локешвара исеме астында [[Авалокитешвара]] монастырен ачкан (хәзерге [[Донгзыонг]].). Моннан соң күп Индрапура патшалары һәм аларның сарай яннары халкы Махаяна монахларын һәм монастырьларын яклаганнар.&lt;br/&gt;
X гасыр ахырында беткән Индрапура династиясеннән соң, Буддачылык Һинд дине белән янәшә булган, аның белән көндәш булмаган, ә Тям элитасы мәдәниятендә үз урынын алган. [[Бодхисаттва]] Авалокитешвара Тямпаның төрле сурәтләрендә киң мәгълүм булган. Гыйбадәтханә комплексының архитектурасы Кхмер һәм Ява йогынтысы турында сөйли, ә сында Кытай хасиятләре күренә. Мөгаен, Донгзыонг монастыренда Буддачылыкта чит алынмалар күп булган.&lt;br/&gt;
XI гасыр уртасында Пандурангадан Джайя Парамешвараварман патшасы Буддачылык монастырен нигезләгән, ә 1080 елларда башка династиядән патша Буддачылык тарафдары булган - Парамабодхисатва. Махаянаның төрле формаларына һәм аның Ваджраянага әверелүенә ишарә иткән Санскрит телендә берничә язмадан башка Тям Буддачылыгының һәйкәлләренең күпчелеген төгәл даталарга булмый. Шулай ук, Куангнамда &quot;Мәрмәр таулары&quot; мәгарәләр комплексы һәм [[Куангбинь]]ның төньяк өлешендә [[Фонгня-Кебанг]] ызаны кебек мәшһүр культ урыннарының барлыкка китерү даталары шулай ук билгеле түгел. Фонгняда Будда, Авалокитешвара һәм ниндидер хатын-кыз Алиһәсе, (мөгаен, [[Тара]] Алиһәсе яки [[Праджняпарамита]]) сурәтләр белән күп [[терракота]] медальоннары табылган булган.&lt;br/&gt;
Ваджраяна яки тантрик Буддачылык Көньяк-Көнчыгыш Азиядә VIII һәм X гасырларда таралган. Прамудита Локешвара монастыренда X гасыр башында ясалган язмаларның берсе, монда серле һәм символик [[тантра]]ларны практикалавы турында сөйли. Тям Ваджраянасында өч &quot;төп&quot; Будда: [[Шакьямуни]], [[Амитабха]] һәм [[Вайрочана]] культы булган, һәм шулай ук өч &quot;кече&quot; Будда: [[Ваджрадхара]], [[Авалокитешвара]] һәм [[Ваджрасаттва]]. Күп тантрик тәгълиматлар һәм практикалар Шиваизм белән янәшә булганнар.&lt;br/&gt;

=== Асаба культлары ===
[[Файл:Po Nagar 1.jpg|thumb|250px|По-Нагар гыйбадәтханәсе.]]
Асаба культларының һәм ышануларының иң күбе эзләре [[Нянчанг]]та По-Нагар гыйбадәтханәсендә калган. Бу шулай аталган &quot;халык&quot; ышанулары Тямпа тарихы дәвамында Һиндстаннан килгән &quot;рәсми&quot; культлар белән тыныч яшәгәннәр.&lt;br/&gt;
Тямпаның асаба культлары санына [[анимизм]] кергән, бигрәк тә табигать рухларына ышану. Борынгы Тямнар өчен билгесезлек һәм &quot;явыз көчләр&quot; алдында куркулар хас булган, бигрәк тә [[джунгли]]лар алдында - болар көч белән мәҗбур итү, хаос һәм вәхшилекне эченә керткән. Тямнар кыргый табигать, эшкәртелгән үзәннәр һәм шәһәрләрдә таралган борынгы культларны капма-каршы куйганнар. Халык ышануларының хас мисалы булып корбан чүлмәгендә һәм тәлинкәдә - &quot;куе урман иясе&quot;нә язмалар тора.&lt;br/&gt;
Асаба культлар җир көчен агачта яки ташта илаһландырганнар. Культ гел бер Ходайларның берсе белән нык бәйле булган, ул үз чиратында җир биләмәсенә хокукка бәйле булган. Ташка (соңрак периодларда - [[лингам]]га) май яки хуш исле матдәләр сипкәннәр, бу бу урындагы яңгырны һәм муллылыкны тәэмин итәргә тиеш булган һәм үзләре белән ташны чагылдырган. Мондый церемонияләргә рәхмәтле таш үзе табигать рухларына йогынты ясарга мөмкин Ходай булып киткән. Шулай ук Тямнар бабалар рухларына, биредәге каһарманнарга һәм үтерелгән кешеләргә, сулыклар рухларына һәм аерым торган ташларга табынганнар. Махсус рольне җир рухлары уйнаган.

=== Хатын-кыз Алиһәләре культы ===
Тямпада хатын-кыз Алиһәсе культы киң таралган булган, ул Җир Алиһәсе, ил һәм аның яшәүчеләре яклаучысы булган. Бу рольне Янг пу Нагара, яки По-Нагар уйнаган (Санскрит язмаларында ул [[Лакшми]] белән тәңгәл китерелгән). Аның төп изге урыны Каутхарада (хәзерге [[Нячанг]] шәһәрендә) булган, шуңа күрә VIII гасырдан бирле По-Нагарны &quot;Каутхара Алиһәсе&quot; дип атаганнар. Традиция буенча ул алтын яки таш сын формасында хөрмәт ителгән (алтын һәм асылташлар белән бизәлгән оригиналь статуяны IX гасырда Тямпага бәреп кергән Кхемрлар урлаганнар). XI гасырда Каутхарада Чам телендә беренче текстлар барлыкка килгәч, аны &quot;ил Алиһәсе&quot; яки &quot;җир Алиһәсе&quot; дип атый башлаганнар (Янг пу Нагара).{{sfn|Швейер|2014|с=234}}{{sfn|Lockhart &amp; Phuong|2011|с=5—6}}{{sfn|Hardy, Cucarzi &amp; Zolese|2009|с=98}}.&lt;br/&gt;
X гасырдан бирле По-Нагар Алиһәсе культы Каутхара тышына чыккан һәм үзәге [[Мишон]] булган, Тям патшалары яклаучылары Бхадрешвара Ходай яклаучы культына өстәмә булып киткән. Шул вакыттан бирле бу локаль (көньяк) культ булган, ул бөтен илне яклаучы ике Илаһ культына әверелгән. Хәтта Тямпаның төньяк җирләренең колонизациясен башлаган Вьетлар По-Нагарны үз киң пантеонына керткәннәр (өлешчә бу җиңелгәннәрнең канәгать булмавын тыяр һәм яулап алынган җирләрдә Тямнарны ассимиляцияләү өчен эшләнгән булган).

В XI гасырда По-Нагар гыйбадәтханәсе барлык Тямнар тарафыннан хөрмәт ителгән дини үзәк булган. Соңрак текстлар По-Нагарны &quot;Кара хуҗабикә&quot; дип атаганнар, бу янә Алиһәнең җир белән каты бәйләгәне турында шәһадәт булып тора. По-Нагардан башка Тямпада ике хатын-кыз Боддхисаттваны - Махаяна [[Праджняпарамита]] һәм тантрик [[Тара]]ны, ул үзендә хатын-кыз мәрхәмәтлек образын чагылдырган. Буддачылык пантеонының кайбер Илаһлары хатын-кыз формаларын алганнар һәм аларга бабалар культы кысаларында табынганнар.

=== Бабалар культы ===
[[Файл:My Son, Vietnam.jpg|thumb|250px|Мишон хәрабәләре.]]
Тямнар динендә махсус урынны бабалар - хөкем итүче династияләр нигезләүчеләре культы алып торган. Аларга гыйбадәтханәләрдә Ходайлар белән беррәттән табынганнар, алар хөрмәтенә аларның сурәтләре белән церемонияләр эшләгәннәр. VII гасырда [[Мишон]]да Бхадрешвара культы белән беррәттән Ишанешвара һәм Прабхасешвара патша бабалары культы Ходайларына табынганнар. Симхапурада [[Кандарпадхарман]] хөрмәтенә гыйбадәтханә булган - бу патшаларның карт әбисенең әтисе булган. Шулай итеп, бер-берсен алмаштыручы патшалар [[лингам]]нан чыккан Ходайлар булган династик бабаларның дәвамчылары булган.&lt;br/&gt;
Индрапура династиясенең нигезләүчесенең (875—989) хатыны Раджакула Харадеви берничә культ керткән: Индрпарамешвара Ходаеның (вафат булган ире Джайя Индраварман хөрмәтенә аталган), Ходай Рудрапарамешвара (әтисе Рудраварман хөрмәтенә) һәм Рудрома Алиһәсе (әнисе хөрмәтенә). Энесе Харадеви апасы хөрмәтенә Алиһәм Харомадеви культын нигезләгән, ә XI гасыр уртасында Тям патшаларының берсе Харадеви хөрмәтенә Раджакула Буддачылык монастырен нигезләгән. Тям пантеонына кертелгән әти-әнисе тарафыннан илаһилаштырылган барлык туганнарны сыннар буларак чагылдырганнар, аларның чын прототиплар белән портрет охшашлыгы булган.&lt;br/&gt;
X гасырдан бирле Тям язмаларында патша бабаларының культын искә алуның саннары үсә. Һәрбер хөкем итүче династия бабасының культын бөтен Тямпага таратмакчы булган. Патшага якын бабалар культы затлы ыруларда барлыкка килә, алар династия башын сурәтләүче статуялар белән изге урыннарны кора башлаганнар. Гади Тямнарның гаиләләре бабаларына өйләрендә табынганнар, әмма аларның тораклары спецификасы булганга күрә моның бернинди эзләре калмаган. Шулай итеп, Тямпада параллель рәвештә патша бабалары культы булган, аларга ихтирам бөтен ил буенча бирелгән, һәм бабаларның гаилә культы ул гади кешеләрнең өйләрендә практикаланган.&lt;br/&gt;
Индрапура династиясенә патша һәм морза ыруларның берничә ян тармагы якын булган. Трибхуванадеви дигән патшаларның берсенең хатыны әбисе Врддхакулага багышланган культ керткән (ул Вишнупурадан &quot;патшалар патшасы&quot; буларак мәгълүм кешенең сеңлесе булган). Индрапура династиясе белән туганлашып Трибхуванадеви әһәмиятле клан булып киткән, аның өч бертуганы сарай янында министрлар булып хезмәт иткән. Бу бертуганнар Вишнупурада Врддхакула ихтирамына гыйбадәтханә төзегәннәр, ул Врддхалокитешвара Буддачылык монастырена баш биргән (бу [[Авалокитешвара]] исеменең хатын-кыз формасы булган). Әкренләп патша бабаларының культы территориаль характер алган һәм җиргә хокук ныгытылу турында булган. Җир Ходайларына буйсыну биредәге урыннан династиясен яклаучы патша бабаларына табыну белән бергә кушылган булган.&lt;br/&gt;
Берәр-нинди династия беткәч, аларның &quot;илаһи&quot; бабалары Тям язмаларыннан юкка чыкканнар (искә алуларның бетүе, бу Ходайларга бүтән табынмаганнар, аларга изге урыннар төземәгәннәр һәм корбаннар бирмәгәннәр дигәнне аңлатырга мөмкин булган). Тям бабалар культының үзенчәлеге булып аларны җимерер яки бу изге урынны бушатучыга каһәрләр булуы булган (гадәттә бу язмалар тыюга буйсынмаган бабаларын һәм токымнарын каргаганнар).&lt;br/&gt;
Асаба җир Ходайлары һәм Һинд Ходайлары кисешкән соңгы юлга озату культының башка чагылышы булып &quot;кут&quot;лар торган - бу бабаларны сурәтләүче таш һәйкәлләре формасында ыру нигезләүчеләр каберләре булган. Үлгәннәр &quot;кутлар&quot; белән тәңгәл китерелгән булган, алар җир биләмәсенең үзәгендә булганнар һәм җир биләмәсәнең хәзерге хуҗаларының бабаларының символлары булган. Һәрбер шундый һәйкәл җир биләмәсәнең &quot;йөрәге&quot; булган, ә бабалар токымнарының бу җиргә &quot;хокукы&quot;н исбатлаганнар. Тямпада &quot;кутлар&quot; XV гасырдан бирле киң таралган булганнар һәм, мөгаен, борынгы бабалар һәм бу урынның яклаучы Ходайларының культының дәвамы булган. Гадәттә &quot;кут&quot; гаилә өчен изге булган [[дөге чека]]сы үзәгендә куелган, аннан гыйбадәтханә бүләкләре өчен дөге алынган булган. Шулай итеп, &quot;кут&quot;лар үзендә бабалар рухын чагылдырган, һәм шулай ук Җир Илаһын, аңа гаилә җир биләмәсенең уңышлыгы бәйле булган. Соңрак автономиясен саклап калган көньяк Тямпада &quot;кутлар&quot;ны хатын-кыз сызыгы буенча шәҗәрә белән бәйле иткәннәр.

=== Соңгы юлга озату культы ===
Кытай чыганаклары буенча, Тямнарның соңгы юлга озатулары нинди урында булуга карап төрле булган. Мөгаен, [[кремация]] бөтен урында булмаган. Шуңа өстәп кремацияне бары тик брахманнарга, кшатрийларга һәм сарай яны сановникларына кулланганнар, гади кешеләрне һәм балаларны җирдә күмгәннәр. Кайбер Тям язмалары [[сати]] ритуаланың булуы турында шһадәт китерә - патшаның үлеменнән соң аның барлык хатыннарын күмү учагында яндырганнар, ә аларның калдыкларын диңгезгә ташлаганнар, әмма бу йола бик сирәк булган.&lt;br/&gt;
Үлгән элита вәкилләренең тәннәрен берничә көнгә елау өчен чыгарганнар, ә гаилә әгъзалары матәм билгесе итеп башларын кырганнар. Кремациядән соң баш сөягенең [[маңгай сөяге]]н тугыз өлешкә ярганнар. Бу кыйпылчыкларны зиннәтле мәгъдәннән тартмага алып куйганнар (&quot;клонг&quot;) һәм гаиләдә саклаганнар, аны үлгәннәр хөрәмәтенә йола вакытында кулланганнар (&quot;кутка табыну&quot;). Ир кешеләрнең &quot;клонг&quot;лары өйнең көнчыгыш өлешендә торганнар, ә хатыннарныкы - көнбатыш өлешендә.

== Комментарлар ==

== Искәрмәләр ==

== Әдәбият ==
=== Рус телендә ===
* Брук С. И. Население мира. Этно-демографический справочник. — Москва: Наука, 1981.
* Деопик Д. В., Кузнецов А. И. Малые народы Индокитая. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1983.
* Тхе Чинь Као. Традиционное жилище народов плато Тэйнгуен. — Москва: Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН, 1994.
* Чеснов Я. В. Историческая этнография стран Индокитая. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1976.
* Анна-Валери Швейер. Древний Вьетнам. — Москва: Вече, 2014. — ISBN 978-5-9533-3838-7.
* Шпажников Г. А. Религии стран Юго-Восточной Азии. — Москва: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1980.
=== Инглиз телендә ===
* Peter Boomgaard. Southeast Asia: An Environmental History. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. — ISBN 978-1-85109-419-6.
* Michael A. Di Giovine. The Heritage-scape: UNESCO, World Heritage, and Tourism. — Lanham, Maryland: Lexington Books, 2008. — ISBN 978-0-7391-1434-6.
* Andrew David Hardy, Mauro Cucarzi, Patrizia Zolese. Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Vietnam). — Singapore: NUS Press (National University of Singapore), 2009. — ISBN 978-9971-69-451-7.
* Charles Higham. Encyclopedia of Ancient Asian Civilizations. — New York City: Infobase Publishing, 2014. — ISBN 0-8160-4640-9.
* Bruce Lockhart, Tran Ky Phuong. The Cham of Vietnam: History, Society and Art. — Singapore: NUS Press (National University of Singapore), 2011. — ISBN 978-9971-69-459-3.
* James Minahan. Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2012. — ISBN 978-1-59884-659-1.
* James Minahan. Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World. Volume I A—C. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2002. — ISBN 0-313-32109-4.
* Gitesh Sharma. Traces of Indian Culture in Vietnam. — New Delhi, India: Rajkamal Prakashan Group, 2009. — ISBN 978-81-905401-4-8.
* Christopher Tadgell. The East: Buddhists, Hindus and the Sons of Heaven. — Abingdon-on-Thames: Routledge, 2015. — ISBN 978-0-415-40752-6.
* Spencer C. Tucker. The Encyclopedia of the Vietnam War: A Political, Social, and Military History. Second Edition. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2011. — ISBN 978-1-85109-961-0.
* Spencer C. Tucker. Vietnam. — Lexington, Kentucky: University Press of Kentucky, 1999. — ISBN 0-8131-2121-3.
* Barbara A. West. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. — New York City: Infobase Publishing, 2010. — ISBN 978-0-8160-7109-8.
=== Француз телендә ===
* Jean-Francois Hubert. L'Art du Champa. — Parkstone Press International, 2013. — ISBN 978-1-78042-834-5.

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр|3}}&lt;/small&gt;

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Тарих]]</text>
      <sha1>sqwt84uw1oidop6nkbaewn2ih6ijs36</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вишнуизм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>215095</id>
    <revision>
      <id>3524540</id>
      <parentid>2430892</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:24:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Традицияләр: сампрадайялар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="133913" xml:space="preserve">{{ҮК}}{{Вишнуизм}}{{Һинд дине}}'''Вишнуи́зм''', яки '''вайшнави́зм''' ([[Санскрит]] телендә: वैष्णव धर्म}}, (Viṣṇuism), (Vaiṣṇavism) — [[Һинд дине]]нең төп [[юнәлеш]]ләрнең берсе, аның төп хасияте булып [[Вишну]] Ходаена һәм аның чагылышларына [[аватар]]ларына (күбесенчә [[Кришна]]га һәм [[Рама]]га) табыну тора. Вайшнавизмның ышанулары һәм рухи практикалары, бигрәк тә ''[[бхакти]]'' һәм ''[[прапатти]]'' концепцияләре &quot;[[Вишну-пурана]]&quot;, &quot;[[Бхагавата Пурана]]&quot; һәм &quot;[[Бхагавадгита]]&quot; текстларына нигезләнә.&lt;br/&gt;
Вишнуизм тарафдарларын «вишнуи́тлар» яки «вайшна́влар» дип атыйлар. Вишнуизм уртак &quot;[[Һинд дине]]&quot; астындагы диннәр гаиләсендә күпсанлы тармак булып тора. Әмма Вишнуизм бертөрле тармак булып тормый, Вишнуитлар Вишнуның төрле [[аватар]]ларына табынучы төрле җәмәгатьләргә бүленгән (еш бер үк аватарның төрле ипостасьларына) яки аның аерым образларына. Вишнуизмның чыганаклары соң [[Веда чоры]]нда. Аның соңрак үсеше күренекле дин әһелләре тарафыннан баетылган һәм берничә Вишнуит традициясе тууына китергән, алар [[теизм|теистик]] доктриналар, фәлсәфә һәм ритуаллар белән аерылып тора. XVI гасырда Вишнуизм эчендә дүрт төп традиция аерылып чыкты (''[[Сампрадая]]''лар) — [[Шри-вайшнавизм]], Мадхва-сампрадая, [[Нимбарка-сампрадая]] һәм [[Валлабха-сампрадая]]{{Sfn|Klostermaier|2003|p=195—196}}. Фәнни тикшеренүләрдә Вишнуизмның сампрадаяларга бүленүеннән тыш [[Кришнаизм]] (Кришнага табыну), [[рамаизм]] (Рамага табыну) һәм башка дини агымнар турында сөйлиләр.&lt;br/&gt;
Вишнуизм үзенә ритуаль Ходайга табыну (''[[упасана]]''); Вишнуда сыену (''[[шаранагати]]''); көч кулланмау яклы булу (''[[Ахимса]]''), [[Вегетарианлык]] һәм [[Альтруизм]] яклы булуны кертә.&lt;br/&gt;
Вишнуизм Санскритта һәм Һиндстан телләрендә бай фәлсәфи-дини әдәбиятны тудырган һәм [[Һиндстан мәдәнияте]]н музыкада, биюдә, сынчылыкта һәм архитектурада баеткан.&lt;br/&gt;
XX гасырда Вишнуизмның тагын бер юнәлеше — [[Гаудия-вайшнавизм]] — Көнбатышта [[Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте]] (ИСККОН) буларак колач алган.
== Этимология һәм терминология ==
«Вишнуи́зм» сүзе [[Санскрит]] сүзе ''Вишну'' ([[Санскрит]] - विष्णु}}, (Viṣṇu) ''-изм'' [[суффиксы]]н өстәп ясалган, аның мәгънәсе &quot;бөтен нәрсәне колачлаган, бөтен нәрсәгә үтеп кергән&quot; - [[Вишну]] Ходаеның исеме. «Вайшнавизм» сүзе ''вайшнава'' ([[Санскрит]]та - वैष्णव}}, (vaiṣṇava) Санскрит сүзенә ''-изм'' суффиксын өстәп ясалган, бу [[Вишну]] тарафдарын аңлата.&lt;ref&gt;{{книга|ссылка часть=Vaishnavism|заглавие=[[Oxford English Dictionary]]|ответственный=[[Симпсон, Джон|John Simpson]] (Ed.), {{нп3|Вейнер, Эдмунд|Edmund Weiner||Edmund Weiner}} (Ed)|издание=Second edition|место=USA|издательство=[[Oxford University Press]]|год=1989|isbn=0198611862}}&lt;/ref&gt;. Вишнуизм тарафдарлары (Вишнуи́тлар яки Вайшна́влар) — алар «Вишнуга карый торганнар» дигәнне аңлата.{{Sfn|Welbon|2005|p=9498}}.&lt;br/&gt;
Гыйбарә көнкүреш Инглиз теленә XIX гасыр уртасыннан кергән, шул вакытта [[Лондон]]да Британия колонияләрендә диннәр һәм йолалар турында басмалар чыга башлаган. [[Британия Һиндстаны]]нда Инглиз теле рәсми тел булган, аны уку йортларында өйрәткәннәр, Һиндстан җәмгыятенең укымышлы катламнары шул телдә сөйләшкәннәр. 1850-енче еллардан бирле [[Бөекбритания]]дә күбесенчә [[Гаудия-вайшнавизм]] сампрадаясы тарафдарлары тарафыннан язылган Вишнуизм турында эшләр бастырыла. Исем беркетелде һәм 1877 елда Британия Һиндстан һәм Санскрит белгече [[Монье-Вильямс]] эшенә керде.&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Monier-Williams M.|часть=Pt. 2|заглавие=Hinduism|место=London|издательство=Society for Promoting Christian Knowledge|год=1877}}&lt;/ref&gt;, шуннан соң төшенчә киңрәк итеп &quot;Бөекбритания һәм Ирландия Патша Азия җәмгыяте журналы&quot;нда ачылган булган. ([[Инглиз теле]]ндә - The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland), 1882 елда «Вайшнавлар дине» мәкаләсендә.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=Monier-Williams M.|заглавие=The Vaishṇava Religion, with Special Reference to the Śikshā-patrī of the Modern Sect Called Srāmi-Nārāyaṇa|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|год=1882|том=14|номер=4|pages=289—316}}&lt;/ref&gt;.
Рус телендә төшенчәнең һәм аның синонимының үсеше берничә юл буенча барган. Һиндстанда 1785 елдан 1797 елга кадәр яшәгән [[Герасим Лебедев]] сәфәре нәтиҗәләре буенча эшендә Вишнуны &quot;Биштньо&quot; дип атаган, Вишнуизм тарафдарларын &quot;Биштньоб&quot; (аларны &quot;сыланганнар&quot; дип атаган) дип атаган, ә тарафдар хатын-кызларны - &quot;Биштньоби&quot; дип атаган.&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Лебедев Г.|часть=Часть III|заглавие=Беспристрастное созерцание систем Восточной Индии брагменов, священных обрядов их и народных обычаев|ссылка=http://iling.spb.ru/projects/lebedev/part3.pdf|место=Ярославль|издательство=Академия развития|год=2009|страницы=36}}&lt;/ref&gt;. «Вишнуизм» исеме XIX гасырның икенче яртысыннан Вишну исеменнән чыгарылма плюс суффикс итеп кулланыла. Хосусан, &quot;Вишнуизм&quot; мәшһүр дин әһеле [[Алексей Хомяков]]ның (1804-1860) Һиндстан дине буенча эшләрендә искә алына.&lt;ref&gt;{{Книга|заглавие=Полное собрание сочинений Алексея Степановича Хомякова|место=М.|издательство=Тип. Лебедева|год=1878—1882|том=Том I. 2-е изд|страницы=75}}&lt;/ref&gt;. Август Бартның (1834-1916) 1897 ел &quot;Һиндстан Диннәре&quot; тәрҗемә җыентыгында &quot;Вишнуизм&quot; төшенчәсе кулланыла.&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Барт А.|заглавие=Религии Индии|ответственный=Пер. под ред. и с предисл. кн. С. Трубецкого|место=М.|издательство=Типо-лит. т-ва И.Н. Кушнерев и К|год=1897|страницы=187}}&lt;/ref&gt;. Вишнуизм буенча Британия әдәбияте басмасы киңәюе белән XX гасыр рус телле чыганакларда беренче мәртәбә &quot;Вишнуизм&quot; кулланыла.&lt;ref&gt;{{Книга|заглавие=Большая советская энциклопедия|ответственный=Гл. ред. О. Ю. Шмидт|издание=Том 7|место=М.|издательство=Советская энциклопедия|год=1926|страницы=405}}&lt;/ref&gt;. Соңыннан ике төшенчә алыштыра торган сүзләр буларак кулланыла. 
== Һинд дине һәм Вишнуизмның хасиятләре ==
Вишнуизмның төшенчәсе буенча аның нигезендә [[Вишну]] буларак [[Ходай]]га һәм аның чагылышларына табыну тора. Фактик рәвештә Вишнуизмда [[Ходай]] турында катнаш аңлау бар, ул [[Брахма-сампрадая]]да саф [[монотеизм]]нан [[Шри-сампрадая]]да [[монизм]]га кадәр. Барлык башка Илаһлар Вишнуга карата икенчел яки буйсынган булып карала. Аларга ярым-Ходайлар (дэвлар), Вишнуның аерым хасиятләре белән рухлар яки мәхлукатлар карый. Чыгарылма булып [[Кришнаизм]] тора, анда [[Кришна]] шәхесе буларак [[Ходай]]ның персонификациясе Иң олы чынлык булып тора. Гомумән, Вишнуизм Һинд диненең башка юнәлешләреннән берничә хасиятләре белән аерылып тора:
[[Файл:Bangkok National Museum - 2017-04-22 (43).jpg|мини|210x210пкс|Вишну поты, XIV—XV гасыр, Баңкок Милли музее тупланмасы, ([[Таиланд]])]]
* Вишнуизм үзен аерым дин буларак түгел, ә гомуми мәңге закон («[[санатана-дхарма]]») буларак карый. Башка сүзләр белән әйткәндә, башка диннәр көндәш булып каралмый, ә бары тик башка тасвирлама формасына ия дип карала. Аларның нигезендә [[Ходай]]га һәм аның табигатенә, кеше җанына, [[Ходай]] һәм җан арасында мөнәсәбәтләр, һәм шулай ук җанны коткару һәм азат итү юллары ята.
* [[Һинд дине]]ндә [[Вишну]] Ходае Иң Олы чынлык яки ([[Брахман]] булып торалар). Әмма иң олы чынлык шәхессез чынлык, Галәм җаны һәм персонификацияләнгән [[Ходай]] буларак чагылыш табарга мөмкин (билгеле кеше кыяфәтендә, сирәгрәк хайван образында). Вишну үзен символик формада, сурәт яки [[мурти]] буларак чагылдыра, аны хөрмәт итәләр һәм аңа табыналар. Вишнуизм үзенә берничә традицияне кертә, аларны һәрберсенең яраткан Вишну образы бар.  [[Шри-вайшнавизм]]да аның булып [[Ранганатха]] һәм [[Венкатешвара]] формаларында Вишну булып тора, башка сампрадаяларда күбесенчә [[Кришна]]га табыналар. Җирдә [[дхарма]]ны торгызыр өчен кеше кыяфәтендә чагылып ул кешелеклек белән турыдан-туры мөнәсәбәткә керә ала.
* Вишнуның мәңге һәм төрле атрибутлары бар, алар изге текстларда тасвирлана. Ходайга ирешү яки аның белән кушылу тормышның төп максаты буларак карала. Кеше җаннары Вишнуның өлеше буларак карала, гәрчә аларның индивидуальлеге һәм үзаңы булса да. Барлык күренми торган һәм материаль феноменнар Вишну белән бер табигатькә ия һәм шул ук вакытта аннан аерылып тормый торган итеп санала.
* Җанны азат итү яки котакур өчен билгеле өстәмә гамәлләрне башкару кирәк ([[джняна-йога]] һәм [[карма-йога]]), әмма ахыргы нәтиҗә Вишнуга мәхәббәт булдырудан ([[бхакти]]), аңа сыенуда ([[шаранагати]]) һәм аның рәхимлелегенә бирелүдән ([[прапатти]]) тора. Шартлы җаннар Вишнуның &quot;[[Майя]]&quot; дип аталган иллюзор материаль энергиясе тәэсире астында тора. Ул Вишнуны аңларга бирми, һәм азат итү юлыннан вакытлы рәхәтләргә илтә.
* Җанның азат ителүенең олы һәм туры юлы [[Бхакти-йога]]да тора. Тиешенчә кулланганда ул барлык башка практикаларны ([[Йога]]ны, медитацияне, изге язмаларны өйрәнүне, хак яшәү тәртибе нормалары буенча эш итүне) алмаштыра ала дип санала. Бхакти-Йоганың эчтәлеге ике төп әсәрдә, «[[Бхагавата-пурана»]]да һәм «[[Бхагавадгита]]»да ачыклана. Төп практикаларга Вишну исеменә дан җырлау, аның турында истә тоту, Вишну белән шәхси мөнәсәбәтләрне үстерү, аның өчен барлык гамәлләрне башкару, гыйбадәтханәдә яки өйдә ритуаль табынуны кертеп Вишну образына хезмәт итү. Бхакти-Йога җимешләренә бәйле булмаган Вишнуга саф һәм шартсыз мәхәббәт рухи практиканың үз кыйммәтенә ия һәм ахыргы нәтиҗәсе булып тора.
* Вишнуизмда белемнең төп чыганаклары булып «[[Вишну-пурана]]», «[[Бхагавата-пурана]]» һәм «[[Бхагавадгита]]» тора. [[Веда]], [[Упанишада]]лар, [[Пурана]]лар кебек гомуми чыганакларга таяну Вишнуизмның Һинд дине белән бәйләнешен формалаштыра.
== Вишну: мәхәббәт һәм табыну образы ==
[[Файл:Lord Hari.jpg|слева|мини|250x250px|Бөтен атрибутлары белән дүрт-куллы Вишну Ходаеның хәзерге сурәте]]
[[Файл:Lord Mahavishnu.jpg|мини|270x270px|Махавишнуның хәзерге муртисы, бронза]]
[[Вишну]]га һәм аның шәхесләнүләренә ([[аватар]]ларына) табыну Вишнуизмның нигезе булып тора. Вишну образы Галәмне саклаучы һәм [[дхарма]] яклаучысы буларак күрсәтелгән, аны матур дүрт-куллы яшүсмер итеп күрсәтәләр, тәне зәп-зәңгәр, сары киемнәргә киенгән аның күпсанлы атрибутлары һәм зиннәтле ташлары бар. ([[Вишну иконографиясе]]н карагыз).&lt;br/&gt;
Беренчел формада Махавишну буларак Ходай боҗраларга бөгелгән еланда йоклый [[Ананта-Шеша]]да, ул [[Сәбәп океаны]] (Гарбходака) сулыкларында тынычлап тора. Еланда ятып, Вишну дөнья инде җимерелгән, ә башкасы [[Брахма]] тарафыннан барлыкка китерелмәгән чорларда &quot;[[Брахма төннәре]]&quot;ндә йоклый. Яңа барлыкка китерелгән дөньяда, Вишну үз сыену урынында, [[Вайкунтха]]да тора.&lt;br/&gt;
Вишну юлдашлар белән әйләндерелгән (атлану кошы [[Гаруда]], [[Вишваксена]], [[риши]] хәкимнәр), якында гүзәл [[Лакшми]], бәхет һәм муллык Алиһәсе утыра. Ул хатын идеалы матурлык, уңышлык һәм байлык чагылышы булып тора. Аны шулай ук башка исемнәр белән атыйлар, [[Шри]] (Алкышлы), Камала (Лотос), Индира (Сокландыргыч), Бху (Бәхетле), Сарасвати (Сүзгә Маһир), Шанти (Тыныч) һәм башкалар белән. Лакшми иренә мәңге тугъры, аның белән беркайчан да аерылмый, аны җир чагылышларында (аватарларында) юлдашы булып тора. Җирдә Лакшми чагылышлары [[Сита]] һәм [[Радха]] белән күрсәтелгән.&lt;br/&gt;
Вишну Җиргә Вайкунтхадан [[Аватар]]лары образында төшә. Ул дөньяга куркыныч янаганда дхарманы (гаделлекне) торгызу өчен чагыла. Вишнуның беренче дүрт аватары булып [[Матсья]] (балык), [[Курма]] (ташбака), [[Вараха]] (кабан дуңгызы) һәм [[Нарасимха]] (арслан-кеше) тора. &quot;[[Агни-пурана]]&quot;да сөйләнгәнчә, Ходай хак [[Ману]]ны коткару өчен чагылган, ул киләчәктә кешелеклелекнең атасы булган. Вишну дөньяга ташбака булып Ходайларны һәм шәйтаннарны [[Сөт океаны]]н яздыру өчен һәм аннан үлемсезлек эчемлеген [[амрита]]ны алырга өндәү өчен килгән. «[[Махабхарата]]» һәм «[[Рамаяна]]»да Вишнуның башка чагылышларның батырлыклары тасвирлана, [[Кришна]]ның һәм [[Рама]]ның. Вишнуның тугызынчы аватары булып [[Будда]] игълан ителгән. «[[Агни-пурана]]»да шулай ук унынчы аватарның, [[Калки]]ның киләчәге алдан әйтелә, ул атта кылыч белән җайдак буларак сурәтләнә. Ул бу дөньяга юкка чыккан дөнья гармониясен торгызыр өчен килгән.&lt;br/&gt;
[[Валлабха-сампрадая]], [[Нимбарка-сампрадая]] һәм [[Гаудия-Вайшнавизм]] кебек традицияләр рәтендә, Кришна Вишну урынына Ходайның иң олы формасы һәм барлык аватарларның чыганагы булып карала.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+«Кече», тулы булмаган яки икенчел Вишну аватарлары
!Образ
!Исеме һәм мәгънәсе
!Образ
!Исеме һәм мәгънәсе
|-
|[[Файл:Hayagriva restoring Vedas to Brahma which were taken to Rasatala.jpg|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Хаягрива]]''''': Һинд дине персонажы, Вишнуның өлешчә чагылышы (рухи белем һәм акыл ипостасенда) һәм Буддачылыкта тәгълиматның ярсулы саклаучы Ходае{{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=162}}.
|[[Файл:NarNarayan-Kalupur.jpg|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Нара-Нараяна]]''''': Вишнуның ике олы фикер иясе-игезәкләр образында икеләтә чагылышы, аның миссиясе булып дхарманы һәм гаделлекне саклау булып тора.{{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=165}}.
|-
|[[Файл:Mohini on a swing.jpg|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Мохини]]''''': матур хатын кыяфәтендә Вишну, «[[Махабхарата]]» буенча ул шәйтаннарны сокландырып амританы (үлемсезлек эликсиры)н Ходайларга кайтару өчен пәйда булган; бу Вишнуның бердәнбер хатын-кыз кыяфәте {{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=167}}.
|[[Файл:Dhanwantari Bhagwan.jpg|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Дханвантари]]''''': ([[Аюрведа]]) медицина Ходае, Вишнуның җирдә өлешчә чагылышларның берсе, ул Ходайларның табибы буларак хөрмәт ителә.{{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=169}}.
|-
|[[Файл:VyasaGuha.JPG|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Вьяса|Ведавьяса]]''''': борынгы олы фикер иясе (шулай ук Вьясадева, Бадараяна яки Кришна-Двайпаяна буларак мәгълүм), ул күпчелек изге текстларның авторы яки төзүчесе булып санала: Веда, пураналар һәм «Махабхарата»ның{{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=171}}.
|[[Файл:Kama Rati.jpg|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Кама Ходае]]''''': мәхәббәт Ходае кыяфәтендә Вишну (ул шулай ук Манматха буларак мәгълүм), аның хөрмәтенә ритуаллар сәламәтлекне яхшырту һәм матурлыкны арттыруга юнәлгән.{{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=172}}.
|}
== Вишнуизмның тарихы һәм килеп чыгышы ==

=== Ыру һәм кабилә культларының интеграциясе ===
[[Файл:019 Visnu, 5c, Dwaravati (34408737574).jpg|мини|250x250пкс|V гасырда Вишну сурәте, Баңкокның милли музее (Таиланд)]]
Вишнуизмның тамырлары соң Веда чорына, безнең эрага кадәр VI-V гасыр, гәрчә килеп чыгышы буенча ул Ведик булып тора. Веда буенча яшәгән [[арий]]лар, Борынгы Һиндстанга миграцияләнгәндә, алар дини &quot;сахра&quot;да булмаган. Борынгы Һиндстанда кимендә ике Арий булмаган культ булган инде. Изге аскетлар-протошайвлар өчен тормыш [[Йога]]дан, [[тапас]]тан һәм [[санньяса]]дан торган. Бу Шива ходаена табынуның [[Пашупати]] шәхесендә иртә культы булган. Аларның берсе булып &quot;муни-яти&quot; (''muni-yati'') булган. Вишнуизм капма-каршы культта туган, ул соңрак &quot;[[Бхакти]]&quot; исемен алган - бу мәхәббәт тулы тугъры хезмәт итү. Шәхесле Илаһка тулаем тугърылык мәгънәсендә Бхакти автохтон характерга ия. Бу Арийлар килгәнче асаба һәм ыру Ходайларына табынуда салынган булган.&lt;br/&gt;
Һинд дине белгечләре фикеренчә, Вишнуизмның дин буларак төпләнүе [[Маурьялар Империясе]] (безнең эрага кадәр 317-180 еллар) һәм [[Шунга]] империясе (безнең эрага кадәр 185-73 еллар) чорында булган. Вишнуизм Брахманиз традициясеннән үсеп чыккан дип санала. Кайбер риваятьләрдә ул [[Арий булмаган]] (даса) кабилә ышануына таянган. Фактик рәвештә Вишнуизм үзендә асаба Илаһларны интеграцияләгән, алар [[Брахман]]нар тарафыннан бердәм гомуми культка кертелгән булган. Күпсанлы ыру һәм кабилә Илаһлары [[Нараяна]] - Вишну белән тәңгәлләштерелгән булган. Маурьялар чорында Вишнуизмның төпләнүе турында шәһадәтләр әдәби чыганаклардан, һәм шулай ук [[эпиграфика]] бирелгән мәгълүматлардан алынган булырга мөмкин. Алар күрсәткәнчә Нараяна-Вишну образының популярлыгы аның Санкаршана-Баладева образы белән кушылуыннан соң арткан. Алар тарафыннан Вишнуит пантеонының хатын-кыз Алиһәләре дә искә алына, беренче чиратта бу [[Лакшми]] Алиһәсе.&lt;br/&gt;
Мөгаен, безнең эрага кадәр IV-I гасырларда төп культ булып Санкаршана-Баларама культы булган, әмма соңыннан беренче урынга Васудева чыга, ул аның образына варис була. Төньяк Һиндстан Васудева-Кришнага табыну ватаны булып киткән. Икеләтә исемне Һинд дине белгечләре ике төрле кабилә традицияләре белән бәйлиләр. Васудева ир кеше һәм куркусыз гаскәри хасиятләренә ия дип күрсәтелгән булган, ә шул ук вакытта Кришна - тыныч һәм алкышлар бирүче итеп күрсәтелгән. Судхакара Чаттопадхьяи фикере буенча, беренче Маурьялар патшасы вакытыннан бирле Нараяна, Вишну һәм Васудеваның ахыр кушылуы булган.&lt;br/&gt;
«[[Бхагавадгита]]»да Нараяна искә алынмый, әмма Бхагватның аның барлык хасиятләре бар. Мөгаен, [[Нараяна]], башта Веда булмаган Ходай булган, ул су стихиясе, Галәм океаны белән ассоциацияләнгән һәм мәңге яшәгән. Кайбер Һинд дине белгечләре фараз ителгәнчә, &quot;Бхагавадгита&quot;ның максатларының берсе булып Нараянаның яңа Илаһлар образлары белән кушылуында торган, беренче чиратта Васудева-Кришнаның. Образларның кушылуы турында мәшһүр [[Гелиодор баганасы]] шәһадәт булып тора, ул безнең эрага кадәр II гасырда куелган булган. [[Видиша]]дан башка язмада Гаутамипутра турында мәгълүмат бирелә, ул Бхагавата гыйбадәтханәсендә [[Гаруда]] белән багананы куйган. Вишнуизмның актив таралышы хөкемдарларның дини тәэмин итү һәм яклавы булганга күрә булган. Моның турында патшаларның исемнәре әйтә: [[Шунга]]ларның тугызынчысының исеме Бхагавата булган, [[Канва]]ларның беренчесе - Васудева, өченчесенең - Нараяна.&lt;br/&gt;
Безнең эраның беренче гасырларында Вишнуизм [[Гуптлар дәүләте]] (320-енче - 600-енче елларда) киңәюе белән Көньяк Һиндстанга үтеп керә. Аның популярлаштыруыны мәшһүр Тамил альварларның халык шигърияте ярдәм иткән. Төньяк Һиндстан диннәре белән көньякка Санскрит һәм [[Пракрит]] әдәбияты үтеп кергән. [[Санскрит]] рәсми дини тел булып танылган булган. Шулай итеп, Вишнуга табыну аның образының синкретик характерына бәйле. Ул салмак кына Арий һәм асаба Ходайлары образлары белән кушылган. Аңа риваять каһарманнарны - [[Анируддха]]ны, [[Прадьюмна]]ны, Самбаны хөрмәт итү кушылган.
=== Кришна образының килеп чыгышы ===
[[Файл:Viṣṇu as Kṛṣṇa Govardhanadhara with attendants.jpg|слева|мини|180x180пкс|Кришна [[Говардхана]] тавын тота, XVII гасыр рәсеме, [[Британия музее]].]]
Вишнуизм үсешендә төп тарихи тенденцияләрнең берсе булып Вишну һәм Кришна образларының кушылуы булган. «Кришна» исеме «[[Ригведа]]»да ук искә алына. Әмма, моның астында каһарман исеме күтәреләме, әллә бу бары тик &quot;кара&quot; сыйфатымы, Һинд дине белгечләре төгәл әйтә алмый. «[[Чхандогья-упанишада]]»да, [[Деваки]]ның улы Кришна искә алына. Аның «[[Бхагавадгита]]»дан Кришна белән тәңгәл китерүе бәхәсләр чыгара. Традиция буенча бу исем борынгы олы фикер иясенеке булган, соңрак ул илаһилаштырылган, гәрчә кайбер галимнәр шундый тәңгәл китерүгә каршы. Хәзерге Кришна культы чыганаклары көтүчеләр кабиләләренең Ходайларны табынуда, моның шәһадәтнамәсе булып &quot;Гопала&quot; (көтүче) эпитеты тора, һәм шулай ук &quot;сыерлар дөньясы&quot; (голока) хөкемдары титулына ия. Кайбер тикшерүчеләр карашы буенча, Кришнага башта [[Абхирлар]] көтүчеләр кабиләсе әгъзалары табынган, алар арасында ул бик популяр булган. Кришна кабиләнең илаһилаштырган каһарманы һәм Ядавлар кланының рухи җитәкчесе булган. Васудева һәм Кришна башта ике төрле шәхес булганнар дип фараз ителә, әмма соңыннан ике образның кушылуы булган.{{Sfn|Welbon|2005|p=9499}}. Аларга көтүче малай [[Гопала-Кришна]] культы өстәлгән, ул күчмә җәмәгатьтән булган. Көтүче Кришна тарафдарларын яңгырдан саклаган [[Говардхана]] белән эпизод - бу ике культның каршылыгы тарихы. Ул [[Индра]] шәхесендә Ведизмның Кришна тарафыннан күрсәтелгән яңа Бхакти культына җиңелүен чагылдыра. Әмма Кришна образының борынгы Ватаны турында шәһадәтләр юк. Фараз ителгәнчә, ул салмак Вишну белән кушылган, һәм Һинд фәлсәфәсенә һәм диненә Арийларга кадәр кабиләләрнең ышануларның кертелүенең билгесе булган. Шулай да, шактый соңрак та, Кришна Вишнуизмда әһәмиятле урынын саклап калган. [[Кришнаизм]] хәзерге Һинд динендә иң эре һәм төп юнәлешләрнең берсе булып тора.
&lt;gallery&gt;
Файл:Coin of the Bactrian King Agathokles.jpg|Бер ягында [[Баларама]] - [[Санкаршана]] сурәте белән Агафокл патшасы белән тиен, икенче ягында - [[Васудева]], Һинд-грек патшалыгы, безнең эраның 190-ынчы һәм 180-енче еллар арасында.
Файл:MauryanBalaramaCoin3rd-2ndCenturyCE.jpg|[[Маурья Империясе]] тиенендә уң түбән почмакта чукмар һәм кабырчык белән [[Баларама]]ның сурәте, безнең эраның III һәм II гасыр арасы.
Файл:Krishna Govardhana. Bharat Kala Bhavan, ni03-24.jpg|Кришна [[Говардхана]]ны күтәрә, IV һәм VI гасыр арасында.
Файл:Krishna-in-Kyoto-1.jpg|Буддачылык Тодай-дзи гыйбадәтханәсендә флейта белән [[Гопала-Кришна|Гопала]] ([[Киото]], Япония), XI гасыр
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery&gt;
Файл:Relief sculpture at Keshava temple in Somanathapura1.jpg|Соманатхапурда Ченнакешава гыйбадәтханәсендә [[Гопала-Кришна]], XIII гасыр
Файл:Bal Krishna in National Gallery of Victoria, Australia.jpg|Биш башлы еланда Бала-Кришна поты, XVI һәм XVII гасырлар арасында
Файл:Krishna and Radha LACMA M.84.228.3a-b.jpg|[[Радха-Кришна]] илаһи пары, XVII гасыр
Файл:Vithoba Gutenberg.jpg|Виттхала яки Пандуранга буларак мәгълүм [[Витхоба]], XIX гасыр
&lt;/gallery&gt;
=== Көньяк Һиндстанда Вишнуизм ===
[[Файл:Srirangam main gopuram.JPG|ссылка=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Srirangam_main_gopuram.JPG|альт=|мини|220x220px|[[108 дивьядешам]]ның берсе ([[альвар]]ларга бәйле дини сәфәр урыннарының берсе) булган [[Шрирангам]]да иң зур [[Вишну]] гыйбадәтханәсенең төп [[гопурам]]ы.]]
[[Гупт]]ларның төшүеннән соң Вишнуизм [[Көньяк Һиндстан]]да [[Паллав]]лар дәүләтендә чәчәк ата башлаган. [[Альвар]]ларны иң олы [[бхакти]] мисалы сыйфаты буларак танудан соң һәм [[Шри-Вайшнавизм]] барлыкка килүгә кадәр Вишнуга табыну [[вайкханаса]] ритуаль традициясендә башкарылган. Ул Веда йолалары ([[Яджна]] (ут табынуы)га нигезгә) һәм [[Адвайта]] фәлсәфәсәнең катышмасы булган, монда беренче планга Вишнуның шәхессез аспекты чыккан. Соңыннан [[Вайкханаса]] традициясе ритуаль гыйбадәтханә табынуына әверелгән.&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Johnson W.|часть=Vaikhānasa|ссылка часть=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803115037299|заглавие=A Dictionary of Hinduism|место=Oxford|издательство=Oxford University Press|год=2009}}&lt;/ref&gt;.

[[V]]—[[VI]] гасырдан башлап, зур популярлыкка [[альвар]]ларның гимннары ия булган, бу Вишнуит тугъры шагыйрьләре һәм дини укытучылары булган.{{sfn|Ватман|2005|с=25—26}}. Вишнуизмның традициясенең унике альвары бар. [[Агиографик]] бирелгән мәгълүматлар буенча, [[Кулашекхара]] патша булган, [[Тондарадипподи]] — [[Брахман]] булган, ә калганнар түбән иҗтимагый килеп чыгышка ия булганнар.{{sfn|Ватман|2005|с=26}}. Альварлар тарихка дини гимннар авторлар буларак кергәннәр, алар Һиндстанның көньягында зур популярлыкка ия була башлаганнар.{{sfn|Ватман|2005|с=26}}. Альварларның гимннары җыючылары [[Натхамауни]] тарафыннан &quot;[[Дивья-прабандха]]&quot; җыентыгына тупланган, анда дүрт меңнән күбрәк гимн. Аны «Вайшнава-[[Веда]]» яки «[[Дравида-веда]]» дип атыйлар. Бары тик альварларның берсен генә, [[Наммальвар]]ны теолог һәм фәлсәфәче дип атарга була. Аның &quot;тәгълиматы&quot; систематик булмаган һәм аның тарафыннан уйлап чыгарылган гимннар сериясе буенча таратылган булган. {{sfn|Ватман|2005|с=26}}. Альварлар арасында [[Андаль]] дигән хатын бар, аңа [[бхакти]]ның тере чагылышына буларак кына түгел табыналар, ә [[Вишну]] хатынының [[Лакшми]]ның илаһи ипостасена буларак табыналар.{{sfn|Ватман|2005|с=26}}. Альварларның дөньяга карашы түземлелек һәм иҗтимагый [[эгалитаризм]] белән аерылып торган. Альварлар дәгъва иткәнчә, Вишнуга якынаерга мөмкин иткән бердәнбер хасияте булып тугърылык (&quot;[[прапатти]]&quot;) тора.{{sfn|Ватман|2005|с=26}}.

Альварларның чоры Көньяк Һиндстанда «остазлар чоры» ([[Ачарья]]) белән алышынган, аларның берсе булып альварлар гимны җыючысы [[Натхамуни]] булган.{{sfn|Ватман|2005|с=26—27}}. Аннан [[Шри-вайшнавизм]] традициясендә остаздан өйрәнчеккә рухи белемнәрнең тапшыру сызыгы башлана. Шул ук чорда Вишнуизм дини һәм административ реформациягә дучар булган. {{sfn|Ватман|2005|с=26}}. Беренче ачарьялар фәлсәфи-рухи доктриналар эшләгәннәр, алар альварларның дини гимннарына өстәргә тиеш булганнар. Ачарьяларның хезмәтләре [[XI]] - [[XIII]] гасырларда [[Рамануджа]]ның [[вишишта-адвайта]]сы һәм [[Мадхва]]ның [[Двайта-веданта]]сы кебек [[Һинд дине]] фәлсәфәсе кебек үсеш алган системалар барлыкка китерүгә илткән.
== Вишнуизм эпистемологиясе һәм белем чыганаклары ==
[[Файл:Bhagavata Purana manuscript, 18 century.jpg|слева|мини|240x240px|Кулъязма «[[Бхагавата Пурана]]»дан бит, XVIII гасыр ([[Бхактиведанта Свами Прабхупада]] тикшерү үзәге, [[Калькутта]]).]]
Вишнуизмның дини теле булып [[Санскрит]] тора, анда төп изге текстлар язылган. Шулай да күп Вишнуит текстлары [[Тамил теле]]ндә һәм маниправала телендә язылган. Чыганак изге текстлар булып [[Веда]] тора. Аларга өч төр текстлар өстәмә булып тора, алар Ведага кушылалар. Аларга брахманизм әдәбияты карый  — брахманнарның аңлатулары (комментарийлары), алар [[Брахман]]нар исемен алган, [[араньяка]]лар («урман китаплары») һәм [[упанишада]]лар («кадерле тәгълимат»){{Sfn|Канаева|2009|c=396}}.

Безнең эрага кадәр V—II гасырларда Веда әдәбияты тупланмасы изге кыйссалар ([[смрити]] һәм [[Веданга]]лар) исәбенә киңәйгән. Смрити безнең эраның беренче гасырына формалашкан һәм үзенә &quot;[[Махабхарата]]&quot; һәм &quot;[[Рамаяна]]&quot; текстларын кертә. Аларда Вишну турында кыйссалар сериясе бар һәм Вишнуның чагылышлары турында ([[Пурана]]лар), законнар җыентыклары ([[дхармашастра]]лар), шул исәптән &quot;[[Ману законнары|Ману-смрити]]&quot;. [[Шрути]]га һәм смритига керүче текстлар Вишнуизмда да, Һинд диненең башка юнәлешләрендә дә хөрмәт ителә. Хәзерге Вишнуизм үзендә алдан килүче (кабилә) диннәренең мирасын берләштерә, һәм шулай ук башка борынгы Һинд диннәренең йогынтысына ия, беренче чиратта [[Будда]]чылыкның. Мәсьәлән, [[Будда]] [[Вишну]] аватарлары санына керә.{{Sfn|Jones|2007|p=491}}.

Вишнуит [[дин тәгълиматы]]ның төп чыганаклары булып искә алынган Пураналар һәм [[самхита]]лар тора (гимннар, догалар һәм мантралар җыентыклары), алар [[Веда]] мираслары. Аларда соңрак дини догмалар булып киткән сюжетлар тасвирлана. Пураналар арасында Вишнуитларда иң ихтирам ителгәне &quot;Вишну пурана&quot; булып тора, ул изге  текст булып тора. Бу әсәрдә [[Брахма]] уртаклыгы белән Вишнуның Галәмне барлыкка китерүе, һәм шулай ук Вишнуның илаһи әйтемнәре бар. Вишнуның дөньяны һәм тугърыларын коткару роле кыйссалар рәтендә яхшы иллюстрацияләнгән, мәсьәлән, [[Прахлада]] һәм [[Дхрува]] белән сюжетлар. [[Нарасимха]] образында Вишну Прахладаны әтисе шәйтаннан коткара, бу Ходайга тугърыларның бөтен яманнардан һәм явызлыклардан саклануларын күрсәтә.{{Sfn|Klostermaier|2011|loc=Chapter 6}}.

Вишнуизм изге текстларны таный ([[упанишада]]лар, [[Веданта-сутра]]лар һәм &quot;[[Бхагавадгита]]&quot;ны һәм башкаларны) беренчел догмалар буларак таный. Бу изге текстларны өйрәнеп рухи белем алу мөмкинчелеген бирә. Шул ук вакытта Вишнуизм шәхси аңлауны, мантыйк ярдәмендә нәтиҗәләрне һәм интеллектуаль белем алу буларак лингвистик бәйләнешне таный. Шулай да Ходайны ирешү нәтиҗәләре карашыннан изге текстларны өйрәнү һәм фикер нәтиҗәләре Ходайга ирешергә мөмкинчелек бирми. Вишнуизм рухи практикага сайлау бирә, беренче чиратта [[бхакти]]га һәм [[прапатти]]га.

== Тормыш максаты, азат ителү һәм практика ==
[[Файл:Gajendra Moksha print.jpg|мини|230x230px|«Гаджендра-мокша» — Вишнуизмда җир газапларыннан Вишнуга мөрәҗәгать иткән филнең азат ителүе турында символик кыйсса: фил — [[җан]], крокодил — [[гөнаһ]], күл — [[сансара]]|альт=]]
Вишнуитлар [[җанның үлемсезлеге]]нә ышаналар, кеше тормышының иң олы максаты булып [[мокша]] санала. Җан наданлык, ялгышлар, матди кыйммәтләр бәйлелекләргә күрә газап кичерә, болар [[Майя]] (иллюзия) булганга күрә килеп чыга. Шартлы (азат ителмәгән) җан кеше (яки хайван) тәнендә мәңге туу һәм үлем циклларына дучар булачак. Азат ителү җан үз рухи табигатен аңлагач кына мөмкин һәм Вишну (Кришна) формасындагы Иң олы чынлык ([[Брахман]]) белән тулы яки өлешчә кушылу була. Традициягә бәйле булып азат ителүнең хасиятләре аерылып тора. Тормыш дәверендә тулы азат ителү мөмкин түгел дип санала, чөнки тән шартлы. Рухи практикаларында Вишнуитлар үзләрен (өлешчә булса да) табыну шәхесе Вишнудан аерым яки аермалы буларак карыйлар. Төп максат булып Брахман белән кушылу булган Һинд диненең башка юнәлешләреннән аермалы буларак (мәсьәлән, [[Адвайта-веданта]]да) Вишнуизмда азат итү шәхеснең һәм өлешчә икелелекнең саклавы фикерен саклый. Азат ителү өчен [[Вайкунтха]]да Вишнуга яки аның аватарларының берсенә хезмәт итү рәхәтлегендә ([[Ананда]]да) мәңге тормыш хас. «Бхагавадгита» азат ителүгә дүрт ысул тәкъдим итә:{{Sfn|Канаева|2009|c=403}}:

* [[Йога]] (Йога юлы) — физик тәнне һәм аңны буйсындыру, ул җанны [[Ходай]] белән кушылуга ярдәм итә;
* [[Джняна-йога]] (рухи белем юлы) — [[Ходай]]га үз аңлау һәм аның белән тәңгәллелектә белем аша ирешү;
* [[Карма-йога]] (хак эш юлы) — тиешле вазифаларны табышсыз үтәү һәм шулай ук дөньяви тормыш өчен ихлас күңелдән ритуаллар һәм кагыйдәләр башкаруы;
* [[Бхакти-йога]] (мәхәббәт юлы) — [[Ходай]]га мәхәббәт, тугърылык һәм [[прапатти]] (сыену) юлы.

Вишнуизмда сайлау соңгы юлга, беренче чиратта [[Бхакти]]га бирелә. Ул чагыштырмача җиңелрәк һәм уңышка күбрәк шанс белән. Моннан ары, бхакти юлын бөтен кешеләр дә куллана ала, иҗтимагый статус, байлык, белем дәрәҗәсе һәм интеллектка карамастан. Бхакти практикасына Вишну исемнәрен кабатлау һәм аларга дан җырлау ([[джапа]], [[бхаджан]] һәм [[киртан]]), аның формасына медитация ([[дхарана]]) һәм Вишну [[мурти]]сына табыну ([[пуджа]]). Вишну муртисына табыну кагыйдәләре &quot;[[Панчаратра]]&quot; текстларында һәм төрле [[самхита]]ларда нигезләнгән.{{Sfn|Welbon|2005|p=9500}}.

&lt;gallery&gt;
Файл:People of Varanasi 006.jpg|Йога-марга: [[Варанаси]]да аскет
Файл:Raja Ravi Varma - Sankaracharya.jpg|Джняна-марга: [[Шанкара]]ның дәгъвасы
Файл:Hitopadesha.jpg|Карма-марга: Кришнаның [[Курукшетра]]да дхарма дәресләре
Файл:Meerabai (crop).jpg|Бхакти-марга: [[Мирабай]] изге хатыны, бхакти үрнәге
&lt;/gallery&gt;

== Вишнуизмның ритуаль практикасы ==
[[Файл:Vaishnavism Bishnupuriya.jpg|слева|мини|230x230px|Урта гасыр [[Бенгалия]] урамнарында Вишнуизм тарафдарлары [[киртан]]ы.|альт=]]
Вишнуизмның дини практикасы бик күптөрле. Ритуаллар Вишнуит тормышында әһәмиятле вакыйгалар белән янәшә бара: балага уздыру, исем кушу, [[варна]]саның иҗтимагый вазифаларына кабул итү, өйләнү-кияүгә чыгуы, өйне төзүне башлау һәм бетерү, үлем. Ритуалларның максаты күренмәгән көчләрнең һәм кармик нәтиҗәләрнең зарарлы йогынтысыннан арындыру, үз ягына алкышлы көчләр җәлеп итү, рухи күрсәтелгән хезмәтләргә ирешү.  Хәзерге Вишнуизм тарафдарлары арасында бөтен вазифаларны һәм йолаларны 10%-тан азрагы үти. Ритуалларга җиңелрәк караш, аларны үтәү күп вакыт һәм көч таләп иткәнгә күрә. Хосусан, иртәнге йолаларның тулы циклы өчен өч сәгатьтән күбрәк вакыт кирәк. Моны бары тик [[брахман]]нар яки нык ышанучы Вишнуитлар үти ала.{{Sfn|Канаева|2009|c=399}}.

Вишнуитлар Вишнуга гына табынмыйлар, ә шулай ук башка Ходайларга (кагыйдә буларак, Вишнуның өлешчә чагылышларына, мәсьәлән, [[Дханвантари]]га табынганнар), эпик каһарманнарга, [[Аскеза]] көче белән хәтта Ходайларны бусындыра ала торган олы фикер ияләренә - [[риши]]ларга, һәм шулай ук бабаларына [[питар]]ларга табыналар. Вишнуның күпсанлы ипостасьларына аларга багышланган гыйбадәтханәләрдә һәм башка Илаһларның гыйбадәтханәләрендә ([[Шива]] гыйбадәтханәләрендә кайвакыт Вишну хөрмәтенә [[придел]]лар бар), һәм шулай ук өйләрдә, [[часовня]]ларда, басуларда һәм ачык [[изге урын]]нарда урамнарда табыналар. Вишну хөрмәтенә символик корбаннар белән рухи хезмәтләр үткәрәләр ([[Пуджа]]лар яки [[Яджна]]лар)''.'' Бабалар өчен искә алу йолалары башкарыла ([[шраддха]])лар, аларга корбан ризыгын алып киләләр 
&quot;(пинда)&quot;. Йолалар вакытында [[брахман]]нар [[Санскрит]]та [[мантра]]лар укыйлар. [[Шудра]]ларга йолаларны мантраларның текстын тулысынча әйтмичә башкарырга мөмкин. ''.'' Ритуалларны башкару вакытында күп игътибар гамәлләргә түгел, ә ышанучының психологик халәтенә бирелә. Кирәкле халәткә ирешү өчен [[мудра]]лар, [[асана]]лар һәм медитация ([[дхьяна]]) кулланыла.{{Sfn|Канаева|2009|c=399}}.

=== Санскаралар: тормыш циклы ритуаллары ===
Йолалар йорт йолаларына (''грихья'') бүленәләр, алар һәр өйдә булган [[алтарь]]да башкарыла, һәм зур корбан бирүләр (''[[шраута]]''). Өйдә пуджа өчен ризык әзерләнә, ул Вишнуга хуҗаның үзе тарафыннан яки ялланган брахман аша тәкъдим ителергә мөмкин. Кагыйдә буларак, йорт пуджасын йорт хуҗасы Вишнуит үзе өйдәгеләрдән башка үзе башкара. Брахманы махсус корбан бирүләр өчен чакыралар (хосусан, Сатья-Нараяна-махапуджа). Төп йорт йолалары булып 16 ритуал ([[санскара]]) санала: [[гарбхадхана]] (балага уздыру акты, аның алдыннан хакыйкатьле, сәламәт һәм уңышлы бала бүләк бирү өчен дога кылалар), [[пумсавана]] (йөклелекнең өченче аенда малай тууны тәэмин итү өчен), [[симантоннаяна]] (йөклелекнең дүртенче аенда яралгының гармоник үсеше өчен, ананы һәм булачак баланы яклар өчен), [[Джатакарман|джатакарма]] (бала тууны бәйрәм итәр өчен), [[намакарана]] (исем кушу), [[нишкрамана]]  (баланың йорт стеналары тышына беренче чыгуы), [[аннапрашана]] (баланың 6-ынчы аенда беренче дөге ризыгы), [[чудакарана]] (баланың чәчәләрен беренче кисү), [[карнаведха]] (колакларда тишек ясау), [[видьярамбха]] (укый-яза белүне башлау), [[ведарамбха]] (Веданы һәм упанишадаларны өйрәнүне башлау), [[кешанта]] (ир кешеләрнең битендә чәчләрне беренче кыру), [[самавартана]] (Веданы өйрәнүне һәм өйрәнчек дәвере бетү), [[упанаяна]] (варнага кабул итү, брахманнар өчен - изге бау упавита алу), [[виваха]] (өйләнү-кияүгә чыгуы), [[антьешти]] (соңгы юлга озату){{Sfn|Klostermaier|2003|p=163}}.&lt;gallery&gt;
Файл:Peerital.jpg|Намакарана: исем кушу
Файл:AnnaPrashan (Anna Prashan) - Hindu First Rice Eating Ceremony.JPG|Аннапрашана: беренче дөге ризыгы
Файл:Sacred Thread Ceremony - Baduria 2011-03-08 00163.jpg|Упанаяна: брахман бавын алу
Файл:Panigrahan in Hindu wedding.jpg|Виваха: өйләнү-кияүгә чыгуы
Файл:Bagamati cremation.jpg|Соңгы санскара: антьешти (соңгы юлга озату)
&lt;/gallery&gt;
=== Кабул итү ===
[[Файл:Chakra.jpg|thumb|right|[[Шри-вайшнавизм]]да дикша: гуру иңбашта [[сударшана]] эзен куя.]]
Яшь яки башлаучы вишнуитлар мирас сызыгы буенча рухи остаздан [[гуру]]дан рухи кабул итүне яки инициацияне ([[дикша]]ны) алалар. Дикша [[Сампрадая]]дан һәм санньяси тормышыннан алдан килә. Бу Һинд дине тарафдарлары өчен бик әһәмиятле адым, кабул ителү сампрадая җәмәгатенең тормыш буе тугъры булуны аңлата. Гадәттә кабул итү ритуаллар рәтеннән тора, хосусан, кандидат тормышының тулы тикшерүе, символик үз кремация, яңа исем алу һәм серле мантра тапшыру. Дикша-гуру танылган остазлар мирасы сызыгына керергә тиеш (гуру-парампара) һәм аңа кабул итүне биргәннәр белән контактта калырга тиеш.{{Sfn|Klostermaier|2003|p=59}}.

Остаз өйрәнчекләрен Вишнуит фәлсәфәсе һәм практикасына өйрәтә һәм шулай ук кабатлау өчен үрнәк булып тора. Кайбер традицияләрдә остазның мәхәббәте азат ителергә мөмкинчелек бирә. Алдан билгеләнгәнчә, укучы билгеле [[мантра]]га ия була, аны ул [[Вишну]] һәм аның [[Аватар]]ларның берсенең образында акылның игътибарын туплар өчен үзеннән һәм тавыш белән кабатлый. Мантраны кабатлау (мәсьәлән,''«ОМ Намо Вишнуве», «ОМ Намо Нараяная», «ОМ Вишнаве Намаха»'') &quot;[[джапа]]&quot; дип атала. Мантра еш тәсбих [[джапа-мала]] куллану белән беррәттән бара, Вишнуитларда алар [[туласи]] агачыннан тора. Мантра ирекле тавыш белән, шыпырт, яки бары тик акылда башкарыла. Исемнең кабатлавы барышында тугърының акылы Вишну белән кушыла дип санала.{{Sfn|Klostermaier|2003|p=89}}.&lt;br/&gt;
Кайбер Вишнуит традицияләрдә кабул итү үзенә &quot;самашраяна&quot; йоласын ала. Кандидат чистару церемониясе аша үтә, аннан соң тугърының тәнендә кыздырып Вишну, [[Сударшана]] һәм [[Шанкха]] сурәтләре куела, ә кайбер традицияләрдә [[Вайкунтха]] капкалары. [[Шри-вайшнавизм]]да ритуал тормышта бары тик бер мәртәбә инициация вакытында үткәрелә, шул вакытта укытучы өйрәнчекне мантрага өйрәтә. Әмма [[Мадхва]] - [[Сампрадая]]да тәндә Сударшана эзе &quot;тапта мудра дхарана&quot; ритуалында чикләнмәгән мәртәбә куелырга мөмкин. Ритуал шаяни - [[экадаши]] көнендә үткәрелә, ягъни ай календаренең [[ашадха]] (июнь-июль) аенда.&lt;ref&gt;{{Статья|заглавие=Large number of people for Tapta Mudra Dharana|ссылка=https://www.thehindu.com/news/cities/Mangalore/large-number-of-people-for-tapta-mudra-dharana/article24498595.ece|издание=The Hindu|год=2018|месяц=07|число=24}}&lt;/ref&gt;. Алтыннан, көмештән яки бакырдан Вишну атрибутлары белән металлик штемпельләр хома ([[Яджна]]) барышында күмерләрдә кыздырыла. Шуннан соң аларга тәннәренең кайбер урыннарына кыздырып сурәт ясыйлар һәм тиредә пешүдән бизәк кала. Олы ирләргә атрибутларның эзләре биш урында кулларда һәм күкрәктә куелырга мөмкин. Хатын-кызларга һәм балаларга алар ике мәртәбә генә кулларда куела. «Тапта мудра дхарана» ышанучы Һинд дине тарафдарлары арасында популяр һәм ел саен Кришна гыйбадәтханәләрендә [[Мадхва]]-[[сампрадая]]дан [[санньяси]]лар тарафыннан үткәрелә. Һиндстанда ритуал нерв системасына уңай тәэсир итә һәм [[чакра]]ларны активлаштыра дип санала.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://blog.prayease.com/post/147455208655/what-is-tapta-mudra-dharana-and-why-should-one-get|title=What is Tapta Mudra Dharana and why should one get it done?|author=Rao A.|website=PrayEase|date=2016-07-15|language=en}}&lt;/ref&gt;.

=== Упасана ===
[[Файл:6.3 upasana.jpg|thumb|right|Классик биюдә упасана, Һиндстан]]
Дини табыну («упасана») күпсанлы йолалардан һәм практикалардан тора, аларга [[Яджна]] һәм [[Пуджа]] керә. Аларны башкару конкрет Вишнуит традицияләргә бәйле, алар гасырлар буена формалашкан. Веда вакытларында Вишнуга табынуның төп формасы булып яджна торган. Ут корбан бирүе өчен күп санлы объектлар тәкъдим ителгән булган, йөзләрчә баш мөгезле терле малдан һәм атлардан бәйләм утынга кадәр. Хәзерге вакытта ритуаль табыну күбесенчә Вишнуга бүләкләр һәм тәкъдим ителгән әйберләр белән чагылган. Болар чәчәкләр, җимешләр һәм хуш исле әйберләр булырга мөмкин. Аларны формаль ритуаль һәм рәсми булмаган шәхси җиһазландыруда тәкъдим итәләр. &quot;Упасана&quot; дип ритуаль табынуның барлык тышкы формаларын түгел, ә эчке гамәлләрне дә, мәсьәлән, [[медитация]]не һәм [[прапатти]]ны атыйлар. Табыну формалары арасында аермалар бар. Аларның бер өлеше мәҗбури (нитья), ә бер өлеше мәҗбури түгел (наймиттика).{{Sfn|Klostermaier|2003|p=163}}.

=== Пуджа ===
[[Файл:1 Krishna murti inside a home with bhakti items.jpg|thumb|right|Кришнага өй пуджасы.]]
Гыйбадәтханәләр Вишнуитлар җәмәгатенеке дә, аерым йорт хуҗалары - [[меценат]]ларныкы да булырга мөмкин. Җәмәгать гыйбадәтханәләрендә пуджалар көненә алты мәртәбә башкарылырга мөмкин. Аларның максаты Вишнуитны азат ителү юлына [[мокша]] алып бару. Рухи хезмәтне башлар алдыннан брахманнар башта үзләрен Олы Барлык белән тәңгәлләштерәләр, соңыннан Вишнуны изге сурәткә яки [[мурти]]га керергә чакыралар. Ритуаль хезмәт вакытында гамәлләрнең тәртибе регламентланган һәм &quot;[[упачара]]&quot; (&quot;хезмәт&quot; яки &quot;әдәплелек&quot;) дип атала. Ритуаль йолалар күпсанлы һәм өлешчә сарай яны ритуалларын кабатлыйлар. Ходайга тәхетне, кулларны һәм аякларны юу өчен суны, киемне, чәчәк бйәләмнәрен, хуш исле әйберләрне һәм башка бүләкләрне тәкъдим итәләр.{{Sfn|Klostermaier|2003|p=142}}.

Һәрбер сампрадаяда пуджаның үз кагыйдәләре эшләнгән, алар шул сампрадаяның әгъзалары өчен мәҗбури. Пуджа бер үк вакытта Вишнуитның Ходайга тугърылык акты да, аның мәрхәмәте (алкышын) алу ысулы да булып тора. Көн саен өй пуджасы гыйбадәтханәләрдә бигрәк тә бәйрәм көннәрендә үткәрелә торган грандиоз церемониянең кыскартылган юрамасы булып тора. Пуджа кимендә уналты гамәлдән тора. Аларга Ходайны чакыру; аңа урын тәкъдим итү (иңү өчен мурти); сәламләү; табаннарны юу; авызны һәм кулларны чайкау өчен суны тәкъдим итү һәм шулай ук эчү өчен һәм бал белән катыштырылган суны тәкъдим итү; коену яки чәчәкләр сибү; киендерү; ароматик майлар тәкъдим итү; чәчәкләр тәкъдим итү; хуш исле әйберләр яндыру; янучы лампа белән изгеләштерү; хөрмәт итеп идәнгә сузылу һәм әйләнеп узу; саубуллашу.

== Гыйбадәтханәдә һәм өйдә табыну ==
[[Файл:Devotees entering the inner mantapa of Sri Ranganathaswamy temple at Srirangapatna.jpg|thumb|right|[[Шрирангапатнам]]да Шри Ранганатхасвами гыйбадәтханәсендә керүдә дини сәфәр кылучылар.]]
Вишну [[мурти]]сы гыйбадәтханәләрдә дә, өйдә дә куелалар. Гыйбадәтханәләрдә күп санлы Вишнуитлар хезмәт итәләр, [[брахман]]нар гына түгел, ә ярдәмчел персонал да - бакчачылар, музыкантлар, биючеләр, җыештыручылар, рәссамнар, артистлар. Хосусан поварлар Ходайга тәкъдим иткәннән соң, шуннан соң килүчеләргә бирер өчен [[прасад]] пешерәләр, музыкантлар традицион музыка уен коралларында уйныйлар, ә артистлар Вишнуга гимннар җырлыйлар. Традиция буенча зур гыйбадәтханә комплекслары өчен берничә мөстәкыйль гаилә җаваплы була, аларның вазифаларына гыйбадәтханәне, брахманнарны һәм гыйбадәтханә хезмәтен тәэмин итү керә. Гаилә җаваплылыгы буыннан буынга тапшырыла.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=97—98}}.

Гыйбадәтханәләр [[агама]]ларда язылган кагыйдәләр буенча проектлана. Җирдә алар Вишну дөньясының яшәүчеләре һәм барлык кирәкле атрибутлары белән [[Вайкунтха]]ны чагылдырырга тиеш. Гыйбадәтханәдә Вишну юлдашлары яки башка Ходайлар хөрмәтенә [[придел]]лар яки кечкенә изге урыннар каралган, мәсьәлән, Ходайның кече яки ярдәмчел муртиларына, аның хатыны [[Лакшми]]га, [[Вишваксена]]га, [[Гаруда]]га һәм башка күк яшәүчеләренә.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=107}}.

Йорт хөрмәт ителүендә Вишну йортның чын хуҗасы буларак, ә гаилә әгъзалары аның вакытлы торучылары буларак карала. Зур өйләрдә Вишну алтаре йортның үзәк өлешен алып тора, аның тирәли тора торган бүлмәләр, кухня һәм келәтләр урнашкан. Көн саен Вишну өчен йорт пуджаларын кертеп ритуаллар үткәрелә.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=99—100}}.

Вишну һәм аның тугъры Вишнуитлар арасында берничә тип мөнәсәбәт культивацияләнә. Болар ана һәм бала арасында, остаз һәм өйрәнчек арасында, ир һәм хатын арасында, дуслар арасында мөнәсәбәтләр булырга мөмкин. Ике якның да мөнәсәбәтләрдә нык элемтәсе бар. Йортта сайланган шәхси мөнәсәбәткә тәңгәл булган сурәт яки Вишну муртисы куела. Аның янында хатыны Лакшми куела, ул Вишну һәм Вишнуитлар арасында мөнәсәбәтләрдә ана буларак катнаша, ул әтисенә балалар исеменнән мөрәҗәгать итә. Гаилә муртисы гаиләдә яки ыруда киләсе буын тарафыннан мирас итеп алына.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=99—100}}.

Мөнәсәбәтләр берничә рухи практика бәрабәренә культивацияләнә. Иң популярларга шраванам, ванданам, харинама, смаранам, севанам карый.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=99—100}}:

* '''''Шраванам''''' Ходай турында тыңлау: илаһи әңгәмәләрне, Вишну турында изге язмаларны, Ходай турында хикәяләрне (беренче чиратта «Рамаяна»ны һәм «Бхагавата пурана»ны). Шулай ук &quot;Бхагаватгита&quot; буенча лекцияләр популяр, алар Вишнуизмның асылын тасвирлыйлар. Шраванам Ходайга тугърылыкның беренче баскычын чагылдыра дип санала.
* '''''Ванданам''''' дога белән сузылу булып тора, Ходай һәм аның сурәте алдында сәламле буйсыну. Ул үз [[эго]]дан тыйнак баш тартуның символы булып тора. Вишну Ходаена шартлы корбан буларак биш сиземләү органы һәм биш гамәл органы тәкъдим ителә. Гади формада вандаман сәламләү [[Намасте|намаскара]]да чагыла, монда учлар бергә тотыла.
* [[Файл:Russian Hare Krishna devotees on Harinam.jpg|thumb|right|Мәскәүдә Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте Россия кришнаитлары харинамасы.]]'''''Харинама''''' Ходайны исемнәренә дан җырлау яки Ходайга мактау җырлаудан гыйбарәт. Гыйбадәтханәләрдә яки кешеләр җыелу урыннарында Вишнуитлар бергә җыелалар һәм изге җырлар, [[бхаджан]]нар һәм [[киртан]]нар җырлыйлар, аларда Вишнуның атрибутлары һәм хасиятләре, аватарларның батырлыклары һәм аның рәхмәте чагылышлары тасвирлана. Җырлар [[Санскрит]]та (мәсьәлән, &quot;[[Нараниям]]&quot; исемле [[Нараяна Бхаттатири]] поэмасы) яки асаба Һиндстан телендә ([[Тамил теле]]ндә изге [[альварлар]]ның гимннары).
* '''''Смаранам''''' бертуктаусыз Ходайны истә тоту һәм Вишну исемен кабатлаудан гыйбарәт. Кагыйдә буларак [[джапа-мала]]да (тәсбих) билгеле сан әйләнешләр яки 108 исем [[джапа]] кабатлыйлар. Смараналарга &quot;Нараяна-Нараяна&quot;, &quot;Харе Рама&quot;, &quot;[[Харе Кришна]]&quot; мантра, &quot;[[Ом Намо Бхагавате Васудевая]]&quot; һәм башкалар. Бер-берсен сәламләгәндә Вишнуитлар Ходайны истә тоталар: «Хари Бол», «Радхе-Шьям», «Джей Шри Кришна», «Джей Шри Рама», «Джей Шриман Нараяна». Бу сәламнәр Вишнуны Вишнуитларның аерылгысыз өлеше итә, алар акылның игътибарын илаһи образда туплыйлар.
* '''''Севанам''''', яки [[сева]], Ходайга турыдан-туры яки туры түгел рәвештә тугърыларына хезмәт итүдән гыйбарәт. Хезмәт мохтаҗ кешеләр тарафыннан башкарыла, ул Вишнуның үзе өчен кебек башкарыла. Хезмәтне башкаручы &quot;севадал&quot; дип атыйлар. Сева шулай ук муртига карата башкарыла. Вишну образы йокыдан торгызыла, юындырыла, май белән сылана, чәчәкләре белән киемнәр һәм асыл ташлар белән бизәлә, аңа махсус пешерелгән ризык тәкъдим ителә, шулай ук эчемлекләр, җырлар һәм биюләр. Вишнуга шәхси хезмәт Ходай персонификацияләнгән мөнәсәбәтне формалаштыра.
[[Файл:Satya Narayana Puja.jpg|thumb|right|Сатья Нараяна Пуджага әзерләнү.]]
Мөстәкыйль көн саен өйдә хезмәттән башка Вишнуитлар өйдә махсус Сатья-Нараяна-махапуджаны башкаралар (''Satya-Narayana Mahapuja''). Шул көнне өйгә ритуалны башкару өчен тәҗрибәле [[Брахман]]нар чакырыла. Вишну образы чәчәкләр һәм яфраклар белән бизәлгән пьедесталда куела. Пуджа барышында Вишнуга ризык һәм эчемлекләр, туласи тәкъдим ителә һәм шулай ук аның 1000 исеменә дан җырлана ([[Вишну-сахасранама]]). Пуджа ир-хатыннар тарафыннан башкарыла һәм еш Ходайның мәрхәмәтенә ия булу өчен яки аның алкышы өчен рәхмәт буларак башкарыла.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=100}}.

Вишну Ходаена церемониаль хезмәт итү өйдәгедән бер дәрәҗәгә катлаулырак. Брахман яки [[пуджари]] [[Агама]] текстларында аңлатылган кагыйдәләр һәм рекомендацияләр буенча эшләргә тиеш. Махсус фестиваль көннәрендә мурти гыйбадәтханәдән шәһәр буйлап күп кешеле процессиядә катнашу өчен гыйбадәтханәдән чыгарыла. Зур бәйрәмнәрне Вишну аватарларының &quot;туу көннәре&quot;ндә һәм аның җир чагылышары җиңү көннәрендә үткәрелә.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=101}}.

Вишнуга борынгы гыйбадәтханә табынуның калдыклары [[вайкханаса]] сектасында калган. Кечкенә җәмәгатьнең әгъзалары Көньяк Һиндстанның [[брахман]]нары Вишнуизмның хәзерге теологиясен һәм практикасын кабул итмичә, Ведик вакытларда практикаланган [[Яджна]]лар (ут ритуалларын) практикалыйлар. Индологлар Вайкханасаны я Вишнуит сектасына, я [[Шри-вайшнавизм]]га карый. Шулай да Вайкханаса тарафдарлары остазлары итеп [[Альвар]]ларны да, [[Рамуджа]]ны да танымыйлар.&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;{{Книга|автор=Ramachandra Rao S.|часть=Vaikhanasa Agamas|ссылка часть=https://ruthaavaree.files.wordpress.com/2015/08/271530687-agama-encyclopadia-part-iii-prof-s-k-ramachandra-rao.pdf|заглавие=The Agama Encyclopaedia|место=Delhi|издательство=Sri Satguru Publications|год=2005|pages=1}}&lt;/ref&gt;.

== Бәйрәмнәр ==
[[Файл:Varadaraja Temple float festival.JPG|ссылка=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Varadaraja_Temple_float_festival.JPG|альт=|мини|220x220px|[[Канчипурам]]да Варадараджа гыйбадәтханәсендә Вишнуит фестивале.]]
Вишнуизмда күп бәйрәмнәр үткәрелә. Алар гомум-Һиндстан, асаба, секта (аерым традициянең, мәктәпнең яки җәмәгатьнең әгъзалары белән үткәрелә торган) һәм гаилә бәйрәмнәренә бүленә. Зур популярлыкка асаба гыйбадәтханәләрнең бәйрәмнәре ия, алар дини сәфәр урынына миллионнарча дини сәфәр кылучылар җәлеп итәләр, мәсьәлән, [[Джаганнатха]] хөрмәтенә &quot;[[ратха-ятра]]&quot;. Бәйрәмнәр риваять сюжетлары һәм борынгы игенчелек культлары белән бәйле. Иң мәшһүрләре булып [[Холи]], [[Кришна-Джанмаштами]], [[Дивали]] һәм [[Понгал]] тора. Холины февральдә яки мартта өч көн дәвамында Вишнуның улы, мәхәббәт Ходае [[Кама Ходае]] хөрмәтенә бәйрәм ителә. Кайбер Һинд дине тарафдарлары аны [[Кришна]]ның шәйтаннарны җиңүе белән бәйлиләр. Холида бәйрәм итүчеләр бер-берсенә төсле порошоклар сибәләр һәм төсле су коялар. Кришна-джаянти яки Кришна-Джанмаштами Кришнаның туган көнендә июль-августта үткәрелә. Риваять буенча Кришна әти-әнисе тотылган [[Матхура]] төрмәсендә туган булган. Кришна-джаянти Һиндстанда милли бәйрәм буларак үткәрелә. [[Дивали]] (утлар бәйрәме) октябрь - ноябрь башында биш көн дәвамында яңа ай көнендә бәйрәм ителә. Һиндстанның кайбер штатларында аны [[Айодхья]] тәхетенә [[Рама]] аватарының утыруы белән, ә башкаларында Вишнуның хатыны [[Лакшми]] белән бәйлиләр. Бәйрәм яңгырлар фасылының бетүен һәм кышның башы белән бәйлиләр. Бәйрәмнең символы булып ут тора, шуңа күрә йортларда төсле утлар һәм балчык лампалар яндыралар, ә урамнарда фейерверклар оештыралар. Понгал (&quot;чүлмәкләрдә пешерелгән дөге&quot;) Һиндстанның көньягында билгеләп үтелә. Бәйрәм уңыш җыюга багышланган һәм январь уртасында өч көн дәвам итә.
&lt;gallery&gt;
Файл:Holi Festival of Colors Utah, United States 2013.jpg|Холи: буяулар бәйрәме
Файл:Janmashthami.jpg|Кришна-джанмаштами: [[Джаганнатха]] хөрмәтенә пуджа
Файл:Madikai madam Lakhadeepam 03.jpg|Дивали: учаклар бәйрәме
Файл:Preparation of Pongal.jpg|Понгал: дөге белән чүлмәкләр
&lt;/gallery&gt;Вишну һәм аның аватарлары хөрмәетнә ел саен фестивальләр үткәрелә{{Sfn|Pattanaik|1999|p=101—105}}:
{| class=&quot;wikitable&quot; href=&quot;Бхактиведанта Свами Прабхупада&quot;
! href=&quot;кришнаизм&quot;|&lt;small href=&quot;Бхакти-йога&quot;&gt;Название&lt;/small&gt;
! href=&quot;Бог в индуизме&quot;|&lt;small href=&quot;Радха&quot;&gt;Время проведение&lt;/small&gt;
! href=&quot;Кришна&quot;|&lt;small href=&quot;Русский язык&quot;&gt;Содержание&lt;/small&gt;&lt;tr xml:lang=&quot;ru&quot;&gt;&lt;td href=&quot;сари&quot;&gt;&lt;small href=&quot;дхоти&quot;&gt;Чатурмасья (''Chaturmasya'')&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;&lt;td href=&quot;тилака&quot;&gt;&lt;small href=&quot;Медитация&quot;&gt;Елның һәр өчтән бер өлеше: ел башында (яз, яңгырлар фасылы һәм көз)&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;&lt;td href=&quot;джапа&quot;&gt;&lt;small href=&quot;киртан&quot;&gt; Бәйрәмнең бу көннәрендә ашаудан тыелалар, изге елгаларда коеналар һәм күп кешеле ритуалларда катнашалар.&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
|- href=&quot;Мантра&quot;
| href=&quot;Цимбаллар&quot;|&lt;small href=&quot;Санкиртана&quot;&gt;Туласи-вивах (''Tulsi Vivah'')&lt;/small&gt;&lt;td class=&quot;dablink&lt;nowiki&gt; &lt;/nowiki&gt;noprint&quot;&gt;&lt;small&gt;Яңгыр фасылының ахыры һәм Һинд динендә өйләнү-кияүгә чыгуы фасылының башы.&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
|&lt;small&gt; Туласиның [[шалаграма]] белән, Вишнуның муртисы яки аның аватары Кришна белән церемониаль өйләнү-кияүгә чыгуы.&lt;/small&gt;
|- href=&quot;The Journal of Vaishnava Studies&quot;
|&lt;small href=&quot;The Journal of Hindu Studies&quot;&gt;Картика-пурнима (''Kartikа Purnima'') яки Дева-дивали (''Deva-Diwali'')&lt;/small&gt;
| href=&quot;The Journal of Asian Studies&quot;|&lt;small&gt;День Пурнима көне (тулы ай) яки картика аеның ай календаре буенча унбишенче ай көне (ноябрь — декабрь)&lt;/small&gt;
|&lt;small href=&quot;Journal of South Asian Studies&quot;&gt; Туласиның кияүгә чыгуыннан соң Ходай [[Матсья]] аватары формасында төшкән. Вишну һәм [[Харихара]] хөрмәтенә пуджаны кертеп догалар һәм дини ритуаллар.&lt;/small&gt;
|-
| href=&quot;Man in India&quot;|&lt;small&gt;Датта-джаянти (''Datta Jayanti'')&lt;/small&gt;
| href=&quot;Оксфордский университет&quot;|&lt;small href=&quot;Оксфорд Һинд динен өйрәнү үзәге&quot;&gt; Һинд дине календаре буенча маргаширша (аграхаяна) аеның тулы ай көне (декабрь — январь)&lt;/small&gt;
| href=&quot;Доктор философии&quot;|&lt;small&gt;[[Даттатрея]] (Датта)ның туган көне, ул Брахма-Вишну-Шива [[Тримурти]]сын берләштерә.&lt;/small&gt;
&lt;small href=&quot;Сазанова, Наталья Михайловна&quot;&gt;Даттатрейяга илаһи остазга буларак буйсыну.&lt;/small&gt;
|- href=&quot;Дубянский, Александр Михайлович&quot;
| href=&quot;Альбедиль, Маргарита Фёдоровна&quot;|&lt;small href=&quot;Эрман, Владимир Гансович&quot;&gt;[[Макара-санкранти]] (''Makar Sankranti'')&lt;/small&gt;
| href=&quot;Елизаренкова, Татьяна Яковлевна&quot;|&lt;small href=&quot;Падма Шри&quot;&gt;День зимнего солнцестояния&lt;/small&gt;
| href=&quot;Ригведа&quot;|&lt;small href=&quot;Рыбаков, Ростислав Борисович&quot;&gt;Уңыш бәйрәме, изге елгаларда коену, Сурья-Нараянага табыну, Вишнуга уңышның беренче җимешләрен тәкъдим итү&lt;/small&gt;
|- href=&quot;Салганик, Мариам Львовна&quot;
| href=&quot;Российский университет дружбы народов&quot;|&lt;small&gt;[[Холи]] (''Holi'')&lt;/small&gt;
|&lt;small href=&quot;:Категория: Индологи России&quot;&gt;Яз башы, бәйрәм февраль ахырында - март башында ике-өч көн дәвам итә.&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt; Яз көн яки буяулар фестивале, [[Прахлада]]ның дошманы, Холика шәйтан хатынының карачкысын &lt;/small&gt; &lt;small href=&quot;#CITEREFWelbon2005&quot;&gt; бәйрәм утында яндыралар. Мәхәббәт, шатлык һәм чәчәкләр бәйрәме.&lt;/small&gt;
|- href=&quot;#CITEREFKlostermaier2011&quot;
| href=&quot;#CITEREFKlostermaier2003&quot;|&lt;small href=&quot;#CITEREFKlostermaier2003&quot;&gt;[[Рамнавами]] (''Rama Navami'')&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Наваратри]] фестиваленең тугызынчы көне&lt;/small&gt;
| href=&quot;Симпсон, Джон&quot;|&lt;small href=&quot;:en:Edmund Weiner&quot;&gt; Рама аватарының килүенең көне, Рама һәм Ситаның өйләнү-кияүгә чыгуының еллыгы, Рама, Сита һәм Хануман данына җырлау, пуджа һәм Сараю елгасында коену&lt;/small&gt;&lt;tr&gt;&lt;td&gt;&lt;small&gt;Акшая-тритья (''Akshaya Tritiya'')&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;&lt;td&gt;&lt;small href=&quot;Вейнер, Эдмунд&quot;&gt; [[Вайшакха]]ның өченче көне (апрель — май)&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;&lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Парашурама]] аватарының туган көне. Догалар, кыйммәтле әйберләр сатып алу, [[шикәр камышы]] сутын һәм төрле ризыкларны өләшү.&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
|-
|&lt;small href=&quot;#CITEREFRosen2011&quot;&gt;[[Нагапанчами]] (''Naga Panchami'')&lt;/small&gt;
| href=&quot;#CITEREFGonda2005&quot;|&lt;small href=&quot;#CITEREFChampakalakshmi1981&quot;&gt; Шравана аеның (июль — август) амавасьядан соң бишенче көне&lt;/small&gt;
| href=&quot;#CITEREFChampakalakshmi1981&quot;|&lt;small href=&quot;#CITEREFChampakalakshmi1981&quot;&gt; Кришнаның Калия еланы өстеннән җиңүе көне. Шулай ук Ананта-Шеша көне: тере еланнарга яки аларның сурәтләренә табыну (сөт тәкъдим итү)&lt;/small&gt;
|- href=&quot;#CITEREFChampakalakshmi1981&quot;
| href=&quot;#CITEREFChampakalakshmi1981&quot;|&lt;small href=&quot;#CITEREFChampakalakshmi1981&quot;&gt;Нарали-пурнима&lt;/small&gt;
| href=&quot;#CITEREFJaiswal1980&quot;|&lt;small href=&quot;#CITEREFPuri1957&quot;&gt; Шравана аеның (июль — август) тулы айның төне.&lt;/small&gt;
| href=&quot;#CITEREFChattopadhyaya1970&quot;|&lt;small href=&quot;#CITEREFБонгард-Левин,_Ильин1985&quot;&gt; Диңгездә промысел фасылының башы. Благодарность [[Варуна]]га Рамага [[Ланка]] утравына барып җитәргә ярдәм иткән күперне төзегән өчен рәхмәт. Кришнаның абыйсы [[Баларама]]ның туган көне.&lt;/small&gt;
|- href=&quot;#CITEREFSinger1966&quot;&lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Кришна-джанмаштами]] яки Гокула-аштами&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
|&lt;small href=&quot;#CITEREFВатман2005&quot;&gt; Шравана аеның кимүче айның сигезенче көне (Кришна-пакша)&lt;/small&gt;
| href=&quot;#CITEREFВатман2005&quot;|&lt;small href=&quot;#CITEREFВатман2005&quot;&gt; Кришнаның туган көне. Бала-Кришна образы хөрмәт ителә, «Бхагавата-пурана» укыла.&lt;/small&gt;
|- href=&quot;#CITEREFАльбедиль1999&quot;
| href=&quot;#CITEREFКанаева2009&quot;|&lt;small href=&quot;#CITEREFKlostermaier2003&quot;&gt;[[Виджаядашами]] яки Дашара&lt;/small&gt;
| href=&quot;#CITEREFKlostermaier2003&quot;|&lt;small href=&quot;#CITEREFKlostermaier2003&quot;&gt;Ашвина аеның якты яртысының унынчы көне&lt;/small&gt;
| href=&quot;#CITEREFKlostermaier2003&quot;|&lt;small&gt; (Рама)ның юмартлыкның явызлык өстеннән ([[Равана]]) җиңүе, шулай ук [[Шакти]]ның шәйтан [[Махишасура]] өстеннән җиңүе. Театр тамашалары, «Рамаяна»ны укулар, Равана карачкысын яндыру&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Дивали]] (''Diwali'') яки Дипавали&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;С Ашвин аеның 27-сеннән картика аеның 2-енче көненә кадәр (октябрьнең ахыры — ноябрьнең башы)&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt; Учаклар һәм яхшылыкның явызлыкны җиңү фестивале: Раманың куылудан кайтуы, Кришнаның Наракасураны һәм Сатьябхаманы җиңүе, [[Сөт океаны]]н язу вакытында Лакшминың тууы, Вамананың Бали өстеннән җиңүе.&lt;/small&gt; &lt;small&gt; Пуджа үткәрү, [[прасад]] бирү, йортны учаклар белән бизәү, фейерверклар, бүләкләр һәм татлы әйберләр бирү.&lt;/small&gt;
|}
== Вишнуның изге көннәре ==
[[Файл:Laxminarayan-Thiakia Besha .jpg|мини|130x130пкс|Экадаши көнендә Джаганнатха бизәге.]]
[[Йога-майя]] Вишнуның илаһи көче, хатын-кыз формасында чагылган энергиясе булып тора. Риваять буенча Вишну [[Шеша]] еланында ятканда, Мука исемле шәйтан Галәмдә бушлык китереп чыгарган. Ходайның йокысын бозарга теләмичә Йога-майя Вишну тәненнән чыккан һәм шәйтанны [[Экадаши]] көнендә үтергән.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=99}}.
Тәртипне торгызу белән канәгать булып, Вишну Йога-майяны Экадаши-титхи (''ekadashi-tithi'') Алиһәсенә әверелдергән һәм Вишнуга Экадаши көнендә табынган илаһи мәрхәмәт алачак дип игълан иткән. Экадаши көнендә Вишнуитлар Ходай исемен җырлыйлар, гыйбадәтханәләргә йөриләр, изге суларда коеналар, ритуалларны башкаралар һәм изге эшләр кылалар.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=99}}.
== Традицияләр: сампрадайялар ==
Вишнуизм традицияләре дүрт төп [[Сампрадайя]]га бүленә, аларның һәрберсенең үз хасияте бар. Дүрт сампрадайяга бүленү XVI гасырга формалашкан. Тануга ия булыр өчен традиция берәр традиция белән бәйләнешен исбатларга тиеш. Сампрадайяларның нигезләүчеләре булып [[Рамануджа]]дан башлап элеккенең мәшһүр теологлары булып киткән. Аларның идеологиясе шактый төрле һәм Мадхваның теистик [[двайта]]сыннан [[Валлабха]]ның саф недуализмына кадәр үзгәрә. Аларны бөтенесен төрле формаларда Вишнуга табыну берләштерә. Сампрадайяларны Ходай һәм җан арасында мөнәсәбәтләр, хакыйкать табигате, иллюзия, рухи практикалар һәм азат ителү ысулларына карашлар аерып тора.  
[[Файл:Examples of Tilaks or sect-marks.jpg|мини|400x400px|[[Британия Һиндстаны]] чорында төрле традицияләрнең [[тилака]]лары калыплары, XIX гасыр рәсеме]]. Дүрт төп сампрадайялар тышында Вишнуизм традицияләрен классификацияләү авыр. Иң борынгы традиция булып [[вайкханаса]] тора, ул дүрт төп сампрадайядан да авыррак. Вишнуизм тарихында күп икенче дәрәҗә традицияләр барлыкка килгән, аларның кайберләре һаман да яши: [[Айодхья]]да үзәге белән [[Рама]] культы, [[Пандхарпур]]да үзәк белән [[Витхоба]] культы, Маханубхава-сампрадая (Джалича Девада үзәге белән Панчакришна культы) һәм башкалар. Шулай да алар берникадәр дәрәҗәдә төп сампрадаяларга бәйле булганнар.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!&lt;small&gt;Сампрадая&lt;/small&gt;
!&lt;small&gt;Нигезләүче&lt;/small&gt;
!&lt;small&gt;Фәлсәфә&lt;/small&gt;
!&lt;small&gt;Табыну объекты&lt;/small&gt;
!&lt;small&gt;Рухи үзәге&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Шри-вайшнавизм]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Натхамуни]], [[Рамануджа]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Вишишта-адвайта]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Ранганатха]], [[Венкатешвара]] һәм аларның хатыннары ([[Лакшми]] формалары)&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Шрирангам]], [[Тирумала|Тирумалла]]&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Брахма-сампрадая]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Мадхва]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Двайта-веданта|Двайта]], [[ачинтья-бхеда-абхеда]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Хари]], [[Радха-Кришна]]&lt;/small&gt;
|[[Удипи|&lt;small&gt;Удупи&lt;/small&gt;]]
|-
|&lt;small&gt;[[Нимбарка-сампрадая|Кумара-сампрадая]] (Нимбарка-сампрадая, Хамса-сампрадая)&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Нарада]], [[Нимбарка]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Двайта-адвайта]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Радха-Кришна]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Говардхана]]&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Пуштимарга|Рудра-сампрадая]] (Валлабха-сампрадая)&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Вишнусвами]], [[Валлабха]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Шуддха-адвайта]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Радха-Кришна]]&lt;/small&gt;
|[[Гокул|&lt;small&gt;Гокула&lt;/small&gt;]]
|}

== Гыйбадәтханәләр һәм дини сәфәр кылу урыннары ==
Археологик бирелгән мәгълүматлар буенча, Вишнуит гыйбадәтханәләр һәм иконография безнең эрага кадәр I-енче гасырына булган. {{Sfn|Bryant|2007|p=18}} Боларның иң әһәмиятле шәһадәтләре булып [[Самкаршана]] ([[Баларама]]) һәм [[Васудева]] ([[Кришна]]) гыйбадәтханәләре хәрабәләре арасында табылган язмалар булып тора. Беренче язма [[Мадхья-Прадеш]]та шулай аталган [[Гелиодор баганасы]]нда табылган. Багана безнең эрага кадәр 113 ел белән даталана һәм [[Васудева]] хөрмәтенә куелган булган. Икенче язма [[Махараштра]]да [[Нанегхат]] мәгарә гыйбадәтханәсендә табылган. Наганика патшабикәсе тарафыннан корылган гыйбадәтханәдә башка Һинд дине Илаһлары белән бергә [[Санкаршана]], [[Васудева]] искә алына. Язмаларның берсе гыйбадәтханәне изгеләштерү турында сөйли: Дхарма хөрмәтенә, [[Индра]]га, [[Самкаршана]]га һәм [[Васудева]]га, бөек Ай токымына һәм дөньяның дүрт яклаучысына - [[Яма Радж]]га, [[Варуна]]га, [[Кубера]]га һәм [[Индра]]га табыну.{{Sfn|Bryant|2007|p=18}}.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Вишну культы килеп чыгышы һәм таралышы турында борынга шәһадәтләр
!Төзү вакыты һәм исеме
!Объект һәм шәһадәтләр
!Төзү вакыты һәм исеме
!Объект һәм шәһадәтләр
|-
|[[Файл:Naneghat caves.jpg|мини|150x150пкс|[[Нанегхат]], безнең эрага кадәр II—I гасырллар.]]
|Махараштра штатының [[Пуна]] районында [[Джуннара]] янында [[Көнбатыш Гата]]ларда шул ук исемле үткелдә мәгарә гыйбадәтханәсе. Таш стеналарда язмалар иң борынгы тарихи объектларга карый һәм Ведик дин һәм Вишну культының кушылуы турында шәһадәт булып тора.
|[[Файл:Heliodorus-Pillar2.jpg|мини|150x150пкс|[[Хелиодор баганасы]], безнең эрага кадәр 113 ел.]]
|Сакланып калмаган Васудева гыйбадәтханәсе янында таш багана. Баганадагы язмадан Грек илчесе Бхагаватизм формасындагы Вишнуизмга күчүе турында шәһадәт булып тора
|-
|[[Файл:Hathibada Brahmi Inscription at Nagari, Hinduism Sanskrit India.jpg|мини|150x150пкс|[[Хатибад һәм Госандидан язмалар]], безнең эрага кадәр II—I гасырлар.]]
|Нагари авылы янында табылган таш плиталарда борынгы Һинд дине язмалары фрагментлары. Бу Вишнуизмның безнең эрага кадәр I гасырында ук булуы һәм Вишнуның Санкаршана-Васудева образы белән кушылуының шәһадәте.
|[[Файл:Stone inscription site of Chandravarman - Susunia hill.jpg|мини|150x150пкс|[[Шушуния тавында гыйбадәтханә мәгарәсе]], безнең эраның II гасыры.]]
|Көнбатыш Бенгалиядә Вишнуга багышланган иң борынгы археологик һәм дини объект. Мәгарә гыйбадәтханәсендә Бенгалиядә беренче стена Вишнуит сурәте (Сударшана-чакра) табылган, бу Көнбатыш Һиндстанда Вишнуизмның таралуы турында шәһадәт булып тора.
|}
[[Мокша]]га яки азат ителүгә ирешү өчен Вишнуитларга «сапта-мокша-пури» (''sapta-moksha-puri'')га яки җиде изге шәһәргә дини сәфәр кылырга киңәш ителә. {{Sfn|Pattanaik|1999|p=116}}:

* [[Айодхья]], [[Рама]] аватары Ватаны;
* [[Кришна]] туган [[Матхура]];
* Сандипани олы фикер иясе белән бергә [[Кришна]] изге язмалар өйрәнгән [[Удджайн]];
* Хатыны [[Рукмини]] белән хөкемдарлык иткән [[Дварка]];
* Вишнуның иңге табан эзләре (Вишнупада) булган [[Харидвар]], [[Варанаси]] һәм [[Гая]].

Вишнуизмның кайбер традицияләре Көньяк Һиндстанда шулай ук [[Канчипурам]]га киләргә киңәш итәләр, чөнки бу гыйбадәтханә шәһәрендә Вишну алкышлар бирүче итеп күрсәтелә.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=116}}.

Вишнуиты тормыш дәверендә [[Альвар]]лар тарафыннан дан җырланган [[108 дивьядешам]]га, изге урынга һәм гыйбадәтханәгә килергә тиеш. 108 дивьядешам [[Шри-вайшнавизм]] тарафдарлары өчен мәҗбури булып тора. 105 урын [[Һиндстан]]да урнашкан, берсе [[Непал]]да ([[Муктинатх]]) һәм тагын икесе рухи дөньяда. Соңгыларына &quot;Парама-падам&quot; (Ходайның изге табаннары) һәм Вишну булган &quot;Тирупаркадал&quot; ([[Сөт океаны]]) карый.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=107}}.

Дивьядешамнар арасында Һиндстаннан гына түгел, ә шулай ук башка илләрдән дә йөзләрчә мең дини сәфәр кылучы килүче иң популярлар аерылып тора{{Sfn|Pattanaik|1999|p=107}}.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!&lt;small&gt;Гыйбадәтханә&lt;/small&gt;
!&lt;small&gt;Ураншуы&lt;/small&gt;
!&lt;small&gt;Координаталар&lt;/small&gt;
!&lt;small&gt;Илаһлар исемнәре (Лакшми һәм Вишну)&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Тирумала Венкатешвара Гыйбадәтханәсе]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Тирупати]], [[Андхра-Прадеш]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;{{coord|13.4059|79.20499}}&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Падмавати]], [[Венкатешвара|Шриниваса]]&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Шрирангамда Ранганатха Гыйбадәтханәсе]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Шрирангам]], [[Тамилнад]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;{{coord|10.5145|78.4123}}&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;Ранганаяги, [[Ранганатха|Ранганатх]]&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Муктинатх]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Муктинатх]], [[Непал]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;{{coord|28.490|83.5215}}&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;Шридеви, Шримурти&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Бадринатх Гыйбадәтханәсе]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Бадринатх]], [[Уттаракханд]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;{{coord|26.95009|80.43869}}&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;Аравиндавалли, Бадринараян&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Айодхья (Рама тууы урыны гыйбадәтханәсе)]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Айодхья]], [[Уттар-Прадеш]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;{{coord|26.71481|82.82272}}&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Сита|Сита-деви]], [[Рама]]чандра&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Кешава Дев Гыйбадәтханәсе]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Матхура]], [[Уттар-Прадеш]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;{{coord|27.2900|77.4100}}&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Сатьябхама]], Говардханагиридхари&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Храм Дваракадиши]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Дварка]], [[Гуджарат]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;{{coord|24.00995|73.33053}}&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Рукмини]], Кришна Дваракадиша&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Падманабхасвами Гыйбадәтханәсе]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;[[Тривандрам]], [[Керала]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;{{coord|8.53402|76.92787}}&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;Марагадхавалли, Адикешава&lt;/small&gt;
|-
|&lt;small&gt;[[Шри Валлабха Гыйбадәтханәсе]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;Тирувалла, [[Керала]]&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;{{coord|9.42723|76.81732}}&lt;/small&gt;
|&lt;small&gt;Карпагавалли, [[Валлабха|Амрутанараян]]&lt;/small&gt;
|}
== Вишнуизм демографиясе ==
[[Файл:Religion in India.svg|thumb|250x250px|Һиндстанның 2011 елда халык санын алу нәтиҗәләре: дин буенча таралыш.
{{legend|#9ca2e4|̃Һинд дине}}
{{legend|#9cf332|Ислам}}
{{legend|#7bdeff|Христианлык}}
{{legend|#cd8dcd|Сикхизм}}
{{legend|#ffde6a|Буддачылык}}
{{legend|#808080|башкалар}}|альт=|слева]]. Вишнуизм [[Һиндстан мәдәнияте]]нең һәм [[Һиндстан фәлсәфәсе]]нең иң ачык чагылышларының берсе булып тора. Аңа күрә [[иҗтимагый стратификация]], мәдәни үз-идентификация, дөньяга караш формалаштыру, менталитет һәм тәртип үрнәкләре мөмкин. Вишнуизм дини традияләрен, йолаларны һәм бәйрәмнәрне билгели, бер сүз белән Вишнуитларның бөтен һөнәр сайлауга кадәр яшәү ысулын, киемнәр һәм сөйләшү стилен, дуслар түгәрәген һәм ризык пешерүне билгели. Вишнуитларның күбесе [[Һиндстан]]да яши. Тарафдарларның саны турында мәгълүматлар капма-каршы. Алман чыгышлы Канада Һинд дине белгече [[Клаус Клостермайер]] Вишнуитлар булып Һинд диненең 70 %-ы тора (ягъни 700 млн тирәсе кеше){{Sfn|Klostermaier|2007|p=112}}{{sfn|Альбедиль|1999|с=703}}. ''Berkley Center for Religion, Peace &amp; World Affairs'' бәяләмәләре буенча, Вишнуитлар булып ̃Һинд дине тарафдарларының якынча яртысы булып тора, тагын чиреге [[Шива]] Ходаена табына.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://berkleycenter.georgetown.edu/essays/demographics-of-hinduism|title=Demographics of Hinduism|website=Berkley Center for Religion, Peace &amp; World Affairs|date=2018|publisher=Georgetown University}}&lt;/ref&gt;. Башкалар әйткәнчә, Вишнуитлар Шайвлардан күпкә әзрәк, аларның саны мөгаен 200 млн кеше тирәсе. Гәрчә [[Шиваизм]]да Вишнуизмга караганда чикләүләр күбрәк булса да, соңгысы йорт хуҗасының гаилә тормышына ориентланган ([[грихастха]]), шул ук вакытта [[Шива]] тормышка карата бәйсез булуның шәхесләнедерүе булып тора һәм Галәмне җимерү өчен җаваплы.{{Sfn|Jones|2007|p=474}}.

Вишнуит җәмәгатьләре күбесенчә [[Көньяк Һиндстан]]да чәчәк аталар, беренче чиратта [[Һиндстан]]да, [[Непал]]да, [[Шри-Ланка]]да, [[Бангладеш]]та һәм [[Бутан]]да. Һиндстанда 2011 ел халык санын алу буенча Һинд динен 80̥ % халык тота.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/religion.php|title=Religion Census 2011|website=Census Population Data|date=2015}}&lt;/ref&gt;. Шуннан башка, Вишнуитларның зур җәмәгатьләре [[Индонезия]]дә, [[Малайзия]]дә, [[Сингапур]]да, [[Берләшкән Гарәп Әмирлекләре]]ндә, [[Суринам]]да, [[Көньяк Америка Җөмһүрияте]]ндә, [[Маврикий]] утравында, [[Фиджи]] утравында һәм башка дәүләтләрдә бар. ''Pew Research Center'' тикшерүе буенча АКШ-ында 53%-ы Һинд дине тарафдарлары булып тора, шул исәптән 19 % Вишнуитлар булып тора, ә 10 %-ы Шайвлар. Кечерәк өлеш Кришнаитларга (3 %) һәм Веданта фәлсәфәсе (2 %) тарафдарларына карый.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.pewforum.org/2012/07/19/asian-americans-a-mosaic-of-faiths-religious-affiliation/|title=Asian Americans: A Mosaic of Faiths|subtitle=Chapter 1: Religious Affiliation|date=2012|publisher=Pew Research Center}}&lt;/ref&gt;.

Гәрчә Вишнуитлар барлык кыйтгаларда да бар, шулай да, Вишнуизм дөнья дине булып тормый, чөнки Көньяк Азиядән тыш Вишнуитларның төп массасы Көньяк-Азия диаспорасына карый. Вишнуитларның күпчелек өлеше Һиндстанда һәм Непалда яши. Һинд диненең төп культларының ареалларының чикләре шактый төгәл түгел. Вишнуизм [[Төньяк Һиндстан]]да һәм [[Көньяк Һиндстан]]да ([[Тамилнад]] һәм [[Керала]]), [[Шиваизм]] һәм [[Шактизм]] - көнякта һәм көнчыгышта. Вишнуитлар һәм шактлар йолаларга шайвлардан күбрәк игътибар бирәләр. Шул сәбәпкә күрә Вишнуит гыйбадәтханәләренә &quot;Һинду булмаганнарга&quot; («''non-Hindu''») керү Шива Ходае гыйбадәтханәләренә керүдән авыррак.{{Sfn|Канаева|2009|c=404}}.

Вишнуизмның традицион ритуаль практикасында гаять катлаулы кабул итү юк. Вишнуит булып Вишнуизм принципларына буйсынучы һәр кеше була ала - Вишну шәхәсе буларак алкышлы Ходайга ышану, тормышның ахыргы максаты буларак җанны азат итү, изге текстларга ихтирам, көч кулланмау һәм дини түземлелек, реинкарнациягә ышану, вегетарианлык, Вишнуга мәхәббәт һәм тугърылык культивацияләү һәм башкалар ([[Һинд дине]]нә күчүне кара). XIX гасыр ахырында - XX гасыр башында Һинд динен реформацияләү һәм [[неоиндуизм]]ның үсеше аның Һиндстаннан, Көньяк-Көнчыгыш Азия һәм Африка чикләреннән тыш популярлаштырылуы белән билгеләнгән. Вишнуизм этник төркемнәр белән чикләнми башлаган. [[Америка Кушма Штатлары]]нда, [[Канада]]да, [[Бөекбритания]]дә (күбесенчә элеккеге Британия [[доминионнары]]нда) һәм башка илләрдә, шул исәптән [[Россия]]дә һәм чиктәш дәүләтләрдә үзләрен Вишнуитлар дип атый башлаганнар.{{Sfn|Дерягина|2009b}}.

=== Һиндстан чикләреннән тыш Вишнуизм: ИСККОН феномены ===
[[Файл:ISKON TEMPLE 2.jpg|слева|мини|190x190пкс|&lt;small&gt;[[Вриндаван]]да Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте гыйбадәтханәсе.&lt;/small&gt;]]
Вишнуизмның төп хасияте булып аның көнбатыш мәдәниятенә үтеп керү тора. [[Шиваизм]] һәм [[Шактизм]]нан аермалы буларак, Вишнуизм үсеш алган илләргә &quot;экспортлана&quot;. Моңа күбесенчә халыкара берләшмәләрнең дини эшлчәнелеге ярдәм иткән, мәсьәлән &quot;Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте&quot;нең (International Society for Krishna Consciousness, ISKCON). ИСККОН 1966 елда АКШ-ында Һиндстан чыгышлы вишнуит-[[садху]] Абхай Чаран Де тарафыннан нигезләнгән булган (1896-1977), ул [[Бхактиведанта Свами Прабхупада]] исемен алган. ИСККОН фәлсәфәсе нигезендә Бхакти дәгъвачысы, [[Гаудия-вайшнавизм]] вәкиле изге [[Чайтанья]] (1486 - 1533) фикерләре ята. Халыкара Кришна Аңы Җәмгыятенең дөньяның барлык диярлек илләрендә региональ челтәре бар, шул исәптән Россиядә дә. Ул Вишнуизм традициясенең берсе буларак [[Кришнаизм]]ны тарату буенча актив эшне алып бара. ИСККОН әгъзалары үз динен орто-практика (сүз практикасы) дип атыйлар, ә тормышның максаты булып үзеңдә [[Бхакти-йога]]га рәхмәтле булып &quot;Кришна аңы&quot;н реализацияләү. [[Ходай]]га мәхәббәт [[Радха]]ның [[Кришна]]га мәхәббәте буларак культивацияләнә. Тарафдарлар &quot;Дас&quot; (Ходай хезмәтчесе) титулы белән исемнәр алалар, традицион Һинд киемен кияргә яраталар ([[сари]], [[дхоти]], [[сандалия]]ләр), маңгайга аерылып тора торган тамга куела ([[тилака]]). Ходайга хезмәт классик ритуалларның төп элементларын кабатлый, ә рухи практикага [[медитация]]не, Кришна исемнәрен кабатлау ([[джапа]]), [[киртан]]нар һәм [[мантра]]лар җырлау белән коллектив җырлар белән барабанда һәм [[цимбал]]ларда уйнау.{{Sfn|Канаева|2009|c=406}}.

== Вишнуизмны академик өйрәнү ==
Вишнуизм Һинд дине белгечләренең игътибарын җәлеп итә. Кагыйдә буларак, Һинд дине турында гомумиләштерүче хезмәтләрдә Вишнуизм турында тармаклар бар. Монда бары тик эшләре махус бу традициягә караган авторларда тукталырга кирәк.&lt;br/&gt;
Европа фәне Вишнуизмга XVIII гасыр ахыры - XIX гасыр башында игътибар иткән. Һинд дине белеменең Англия нигезчесе, филолог [[Уильям Джонс]] (1746-1794) Европалылар өчен кайбер Вишнуит текстларын ачкан, хосусан, &quot;[[Гитаговинда]]&quot;  поэмасы, гәрчә 1769 елда ук [[Иезуит]]лар [[Бхагавата пурана]]ны француз теленә тәрҗемә иткән. Һиндстанда торган беренче рус Һинд дине белгече [[Герасим Лебедев]] (1749-1817) Вишнуизмны өйрәнүгә үз кертемен ясаган, башкалар арасында Европада Инглиз телендәгедән соң икенче VIII гасыр популяр Кришнаит гимны &quot;[[Бхаджа-говиндам]]&quot;ны тәрҗемә иткән.&lt;ref&gt;{{статья| автор = [[Васильков, Ярослав Владимирович|Васильков Я. В.]], Гуров Н. В.| заглавие = Первый русский перевод с санскрита: «Мохамудгара» Шанкары в переводе Г. С. Лебедева| ссылка = | издание = Индоевропейское языкознание и классическая филология-XI (чтения памяти И. М. Тронского). Материалы международной конференции, проходившей 18—20 июня 2007 г. / Отв. ред. Н. Н. Казанский| место= СПб.| издательство = Нестор-История| год = 2007| страницы = 31—46}}&lt;/ref&gt;.

Көнбатыш фәнни журналларда Вишнуит традициясенең һәм мәдәниятенең төрле аспектларын өйрәнүгә багышланган мәкаләләр бастырыла. Махсус көнбатыш журналлар арасында: ''[[The Journal of Vaishnava Studies]]'' аерылып тора ([[Микаэль Ротштейн]] фикере буенча) - [[Гаудия-вайшнавизм]]ны өйрәнү өлкәсендә иң әһәмиятле журнал.&lt;ref name=&quot;rotstein&quot;&gt;{{статья|автор=[[Ротштейн, Микаэль|Mikael Rothstein]]|заглавие=TM og ISKCON i historisk perspektiv|ссылка=https://books.google.com/books?id=P9Hz2Z8PDCoC&amp;pg=PA136|язык=da|автор издания=Peter B. Andersen, Erik R. Sand|издание=Indiske religioner i Danmark|место=København|издательство=[[Museum Tusculanum Press]]|год=1993|страницы=121—137|isbn=8772892501}}&lt;/ref&gt;, ''{{не переведено|The Journal of Hindu Studies|есть=:en:Journal of Hindu Studies|надо=The Journal of Hindu Studies|текст=The Journal of Hindu Studies}}'' и ''{{не переведено|The Journal of Asian Studies|есть=:en:The Journal of Asian Studies|надо=The Journal of Asian Studies|текст=The Journal of Asian Studies}}''.

1997 елда [[Оксфорд университеты]] янында [[Оксфорд Һинд дине өйрәнүләре үзәге]] ачылган булган, анда Вишнуизм буенча академик курслар тәкъдим ителә һәм Вишнуит тикшерүләре өләкәсендә [[Фәлсәфә докторы]] дәрәҗәсенә ия булырга мөмкин. 2004 елдан бирле ул Hindu Studies Book Series китап сериясен чыгара.&lt;ref&gt;{{Cite web| url=http://ochs.org.uk/publications|title=Publications|date=2018|publisher=Oxford Centre for Hindu Studies}}&lt;/ref&gt;.

Рус телле галимнәреннән Вишнуизм өйрәнүенә, аның [[Рамаизм]] кебек традициясен өйрәнүгә академик [[Баранников, Алексей Петрович|А. П. Баранников]] (1890-1952) керткән. Сталин чоры фәнни методологиясе һәм аның тәрҗемә стиле кимчелекләренә караманстан, аңа 1930-1940 елларда башкарылган [[Тулсидас]]ның &quot;[[Рамачаритаманаса]]&quot; поэмасының бердәнбер тәрҗемәсе һәм комментарие эшләнгән булган.&lt;ref&gt;{{книга|автор=[[Васильков, Ярослав Владимирович|Васильков Я. В.]]|часть=[[Баранников, Алексей Петрович|Баранников Алексей Петрович]] (1890—1952)|заглавие=Индуизм. Джайнизм. Сикхизм: Словарь|ссылка= |ответственный=Под общ. ред. [[Альбедиль, Маргарита Фёдоровна|М. Ф. Альбедиль]] и [[Дубянский, Александр Михайлович|А. М. Дубянского]]|место=М.|издательство=[[Республика (издательство)|Республика]]|год=1996|страницы=75—76|страниц= |isbn=5-250-02557-9}}&lt;/ref&gt; Баранниковтан соң Рамаизм өйрәнелмәгән диярлек. &quot;[[Махабхарата]]&quot;ның тәрҗемәчесе [[Невелева, Светлана Леонидовна|С. Л. Невелева]] (1937 елда туган) Вишнуит мифологиясенең иң архаик пластларын тикшерә башлаган. Көнбатышта кебек үк, Россия галимнәре күбрәк [[кришнаизм]]ны өйрәнәләр. (Ю. Г. Кокова, В. В. Кузин и другие){{нет АИ|21|11|2018}}.

Тамил [[Альвар]]ларының фикер мирасына беренче мәртәбә фәлсәфәче [[Пятигорский, Александр Моисеевич|А. М. Пятигорский]] (1929-2009) мөрәҗәгать иткән, ул аннан соң ССРБ-дан эмиграциягә киткән. Соңрак Тамил лирикасын [[Дубянский, Александр Михайлович|А. М. Дубянский]] (1941 елда туган) өйрәнгән. [[Гаудия-вайшнавизм]] кебек традицияне кертеп Төньяк Һиндстан Вишнуит бхактисын [[Сазанова, Наталья Михайиловна]] (1932-2006), Н.М.Корабельник, [[Ватман, Семён Викторович|С. В. Ватман]] (1959 елда туган) һәм башкалар өйрәнгәннәр. [[Шри-вайшнавизм]] турында эшләр серияләре [[Псху, Рузана Владимировна|Р. В. Псху]] һәм Н.А.Сафинага карый.&lt;ref&gt;{{Cite web| url=http://journals.rudn.ru/philosophy/search/authors|title=Список авторов научных журналов РУДН|website=Российский университет дружбы народов|date=2018}}&lt;/ref&gt;.

== Искәрмәләр ==

== Әдәбият ==
''Рус телендә'':&lt;br/&gt;
Альбедиль М. Ф. Вишнуизм // Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. — С. 702—703. — 928 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-85270-155-6.&lt;br/&gt;
Бонгард-Левин Г. М., Ильин Г. Ф. Индия в древности. — М.: Наука, 1985.&lt;br/&gt;
Ватман С. В. Бенгальский вайшнавизм / Под ред. С. В. Пахомова. — СПб.: Изд-во СПбГУ, 2005. — 403 с. — ISBN 5-288-03579-2.&lt;br/&gt;
Ватман С. В. Бенгальский вишнуизм // Индийская философия: Энциклопедия / Отв. ред. М. Т. Степанянц; Ин-т философии РАН. — М.: Восточная литература, Академический проект, Гаудеамус, 2009. — С. 289—291. — 952 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-02-036357-1.&lt;br/&gt;
Вишну-пурана. Кн. 1 / Пер. с санскр., комм. Т. К. Посовой. — СПб.: О-во ведической культуры, 1995. — 248 с. — ISBN 5-87385-065-7.&lt;br/&gt;
Гаруда-пурана. Человек и мир / Пер. с санскр. Е. В. Тюлиной. — М.: Восточная литература, 2003. — 280 с. — 800 экз. — ISBN 5-02-018319-9.&lt;br/&gt;
Герасимов А. В. Бхагаватизм // Культура древней Индии / Сост. и отв. ред. А. В. Герасимов. — М.: Наука (ГРВЛ), 1975. — С. 130—154. — 430 с.&lt;br/&gt;
Дерягина Е. Э. Вайшнавизм: процессы трансформации и модернизации в России на рубеже XX—XXI вв. / Дисс. к. филос. н.: 09.00.13. — Красноярск, 2009. — 144 с.&lt;br/&gt;
Дубянский А. М. Ритуально-мифологические истоки древнетамильской лирики. — М.: АН СССР, МГУ, Ин-т стран Азии и Африки, 1989. — 234 с. — ISBN 5-02-016976-5.&lt;br/&gt;
Канаева H. A. Индуизм // Индийская философия: энциклопедия / Отв. ред. М. Т. Степанянц; Ин-т философии РАН. — М.: Восточная литература, Академический проект, Гаудеамус, 2009. — С. 393—408. — 952 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-02-036357-1.&lt;br/&gt;
Кокова Ю. Г. Становление кришнаитского цикла сюжетов: ближайшее окружение Кришны. На материале «Бхагавата-пураны»: Дисс. к. филол. н. — СПб., 2001.&lt;br/&gt;
Корабельник Н. М. Социальные и религиозно-философские взгляды средневекового индийского мыслителя Чайтаньи (1486—1533): Автореф. дисс. к. филос. н. — М., 1984.&lt;br/&gt;
Кузин В. В. Сита-Рама: художественно-дидактическая модель матримониальных отношений в «Рамаяне». — М.: Изд-во РУДН, 1994. — 90 с. — 300 экз.&lt;br/&gt;
Кузин В. В. Образ Кришны в пуранах и лирике. — М.: Изд-во РУДН, 1995. — 165 с.&lt;br/&gt;
Махабхарата. Бхагавадгита. Кн. VI, гл. 25—42 / Буквальный и литературный перевод, введение, примечания и толковый словарь академика АН ТССР Б. Л. Смирнова. — 2-е перераб. — Ашхабад: Изд-во АН ТССР, 1960. — 403 с.&lt;br/&gt;
Невелева С. Л. Вишнуизм // Индуизм. Джайнизм. Сикхизм: Словарь / Под общ. ред. Альбедиль М. Ф. и Дубянского А. М. — М.: Республика, 1996. — С. 133—134. — ISBN 5-250-02557-9.&lt;br/&gt;
Невелева С. Л. Махабхарата. Изучение древнеиндийского эпоса / Отв. ред. Г. А. Зограф. — М.: Наука (ГРВЛ), 1991. — 232 с. — ISBN 5-02-016740-1.&lt;br/&gt;
Невелева С. Л. Мифология древнеиндийского эпоса (Пантеон) / Отв. ред. В. И. Кальянов. — М.: Наука (ГРВЛ), 1975. — 118 с. — (Исследования по фольклору и мифологии Востока).&lt;br/&gt;
Нет жизни без Кришны. Из средневековой индийской поэзии / Пер. Н. М. Сазановой. — М.: Изд-во МГУ, 1992. — 302 с. — ISBN 5-211-02262-9.&lt;br/&gt;
Паттанаик Д. Семь секретов Вишну: философия индийского мифа / Пер. с англ. Р. Черевко. — К.: София, 2016. — 254 с. — ISBN 978-5-906791-26-9.&lt;br/&gt;
Псху Р. В. «Ведартхасамграха» Рамануджи и становление вишишта-адвайта-веданты. — М.: Изд-во РУДН, 2007. — 304 с. — 1000 экз.&lt;br/&gt;
Пятигорский А. М. Материалы по истории индийской философии. — М.: Изд-во вост. лит-ры, 1962. — 255 с.&lt;br/&gt;
Рамаяна. Кн. 1. Балаканда (Книга о детстве). Кн. 2. Айодхьяканда (Книга об Айодхье) / Изд. подг. П. А. Гринцер. — М.: Ладомир; Наука, 2006. — 896 с. — (Литературные памятники). — 1000 экз.&lt;br/&gt;
Рупа Виласа дас. Луч Вишну. — М.: Йамуна Пресс, 2000. — 190 с. — ISBN 5-89549-012-8.&lt;br/&gt;
Тимощук А. С. Вайшнавизм: стратегии конструирования и концептуализации // Народы и религии Евразии. — 2018. — № 1 (14). — С. 72—80.&lt;br/&gt;
Тулси Дас. Рамаяна, или Рамачаритаманаса. Море подвигов Рамы / Пер. с инд. (хинди), комм. и вступ. ст. акад. А. П. Баранникова. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, Инст. востоковедения, 1948. — 968 с. — 1500 экз.&lt;br/&gt;
Якубенок Л. В. Под крылом Вишну: очерки о Непале / АН СССР. Инст. востоковедения. — М.: Наука, 1975. — 279 с.&lt;br/&gt;
''Инглиз телендә'':&lt;br/&gt;
Brooks C. R. The Hare Krishnas in India. — Princeton, NJ: Princeton University Press, 1989. — ISBN 069100031X.&lt;br/&gt;
Bryant E. Krishna: A Sourcebook. — Oxford: Oxford University Press, 2007. — ISBN 978-0-19-514891-6.&lt;br/&gt;
Champakalakshmi R. Vaiṣṇava iconography in the Tamil country. — New Delhi: Orient Longman, 1981.&lt;br/&gt;
Chattopadhyaya S. Evolution of Hindu sects up to the time of Śaṃkaracārya. — New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1970.&lt;br/&gt;
Gonda J. Visnu / Jones L. — Encyclopedia of Religion. — New York: Thomson Gale, 2005. — P. 9617–9619.&lt;br/&gt;
Gonda J. Viṣṇuism and Sivaism: A Comparison. — London: Athlone Press, 1970.&lt;br/&gt;
Jaiswal S. The origin and development of Vaiṣṇavism: Vaiṣṇavism from 200 BC to AD 500. — New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1980.&lt;br/&gt;
Jones C. Encyclopedia of Hinduism / Jones C. and Ryan J. — New York: Facts On File, 2007.&lt;br/&gt;
Klostermaier K. A Concise Encyclopedia of Hinduism. — Oxford: Oneworld Publications, 2003.&lt;br/&gt;
Klostermaier K. A Survey of Hinduism. — Albany: State University of New York Press, 2007.&lt;br/&gt;
Klostermaier K. Hinduism: A Beginner's Guide. — Oxford: Oneworld Publications, 2011.&lt;br/&gt;
Pattanaik D. (англ.)русск.. Vishnu: an introduction. — Mumbai: Vakils, Feffer and Simons, 1999.&lt;br/&gt;
Puri B. India in the time of Patanjali. — Bombay: Bhartiya Vidya Bhavan, 1957.&lt;br/&gt;
Rosen S. Vaishnavism / Juergensmeyer M., Roof W.C. (eds.). — Encyclopedia of Global Religion, Vol. 2. — Santa Barbara: SAGE Publications, 2011. — P. 1335—1336.&lt;br/&gt;
Ruben W. KrishnaKonkordanz und Kommentar der Motive seines Heldenlebens. — Ankara—Wien, 1941.&lt;br/&gt;
Singer M. Krishna: Myths, Rites, and Attitudes. — Honolulu: East-West Center Press, 1966.&lt;br/&gt;
Welbon G. Vaisnavism / Jones L. — Encyclopedia of Religion. — New York: Thomson Gale, 2005. — P. 9498—9509.&lt;br/&gt;

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Вишнуизм]]</text>
      <sha1>bipe4r7jh7nu8upk96t4m3x3f5uogwb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Урмия (шәһәр)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>232757</id>
    <revision>
      <id>3524495</id>
      <parentid>2868431</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:47:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>яңа бүлек исеме өстәү: /* Шәхесләр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="683" xml:space="preserve">{{ТП/ВМ}}'''Урмия''' ({{lang-fa|ارومیه}}) — [[Иран]]ның [[Көнбатыш Азәрбайҗан устаны]]нда урнашкан [[шәһәр]].
== Тарих ==
Хәзерге статусын 1928 елдан башлап йөртә.
== Халык ==
{{ХСВМ||Таблица}}
== Кардәш шәһәрләр ==
{{Wikidata/SisterCities}}
== Шәхесләр ==
* [[Фатыйма Мохтарова]] (1893?―1972), опера җырчысы, Азәрбайҗан ССР халык артисты (1940).
== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}
== Рәсми сайт ==
* {{wikidata|p856}}

[[Төркем:Иран шәһәрләре]]</text>
      <sha1>7n1pyeky7kudhqxchgbgu2knq036qc6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Артхашастра</title>
    <ns>0</ns>
    <id>235178</id>
    <revision>
      <id>3524479</id>
      <parentid>2437904</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:30:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91229" xml:space="preserve">'''''Артхашастра''''' (Санскрит телендә:अर्थशास्त्र, IAST3:Arthaśāstra) - ул дәүләт төзелеше, икътисади сәясәт һәм [[хәрби стратегия]] буенча [[борынгы Һиндстан]] [[Санскрит]] трактаты.&lt;ref&gt;{{cite book|authorlink=Roger Boesche|author=Roger Boesche|title=The First Great Political Realist: Kautilya and His Arthashastra|url=https://books.google.com/?id=hdpuAAAAQBAJ |year=2002|publisher=Lexington Books|isbn=978-0739104019|page=7|quote=[...] is classically expressed in Indian literature in the Arthashastra of Kautilya}}&lt;br /&gt;{{cite journal |last1=Siva Kumar |first1=N. |last2=Rao |first2=U. S. |date=April 1996 | title = Guidelines for value based management in Kautilya's Arthashastra | journal = Journal of Business Ethics | volume = 15 | issue = 4 | pages = 415–423 | doi = 10.1007/BF00380362 |quote=The paper develops value based management guidelines from the famous Indian treatise on management, Kautilya's Arthashastra.}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=1-5}} {{sfn|Olivelle|2013|pp=24–25, 31}} [[Каутилья]] шулай ук Вишнугупта һәм Чанакьяны идентификацияләгән, ул традицион рәвештә текст авторы дип ышаныла.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1, 34-35}}&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{harvtxt|Mabbett|1964}}: &quot;Башка Санскрит әдәбиятында эшнең авторы булып төрлечә Вишнугупта, Чанакья һәм Каутилья күрсәтелә. Һәр очракта шул ук шәхес турында сүз бара. ''[[Панчатантра]]'' ваклылар белән [[Чанакья]]ны Вишнугупта белән тәңгәл китерә.&lt;/ref&gt; Икенчесе [[Такшашила]]да галим булган, [[Чандрагупта Маурья]]ның остазы һәм сакчысы.{{sfn|Olivelle|2013|pp=31-38}} Кайбер галимнәр ышануы буенча ул шул ук шәхес булган,{{sfn|Olivelle|2013|pp=32-33}} шул ук вакытта күп кешенең бу идентификация белән сораулары туган.&lt;ref name=&quot;Mabbett 162–169&quot;&gt;{{harvtxt|Mabbett|1964}}; &lt;br/&gt;{{harvtxt|Trautmann|1971|p=10}}: &quot;бу шәхес while in his character as author of an ''артхашастра'' авторы булып, ул еш  ''[[готра]]''исеме {{Каутилья}} белән искә алына;&quot;&lt;br/&gt;{{harvtxt|Trautmann|1971|p=67}}: &quot;Т. Барроу... Чанакьяның шулай ''готра'' исеме булган дип күрсәткән бу башка шәһадәт белән бергә без аерым шәхесләр белән эш итүебезне күрсәтә, риваять каһин Чанакья һәм “Артхашастра” җыючысы Каутилья.''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvtxt|Rao|Subrahmanyam|2013}}: &quot;Ышанычлы башлангыч раслама булып текстның авторы ‘мәшһүр Браһман Каутилья булуы тора, аның исеме шулай ук Вишнугупта, һәм ул башка чыганакларда атасының исеме Чанакья астында мәгълүм һәм текст Маурья династиясе вакытында язылган булган һәм егерменче гасыр вакытында шактые сакланып калмаган.&quot;&lt;/ref&gt; Текст гасырлар буена берничә авторның эше булырга мөмкин дип охшаган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=24–25, 31–33}} Безнең эрага кадәр 2-нче гасыр һәм безнең эраның 3-енче гасыр арасында тезелеп, киңәйтелеп һәм мөхәррирләнеп,{{sfn|Olivelle|2013|pp=30-31}} Артхашастраның 12-енче гасырда йогынтысы булган, шул вакытта ул юк булган. Ул 1905 елда [[Р. Шамасастри]] тарафыннан янә ачылган булган, ул аны 1909 елда нәшер иткән.&lt;ref name=Allen&gt;{{cite book|last1=Allen|first1=Charles|authorlink = Charles Allen (writer)|title=Ashoka: The Search for India's Lost Emperor|date=21 February 2012|publisher=Hachette UK|location=London|url=https://books.google.com/?id=K4vHjbUtf_4C|accessdate=23 October 2015|isbn=9781408703885}}&lt;/ref&gt; Беренче инглиз теленә тәрҗемәсе 1915 елда нәшер ителгән булган.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Boesche|2002|p=8}}&lt;/ref&gt;
&quot;Артхашастра&quot; атамасын еш &quot;сәясәт фәне&quot; дип тәрҗемә итәләр,&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=14, 330|ps=: &quot;Артхашастра титулы еш [[колофон]]нарда 5.6.47, 7.10.38 һәм 7.18.42 өч шигырендә бар, (14 бит) һәм &quot;Муллык һәм бөлү, тотрыклылык һәм зәгыйфьләнү, бетү— ''сәясәт фәнен [अर्थशास्त्र, артхашастра]''ны белүп, ул бу барлык стратегияләрне җигәркә тиеш.&quot; (page 330)}} әмма ''Артхашастра'' китабының диапазоны киңрәк.&lt;ref&gt;{{cite book|last=Rangarajan|first=L.N.|title=The Arthashastra (Introduction)|year=1987|publisher=Penguin Books|location=New Delhi|pages=1–2|url=https://books.google.com/books?id=3jbzZkoR36QC|accessdate=2016-02-20|isbn=9788184750119}}&lt;/ref&gt; Аңа хөкүмәт, закон, гражданлык һәм җинаять суды системалары, [[әхлак]], [[икътисад]], базарлар һәм сәүдә, министрларны күзәтү ысуллары, дипломатия, сугыш теорияләре, тынычлык табигате һәм патшаның вазифалары һәм үтәргә тиеш әйберләре.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1-62, 179-221}}&lt;ref&gt;Sen, R.K. and Basu, R.L. 2006. ''Economics in Arthashastra''. New Delhi: Deep &amp; Deep Publications.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, {{ISBN|978-0670085279}}, pages xxv-27&lt;/ref&gt; Текстта [[Һинд дине фәлсәфәсе]] китерелгән,&lt;ref&gt;{{cite book|author1=R. Chadwick|author2=S. Henson|author3=B. Moseley|title=Functional Foods|url=https://books.google.com/books?id=H_jvCAAAQBAJ|year=2013|publisher=Springer Science|isbn=978-3-662-05115-3|page=39|quote=Шул ук вакытта борынгы Һинд дине тексты (Артхашастра)да рецепт булган...}}&lt;br /&gt;{{cite book|author=Arvind Sharma|title=Modern Hindu Thought: An Introduction|url=https://books.google.com/books?id=-aDXAAAAMAAJ|year=2005|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-567638-9|page=186 |quote=Arthasastra, the major surviving Hindu text on polity, attributed to Chanakya (also known as Kautilya)...}}&lt;br /&gt;{{cite book|author=Stephen Peter Rosen|title=Societies and Military Power: India and Its Armies|url=https://archive.org/details/societiesmilitar00rose|url-access=registration|year=1996|publisher=Cornell University Press|isbn=978-0801432101|page=[https://archive.org/details/societiesmilitar00rose/page/67 67] |quote=Һинд дине сәяси фәлсәфәсендә иң мәшһүр бердәнбер текст булып Каутильяның Артхашастрасы тора [...]}}&lt;/ref&gt; анда авыл хуҗалыгы, минералогия, шахта эше һәм металлар, хайваннарны тоту, урманчылык һәм кыргый табигать турында борынгы икътисади һәм мәдәни детальләр бар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=122-175}}
''Артхашастра'' җәмгыять [[байлык|байлыгы]], җәмгыятьне бергә тота торган коллектив әхлак, төбәкләрдә ачлык, эпидемия һәм шундый табигать бәла-казалары, яки сугыш булганда патшага киңәш бирү, ул ирригация арыклары барлыкка китерергә яки төп стратегик корылмалар һәм шәһәрчекләр тирәли кальгалар төзергә һәм зыян күргәннәрне салымнардан арындырырга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=101, 228-229, 286-287}} Текст шуннан соң булган башка Һинд дине текстларга йогынты ясаган, мәсьәлән, патша, хөкем сөрү һәм [[Ману законнарын|Манусмрити]]да кертелгән хөкүмәт һәм закон процедуралары бүлеге.{{sfn|Olivelle|2013|pp=29, 52}}&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Olivelle |first1=Patrick |title=Manu and the Arthaśāstra, A Study in Śāstric Intertextuality |journal=Journal of Indian Philosophy |date=June 2004 |volume=32 |issue=2/3 |pages=281–291 |doi=10.1023/B:INDI.0000021078.31452.8a |jstor=23497263}}&lt;/ref&gt;
==Кулъязмалар тарихы==
Текст колониаль чор галимнәр тарафыннан 1905 елда кулъязма табылганга кадәр, югалтылган дип фараз ителгән.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1–2}} Пальма яфракларында язылган Санскрит телендә Артхашастра копиясе, [[Танжор]]дан [[Тамил Брамин]] тарафыннан  [[Бенжамин Льюис Райс]] җитәкләгән [[Майсор Шәрыкъ Китапханәсе]]нә тәкъдим ителгән булган.&lt;ref name=Allen/&gt; Текстны китапханәче Рудрапатнам Шамасастри ''Артхашастра'' дип идентификацияләгән. During 1905-1909 елларда Шамасастри инсталляцияләрдә ''[[Indian Antiquary]]'' һәм ''Mysore Review'' кебек журналларда текстны нәшер иткән.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1–2}}{{sfn|Trautmann|1971|p=1}}

1923-1924 елларда, Һиндстан белгечләре [[Юлиус Җолли]] һәм [[:de:Richard Schmidt (Indologe)|Ричард Шмидт]] текстның яңа басмасын нәшер иткән, ул [[Бавария Дәүләт Китапханәсе]] [[Малаялам язмасы]] кулъязмасына нигезләнгән булган. 1950-енче елларда ''Артхашастра''ның төньяк Һиндстан юрамасы [[Дэванагари]] кулъязмасы формасында [[Гөҗарат]]та, [[Патан]]да [[Җәйничелек]] китапханәсендә табылган булган. Бу кулъязмага нигезләнгән яңа басма Муни Җина Виҗай тарафыннан 1959 елда нәшер ителгән булган. 1960 елда Р. П. Кангле текстның [[тәнкыйди юрамасы]]н ирешүдә булган кулъязмаларга нигезләнеп нәшер иткән.{{sfn|Trautmann|1971|p=1}} Шуннан соң текстның күпсанлы тәрҗемәләре һәм интерпретацияләре нәшер ителгән булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1–2}}
Текст безнең эрага кадәр беренче меңьеллыкта Санскрит телендә язылган, кодифицирланган, тыгыз һәм Инглиз теленең һәм Санскрит теленең грамматикасы һәм синтаксисы аерылып торганга күрә төрле ысулларда интепретацияләнергә мөмкин. {{sfn|Olivelle|2013|pp=ix, xiii, xiv-xvii}} Ул [[Патрик Оливэлл]] тарафыннан—аның тәрҗемәсе 2013 елда [[Oxford University Press]] тарафыннан нәшер ителгән булган—&quot;мин башкарган иң авыр тәрҗемә проекты&quot; дип аталган булган, текстның өлешләре бер гасыр гыйльми өйрәнүдән соң һаман ачык түгел, һәм Каутилья әсәренең тәрҗемәсе һаман интрига булып тора һәм сәяси текст канәгатьләндерми торган була.{{sfn|Olivelle|2013|pp=ix, xiii, xiv-xvii}}
==Авторлык, язу датасы һәм структурасы==
Язманың авторлыгы һәм датасы мәгълүм түгел һәм сакланып калган кулъязмалар оригинал булып тормыйлар һәм тарихта модификацияләнгән, әмма мөгаен хәзерге формада безнең эрага кадәр 2-нче гасыр һәм безнең эраның 3-енче гасыр арасында тәмамланган булган. Оливелл раслаганча Артхашастраның сакланып калган манускриптлары кимендә өч катламны керткән юллама булып тора, алар бергә 15 китап, 150 бүлек һәм 180 темадан гыйбарәт. Китапның беренче бүлеге борынгы эчтәлек таблицасы, шул ук вакытта соңгы китапның соңгы бүлеге 73 шигырь эпилогы, ул барлык утыз ике “юкти” – дөрес уйлау ысуллары элементлары – текстны барлыкка китерү өчен кулланылганын күрсәтә.  
{{Quote box |width=24em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = right
|quote='''Сугышны булдырмаска тырышыгыз'''
&lt;poem&gt;
Берәү сугышта берәү җиңел ота алган кебек җиңел җиңелергә мөмкин.
Сугыш хасияте буенча алдан күренми торган.
Сугышка шулай ук акча күп китә. Сугышны булдырмагыз.
''[[Сама, Дана, Бһеда, Данда]]''ны эшләп карагыз (дүрт стратегия).
Шуннан соң ''Садгунья'' (сугыш түгелнең алты формасы).
Оппонентны аңлагыз һәм аннан акыллырак булырга тырышыгыз.
Бернәрсә дә килеп чыкмаса, хәрби көч кулланыгыз.
&lt;/poem&gt;
|source =—''Arthashastra'' Books 2.10, 6-7, 10{{sfn|Olivelle|2013|pp=49-51, 99-108, 277-294, 349-356, 373-382}}}}
Трактатның билгеле структурасы булып бүлекләрнең күбесенчә прозада булуы, һәрберсе ахырына таба шигъри формага билге буларак күчә, бу күп Һинду Санскрит текстларында булган стиль, анда үзгәрүчән шигъри ысул яки язу стиле секция яки бүлек беткән дигәнне аңлаткан сигнал буларак синтаксис коды.{{sfn|Olivelle|2013|pp=3–4}} Барлык 150 бүлек шулай ук chapters of the text also end with a [[колофон]] белән бетә, ул китап шуныкы булган титул, шул китапта булган темалар (индекс кебек), китапта титулларның тулаем саны һәм текстта китаплар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=3–4}} Ахыр чиктә ''Артхашастра'' текстында дәвам итеп 180 тема һәм ул яңа бүлек яки яңа тема башланганда янә башланмый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=3–4}}
Оливэлл буенча 15, 150 һәм 180 китапка, бүлеккә һәм темага бүленеш очраклы булмаган, чөнки төп Һинду текстларның борынгы авторлары билгеле саннарны яратканнар, мәсьәлән, Маһабһаратамда 18 [[Парва]] кебек. Иң зур китап булып икенчесе тора, анда 1285 җөмлә, иң кечкенәсе унберенчесе, 56 җөмлә белән. Бөтен китапта сәясәт, идарә итү, икътисад, баш рәсмиләрне һәм патшаны саклау, дошман дәүләтләр турында шпион мәгълүматы җыю, стратегик альянсларны формалаштыру, сугыш алып бару турында 5300 җөмлә бар, бу аның эчтәлеге таблицасын һәм соңгы эпилог стилендәге китапны кертеп.
Оливэлл буенча 15, 150 һәм 180 китапка, бүлеккә һәм темага бүленеш очраклы булмаган, чөнки төп Һинду текстларның борынгы авторлары билгеле саннарны яратканнар, мәсьәлән, Маһабһаратамда 18 [[Парва]] кебек. Иң зур китап булып икенчесе тора, анда 1285 җөмлә, иң кечкенәсе унберенчесе, 56 җөмлә белән. Бөтен китапта сәясәт, идарә итү, икътисад, баш рәсмиләрне һәм патшаны саклау, дошман дәүләтләр турында шпион мәгълүматы җыю, стратегик альянсларны формалаштыру, сугыш алып бару турында 5300 җөмлә бар, бу аның эчтәлеге таблицасын һәм соңгы эпилог стилендәге китапны кертеп. 
=== Авторлыгы ===
Сакланып калган кулъязмаларның кайбер секцияләрендә анда гасырлар буена берничә авторларның эшләре кертелгән булуны фараз итәргә мөмкинчелекне бирә. Оливьелл раслаганча, Артхашастрада безнең эраның 300-нче елында яки иртәрәк “һичшиксез төзәтүләр, хаталар, өстәүләр һәм мөгаен хәттә алып ташлаулар” да булган. 
Авторның тексты өчен өч исем төрле тарихи чыганакларда кулланыла:
; Каутилья яки Кауталья
: Текст авторны &quot;Каутилья&quot; яки аның юрамасы &quot;Кауталья&quot; исеме буенча идентификацияли: ике төрле язылыш та кулъязмаларда, комментарийларда һәм башка борынгы текстларга сылтамаларда очрый; боларның кайсысы автор исеменең оригиналь язылышы билгеле түгел.{{sfn|Olivelle|2013|pp=31-32}} Бу шәхес мөгаен ''Артхашастра''ның оригиналь юрамасының авторы булган: бу юрама мөгаен иртәрәк язучылар эшендә нигезләнгән, бу Артхашастраның ачылу шигырендә тәкъдим ителә, анда әйтелгәнчә автор яңа трактатны язар өчен шулай аталган &quot;Артхашастра&quot;ларга мөрәҗәгать иткән.{{sfn|Olivelle|2013|p=31}}
: [[Висакхадатта]]ның ''[[Мудраракшаса]]''сы Каутильяны ''кутила-мати'' (&quot;һәйләкәр акыллы&quot;) дип атый, ул &quot;Каутилья&quot; сүзе ''kutila''-дан алынганына ишарә итә, бу the Sanskrit word for &quot;һәйләкәр&quot; өчен Санскрит сүзе. Шулай да, шундый килеп чыгыш грамматик мөмкин түгел һәм Вишхадатта аны гади ысулда каламбур өчен куллана.{{sfn|Olivelle|2013|p=32}} &quot;Каутилья&quot; яки &quot;Кауталья&quot; сүзе [[готра]] (сызык) исеме булырга мөмкин һәм ул шул мәгънәдә соңрак әдәбиятта һәм язмаларда кулланыла.{{sfn|Olivelle|2013|pp=31-32}}
; Вишнугупта
: Текст ахырында шигырь авторны &quot;Вишнугупта&quot; (IAST:Viṣṇugupta) дип идентификацияли һәм Вишнугупта үзе текстны да аның комментарийны да “трактатларда комметаторлар тарафыннан күп шигырьләрне” искә алганнан соң тезгән дип раслаган.{{sfn|Olivelle|2013|p=35}} Р.П.Кангле теориясе буенча Вишнугупта Чанакьяның (IAST:Cāṇakya) шәхси исеме аның готраның исеме булган. Башкалар, мәсьәлән, [[Томас Барроу]] һәм [[Патрик Оливелл]] күрсәткәнчә Чанакьяга карый торган иртә чыганакларның берсе дә&quot;Вишнугупта&quot; исеме юк. Бу галимнәр буенча &quot;Вишнугупта&quot; авторның шәхси исеме булырга мөмкин булган, аның готра исеме&quot;Каутилья&quot; булган: бу шәхес, шулай да, Чанакьядан башка булган. Тарихчы К С Оҗһа теориясе буенча Вишнугупта текстның соңгы юрамасының мөхәррире булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=35-36}}
; Чанакья
: ''Артхашастра''ның соңгы параграфында трактатның авторы булып илне  [[Нанда патшалары]]ннан саклаган шәхес торган дип раслана, гәрчә анда төгәл итеп шәхес исеме күрсәтелми.{{sfn|Olivelle|2013|p=34, 36}}  [[Маурья Империясе]]нең премьер-министры [[Чанакья]] Нанда династиясен бәреп төшерүдә төп рольне уйнаган. Берничә соңрак текст Чанакьяны Каутилья яки Вишнугупта белән идентификацияли: Иртәрәк чыганаклар арасында, ''Мудрракаша'' өч исемне куллана торган бердәнбер булып тора - Каутилья, Вишнугупта һәм Чанакья – алар бер шәхескә карый. Башка иртә чыганакларда Чанакья исеме кулланыла (мәсьәлән, ''[[Панчатантра]]''), Вишнугупта (мәсьәлән, ''[[Нитисара]]''), Чанакья һәм Вишнугупта да ([[Дандин]]-ның ''[[Дашакумарачарита]]''сында), яки Каутилья (мәсьәлән. [[Банабһатта]]ның ''[[Кадамбари]]''сында).{{sfn|Olivelle|2013|p=32}} [[Пурана]]лар - (''[[Вишну-пурана]]'', ''[[Вайю пурана]]'', һәм ''[[Матсья пурана]]'') Маурья премьер-министрын тасвирлар өчен &quot;Каутилья&quot; исемен кулланган бердәнбер борынгы текстлар арасында (киңрәк кулланылган &quot;Чанакья&quot; урынына).
: Р.П.Кангле кебек галимнәр теориясе буенча текстның авторы булып Маурья премьер-министры Чанакья булган.{{sfn|Olivelle|2013|p=33}} Башкалар, мәсьәлән, Оливелл һәм [[Томас Траутманн]] раславынча бу шигырь соңрак өстәү һәм Чанакьяны Каутильяга идентификацияләү [[Гупта Империясе]] вакытында булган чагыштырмача соңрак үсеш булган. Траутманн күрсәтүенә иртәрәк чыганакларның берсендә дә ''Артхашастра''ның авторы дип Чанакья күрсәтелгән.{{sfn|Olivelle|2013|p=33}} Оливелл Гупталарны Маурьялрның законлы варислары дип күрсәтеп карап, Гупталар шуның буенча эш иткән сәяси трактатның авторы Маурья премьер-министры белән идентификацияләнгән булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=33-35}}
=== Хронологиясе ===
Оливелл раслаганча текстның борынгы катламы &quot;Каутилья чыганаклары&quot; безнең эрага кадәр 150 ел – безнең эраның 50-нче елына карый. Эш эволюциясенең киләсе фазасы &quot;Каутилья Каравы&quot;, безнең эраның 50–125 елына карый дип әйтергә була. Ахыр чиктә &quot;Шастрик мөхәррирләнгән юрама&quot; (ягъни без хәзер ия булган текст) безнең эраның 175–300 елы чорына карый.{{sfn|Olivelle|2013|loc=Introduction}}
''Артхашастра'' төньяк көнбатыш Кытайның, Әфганстанның һәм төньяк көнбатыш Пакистанның күмелгән манускрипт фрагментларында шигырьләрдә укырга мөмкин. Боларга Кытай янында [[Кизил мәгарәләре]]ндә табылган [[Шпицер кулъязмасы]] (безнең эраның якынча 200 елы) һәм каен тузы төргәкләре хәзер Баҗаур Тупламасы өлеше (безнең эраның 1-енче гасырдан 2-енче гасырга кадәр) ул [[Һарри Фалк]] һәм Инго Страух раслаганча 1999 елда [[Хайбер Патунхва]] Буддачылык урынында табылган булган.&lt;ref&gt;{{cite book | last=Falk | first=Harry | last2=Strauch | first2=Ingo | editor= Paul Harrison and Jens-Uwe Hartmann| title=From Birch Bark to Digital Data: Recent Advances in Buddhist Manuscript Research | chapter=The Bajaur and Split Collections of Kharoṣṭhī Manuscripts within the Context of Buddhist Gāndhārī Literature | publisher=Verlag der österreichischen Akademie der Wissenschaften | isbn=978-3-7001-7710-4 | doi=10.2307/j.ctt1vw0q4q.7 | pages=71-72, context: 51–78}}&lt;/ref&gt;
=== География ===
''Артхашастра'' авторы авыл рәсмиен яки җитәкчене тасвирлар өчен ''грамакута'' төшенчәсен куллана, ул [[Томас Барроу]] буенча ул төбәкнең асаба яшәүчесе дигәнне аңлата, ул төбәк хәзерге көн [[Гөҗарат]]ны һәм төньяк Махараштраны үз эченә ала. Бу теорияне шулай ук башка шәһадәтләр тәэмин итә: текстта Кояш сәгатенең [[Ашадһа]] аенда (июнь-июль) юк була дип әйтелгән, һәм көн һәм төн [[Чайтра]] (март-апрель) һәм [[Ашваюджа]] (сентябрь-октябрь) айларында тигез дип әйтелә. Бу бары тик [[Кысла тропигы]] буйлап ятучы даирәләрдә мөмкин, ул үзәк Һиндстан аша көнбатышта [[Гөҗарат]]тан көнчыгышта [[Бәнгәл]]гә кадәр уза.{{sfn|Olivelle|2013|p=37}}
Текстның авторы [[Аванти]] (Борынгы Һиндстан) һәм [[Ашмака]] тарихи төбәкләре белән иң таныш булып күренә, аңа хәзерге көн Гөҗарат һәм Махараштра керә. Текстта шул тарихи төбәкләр өчен ел саен яңгыр яву саннары китерелә.{{sfn|Olivelle|2013|p=37}} Шуңа өстәп, ул диңгез сәүдәсе белән таныш булуын күрсәтә, ул Гөҗарат-Махараштра төбәгендә [[Шурпарака|Сопара]] кебек  борынгы диңгез портлары булулары белән аңлатыла.{{sfn|Olivelle|2013|pp=37-38}} Ахыр чиктә, готра исеме Каутилья әле дә Махараштрада бар.{{sfn|Olivelle|2013|p=37}}

==Исеменең тәрҗемәсе==
Төрле галимнәр &quot;артһашастра&quot; сүзен төрлечә тәрҗемә иткән.
* Р.П. Кангле: &quot;Артһа ул кешеләрнең тормышын тәэмин итү һәм артхашастра ул артхага барып килү ысуллары фәне&quot;&lt;ref&gt;RP Kangle (1969, Reprinted in 2010), Arthaśāstra, Part 3, Motilal Banarsidass, {{ISBN|978-8120800410}}, pages 1-2&lt;/ref&gt; &quot;science of politics&quot;;&lt;ref&gt;{{cite journal | first = Roger | last = Boesche |date=January 2003 | title = Kautilya's ''Arthaśāstra'' on War and Diplomacy in Ancient India | journal = The Journal of Military History | volume = 67 | issue = 1 | pages = 9–37 | doi = 10.1353/jmh.2003.0006 | ref = harv | issn = 0899-3718 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt;
* [[А.Л. Башам]]: &quot;сәясәт турында трактат&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;&gt;Boesche 2003&lt;/ref&gt;
* [[Д.Д. Косамби]]: &quot;материаль ирешү фәне&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;
* Г.П. Сингһ: &quot;сәясәт фәне&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;
* [[Роджер Боэше]]: &quot;[[сәяси икътисад]] фәне&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;
* [[Патрик Оливэлл]]: &quot;сәясәт фәне&quot;{{sfn|Olivelle|2013|pp=14, 330|ps=: &quot;Артхашастра титулы бары тик [[колофон]]нарда, 5.6.47, 7.10.38 һәм 7.18.42 шигырьләрендә бар&quot;, (14 бит) һәм &quot;Муллык һәм бөлү, тотрыклылык һәм зәгыйфьләнү һәм юк булу — ''сәясәт фәнен [अर्थशास्त्र, arthaśāstra]'' белеп ул бөтен бу стратегияләрне кулланырга тиеш.&quot; (page 330)}}
[[Артха]] (муллылык, байлык, максат, мәгънә, икътисади саклылык) Һинд динендә тормышның дүрт максатларының берсе ([[Пурушартха]]),&lt;ref&gt;[[Arvind Sharma]] (1999), The Puruṣārthas: An Axiological Exploration of Hinduism, The Journal of Religious Ethics, Vol. 27, No. 2 (Summer, 1999), pp. 223-256&lt;/ref&gt; башкалары булып [[дхарма]] (законнар, вазифалар, хокуклар, хасиятләр, яшәү рәвеше) булып тора,&lt;ref&gt;Steven Rosen (2006), Essential Hinduism, Praeger, {{ISBN|0-275-99006-0}}, page 34-45&lt;/ref&gt; [[кама]] (мәхәббәт)&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Macy |first1=Joanna |year=1975 |title=The Dialectics of Desire |journal=Numen |volume=22 |issue=2 |pages=145–60 |publisher=BRILL |jstor=3269765|doi=10.1163/156852775X00095 }}&lt;/ref&gt; һәм [[Мокша (Һинд дине)]] (рухи азат ителү) тора.&lt;ref&gt;John Bowker (2003), The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press, {{ISBN|978-0192139658}}, pages 650-651&lt;/ref&gt; [[Шастра]] &quot;кагыйдәләр&quot; яки &quot;фән&quot; өчен Санскрит сүзе булып тора.
==Тезелеше==
''Артхашастра'' 15 китап атамасына, 150 бүлеккә һәм 180 темага түбәндәгечә бүленгән:{{sfn|Olivelle|2013|pp=vii–xxvii}}
{| class=&quot;wikitable floatright&quot;
 |+''Аматья'' борынгы Һинду патшалыгында (төп рәсмиләр)&lt;br /&gt;per ''Arthashastra''{{sfn|Olivelle|2013|pp=xiv–xv}} |
 ! style=&quot;background: orange;&quot; | Атама
 ! тәрҗемәсе
 !
 ! style=&quot;background: orange;&quot; |Атама
 ! тәрҗемәсе
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Раджа'' || Патша
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Ювараджа'' || Таҗ принцы
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Сенапати'' || Җитәкче, коралланган көчләр
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Паришад'' || Киңәшмә
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Нагарика'' || Шәһәр белән хөкем сөрүче
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Пауравья ваһарика'' || Шәһәрне күзәтүчесе
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Мантри'' || Вәзир
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Кармика'' || Эш офицеры
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Самнидһатр'' || Хәзинәче
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Кармантика'' || Мөдир, фабрикалар
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Антапала'' || Чик җитәкчесе
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Антар вимсака'' || Җитәкче, сакчылар
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Дауварика'' || Баш сакчы
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Гопа'' || Салым инспекторы
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Пурохита'' || Капеллан
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Караника'' || Бухгалтер
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Прасатр'' || Идарәче
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Наяка'' || Командир
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Упаюкта'' ||Кече офицер
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Прадештри'' || Магистрат
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Суньяпала'' || Регент
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Адһьякша'' ||Супер-интендант
|}
# Белем алу темасына, 21 бүлек, 1-18 темалар
# Супер-интендантлар эшчәнлеге буенча,&lt;br /&gt;36 бүлек, 19-56 темалар (иң зур китап)
# Гаделлек турында, 20 бүлек, 57-75 темалар
# Кергән шырпыларны бетерү, 13 бүлек, 76-88 темалар
# Серле үз-үзеңне тотыш турында, 6 бүлек, 89-95 темалар
# Түгәрәк нигезе, 2 бүлек, 96-97 темалар
# Алтылы стратегия буенча, 18 бүлек, 98-126 темалар
# Бәлаләр темасына, 5 бүлек, 127-134 темалар
# Патша сугышка маршлаганда әзерләнгәндә,&lt;br /&gt;7 бүлек, 135-146 темалар
# Сугыш буенча, 6 бүлек, 147-159 темалар
# Конфедерацияләрга таба үзеңне тотыш, 1 бүлек, 160-161 темалар
# Зәгыйфьрәк Патша буенча, 5 бүлек, 162-170 темалар
# Кальганы яулап алу ысуллары, 5 бүлек, 171-176 темалар
# Эзотерик практикалар буенча, 4 бүлек, 177-179 темалар
# Фәнни трактат ничек оешкан булуы, 1 бүлек, 180 тема
==Эчтәлеге==

===Закон, икътисад һәм хөкүмәткә ихтыяҗ===
Борынгыы Санскрит тексты Китапның 2 бүлегендә ачыла (беренче бүлек эчтәлек таблицасы булып тора), анда белем даирәләренең тиеш булырга һәм җитәрлек саны турында төрле теорияле берничә сакланып калган мәктәп булу турында сөйләнә һәм анда шул даирәләр арасында хөкүмәт фәне берсе булганы турында раслана.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}} Мисал өчен ''Бриһаспати'', ''Усаналар'' мәктәбе, ''Ману'' мәктәбе үзе һәм ''Каутилья'' китерелә.&lt;ref name=shamasastri8&gt;[https://archive.org/stream/Arthasastra_English_Translation/Arthashastra_of_Chanakya_-_English#page/n7/mode/2up Arthashastra] R Shamasastry (Translator), pages 8-9&lt;/ref&gt;&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt;
{{Quote box |width=27em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = right
|quote=
&lt;poem&gt;
सुखस्य मूलं धर्मः । धर्मस्य  मूलं  अर्थः । अर्थस्य  मूलं  राज्यं । राज्यस्य मूलं  इन्द्रिय  जयः । इन्द्रियाजयस्य  मूलं  विनयः । विनयस्य मूलं  वृद्धोपसेवा॥
Шатлыкның тамыры булып [[Дхарма]] (әхлак, кануннарга буйсыну), ''Дхарма''ның тамыры булып [[артха]] (икътисад, сәясәт) тора, ''Артха''ның тамыры дөрес хөкем сөрү, дөрес хөкем итүнең тамыры җиңүче үзеңне тыю, җиңүче үзеңне тыюның тамыры тыйнак булу, тыйнаклыкның тамыры булып картларга хезмәт итү.
&lt;/poem&gt;
|source =— Kautilya, ''Chanakya Sutra 1-6''&lt;ref&gt;JS Rajput (2012), Seven Social Sins: The Contemporary Relevance, Allied, {{ISBN|978-8184247985}}, pages 28-29&lt;/ref&gt;}}
Текстта расланганча ''Усаналар'' мәктәбе карашы буенча бары тик бер җитәрлек белем бар, хөкүмәт фәне, чөнки башка фән ансыз яшәп кала алмый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=shamasastri8/&gt; ''Брихаспати'' мәктәбе раслаганча Артхашастра буенча ике генә тармак белем бар, хөкүмәт тарамагы һәм икътисад тармагы (авыл хуҗалыгы, мөгезле хайваннар һәм сәүдә ''Варта''сы{{refn|group=note|Оливэлл бу сүзнең транслитерациясен ''Вартта'' дип бирә, тәрҗемәсен &quot;якынча итеп икътисад&quot; дип бирә һәм Каутилья икътисад белемен раджаның белеме үзәгендә урнаштырган дип билгели; See: Olivelle{{sfn|Olivelle|2013|p=43}}}}), чөнки бөтен башка фәннәр интеллектуаль һәм кешенең вакытлыча тормышыннан чәчәк ата.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt; ''Ману'' мәктәбе карашы буенча Артхашастра раслаганча өч белем тармагы бар, [[Веда]]лар, хөкүмәт фәне һәм икътисад фәне (авыл хуҗалыгы, мөгезле хайваннар тоту һәм сәүдә ''Варта''сы), чөнки бу өчесе бер-берсен тәэмин итәләр һәм башка фәннәр Ведаларның махсус тармагы булып тора.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt;
Артхашастра шуннан соң дүрт белергә кирәк белем тармагы бар икән дип раслый, [[Веда]]лар, ''Анвикшаки'' (''Самкхья'', ''Йога'' һәм ''Локаята'' фәлсәфәсе),{{refn|group=note|Кангле бу сүзгә ''Анвиксики '' дип транслитерация бирә һәм бу төшенчә яхшырак фикер йөртү фәне, ә борынгы Һиндстан традицияләрендә тулы фәлсәфә түгел дип раслый; See: Kangle's Part III{{sfn|Kangle|1969|pp=99-100}}}} хөкүмәт фәне һәм икътисад фәне (авыл хуҗалыгы, мөгезле хайваннар һәм сәүдә ''Варта''сы). Бу дүрттән чыгып белем, мал һәм кеше муллылыгы килеп чыга.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt; Шуннан соң Каутилья текстта Ведалар [[Дхарма]] (хокук, әхлак) һәм [[адхарма]] (дөрес эшләмәү, әхлаксызлык) нәрсә булганы турында сүз йөртә, ''Варта'' байлыкны нәрсә тудыра һәм байлыкны нәрсә җимерә икәнен аңлата, хөкем сөрү фәне ''Ньяя'' (гадел хөкем, тиешлелек, тиешле) һәм ''Аньяя'' (гадел булмаган, тиешле түгел) һәм ''Анишваки'' (фәлсәфәсе){{sfn|Kangle|1969|p=130}} нәрсә турында сүз йөртә, бу фәннәрнең яктылыгы, шулай ук бөтен белемнең чыганагы алкышларга күрсәтмә һәм барлык гамәлләрнең ысулларына күрсәтмә булып тора.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 3-5&lt;/ref&gt; Ул гомумән хөкүмәт турында сөйли:
{{quote|Хөкүмәтсез, тәртипсезлек үсә ''Matsya nyayamud bhavayati'' (балыклар законы буенча мәкальдә кебек). Хөкем сөрү булмаганда, көчле зәгыйфьне йотачак. Хөкем сөрү булганда зәгыйфь көчлегә каршы тора ала.{{sfn|Olivelle|2013|pp=68-69}}&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, page 5&lt;/ref&gt;}}

===Раджа (патша)===
Иң яхшы патша ул ''Раджа-[[риши]]'', олы фикер иясе патша.{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}&lt;ref name=arthasasb1c5/&gt;
''Раджа-риши''ның үз контроле бар һәм ул сиземнәрнең вәсвәсәсенә төшми, ул даими өйрәнә һәм фикерләрен үстерә, ул ялганнан һәм ялагайланып киңәшчеләрдән арына һәм аның урынына хакыйкать сөйләүче һәм ирешүләре булган өлкәннәр белән сөйләшә, ул оста рәвештә саклыкны һәм кешеләренең байлыгын тәэмин итә, ул кешеләрен баета һәм куәтен үстерә, ул [[аһимса]]ны практикалый (барлык җан ияләренә карата көч кулланмау принцибы), ул гади тормыш белән яши һәм зыян китерүче кешеләрдән яки гамәлләрдән арына, ул кеше хатыныннан ерак һәм башка кешеләрнең малына омтылмый.{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}{{sfn|Olivelle|2013|pp=70-72}}&lt;ref name=arthasasb1c5/&gt; Патшаның башка дошманнары башкалар түгел, ә бу алты: шәһвәт, ярсулык, саран булу, буш дан артыннан куу (тщеславие), тәкәбберлек һәм җилкуарлык (лихачество).{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}{{sfn|Kangle|1969|p=130}} Гадел патша кешеләренең намуслыгын ота, патша булуына күрә түгел, ә гадел булуына күрә.{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}&lt;ref name=arthasasb1c5&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 5-6&lt;/ref&gt;
===Рәсмиләр, киңәшчеләр һәм хөкүмәтне тикшерүләр===
Текстның 1 китабы һәм 2 китабында таҗ принцы ничек өйрәнелергә тиеш һәм патша үзе ничек өйрәнергә тиеш икәне турында  сүз бара, шулай ук ничек итеп ул төп ''Мантри'' (министрларын), рәсмиләрне, хөкүмәтне, сарай яны персоналын, магистратны һәм судьяларны ничек җыю турында.{{sfn|Olivelle|2013|pp=xx, xxii, 69-221}}
Артхашастраның 2 темасы яки 1 китапның 5 бүлеге патшаның даими өйрәнүенә һәм үсешенә багышланган, анда текст аларның ирешүләрен белгән һәм хөрмәт иткән төрле фән даирәләреннән өлкәннәр киңәшмәсен тәэмин итәргә киңәш итә.&lt;ref name=arthasasb1c5/&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=69-70}} Текстның 4 темасы министрларны һәм төп рәсмиләрне сайлау процессын тасвирлый, ул раславы буенча патшаның аларның намуслыгы һәм сыйдырышлыгы белү турында шәхси белемендә нигезләнергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-74}} Каутилья беренче мәртәбә хәзер булган галимнәр арасында дәүләт рәсмиләре ничек сайланырга тиеш турында төрле исемлекләрне китерә, ''Бһрадваджа'' намуслык һәм белем сайлау өчен калкан булырга тиеш икәнен тәкъдим итә, ''Каунападанта'' тәкъдим иткәнчә варислык күбрәк уңайлы, ''Висалакша'' тәкъдим иткәнчә патша зәгыйфьлекләрен куллана ала торганнарны ялларга тиеш, ''Парасара'' зәгыйфьрәк кешеләрне яллауга каршы чыккан, чөнки алар патшаның зәгыйфь урыннарын кулланып шуның урынына аны үз кулайлыгы өчен эшләтәчәкләр һәм шулай ук беренчел сайлау критерие булып тәҗрибә, ә теоретик квалификация түгел дип раслый торган берәү булып тора.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-74}}
Каутилья рәсмиләрне ничек сайларга турында конфликтлаучы карашларны тасвирлаганнан соң, патша  ''Аматйаһ''ларны (министрларны һәм олы рәсмиләрне) үткән эшләрендә нәрсә күрсәткәннәре, характерлары һәм рольләренә тәңгәл итеп дәрәҗәләре буенча сайларга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-75}} Артхашастра раслаганча ''Аматйаһ''  ''Аматья-сампат'' белән булырга тиеш: яхшы өйрәтелгән, алдан күрүчәнлеге белән, көчле хәтере белән, күренекле, яхшы сөйләшә торган, дәртле, экспертиза тармагында камиллеге булган, теоретик һәм практик белеме булган, саф характерлы, яхшы сәламәтлеге булган, юмарт һәм филантропик, прокрастинациядән азат, акылы үзгәрүчәнлектән азат, күрә алмаудан азат, дошманлыктан азат, ярсудан азат, һәм [[дхарма]]га тугъры.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}}&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 7-8&lt;/ref&gt; Бу хасиятләрнең берсе яки берничәсе җитешеп бетмәгәннәр администрациядә урта яки түбәнрәк позицияләр өчен каралып өлкәнрәк рәсмиләр карамагы астында эшләргә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}} Текст төрле ''Аматья-сампат'' өчен сынауларны тасвирлый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}}
Артхашастрада 6 темада патшалыкта барлык министрларның һәм югары рәсмиләрнең бердәмме, әллә юкмы турында серле тикшерүләр һәм даими үлчәүләр тасвирлана.{{sfn|Olivelle|2013|pp=75-76}} Бердәмлеге булмаган рәсмиләр арестланырга тиеш. Законны бозучаннар граждан һәм җинаять судларында эшләргә тиеш түгел. Финанс эшләрендә бердәмлеге булмаган һәм акчага бирешүчәннәр хәзинәче яки салым җыючылар булмаска тиеш һәм җенси мөнәсәбәтләрдә интегральлеге булмаганнар ''Виһара'' хезмәтләренә билгеләнелергә тиеш түгел.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-76}} Министрларның иң олы дәрәҗәсе сыналырга тиеш һәм барлык төр хәлләрдә һәм барлык төр чакыруларда үзләрен бөтен төр вәсвәсәгә бирешмәгән итеп уңышлы күрсәтергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-76}}&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 5-7&lt;/ref&gt;
1 китапның 9 бүлеге патша киңәшмәне һәм үз киңәшмәсе өчен [[Пурохит]]ны (капелланы, рухи җитәкчене) тәэмин итәргә тиеш. Текстта расланганча “Пурохит”   [[Веда]]ны һәм алты ''Анга''ны яхшы өйрәнгән булырга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}}
===Кешеләр арасында фәкыйрьләнү, мотивация булмау һәм дус булмау сәбәпләре===
[[Файл:Chanakya artistic depiction.jpg|thumb|140px|1915 ел Шамасатриның Артхашастра тәрҗемәсендә Чанакья портреты.]]
7 китапның 109 темасында Артхашастра кешеләр арасында дус булмау, мотивация булмау һәм икътисади бәлаләр күбәю сәбәпләре исемлеген китерә. Ул “кайда булса да яхшы кешеләрге өстен итеп карасалар һәм явыз кешеләрне кочакласалар” бәлаләр арта дип раслау белән ачыла. Кайда булса да рәсмиләр яки кешеләр гамәлләрдә яки сүзләрдә рәхимсезлек инициацияләсәләр, кайда булса да хокуксыз рәхимсезлек гамәлләре булса дус булмау арта. Патша [[Дхарма]]ны инкарь итсә, ул &quot;эшләнмәскә тиеш һәм эшләрнергә тиеш бирелергә тиеш нәрсәне бирми һәм бирелмәскә тиешне бирә&quot;, патша кешеләрен борчылу итә һәм алар аны яратмый башлыйлар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 7, Kautilya, pages 146-148&lt;/ref&gt;
“Артхашастра” 7.5.22 шигырьдә раслаганча кешеләргә алар тартылырга тиеш булмаганда салым салынган яки алар җәзага тартылган булсалар, җәзага тартылырга тиеш булганнар җәзага тартылмасалар, тиешле булмаган кешеләр арестланса патша һәм аның рәсмиләре бәла һәм дус булмауга сәбәп була.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}} Рәсмиләр талаучыларга каршы яклау тәэмин итү урынына урлауда катнашса, кешеләр фәкыйрьләнә, рәсмиләрнең ихтирамы кими һәм аларга дустанә мөнәсәбәт булмый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7/&gt;
''Артхашастра'' тексты 7.5.24 - 7.5.25 шигырьләрендә раслаганча, каһарман гамәле турында гайбәт сөйләгән урында ирешүләрнең сыйфаты түбән итеп күрсәтелә, беренче башлаучыларга зыян китерәләр, намуслы кешеләргә ихтирам белән карамыйлар, лаеклы кешеләргә бүлек бирелмәгән урында, ә аның урынына фаворитизм һәм ялган булган урында, шул урында мотивация булмый, бәла кичерәләр, борчулы булалар һәм лояль булмыйлар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7/&gt;
7.5.33 шигырендә борынгы текст ашау һәм яшәп калуга караган фәкыйрьлек бөтен нәрсәне җимерә, ә башка төр фәкыйрьлекне бөртек һәм акча биреп адресларга мөрәҗәгать итәргә була.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7/&gt;
===Граждан, җинаять законы һәм суд системасы===
{{Quote box |width=27em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = left
|quote='''Җинаять һәм җәза'''
&lt;poem&gt;
'''Шул''' куәт һәм шул гына куәт, патша тарафыннан объекти башкарылганда һәм гаепка дөрес нисбәттә, булсын улына яки аның дошманына, бу аны бу дөньяда һәм киләчәктә тәэмин итә.
'''Гадел''' һәм җиңүле патша гадел хөкем белән ''Дхарма'' (нигезләнгән закон), ''Санстһа'' (йола булган закон), ''Ньяя'' (эдиктлар, игълан ителгән закон) һәм ''Вьяваһара'' (ачык күренгән, үзеңне тотыш) буенча идарә итә.
&lt;/poem&gt;
|source =— Arthashastra 3.1&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 3, Kautilya, page 80; &lt;br /&gt;Archive 2: [http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/5_artha/kautil_u.htm KAZ03.1.41 - KAZ03.1.43 Transliterated Arthashastra] Muneo Tokunaga (1992), Kyoto University, Archived at University of Goettingen, Germany&lt;/ref&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=181-182}}}}
Траутманн буенча Артхашастраның 3 китабы граждан законына багышланган, эш бирүченең һәм эшкә урнашучының икътисади мөнәсәбәтләре, партнёрлык, сатучылар һәм сатып алучылар секциясен кертеп.&lt;ref name= trautmann136&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, {{ISBN|978-0670085279}}, pages 136-137, for context see 134-139&lt;/ref&gt; 4 китап җинаять законы буенча трактат, анда патша я аның өчен гамәл кылучы рәсмиләр инициативаны алалар һәм җинаятькә каршы суд процессын башлыйлар, чөнки җинаять дәүләт кешеләренә каршы.&lt;ref name= trautmann136/&gt;&lt;ref name=arthasasb3b4/&gt; Траутманн күрсәткәнчә бу система башка тарихи системалар белән чагыштырып карганда Европа җинаять законына охшаш, чөнки дәүләттә Европа (һәм Артхашастра) системасы җинаять статусы астында булган хөкем процессларын инициацияли, чөнки соңрак системаларда зыян күргән як башкалар арасында үтерү, көчләү, тән җәрәхәте очрагында гариза инициацияли.&lt;ref name= trautmann136/&gt;
Борынгы текстта судларның җинаять очракларны алып бару өчен өч ''прадештри'' (магистраты) бар дип фикер йөртә һәм бу панель граждан суды панеленнән аерым һәм бәйсез, бу Һинд дин патшалыгы өчен махсус.&lt;ref name= trautmann136/&gt;&lt;ref name=arthasasb3b4/&gt; Текстта күрсәтелгәнчә гадел җәза ул җинаятькә пропорциональ булган, ул күп секцияләрдә 1 китапның 4 бүлеге белән башлана {{sfn|Olivelle|2013|pp=112-117}}&lt;ref&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, {{ISBN|978-0670085279}}, page xx&lt;/ref&gt; һәм кабат бу принципны җәзаларны аерып күрсәтүдә куллана, мәсьәлән, темада бу 4 китапның 2 бүлеге.&lt;ref name=arthasansk111&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 4, Kautilya, pages 110-111&lt;/ref&gt; Артхашастра раслаганча икътисади җинаятьләр, мәсьәлән, сәүдәгәрләр яки һөнәр ияләре төркеме тарафыннан сөйләшеп кую шәхсән эшләнгән күбрәк җәза бирелә, чөнки сөйләшеп кую кешеләрнең яхшысы өчен систематик зыян булып тора.&lt;ref name= trautmann136/&gt;&lt;ref name=arthasasb3b4&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 3 and 4, Kautilya, pages 79-126&lt;/ref&gt;
===Тыюлыклар һәм урманнар===
Артхашастра раслаганча урманнар сакланырга тиеш эш өчен бик карт, я авыру, я җәрәхәтләнгән булган атларны һәм филләрне ашатыр өчен дәүләт хәзинәсе сарыф ителергә тиеш. Шулай да, Каутилья киңәш иткәнчә уңышларга зыян китерә торган кыргый хайваннар дәүләт ресурслары белән чикләнергә тиеш. 19 темада, 2 бүлектә тект шулай дип тәкъдим итә:
&lt;blockquote&gt;
Патша [салымнардан] азат итәргә тиеш&lt;br/&gt;
  Дошман патша яки кабилә тарафыннан тар-мар ителгән төбәккә,&lt;br/&gt;
  Авыру яки ачлык бәласе булган төбәккә.&lt;br/&gt;
Ул авыл хуҗалагын саклап торырга тиеш&lt;br/&gt;
Аңа зур салымнар, аһимса булмаган хезмәт, законнар һәм хайван көтүләре&lt;br/&gt;
Аларга караклар, явыз хайваннар, агу, крокодиллар яки авыру янаганда&lt;br/&gt;
Ул сәүдә юлларын ачык тотарга тиеш&lt;br/&gt;
Аларга теләсә кем янаса - офицерлар, талаучылар яки чик җитәкчеләре басым ясаса&lt;br/&gt;
Аларны ферма хайваннары тузган рәвешкә китерсә&lt;br/&gt;
Патша элек нигезләнгән урманнарны, фил урманнарын, резервуарларны һәм шахталарны&lt;br/&gt;
Сакларга тиеш һәм яңаларны нигезләргә тиеш.&lt;br/&gt;
&lt;/blockquote&gt;
===Шахталар, фабрикалар һәм супер-интендантлар===
Артхашастрада 30 темадан 47 темага кадәр шахталарны һәм фабрикаларны, җайланмаларны, урман җитештерүенә, баланслар һәм авырлык үлчәмнәре стандартларына, озынлык һәм вакыт үлчәмнәре стандартларына, йолаларга, авыл хуҗалыгына һ.б. багышланган. 
===Шымчы булу, пропаганда һәм мәгълүмат буенча===
Артхашастрада күп бүлекләр серле хезмәтләрнең ихтыяҗларына, ысулларына һәм максатларына һәм дәүләт эше өчен шпионнар челтәрен ничек төзәргә һәм шуннан соң кулланырга икәненә багышлый. Текстка расланганча рольләр алу һәм качу өчен шпионнар өйрәтелгән булырга тиеш, шулай ук мәгълүматны тапшыру өчен кодлы телне кулланырга һәм нәтиҗәләре буенча бүләк ителергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=42-47, 78-80, 98, 112-117, 231-234, 261-263, 407-414, 476-483}}{{refn|group=note|Шоһам һәм Либиг буенча бу  “Дәүләт төзелеше һәм сәяси икътисад буенча дәреслек” ул шымчы мәгълүматын җыю, куллану һәм һәм дәүләтнең куәтен һәм саклыгын тәэмин итү өчен алыштырып булмаслык чара буларак капланыш астында операцияләр турында.&lt;ref&gt;Dany Shoham and Michael Liebig. &quot;The intelligence dimension of Kautilyan statecraft and its implications for the present.&quot; ''Journal of Intelligence History'' 15.2 (2016): 119-138.&lt;/ref&gt;}}
Артхашастра буенча ''Вьяджнана'' (кыяфәт) агентлары өчен киңәш ителгән рольләр һәм качуларга аскетлар, урман дәрвишләре, фәкыйрьләр, докторлар, астрологлар, куллану йорт хуҗалары, тамашачылар, биючеләр, хатын-кыз агентлар һәм башкалар керә.{{sfn|Olivelle|2013|pp=xv-xvi, 42-43, 78-82, 98, 260}} Биредә бу һөнәрләрдән әгъзалар серле хезмәт өчен эзләнергә тиеш дип тәкъдим ителә.{{sfn|Olivelle|2013|pp=42-43}} Текстта расланганча, алдан күрүчее дәүләт, аның дошманнары мәгълүмат эзлиләр һәм территория эчендә мәгълүмат эзлиләр һәм пропаганда тараталар дип уйларга тиеш һәм шуннан чыгып шундый дошман шымчы операцияләре өчен ул икеләтә агентларны өйрәтергә һәм аларга акча бирергә тиеш.
Артхашастра буенча серле хезмәтнең максатлары хөкүмәт рәсмиләрнең бердәмлеген тикшерү, картельләрне һәм халыкны конспирация өчен тикшерү, сугышка әзерләнә торган дошман патшаларны яки шулай ук сугыш вакытында, дошман дәүләтләр тарафыннан шымчы һәм пропаганда сугышларын тикшерү һ.б.{{sfn|Olivelle|2013|pp=42–47, 78–83, 260–261}}&lt;ref name=boeschejmh9&gt;Roger Boesche (2003), Kautilya's Arthaśāstra on War and Diplomacy in Ancient India, The Journal of Military History, Volume 67, Number 1, pages 9-37&lt;/ref&gt; Артхашастраның 5.2.69 шигырендә расланганча шымчы операцияләре һәм аларның максатлары &quot;хыянәт итүчеләргә һәм хокук бозучыларга карата, ә башкаларга карата тиеш&quot; башкарылырга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|p=261}}
===Сугыш һәм тынычлык турында===
Артхашастрада 7 китап һәм 10 китап сугышка багышланган һәм сугыш өчен күп сценарийлар һәм сәбәпләр күрсәтелә. Ул сугышны өч киң төргә төркемли – ачык сугыш, ябык сугыш һәм тавышсыз сугыш.{{sfn|Olivelle|2013|p=294}} Анда шуннан соң бүлекләр төрле сугышларга багышлана, ничек бу сугышларда катнашырга һәм ничек сугышның капланыш астында яки тавышсыз сугыш максаты икәнен белергә турында.{{sfn|Olivelle|2013|pp=294-297}} Текстта патша эшләп караганның сугыш алып бару һәм тынычлыкка омтылганда прогрессны белергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=277-278}} Текстта шулай дип раслана:
{{quote|Тынычлыкка омтылганда һәм сугыш алып барганда прогресс дәрәҗәсе бер булганда, күбрәк тынычлык ягын карыйлар.{{sfn|Rangarajan|1992|p=530}}}}
Артхашастрада Каутилья дәүләт һәрвакыт адекват рәвештә фортификацияләнгән булырга тиеш, аның кораллы көчләре әзер булырга тиеш һәм сугыш гамәлләренә каршы торырга сәләтле булырга тиеш дип өйрәткән. Каутилья сугыш ысулы өстеннән тынычлык ысулын яхшырак күрә, чөнки ул күп хәлләрдә тынычлык кешеләрнең байлыгына, муллылыгына һәм якланган булуына китерә.&lt;ref name=brekke128/&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=273-274}} Артхашастра тынычлык дәрәҗәсенең һәм тынычлык төшенчәсен, Брекке раслаганча, as &quot;сәнәгатьтә эш нәтиҗәләренә ирешеп карау һәм эштән алынган нәтиҗәләр ләззәтенә дулкынлану булмау&quot;.&lt;ref name=brekke128&gt;Torkel Brekke (2009), The Ethics of War in Asian Civilizations: A Comparative Perspective, Routledge, {{ISBN|978-0415544375}}, page 128&lt;/ref&gt;
===Көйләүләр һәм салымнар турында===
Артхашастра катнашкан икътисад турында сүз йөртә, биредә шәхси ширкәтләр һәм дәүләт ширкәтләре бер-берсе белән авыл хуҗалыгында, урман җитештерүендә, шахталарда, җитештерүдә һәм сәүдәдә. Шулай да, патша статуслары һәм рәсмиләр шәхси икътисади эшчәнлекне көйлиләр, кайбер икътисади эшчәнлек дәүләт монополиясе булып тора һәм супер-интендент шәхси һәм дәүләт ширкәтләренең шул ук көйләнүләр буенча эшләвен күзәткән. Шахталар дәүләт карамагында булган, әмма текстның 2.12 бүлеге буенча шәхси ширкәтләргә арендага бирелә. Артхашастра раслаганча кулланучыны яклау патшаның рәсмиләре өчен әһәмиятле приоритет булырга тиеш. 
{{Quote box |width=24em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = right
|quote='''Салымнарны җыю һәм пешкән җимешләр'''
&lt;poem&gt;
Кеше бакчасыннан бер җимештән соң икенчесен алган шикелле, патша патшалыгыннан алырга тиеш. Юк ителү куркынычыннан ул пешмәгәннәрен алмаска тиеш, бу фетнәләргә китерә.
&lt;/poem&gt;
|source =—Stocking the Treasury, ''Arthashastra'' 5.2.70{{sfn|Boesche|2002|p=72}}{{sfn|Olivelle|2013|p=261}}}}
Шәхси җирдә авыл хуҗалыгы 16,67% дәрәҗәсендә булырга тиеш, әмма салым ачлык, эпидемия һәм яңа культивацияләнмәгән кырларга күченү вакытында алынмый. Яңа җәмәгать проектлары, мәсьәлән, су арыклары һәм су эшләре салымнардан биш елга азат ителә. Гыйбадәтханә һәм ''[[гуру]]кул'' җирләре салымнардан, штрафлардан азат ителә.{{sfn|Olivelle|2013|pp=99-111}} Патшалык чикләреннән тыш сәүдәгә салымнар яки үтәлергә тиеш бурычлар куелган.{{sfn|Olivelle|2013|p=140}} Салымнар сәнәгать кешеләре өчен 10%-тан 25%-ка кадәр аерелып торган һәм алар җитештергән әйбер (продукт), хезмәт яки акча белән түләнергә тиеш булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=40-45, 99-110, 136-137, 150-153, 173-174, 536-545, 556-557, 572-580, 646-647}}
==Тәрҗемәләр һәм өйрәнү==
Текст Шамашастри, Кангле, Траутманн һәм башкалар тарафыннан тәрҗемә ителгән һәм интепретацияләнгән булган.&lt;ref name=shamasastri8/&gt;{{Sfn|Olivelle|2013}} Күптән түгел булган тәрҗемәләргә һәм интерпретацияләргә [[Патрик Оливелл]]ныкылар керә {{Sfn|Olivelle|2013}}&lt;ref&gt;{{Cite journal|title = Manu and the Arthaśāstra, A Study in Śāstric Intertextuality|oclc = 5649173080| doi=10.1023/B:INDI.0000021078.31452.8a |journal = Journal of Indian Philosophy Journal of Indian Philosophy|date = 2004-01-01|issn = 0022-1791|pages = 281–291|volume = 32|issue = 2–3|language = English|first = Patrick|last = Olivelle}}&lt;/ref&gt; һәм МакКлишныкы керә.&lt;ref&gt;{{Cite book|title = Political Brahmanism and the state a compositional history of the Arthaśāstra (PhD Thesis, Advisor: Patrick Olivelle)| url = https://repositories.lib.utexas.edu/handle/2152/10568 |publisher = University of Texas|year = 2009 | language = English|first = Mark Richard|last = McClish}};&lt;br /&gt;{{Cite journal|title = The dependence of Manu's seventh chapter on Kautilya's Arthas̈a¯stra|jstor = 10.7817/jameroriesoci.134.2.241|oclc=5713382377 | journal = Journal of the American Oriental Society|date = 2014-01-01|issn = 0003-0279|pages = 241–262|volume = 134|issue = 2|language = English|last = McClish M|doi = 10.7817/jameroriesoci.134.2.241}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title = The Arthaśāstra selections from the classic Indian work on statecraft|publisher = Hackett|year = 2012| isbn = 978-1603848480|last = Kauṭilya|first3 = Mark|last3 = McClish|first2=Patrick|last2=Olivelle|oclc = 934713097}}&lt;/ref&gt;
==Йогынтысы һәм кабул ителүе==
[[Файл:Maurya Empire, c.250 BCE 2.png|thumb|240px|Каутилья вакытында Маурья Империясе.]]
Галимнәр раслаганча Артхашастраның Азия тарихында йогынтысы зур.&lt;ref name=boeschejmh9/&gt;&lt;ref name=albinski62/&gt; Аның фикерләре Көньяк Азиядә иң зур империяләрнең берсен төзергә ярдәм иткән, ул [[Парфия Империясе]] чикләреннән Һиндстан суб-континентының башка ягында Бенгалиягә кадәр җирне колачлаган, аның башкаласы [[Паталипутра]] император [[Марк Аврелий]] астындагы Римнан ике мәртәбә күбрәк булган.&lt;ref name=boeschejmh9/&gt;
Каутильяның яклаучысы [[Чандрагупта Маурья]] аның улы Биндусара һәм оныгы [[Ашока]] тарафыннан мирас итеп алынган империяне берләштергән.&lt;ref name=boeschejmh9/&gt;&lt;ref name=albinski62&gt;Henry Albinski (1958), [https://www.jstor.org/stable/2109166 The Place of the Emperor Asoka in Ancient Indian Political Thought], Midwest Journal of Political Science, Vol. 2, No. 1, pages 62-75&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;MV Krishna Rao (1958, Reprinted 1979), Studies in Kautilya, 2nd Edition, {{oclc|551238868}}, {{ISBN|978-8121502429}}, pages 13-14, 231-233&lt;/ref&gt;
===Макиавелли белән чагыштыру===
1919 елда яңа табылган Артхашастра кулъязмасы беренче нәшер ителгәннән соң [[Макс Вебер]] шулай дип раслаган:
{{quote|Чын рәвештә сүзнең популяр мәгънәсендә &quot;Макиавеллианизм&quot;, классик рәвештә Һинд дине әдәбиятында Каутильяның Артхашастрасында чагылган (Гайсәгә кадәр озак элек язылган, мөгаен Чандрагупта вакытында): моның белән чагыштырып караганда Макиваеллиның ''The Prince''-ы зыянсыз.&lt;ref&gt;Max Weber, ''[[Politics as a Vocation]]'' (1919). This translation is from ''Weber: Selections in Translation'', ed. W. G. Runciman, trans. Eric Matthews (Cambridge: Cambridge University Press, 1978), pp. 212–25 (p. 220); see also [http://www.ne.jp/asahi/moriyuki/abukuma/weber/lecture/politics_vocation.html this translation].  {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20100131051351/http://www.ne.jp/asahi/moriyuki/abukuma/weber/lecture/politics_vocation.html |date=31 January 2010 }}&lt;/ref&gt;}}
Соңрак өйрәнүләр ''Артхашастра''ны &quot;Макиавеллианизм&quot; белән чагыштыру белән дөрес түгел дигән карашта. Мәсәлән, Пол Брайанс раслаганча, Макиавеллиның ''The Prince'' әсәрендә патша һәм аның түгәрәге үзләре өчен монархның куәтен сакларга тырышалар, әмма ''Артхашастра''да патша &quot;крестьяннарны кертеп гражданнарны якларга һәм бай итәргә тырышырга&quot; тиеш. Каутилья Артхашастрада раслаганча, &quot;патшалыкның байлыгының соңгы чыганагы булып кешеләрнең сакланган булуы һәм кешеләрнең байлыгы&quot; тора, бу караш Макиавеллиның текстында беркайчан да искә алынмаган. Текст Брайанс раслаганча &quot;җир реформасы&quot; яклы, анда җире булган, әмма озак бернәрсә дә үстерми торган җир ияләреннән һәм фермерлардан  алына һәм фәкыйрьрәк, әмма җире булмаган фермерларга бирелә.
Артхашастра күп очракларда ниндидер патшалыкта көчсез һәм зәгыйфьләргә ярдәмне игълан итә, бу хис Макиавеллида юк; Артхашастра Брайанс раслаганча &quot;патша ятимнәргә, картларга, зәгыйфьләргә, газапланучыларга һәм ярдәмсезләргә матди ярдәм күрсәтергә тиеш. Ул шулай ук ярдәмсез хатыннарны алар йөкле булганда һәм алар тудырган балаларны азык белән тәэмин итәргә тиеш&quot;. Шулай ук текстта кеше тормышы гына түгел, ә хайван тормышы турында сүз бара һәм 2 китапта тәкъдим ителгәнчә атларга һәм филләргә карт булудан, авырудан яки сугыштан соң эшли алмаган халәткә килгәч азык бирелергә тиеш.{{sfn|Boesche|2002|pp=18-19}}
===Дәүләтнең роленә карашлар===
Анализы өчен 1969 елда Кангле тәрҗемәсенә тулаем таянган [[Роджер Боэше]] раслаганча Кангле юрамасының проблемалары бар, чөнки ул комментарий буларак ялгыш текстка таянган; ул 2013 ел юрамасында төзәтүләрне төзәткән һәм Рангараджанның 1992 ел альтернатив тәрҗемәсен тәнкыйтьләгән,{{sfn|Boesche|2002|pp=18-19}} Артхашастраны &quot;борынгы дөньяның бөек сәяси китабы&quot; дип атаган.{{sfn|Boesche|2002|pp=1-7}}
===Хасияткә һәм милеккә карашлар===
Томас Траутманн раслаганча ''Артхашастра'' in chapter 3.9 бүлектә җиргә ия булу хокукларын танымый һәм патша шул хокукны талап алудан яки бозудан сакларга тиеш. Артхашастра раслаганча берәү җирне сатарга тели икән, хуҗаның туганнары, күршеләре һәм кредиторлары, шул тәртиптә беренче сатып алу хокукына ия һәм алар җирне гадел көндәшлектә бәягә сатып алырга теләмәгән очракта, башкалар һәм чит кешеләр сатып алырга тәкъдим итәргә мөмкин.&lt;ref name=trautmann121/&gt; Дәвам итеп, бәя шәһидләр алдында игълан ителергә, язып куелырга һәм салымнары түләнергә тиеш, чөнки сату-сатып алу оештырулары дәүләт тарафыннан танылырга тиеш.&lt;ref name= trautmann121&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, {{ISBN|978-0670085279}}, pages 121-127&lt;/ref&gt;
Текстта  3 китаптан 4 китапка кадәр икътисади законнарга һәм суд системасының икътисади, контрактларга һәм базарга карган бәхәсләрдә суд системасының күзәтү темасына багышланган.&lt;ref name=trautmann134&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, {{ISBN|978-0670085279}}, pages 134-138&lt;/ref&gt; Текст шулай ук мөрәҗәгать системасын тәэмин итә, анда өч ''дһармастһа'' (судьялар) ике фирка арасында контракт бәхсәләрен карыйлар һәм клиентлар җинаятьне ялганлар өчен ялгыш таләпләрне һәм спекуляцияләрне карый.&lt;ref name=trautmann134/&gt; Траутманн раслаганча текст базар алмашуын алдан күрә һәм функцияләве өчен фрэймворкны тәэмин итә.&lt;ref name=trautmann134/&gt;
===Барлык сценарийларны алдан күрүче стратегия буенча китап===
Сиһаг раслаганча, текст дәүләт ничек икътисади үсешкә омтылырга тиеш һәм ул “икътисади башкаруның тиешле үлчәвен” ассызыклый, әхлакый кыйммәтләр җәмгыятьне тоташтыра торган һәм икътисади үсешне тәэмин итә торган җилем дип таный.
===Реализм===
Һиндстанның элеккеге [[Милли Саклау Киңәшчесе]] [[Шив Шанкар Менон]] раслаганча: &quot;Артхашастра дәүләтне ничек төзергә, дәүләт белән ничек идарә итәргә, олырак максат турында мәгълүм булып күрсәтмәләрне ачыклау һәм төгәлләү, дәүләт белән идарә итүнең практик тәҗрибәсенең нәтиҗәсе. Ул норматив текст кына түгел, ә дәүләт белән идарә итү сәнгатенең реалист тасвирламасы&quot;.&lt;ref name=&quot;India needs to develop its own doctrine for strategic autonomy: NSA&quot;/&gt; Менон буенча текст файдалы, чөнки ул &quot;без хәзер яшәгән дөнья Каутилья эшләгән дөньясына охшаш&quot;.&lt;ref name=sset710/&gt; Ул китапны укуны стратегик мәсьәләләргә карау өчен киңәйтү өчен киңәш иткән.&lt;ref name=&quot;India needs to develop its own doctrine for strategic autonomy: NSA&quot;&gt;{{cite news|title=India needs to develop its own doctrine for strategic autonomy: NSA|url=http://economictimes.indiatimes.com/news/politics/nation/india-needs-to-develop-its-own-doctrine-for-strategic-autonomy-nsa/articleshow/16868737.cms|accessdate=18 October 2012|newspaper=Economic Times|date=18 October 2012|agency=PTI|location=NEW DELHI}}&lt;/ref&gt;
==Популяр мәдәнияттә==
* ''[[Blue Bloods (TV series)|Blue Bloods]]'' телешоуының 5 фасылының 22 эпизодында искә алына
* ''[[iZombie (TV series)|iZombie]]'' телешоуының 3 фасылның 1 эпизодында искә алына
* Ашвини Сангһиның ''[[Chanakya's Chant]]'' романы
* Брэд Тһорның ''Blowback'' романы
* ''[[Чандрагупт Маурья]]''ның ''[[Sony Entertainment Television]]''та Һинди сериалында искә алына
* ''[[Dear White People]]'' телешоуының 3 фасылның 5 эпизодында искә алына
* Дэйвид Кристианның ''[[Origin Story, A big history of everything]]'' китабында искә алына
* Һенри Киссинджерның ''[[World Order (book)|World Order]]'' китабында искә алына
==Шулай ук карарга мөмкин==
*[[:en:Artha]] һәм [[:en:Purushartha]] – Һинд фәлсәфи концепцияләре
*[[:en:Hindu philosophy]]
*[[:en:History of espionage]]
*[[:en:Nitisara]]
*[[:en:Rajamandala]]
*[[:en:Tirukkural]]
*[[:en:Machiavelli]]
*[[Ману законнары]]
==Билгеләмәләр==
{{reflist|group=note}}
===Әдәбият===
{{refbegin}}
* {{citation|authorlink=Roger Boesche| last=Boesche | first = Roger | title = The First Great Political Realist: Kautilya and His Arthashastra | year=2002 | publisher = Lexington Books | location = Lanham | isbn = 0-7391-0401-2|ref=harv}}
* {{citation|title=Kautilya Arthashastra, 3 vols|first=R. P. |last= Kangle| publisher=Motilal Banarsidass (Reprinted 2010) | year=1969 | isbn= 978-8120800410|ref=harv}}
* {{cite journal | first = I. W. | last = Mabbett |date=April 1964 | title = The Date of the Arthaśāstra | journal = Journal of the American Oriental Society | volume = 84 | issue = 2 | pages = 162–169 | doi = 10.2307/597102 |ref = harv | jstor = 597102 }}
* {{citation | last=Olivelle | first = Patrick | author-link=Patrick Olivelle | title = King, Governance, and Law in Ancient India: Kauṭilya's Arthaśāstra | year=2013 | publisher = Oxford University Press | location = Oxford UK | isbn = 978-0199891825| url = https://books.google.com/books?id=6MlgU0oQb4sC|ref=harv|accessdate=2016-02-20}}
* {{citation | last=Rangarajan| first=L.N. | year= 1992|publisher= Penguin Classics|isbn= 0-14-044603-6|title=Kautilya: The Arthashastra|ref=harv}}
* {{citation |last1=Rao |first1=Velcheru |last2=Subrahmanyam |first2=Sanjay |chapter=Notes on Political Thought in Medieval and Early Modern South India |editor1=Richard M. Eaton |editor2=Munis D. Faruqui |editor3=David Gilmartin |editor4=Sunil Kumar |title=Expanding Frontiers in South Asian and World History: Essays in Honour of John F. Richards |chapter-url=https://books.google.com/books?id=h0_xhdCScQkC&amp;pg=PA164 |year=2013 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-107-03428-0 |pp=164–199 |accessdate=2016-02-20}}
* {{citation | last = Trautmann | first = Thomas R. | authorlink = Thomas Trautmann | title = {{IAST|Kauṭilya}} and the Arthaśāstra: A Statistical Investigation of the Authorship and Evolution of the Text | year = 1971 | publisher = E.J. Brill | location = Leiden }}
*''Arthashastra-Studien'', Dieter Schlingloff, Wiener Zeitschrift für die Kunde Süd- und Ostasiens, vol. 11, 1967, 44-80 + Abb. 1a-30, ISSN 0084-0084.
* Ratan Lal Basu and Raj Kumar Sen, ''Ancient Indian Economic Thought, Relevance for Today'', ISBN 81-316-0125-0, Rawat Publications, New Delhi, 2008
* Shoham, Dany, and Michael Liebig. &quot;The intelligence dimension of Kautilyan statecraft and its implications for the present.&quot; ''Journal of Intelligence History'' 15.2 (2016): 119-138. 
{{refend}}

==Тышкы сылтамалар==
*{{wikisource-inline|Arthashastra|''Arthashastra''|single=true}} (First English translation, 1915 by R Shamasastry)
*[https://archive.org/details/Arthasastra_English_Translation ''Arthashastra'' (English)] (Another archive of 1915 R Shamasastry translation)
*[http://sarit.indology.info/kautalyarthasastra.xml?view=page ''Arthaśāstra'' (Sanskrit, IAST-Translit)], SARIT Initiative, The British Association for South Asian Studies and The British Academy
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Һинд дине сәясәте]]</text>
      <sha1>gstkfga65sedslu4by95zvlh960n16l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524487</id>
      <parentid>3524479</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:40:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91174" xml:space="preserve">'''''Артхашастра''''' (Санскрит телендә:अर्थशास्त्र, IAST3:Arthaśāstra) - ул дәүләт төзелеше, икътисади сәясәт һәм [[хәрби стратегия]] буенча [[борынгы Һиндстан]] [[Санскрит]] трактаты.&lt;ref&gt;{{cite book|authorlink=Roger Boesche|author=Roger Boesche|title=The First Great Political Realist: Kautilya and His Arthashastra|url=https://books.google.com/?id=hdpuAAAAQBAJ |year=2002|publisher=Lexington Books|isbn=978-0739104019|page=7|quote=[...] is classically expressed in Indian literature in the Arthashastra of Kautilya}}&lt;br /&gt;{{cite journal |last1=Siva Kumar |first1=N. |last2=Rao |first2=U. S. |date=April 1996 | title = Guidelines for value based management in Kautilya's Arthashastra | journal = Journal of Business Ethics | volume = 15 | issue = 4 | pages = 415–423 | doi = 10.1007/BF00380362 |quote=The paper develops value based management guidelines from the famous Indian treatise on management, Kautilya's Arthashastra.}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=1-5}} {{sfn|Olivelle|2013|pp=24–25, 31}} [[Каутилья]] шулай ук Вишнугупта һәм Чанакьяны идентификацияләгән, ул традицион рәвештә текст авторы дип ышаныла.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1, 34-35}}&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{harvtxt|Mabbett|1964}}: &quot;Башка Санскрит әдәбиятында эшнең авторы булып төрлечә Вишнугупта, Чанакья һәм Каутилья күрсәтелә. Һәр очракта шул ук шәхес турында сүз бара. ''[[Панчатантра]]'' ваклылар белән [[Чанакья]]ны Вишнугупта белән тәңгәл китерә.&lt;/ref&gt; Икенчесе [[Такшашила]]да галим булган, [[Чандрагупта Маурья]]ның остазы һәм сакчысы.{{sfn|Olivelle|2013|pp=31-38}} Кайбер галимнәр ышануы буенча ул шул ук шәхес булган,{{sfn|Olivelle|2013|pp=32-33}} шул ук вакытта күп кешенең бу идентификация белән сораулары туган.&lt;ref name=&quot;Mabbett 162–169&quot;&gt;{{harvtxt|Mabbett|1964}}; &lt;br/&gt;{{harvtxt|Trautmann|1971|p=10}}: &quot;бу шәхес while in his character as author of an ''артхашастра'' авторы булып, ул еш  ''[[готра]]''исеме {{Каутилья}} белән искә алына;&quot;&lt;br/&gt;{{harvtxt|Trautmann|1971|p=67}}: &quot;Т. Барроу... Чанакьяның шулай ''готра'' исеме булган дип күрсәткән бу башка шәһадәт белән бергә без аерым шәхесләр белән эш итүебезне күрсәтә, риваять каһин Чанакья һәм “Артхашастра” җыючысы Каутилья.''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvtxt|Rao|Subrahmanyam|2013}}: &quot;Ышанычлы башлангыч раслама булып текстның авторы ‘мәшһүр Браһман Каутилья булуы тора, аның исеме шулай ук Вишнугупта, һәм ул башка чыганакларда атасының исеме Чанакья астында мәгълүм һәм текст Маурья династиясе вакытында язылган булган һәм егерменче гасыр вакытында шактые сакланып калмаган.&quot;&lt;/ref&gt; Текст гасырлар буена берничә авторның эше булырга мөмкин дип охшаган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=24–25, 31–33}} Безнең эрага кадәр 2-нче гасыр һәм безнең эраның 3-енче гасыр арасында тезелеп, киңәйтелеп һәм мөхәррирләнеп,{{sfn|Olivelle|2013|pp=30-31}} Артхашастраның 12-енче гасырда йогынтысы булган, шул вакытта ул юк булган. Ул 1905 елда [[Р. Шамасастри]] тарафыннан янә ачылган булган, ул аны 1909 елда нәшер иткән.&lt;ref name=Allen&gt;{{cite book|last1=Allen|first1=Charles|authorlink = Charles Allen (writer)|title=Ashoka: The Search for India's Lost Emperor|date=21 February 2012|publisher=Hachette UK|location=London|url=https://books.google.com/?id=K4vHjbUtf_4C|accessdate=23 October 2015|isbn=9781408703885}}&lt;/ref&gt; Беренче инглиз теленә тәрҗемәсе 1915 елда нәшер ителгән булган.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Boesche|2002|p=8}}&lt;/ref&gt;
&quot;Артхашастра&quot; атамасын еш &quot;сәясәт фәне&quot; дип тәрҗемә итәләр,&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=14, 330|ps=: &quot;Артхашастра титулы еш [[колофон]]нарда 5.6.47, 7.10.38 һәм 7.18.42 өч шигырендә бар, (14 бит) һәм &quot;Муллык һәм бөлү, тотрыклылык һәм зәгыйфьләнү, бетү— ''сәясәт фәнен [अर्थशास्त्र, артхашастра]''ны белүп, ул бу барлык стратегияләрне җигәркә тиеш.&quot; (page 330)}} әмма ''Артхашастра'' китабының диапазоны киңрәк.&lt;ref&gt;{{cite book|last=Rangarajan|first=L.N.|title=The Arthashastra (Introduction)|year=1987|publisher=Penguin Books|location=New Delhi|pages=1–2|url=https://books.google.com/books?id=3jbzZkoR36QC|accessdate=2016-02-20|isbn=9788184750119}}&lt;/ref&gt; Аңа хөкүмәт, закон, гражданлык һәм җинаять суды системалары, [[әхлак]], [[икътисад]], базарлар һәм сәүдә, министрларны күзәтү ысуллары, дипломатия, сугыш теорияләре, тынычлык табигате һәм патшаның вазифалары һәм үтәргә тиеш әйберләре.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1-62, 179-221}}&lt;ref&gt;Sen, R.K. and Basu, R.L. 2006. ''Economics in Arthashastra''. New Delhi: Deep &amp; Deep Publications.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, {{ISBN|978-0670085279}}, pages xxv-27&lt;/ref&gt; Текстта [[Һинд дине фәлсәфәсе]] китерелгән,&lt;ref&gt;{{cite book|author1=R. Chadwick|author2=S. Henson|author3=B. Moseley|title=Functional Foods|url=https://books.google.com/books?id=H_jvCAAAQBAJ|year=2013|publisher=Springer Science|isbn=978-3-662-05115-3|page=39|quote=Шул ук вакытта борынгы Һинд дине тексты (Артхашастра)да рецепт булган...}}&lt;br /&gt;{{cite book|author=Arvind Sharma|title=Modern Hindu Thought: An Introduction|url=https://books.google.com/books?id=-aDXAAAAMAAJ|year=2005|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-567638-9|page=186 |quote=Arthasastra, the major surviving Hindu text on polity, attributed to Chanakya (also known as Kautilya)...}}&lt;br /&gt;{{cite book|author=Stephen Peter Rosen|title=Societies and Military Power: India and Its Armies|url=https://archive.org/details/societiesmilitar00rose|url-access=registration|year=1996|publisher=Cornell University Press|isbn=978-0801432101|page=[https://archive.org/details/societiesmilitar00rose/page/67 67] |quote=Һинд дине сәяси фәлсәфәсендә иң мәшһүр бердәнбер текст булып Каутильяның Артхашастрасы тора [...]}}&lt;/ref&gt; анда авыл хуҗалыгы, минералогия, шахта эше һәм металлар, хайваннарны тоту, урманчылык һәм кыргый табигать турында борынгы икътисади һәм мәдәни детальләр бар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=122-175}}
''Артхашастра'' җәмгыять [[байлык|байлыгы]], җәмгыятьне бергә тота торган коллектив әхлак, төбәкләрдә ачлык, эпидемия һәм шундый табигать бәла-казалары, яки сугыш булганда патшага киңәш бирү, ул ирригация арыклары барлыкка китерергә яки төп стратегик корылмалар һәм шәһәрчекләр тирәли кальгалар төзергә һәм зыян күргәннәрне салымнардан арындырырга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=101, 228-229, 286-287}} Текст шуннан соң булган башка Һинд дине текстларга йогынты ясаган, мәсьәлән, патша, хөкем сөрү һәм [[Ману законнарын|Манусмрити]]да кертелгән хөкүмәт һәм закон процедуралары бүлеге.{{sfn|Olivelle|2013|pp=29, 52}}&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Olivelle |first1=Patrick |title=Manu and the Arthaśāstra, A Study in Śāstric Intertextuality |journal=Journal of Indian Philosophy |date=June 2004 |volume=32 |issue=2/3 |pages=281–291 |doi=10.1023/B:INDI.0000021078.31452.8a |jstor=23497263}}&lt;/ref&gt;
==Кулъязмалар тарихы==
Текст колониаль чор галимнәр тарафыннан 1905 елда кулъязма табылганга кадәр, югалтылган дип фараз ителгән.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1–2}} Пальма яфракларында язылган Санскрит телендә Артхашастра копиясе, [[Танжор]]дан [[Тамил Брамин]] тарафыннан  [[Бенжамин Льюис Райс]] җитәкләгән [[Майсор Шәрыкъ Китапханәсе]]нә тәкъдим ителгән булган.&lt;ref name=Allen/&gt; Текстны китапханәче Рудрапатнам Шамасастри ''Артхашастра'' дип идентификацияләгән. During 1905-1909 елларда Шамасастри инсталляцияләрдә ''[[Indian Antiquary]]'' һәм ''Mysore Review'' кебек журналларда текстны нәшер иткән.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1–2}}{{sfn|Trautmann|1971|p=1}}

1923-1924 елларда, Һиндстан белгечләре [[Юлиус Җолли]] һәм [[:de:Richard Schmidt (Indologe)|Ричард Шмидт]] текстның яңа басмасын нәшер иткән, ул [[Бавария Дәүләт Китапханәсе]] [[Малаялам язмасы]] кулъязмасына нигезләнгән булган. 1950-енче елларда ''Артхашастра''ның төньяк Һиндстан юрамасы [[Дэванагари]] кулъязмасы формасында [[Гөҗарат]]та, [[Патан]]да [[Җәйничелек]] китапханәсендә табылган булган. Бу кулъязмага нигезләнгән яңа басма Муни Җина Виҗай тарафыннан 1959 елда нәшер ителгән булган. 1960 елда Р. П. Кангле текстның [[тәнкыйди юрамасы]]н ирешүдә булган кулъязмаларга нигезләнеп нәшер иткән.{{sfn|Trautmann|1971|p=1}} Шуннан соң текстның күпсанлы тәрҗемәләре һәм интерпретацияләре нәшер ителгән булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1–2}}
Текст безнең эрага кадәр беренче меңьеллыкта Санскрит телендә язылган, кодифицирланган, тыгыз һәм Инглиз теленең һәм Санскрит теленең грамматикасы һәм синтаксисы аерылып торганга күрә төрле ысулларда интепретацияләнергә мөмкин. {{sfn|Olivelle|2013|pp=ix, xiii, xiv-xvii}} Ул [[Патрик Оливэлл]] тарафыннан—аның тәрҗемәсе 2013 елда [[Oxford University Press]] тарафыннан нәшер ителгән булган—&quot;мин башкарган иң авыр тәрҗемә проекты&quot; дип аталган булган, текстның өлешләре бер гасыр гыйльми өйрәнүдән соң һаман ачык түгел, һәм Каутилья әсәренең тәрҗемәсе һаман интрига булып тора һәм сәяси текст канәгатьләндерми торган була.{{sfn|Olivelle|2013|pp=ix, xiii, xiv-xvii}}
==Авторлык, язу датасы һәм структурасы==
Язманың авторлыгы һәм датасы мәгълүм түгел һәм сакланып калган кулъязмалар оригинал булып тормыйлар һәм тарихта модификацияләнгән, әмма мөгаен хәзерге формада безнең эрага кадәр 2-нче гасыр һәм безнең эраның 3-енче гасыр арасында тәмамланган булган. Оливелл раслаганча Артхашастраның сакланып калган манускриптлары кимендә өч катламны керткән юллама булып тора, алар бергә 15 китап, 150 бүлек һәм 180 темадан гыйбарәт. Китапның беренче бүлеге борынгы эчтәлек таблицасы, шул ук вакытта соңгы китапның соңгы бүлеге 73 шигырь эпилогы, ул барлык утыз ике “юкти” – дөрес уйлау ысуллары элементлары – текстны барлыкка китерү өчен кулланылганын күрсәтә.  
{{Quote box |width=24em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = right
|quote='''Сугышны булдырмаска тырышыгыз'''
&lt;poem&gt;
Берәү сугышта берәү җиңел ота алган кебек җиңел җиңелергә мөмкин.
Сугыш хасияте буенча алдан күренми торган.
Сугышка шулай ук акча күп китә. Сугышны булдырмагыз.
''[[Сама, Дана, Бһеда, Данда]]''ны эшләп карагыз (дүрт стратегия).
Шуннан соң ''Садгунья'' (сугыш түгелнең алты формасы).
Оппонентны аңлагыз һәм аннан акыллырак булырга тырышыгыз.
Бернәрсә дә килеп чыкмаса, хәрби көч кулланыгыз.
&lt;/poem&gt;
|source =—''Arthashastra'' Books 2.10, 6-7, 10{{sfn|Olivelle|2013|pp=49-51, 99-108, 277-294, 349-356, 373-382}}}}
Трактатның билгеле структурасы булып бүлекләрнең күбесенчә прозада булуы, һәрберсе ахырына таба шигъри формага билге буларак күчә, бу күп Һинду Санскрит текстларында булган стиль, анда үзгәрүчән шигъри ысул яки язу стиле секция яки бүлек беткән дигәнне аңлаткан сигнал буларак синтаксис коды.{{sfn|Olivelle|2013|pp=3–4}} Барлык 150 бүлек шулай ук chapters of the text also end with a [[колофон]] белән бетә, ул китап шуныкы булган титул, шул китапта булган темалар (индекс кебек), китапта титулларның тулаем саны һәм текстта китаплар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=3–4}} Ахыр чиктә ''Артхашастра'' текстында дәвам итеп 180 тема һәм ул яңа бүлек яки яңа тема башланганда янә башланмый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=3–4}}
Оливэлл буенча 15, 150 һәм 180 китапка, бүлеккә һәм темага бүленеш очраклы булмаган, чөнки төп Һинду текстларның борынгы авторлары билгеле саннарны яратканнар, мәсьәлән, Маһабһаратамда 18 [[Парва]] кебек. Иң зур китап булып икенчесе тора, анда 1285 җөмлә, иң кечкенәсе унберенчесе, 56 җөмлә белән. Бөтен китапта сәясәт, идарә итү, икътисад, баш рәсмиләрне һәм патшаны саклау, дошман дәүләтләр турында шпион мәгълүматы җыю, стратегик альянсларны формалаштыру, сугыш алып бару турында 5300 җөмлә бар, бу аның эчтәлеге таблицасын һәм соңгы эпилог стилендәге китапны кертеп.
Оливэлл буенча 15, 150 һәм 180 китапка, бүлеккә һәм темага бүленеш очраклы булмаган, чөнки төп Һинду текстларның борынгы авторлары билгеле саннарны яратканнар, мәсьәлән, Маһабһаратамда 18 [[Парва]] кебек. Иң зур китап булып икенчесе тора, анда 1285 җөмлә, иң кечкенәсе унберенчесе, 56 җөмлә белән. Бөтен китапта сәясәт, идарә итү, икътисад, баш рәсмиләрне һәм патшаны саклау, дошман дәүләтләр турында шпион мәгълүматы җыю, стратегик альянсларны формалаштыру, сугыш алып бару турында 5300 җөмлә бар, бу аның эчтәлеге таблицасын һәм соңгы эпилог стилендәге китапны кертеп. 
=== Авторлыгы ===
Сакланып калган кулъязмаларның кайбер секцияләрендә анда гасырлар буена берничә авторларның эшләре кертелгән булуны фараз итәргә мөмкинчелекне бирә. Оливьелл раслаганча, Артхашастрада безнең эраның 300-нче елында яки иртәрәк “һичшиксез төзәтүләр, хаталар, өстәүләр һәм мөгаен хәттә алып ташлаулар” да булган. 
Авторның тексты өчен өч исем төрле тарихи чыганакларда кулланыла:
; Каутилья яки Кауталья
: Текст авторны &quot;Каутилья&quot; яки аның юрамасы &quot;Кауталья&quot; исеме буенча идентификацияли: ике төрле язылыш та кулъязмаларда, комментарийларда һәм башка борынгы текстларга сылтамаларда очрый; боларның кайсысы автор исеменең оригиналь язылышы билгеле түгел.{{sfn|Olivelle|2013|pp=31-32}} Бу шәхес мөгаен ''Артхашастра''ның оригиналь юрамасының авторы булган: бу юрама мөгаен иртәрәк язучылар эшендә нигезләнгән, бу Артхашастраның ачылу шигырендә тәкъдим ителә, анда әйтелгәнчә автор яңа трактатны язар өчен шулай аталган &quot;Артхашастра&quot;ларга мөрәҗәгать иткән.{{sfn|Olivelle|2013|p=31}}
: [[Висакхадатта]]ның ''[[Мудраракшаса]]''сы Каутильяны ''кутила-мати'' (&quot;һәйләкәр акыллы&quot;) дип атый, ул &quot;Каутилья&quot; сүзе ''kutila''-дан алынганына ишарә итә, бу the Sanskrit word for &quot;һәйләкәр&quot; өчен Санскрит сүзе. Шулай да, шундый килеп чыгыш грамматик мөмкин түгел һәм Вишхадатта аны гади ысулда каламбур өчен куллана.{{sfn|Olivelle|2013|p=32}} &quot;Каутилья&quot; яки &quot;Кауталья&quot; сүзе [[готра]] (сызык) исеме булырга мөмкин һәм ул шул мәгънәдә соңрак әдәбиятта һәм язмаларда кулланыла.{{sfn|Olivelle|2013|pp=31-32}}
; Вишнугупта
: Текст ахырында шигырь авторны &quot;Вишнугупта&quot; (IAST:Viṣṇugupta) дип идентификацияли һәм Вишнугупта үзе текстны да аның комментарийны да “трактатларда комметаторлар тарафыннан күп шигырьләрне” искә алганнан соң тезгән дип раслаган.{{sfn|Olivelle|2013|p=35}} Р.П.Кангле теориясе буенча Вишнугупта Чанакьяның (IAST:Cāṇakya) шәхси исеме аның готраның исеме булган. Башкалар, мәсьәлән, [[Томас Барроу]] һәм [[Патрик Оливелл]] күрсәткәнчә Чанакьяга карый торган иртә чыганакларның берсе дә&quot;Вишнугупта&quot; исеме юк. Бу галимнәр буенча &quot;Вишнугупта&quot; авторның шәхси исеме булырга мөмкин булган, аның готра исеме&quot;Каутилья&quot; булган: бу шәхес, шулай да, Чанакьядан башка булган. Тарихчы К С Оҗһа теориясе буенча Вишнугупта текстның соңгы юрамасының мөхәррире булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=35-36}}
; Чанакья
: ''Артхашастра''ның соңгы параграфында трактатның авторы булып илне  [[Нанда патшалары]]ннан саклаган шәхес торган дип раслана, гәрчә анда төгәл итеп шәхес исеме күрсәтелми.{{sfn|Olivelle|2013|p=34, 36}}  [[Маурья Империясе]]нең премьер-министры [[Чанакья]] Нанда династиясен бәреп төшерүдә төп рольне уйнаган. Берничә соңрак текст Чанакьяны Каутилья яки Вишнугупта белән идентификацияли: Иртәрәк чыганаклар арасында, ''Мудрракаша'' өч исемне куллана торган бердәнбер булып тора - Каутилья, Вишнугупта һәм Чанакья – алар бер шәхескә карый. Башка иртә чыганакларда Чанакья исеме кулланыла (мәсьәлән, ''[[Панчатантра]]''), Вишнугупта (мәсьәлән, ''[[Нитисара]]''), Чанакья һәм Вишнугупта да ([[Дандин]]-ның ''[[Дашакумарачарита]]''сында), яки Каутилья (мәсьәлән. [[Банабһатта]]ның ''[[Кадамбари]]''сында).{{sfn|Olivelle|2013|p=32}} [[Пурана]]лар - (''[[Вишну-пурана]]'', ''[[Вайю пурана]]'', һәм ''[[Матсья пурана]]'') Маурья премьер-министрын тасвирлар өчен &quot;Каутилья&quot; исемен кулланган бердәнбер борынгы текстлар арасында (киңрәк кулланылган &quot;Чанакья&quot; урынына).
: Р.П.Кангле кебек галимнәр теориясе буенча текстның авторы булып Маурья премьер-министры Чанакья булган.{{sfn|Olivelle|2013|p=33}} Башкалар, мәсьәлән, Оливелл һәм [[Томас Траутманн]] раславынча бу шигырь соңрак өстәү һәм Чанакьяны Каутильяга идентификацияләү [[Гупта Империясе]] вакытында булган чагыштырмача соңрак үсеш булган. Траутманн күрсәтүенә иртәрәк чыганакларның берсендә дә ''Артхашастра''ның авторы дип Чанакья күрсәтелгән.{{sfn|Olivelle|2013|p=33}} Оливелл Гупталарны Маурьялрның законлы варислары дип күрсәтеп карап, Гупталар шуның буенча эш иткән сәяси трактатның авторы Маурья премьер-министры белән идентификацияләнгән булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=33-35}}
=== Хронологиясе ===
Оливелл раслаганча текстның борынгы катламы &quot;Каутилья чыганаклары&quot; безнең эрага кадәр 150 ел – безнең эраның 50-нче елына карый. Эш эволюциясенең киләсе фазасы &quot;Каутилья Каравы&quot;, безнең эраның 50–125 елына карый дип әйтергә була. Ахыр чиктә &quot;Шастрик мөхәррирләнгән юрама&quot; (ягъни без хәзер ия булган текст) безнең эраның 175–300 елы чорына карый.{{sfn|Olivelle|2013|loc=Introduction}}
''Артхашастра'' төньяк көнбатыш Кытайның, Әфганстанның һәм төньяк көнбатыш Пакистанның күмелгән манускрипт фрагментларында шигырьләрдә укырга мөмкин. Боларга Кытай янында [[Кизил мәгарәләре]]ндә табылган [[Шпицер кулъязмасы]] (безнең эраның якынча 200 елы) һәм каен тузы төргәкләре хәзер Баҗаур Тупламасы өлеше (безнең эраның 1-енче гасырдан 2-енче гасырга кадәр) ул [[Һарри Фалк]] һәм Инго Страух раслаганча 1999 елда [[Хайбер Патунхва]] Буддачылык урынында табылган булган.&lt;ref&gt;{{cite book | last=Falk | first=Harry | last2=Strauch | first2=Ingo | editor= Paul Harrison and Jens-Uwe Hartmann| title=From Birch Bark to Digital Data: Recent Advances in Buddhist Manuscript Research | chapter=The Bajaur and Split Collections of Kharoṣṭhī Manuscripts within the Context of Buddhist Gāndhārī Literature | publisher=Verlag der österreichischen Akademie der Wissenschaften | isbn=978-3-7001-7710-4 | doi=10.2307/j.ctt1vw0q4q.7 | pages=71-72, context: 51–78}}&lt;/ref&gt;
=== География ===
''Артхашастра'' авторы авыл рәсмиен яки җитәкчене тасвирлар өчен ''грамакута'' төшенчәсен куллана, ул [[Томас Барроу]] буенча ул төбәкнең асаба яшәүчесе дигәнне аңлата, ул төбәк хәзерге көн [[Гөҗарат]]ны һәм төньяк Махараштраны үз эченә ала. Бу теорияне шулай ук башка шәһадәтләр тәэмин итә: текстта Кояш сәгатенең [[Ашадһа]] аенда (июнь-июль) юк була дип әйтелгән, һәм көн һәм төн [[Чайтра]] (март-апрель) һәм [[Ашваюджа]] (сентябрь-октябрь) айларында тигез дип әйтелә. Бу бары тик [[Кысла тропигы]] буйлап ятучы даирәләрдә мөмкин, ул үзәк Һиндстан аша көнбатышта [[Гөҗарат]]тан көнчыгышта [[Бәнгәл]]гә кадәр уза.{{sfn|Olivelle|2013|p=37}}
Текстның авторы [[Аванти]] (Борынгы Һиндстан) һәм [[Ашмака]] тарихи төбәкләре белән иң таныш булып күренә, аңа хәзерге көн Гөҗарат һәм Махараштра керә. Текстта шул тарихи төбәкләр өчен ел саен яңгыр яву саннары китерелә.{{sfn|Olivelle|2013|p=37}} Шуңа өстәп, ул диңгез сәүдәсе белән таныш булуын күрсәтә, ул Гөҗарат-Махараштра төбәгендә [[Шурпарака|Сопара]] кебек  борынгы диңгез портлары булулары белән аңлатыла.{{sfn|Olivelle|2013|pp=37-38}} Ахыр чиктә, готра исеме Каутилья әле дә Махараштрада бар.{{sfn|Olivelle|2013|p=37}}

==Исеменең тәрҗемәсе==
Төрле галимнәр &quot;артһашастра&quot; сүзен төрлечә тәрҗемә иткән.
* Р.П. Кангле: &quot;Артһа ул кешеләрнең тормышын тәэмин итү һәм артхашастра ул артхага барып килү ысуллары фәне&quot;&lt;ref&gt;RP Kangle (1969, Reprinted in 2010), Arthaśāstra, Part 3, Motilal Banarsidass, {{ISBN|978-8120800410}}, pages 1-2&lt;/ref&gt; &quot;science of politics&quot;;&lt;ref&gt;{{cite journal | first = Roger | last = Boesche |date=January 2003 | title = Kautilya's ''Arthaśāstra'' on War and Diplomacy in Ancient India | journal = The Journal of Military History | volume = 67 | issue = 1 | pages = 9–37 | doi = 10.1353/jmh.2003.0006 | ref = harv | issn = 0899-3718 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt;
* [[А.Л. Башам]]: &quot;сәясәт турында трактат&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;&gt;Boesche 2003&lt;/ref&gt;
* [[Д.Д. Косамби]]: &quot;материаль ирешү фәне&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;
* Г.П. Сингһ: &quot;сәясәт фәне&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;
* [[Роджер Боэше]]: &quot;[[сәяси икътисад]] фәне&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;
* [[Патрик Оливэлл]]: &quot;сәясәт фәне&quot;{{sfn|Olivelle|2013|pp=14, 330|ps=: &quot;Артхашастра титулы бары тик [[колофон]]нарда, 5.6.47, 7.10.38 һәм 7.18.42 шигырьләрендә бар&quot;, (14 бит) һәм &quot;Муллык һәм бөлү, тотрыклылык һәм зәгыйфьләнү һәм юк булу — ''сәясәт фәнен [अर्थशास्त्र, arthaśāstra]'' белеп ул бөтен бу стратегияләрне кулланырга тиеш.&quot; (page 330)}}
[[Артха]] (муллылык, байлык, максат, мәгънә, икътисади саклылык) Һинд динендә тормышның дүрт максатларының берсе ([[Пурушартха]]),&lt;ref&gt;[[Arvind Sharma]] (1999), The Puruṣārthas: An Axiological Exploration of Hinduism, The Journal of Religious Ethics, Vol. 27, No. 2 (Summer, 1999), pp. 223-256&lt;/ref&gt; башкалары булып [[дхарма]] (законнар, вазифалар, хокуклар, хасиятләр, яшәү рәвеше) булып тора,&lt;ref&gt;Steven Rosen (2006), Essential Hinduism, Praeger, ISBN 0-275-99006-0, page 34-45&lt;/ref&gt; [[кама]] (мәхәббәт)&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Macy |first1=Joanna |year=1975 |title=The Dialectics of Desire |journal=Numen |volume=22 |issue=2 |pages=145–60 |publisher=BRILL |jstor=3269765|doi=10.1163/156852775X00095 }}&lt;/ref&gt; һәм [[Мокша (Һинд дине)]] (рухи азат ителү) тора.&lt;ref&gt;John Bowker (2003), The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press, ISBN 978-0192139658, pages 650-651&lt;/ref&gt; [[Шастра]] &quot;кагыйдәләр&quot; яки &quot;фән&quot; өчен Санскрит сүзе булып тора.
==Тезелеше==
''Артхашастра'' 15 китап атамасына, 150 бүлеккә һәм 180 темага түбәндәгечә бүленгән:{{sfn|Olivelle|2013|pp=vii–xxvii}}
{| class=&quot;wikitable floatright&quot;
 |+''Аматья'' борынгы Һинду патшалыгында (төп рәсмиләр)&lt;br /&gt;per ''Arthashastra''{{sfn|Olivelle|2013|pp=xiv–xv}} |
 ! style=&quot;background: orange;&quot; | Атама
 ! тәрҗемәсе
 !
 ! style=&quot;background: orange;&quot; |Атама
 ! тәрҗемәсе
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Раджа'' || Патша
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Ювараджа'' || Таҗ принцы
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Сенапати'' || Җитәкче, коралланган көчләр
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Паришад'' || Киңәшмә
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Нагарика'' || Шәһәр белән хөкем сөрүче
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Пауравья ваһарика'' || Шәһәрне күзәтүчесе
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Мантри'' || Вәзир
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Кармика'' || Эш офицеры
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Самнидһатр'' || Хәзинәче
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Кармантика'' || Мөдир, фабрикалар
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Антапала'' || Чик җитәкчесе
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Антар вимсака'' || Җитәкче, сакчылар
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Дауварика'' || Баш сакчы
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Гопа'' || Салым инспекторы
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Пурохита'' || Капеллан
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Караника'' || Бухгалтер
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Прасатр'' || Идарәче
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Наяка'' || Командир
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Упаюкта'' ||Кече офицер
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Прадештри'' || Магистрат
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Суньяпала'' || Регент
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Адһьякша'' ||Супер-интендант
|}
# Белем алу темасына, 21 бүлек, 1-18 темалар
# Супер-интендантлар эшчәнлеге буенча,&lt;br /&gt;36 бүлек, 19-56 темалар (иң зур китап)
# Гаделлек турында, 20 бүлек, 57-75 темалар
# Кергән шырпыларны бетерү, 13 бүлек, 76-88 темалар
# Серле үз-үзеңне тотыш турында, 6 бүлек, 89-95 темалар
# Түгәрәк нигезе, 2 бүлек, 96-97 темалар
# Алтылы стратегия буенча, 18 бүлек, 98-126 темалар
# Бәлаләр темасына, 5 бүлек, 127-134 темалар
# Патша сугышка маршлаганда әзерләнгәндә,&lt;br /&gt;7 бүлек, 135-146 темалар
# Сугыш буенча, 6 бүлек, 147-159 темалар
# Конфедерацияләрга таба үзеңне тотыш, 1 бүлек, 160-161 темалар
# Зәгыйфьрәк Патша буенча, 5 бүлек, 162-170 темалар
# Кальганы яулап алу ысуллары, 5 бүлек, 171-176 темалар
# Эзотерик практикалар буенча, 4 бүлек, 177-179 темалар
# Фәнни трактат ничек оешкан булуы, 1 бүлек, 180 тема
==Эчтәлеге==

===Закон, икътисад һәм хөкүмәткә ихтыяҗ===
Борынгыы Санскрит тексты Китапның 2 бүлегендә ачыла (беренче бүлек эчтәлек таблицасы булып тора), анда белем даирәләренең тиеш булырга һәм җитәрлек саны турында төрле теорияле берничә сакланып калган мәктәп булу турында сөйләнә һәм анда шул даирәләр арасында хөкүмәт фәне берсе булганы турында раслана.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}} Мисал өчен ''Бриһаспати'', ''Усаналар'' мәктәбе, ''Ману'' мәктәбе үзе һәм ''Каутилья'' китерелә.&lt;ref name=shamasastri8&gt;[https://archive.org/stream/Arthasastra_English_Translation/Arthashastra_of_Chanakya_-_English#page/n7/mode/2up Arthashastra] R Shamasastry (Translator), pages 8-9&lt;/ref&gt;&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt;
{{Quote box |width=27em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = right
|quote=
&lt;poem&gt;
सुखस्य मूलं धर्मः । धर्मस्य  मूलं  अर्थः । अर्थस्य  मूलं  राज्यं । राज्यस्य मूलं  इन्द्रिय  जयः । इन्द्रियाजयस्य  मूलं  विनयः । विनयस्य मूलं  वृद्धोपसेवा॥
Шатлыкның тамыры булып [[Дхарма]] (әхлак, кануннарга буйсыну), ''Дхарма''ның тамыры булып [[артха]] (икътисад, сәясәт) тора, ''Артха''ның тамыры дөрес хөкем сөрү, дөрес хөкем итүнең тамыры җиңүче үзеңне тыю, җиңүче үзеңне тыюның тамыры тыйнак булу, тыйнаклыкның тамыры булып картларга хезмәт итү.
&lt;/poem&gt;
|source =— Kautilya, ''Chanakya Sutra 1-6''&lt;ref&gt;JS Rajput (2012), Seven Social Sins: The Contemporary Relevance, Allied, ISBN 978-8184247985, pages 28-29&lt;/ref&gt;}}
Текстта расланганча ''Усаналар'' мәктәбе карашы буенча бары тик бер җитәрлек белем бар, хөкүмәт фәне, чөнки башка фән ансыз яшәп кала алмый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=shamasastri8/&gt; ''Брихаспати'' мәктәбе раслаганча Артхашастра буенча ике генә тармак белем бар, хөкүмәт тарамагы һәм икътисад тармагы (авыл хуҗалыгы, мөгезле хайваннар һәм сәүдә ''Варта''сы{{refn|group=note|Оливэлл бу сүзнең транслитерациясен ''Вартта'' дип бирә, тәрҗемәсен &quot;якынча итеп икътисад&quot; дип бирә һәм Каутилья икътисад белемен раджаның белеме үзәгендә урнаштырган дип билгели; See: Olivelle{{sfn|Olivelle|2013|p=43}}}}), чөнки бөтен башка фәннәр интеллектуаль һәм кешенең вакытлыча тормышыннан чәчәк ата.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt; ''Ману'' мәктәбе карашы буенча Артхашастра раслаганча өч белем тармагы бар, [[Веда]]лар, хөкүмәт фәне һәм икътисад фәне (авыл хуҗалыгы, мөгезле хайваннар тоту һәм сәүдә ''Варта''сы), чөнки бу өчесе бер-берсен тәэмин итәләр һәм башка фәннәр Ведаларның махсус тармагы булып тора.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt;
Артхашастра шуннан соң дүрт белергә кирәк белем тармагы бар икән дип раслый, [[Веда]]лар, ''Анвикшаки'' (''Самкхья'', ''Йога'' һәм ''Локаята'' фәлсәфәсе),{{refn|group=note|Кангле бу сүзгә ''Анвиксики '' дип транслитерация бирә һәм бу төшенчә яхшырак фикер йөртү фәне, ә борынгы Һиндстан традицияләрендә тулы фәлсәфә түгел дип раслый; See: Kangle's Part III{{sfn|Kangle|1969|pp=99-100}}}} хөкүмәт фәне һәм икътисад фәне (авыл хуҗалыгы, мөгезле хайваннар һәм сәүдә ''Варта''сы). Бу дүрттән чыгып белем, мал һәм кеше муллылыгы килеп чыга.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt; Шуннан соң Каутилья текстта Ведалар [[Дхарма]] (хокук, әхлак) һәм [[адхарма]] (дөрес эшләмәү, әхлаксызлык) нәрсә булганы турында сүз йөртә, ''Варта'' байлыкны нәрсә тудыра һәм байлыкны нәрсә җимерә икәнен аңлата, хөкем сөрү фәне ''Ньяя'' (гадел хөкем, тиешлелек, тиешле) һәм ''Аньяя'' (гадел булмаган, тиешле түгел) һәм ''Анишваки'' (фәлсәфәсе){{sfn|Kangle|1969|p=130}} нәрсә турында сүз йөртә, бу фәннәрнең яктылыгы, шулай ук бөтен белемнең чыганагы алкышларга күрсәтмә һәм барлык гамәлләрнең ысулларына күрсәтмә булып тора.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 3-5&lt;/ref&gt; Ул гомумән хөкүмәт турында сөйли:
{{quote|Хөкүмәтсез, тәртипсезлек үсә ''Matsya nyayamud bhavayati'' (балыклар законы буенча мәкальдә кебек). Хөкем сөрү булмаганда, көчле зәгыйфьне йотачак. Хөкем сөрү булганда зәгыйфь көчлегә каршы тора ала.{{sfn|Olivelle|2013|pp=68-69}}&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, page 5&lt;/ref&gt;}}

===Раджа (патша)===
Иң яхшы патша ул ''Раджа-[[риши]]'', олы фикер иясе патша.{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}&lt;ref name=arthasasb1c5/&gt;
''Раджа-риши''ның үз контроле бар һәм ул сиземнәрнең вәсвәсәсенә төшми, ул даими өйрәнә һәм фикерләрен үстерә, ул ялганнан һәм ялагайланып киңәшчеләрдән арына һәм аның урынына хакыйкать сөйләүче һәм ирешүләре булган өлкәннәр белән сөйләшә, ул оста рәвештә саклыкны һәм кешеләренең байлыгын тәэмин итә, ул кешеләрен баета һәм куәтен үстерә, ул [[аһимса]]ны практикалый (барлык җан ияләренә карата көч кулланмау принцибы), ул гади тормыш белән яши һәм зыян китерүче кешеләрдән яки гамәлләрдән арына, ул кеше хатыныннан ерак һәм башка кешеләрнең малына омтылмый.{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}{{sfn|Olivelle|2013|pp=70-72}}&lt;ref name=arthasasb1c5/&gt; Патшаның башка дошманнары башкалар түгел, ә бу алты: шәһвәт, ярсулык, саран булу, буш дан артыннан куу (тщеславие), тәкәбберлек һәм җилкуарлык (лихачество).{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}{{sfn|Kangle|1969|p=130}} Гадел патша кешеләренең намуслыгын ота, патша булуына күрә түгел, ә гадел булуына күрә.{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}&lt;ref name=arthasasb1c5&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 5-6&lt;/ref&gt;
===Рәсмиләр, киңәшчеләр һәм хөкүмәтне тикшерүләр===
Текстның 1 китабы һәм 2 китабында таҗ принцы ничек өйрәнелергә тиеш һәм патша үзе ничек өйрәнергә тиеш икәне турында  сүз бара, шулай ук ничек итеп ул төп ''Мантри'' (министрларын), рәсмиләрне, хөкүмәтне, сарай яны персоналын, магистратны һәм судьяларны ничек җыю турында.{{sfn|Olivelle|2013|pp=xx, xxii, 69-221}}
Артхашастраның 2 темасы яки 1 китапның 5 бүлеге патшаның даими өйрәнүенә һәм үсешенә багышланган, анда текст аларның ирешүләрен белгән һәм хөрмәт иткән төрле фән даирәләреннән өлкәннәр киңәшмәсен тәэмин итәргә киңәш итә.&lt;ref name=arthasasb1c5/&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=69-70}} Текстның 4 темасы министрларны һәм төп рәсмиләрне сайлау процессын тасвирлый, ул раславы буенча патшаның аларның намуслыгы һәм сыйдырышлыгы белү турында шәхси белемендә нигезләнергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-74}} Каутилья беренче мәртәбә хәзер булган галимнәр арасында дәүләт рәсмиләре ничек сайланырга тиеш турында төрле исемлекләрне китерә, ''Бһрадваджа'' намуслык һәм белем сайлау өчен калкан булырга тиеш икәнен тәкъдим итә, ''Каунападанта'' тәкъдим иткәнчә варислык күбрәк уңайлы, ''Висалакша'' тәкъдим иткәнчә патша зәгыйфьлекләрен куллана ала торганнарны ялларга тиеш, ''Парасара'' зәгыйфьрәк кешеләрне яллауга каршы чыккан, чөнки алар патшаның зәгыйфь урыннарын кулланып шуның урынына аны үз кулайлыгы өчен эшләтәчәкләр һәм шулай ук беренчел сайлау критерие булып тәҗрибә, ә теоретик квалификация түгел дип раслый торган берәү булып тора.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-74}}
Каутилья рәсмиләрне ничек сайларга турында конфликтлаучы карашларны тасвирлаганнан соң, патша  ''Аматйаһ''ларны (министрларны һәм олы рәсмиләрне) үткән эшләрендә нәрсә күрсәткәннәре, характерлары һәм рольләренә тәңгәл итеп дәрәҗәләре буенча сайларга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-75}} Артхашастра раслаганча ''Аматйаһ''  ''Аматья-сампат'' белән булырга тиеш: яхшы өйрәтелгән, алдан күрүчәнлеге белән, көчле хәтере белән, күренекле, яхшы сөйләшә торган, дәртле, экспертиза тармагында камиллеге булган, теоретик һәм практик белеме булган, саф характерлы, яхшы сәламәтлеге булган, юмарт һәм филантропик, прокрастинациядән азат, акылы үзгәрүчәнлектән азат, күрә алмаудан азат, дошманлыктан азат, ярсудан азат, һәм [[дхарма]]га тугъры.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}}&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 7-8&lt;/ref&gt; Бу хасиятләрнең берсе яки берничәсе җитешеп бетмәгәннәр администрациядә урта яки түбәнрәк позицияләр өчен каралып өлкәнрәк рәсмиләр карамагы астында эшләргә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}} Текст төрле ''Аматья-сампат'' өчен сынауларны тасвирлый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}}
Артхашастрада 6 темада патшалыкта барлык министрларның һәм югары рәсмиләрнең бердәмме, әллә юкмы турында серле тикшерүләр һәм даими үлчәүләр тасвирлана.{{sfn|Olivelle|2013|pp=75-76}} Бердәмлеге булмаган рәсмиләр арестланырга тиеш. Законны бозучаннар граждан һәм җинаять судларында эшләргә тиеш түгел. Финанс эшләрендә бердәмлеге булмаган һәм акчага бирешүчәннәр хәзинәче яки салым җыючылар булмаска тиеш һәм җенси мөнәсәбәтләрдә интегральлеге булмаганнар ''Виһара'' хезмәтләренә билгеләнелергә тиеш түгел.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-76}} Министрларның иң олы дәрәҗәсе сыналырга тиеш һәм барлык төр хәлләрдә һәм барлык төр чакыруларда үзләрен бөтен төр вәсвәсәгә бирешмәгән итеп уңышлы күрсәтергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-76}}&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 5-7&lt;/ref&gt;
1 китапның 9 бүлеге патша киңәшмәне һәм үз киңәшмәсе өчен [[Пурохит]]ны (капелланы, рухи җитәкчене) тәэмин итәргә тиеш. Текстта расланганча “Пурохит”   [[Веда]]ны һәм алты ''Анга''ны яхшы өйрәнгән булырга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}}
===Кешеләр арасында фәкыйрьләнү, мотивация булмау һәм дус булмау сәбәпләре===
[[Файл:Chanakya artistic depiction.jpg|thumb|140px|1915 ел Шамасатриның Артхашастра тәрҗемәсендә Чанакья портреты.]]
7 китапның 109 темасында Артхашастра кешеләр арасында дус булмау, мотивация булмау һәм икътисади бәлаләр күбәю сәбәпләре исемлеген китерә. Ул “кайда булса да яхшы кешеләрге өстен итеп карасалар һәм явыз кешеләрне кочакласалар” бәлаләр арта дип раслау белән ачыла. Кайда булса да рәсмиләр яки кешеләр гамәлләрдә яки сүзләрдә рәхимсезлек инициацияләсәләр, кайда булса да хокуксыз рәхимсезлек гамәлләре булса дус булмау арта. Патша [[Дхарма]]ны инкарь итсә, ул &quot;эшләнмәскә тиеш һәм эшләрнергә тиеш бирелергә тиеш нәрсәне бирми һәм бирелмәскә тиешне бирә&quot;, патша кешеләрен борчылу итә һәм алар аны яратмый башлыйлар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 7, Kautilya, pages 146-148&lt;/ref&gt;
“Артхашастра” 7.5.22 шигырьдә раслаганча кешеләргә алар тартылырга тиеш булмаганда салым салынган яки алар җәзага тартылган булсалар, җәзага тартылырга тиеш булганнар җәзага тартылмасалар, тиешле булмаган кешеләр арестланса патша һәм аның рәсмиләре бәла һәм дус булмауга сәбәп була.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}} Рәсмиләр талаучыларга каршы яклау тәэмин итү урынына урлауда катнашса, кешеләр фәкыйрьләнә, рәсмиләрнең ихтирамы кими һәм аларга дустанә мөнәсәбәт булмый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7/&gt;
''Артхашастра'' тексты 7.5.24 - 7.5.25 шигырьләрендә раслаганча, каһарман гамәле турында гайбәт сөйләгән урында ирешүләрнең сыйфаты түбән итеп күрсәтелә, беренче башлаучыларга зыян китерәләр, намуслы кешеләргә ихтирам белән карамыйлар, лаеклы кешеләргә бүлек бирелмәгән урында, ә аның урынына фаворитизм һәм ялган булган урында, шул урында мотивация булмый, бәла кичерәләр, борчулы булалар һәм лояль булмыйлар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7/&gt;
7.5.33 шигырендә борынгы текст ашау һәм яшәп калуга караган фәкыйрьлек бөтен нәрсәне җимерә, ә башка төр фәкыйрьлекне бөртек һәм акча биреп адресларга мөрәҗәгать итәргә була.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7/&gt;
===Граждан, җинаять законы һәм суд системасы===
{{Quote box |width=27em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = left
|quote='''Җинаять һәм җәза'''
&lt;poem&gt;
'''Шул''' куәт һәм шул гына куәт, патша тарафыннан объекти башкарылганда һәм гаепка дөрес нисбәттә, булсын улына яки аның дошманына, бу аны бу дөньяда һәм киләчәктә тәэмин итә.
'''Гадел''' һәм җиңүле патша гадел хөкем белән ''Дхарма'' (нигезләнгән закон), ''Санстһа'' (йола булган закон), ''Ньяя'' (эдиктлар, игълан ителгән закон) һәм ''Вьяваһара'' (ачык күренгән, үзеңне тотыш) буенча идарә итә.
&lt;/poem&gt;
|source =— Arthashastra 3.1&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 3, Kautilya, page 80; &lt;br /&gt;Archive 2: [http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/5_artha/kautil_u.htm KAZ03.1.41 - KAZ03.1.43 Transliterated Arthashastra] Muneo Tokunaga (1992), Kyoto University, Archived at University of Goettingen, Germany&lt;/ref&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=181-182}}}}
Траутманн буенча Артхашастраның 3 китабы граждан законына багышланган, эш бирүченең һәм эшкә урнашучының икътисади мөнәсәбәтләре, партнёрлык, сатучылар һәм сатып алучылар секциясен кертеп.&lt;ref name= trautmann136&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, ISBN 978-0670085279, pages 136-137, for context see 134-139&lt;/ref&gt; 4 китап җинаять законы буенча трактат, анда патша я аның өчен гамәл кылучы рәсмиләр инициативаны алалар һәм җинаятькә каршы суд процессын башлыйлар, чөнки җинаять дәүләт кешеләренә каршы.&lt;ref name= trautmann136/&gt;&lt;ref name=arthasasb3b4/&gt; Траутманн күрсәткәнчә бу система башка тарихи системалар белән чагыштырып карганда Европа җинаять законына охшаш, чөнки дәүләттә Европа (һәм Артхашастра) системасы җинаять статусы астында булган хөкем процессларын инициацияли, чөнки соңрак системаларда зыян күргән як башкалар арасында үтерү, көчләү, тән җәрәхәте очрагында гариза инициацияли.&lt;ref name= trautmann136/&gt;
Борынгы текстта судларның җинаять очракларны алып бару өчен өч ''прадештри'' (магистраты) бар дип фикер йөртә һәм бу панель граждан суды панеленнән аерым һәм бәйсез, бу Һинд дин патшалыгы өчен махсус.&lt;ref name= trautmann136/&gt;&lt;ref name=arthasasb3b4/&gt; Текстта күрсәтелгәнчә гадел җәза ул җинаятькә пропорциональ булган, ул күп секцияләрдә 1 китапның 4 бүлеге белән башлана {{sfn|Olivelle|2013|pp=112-117}}&lt;ref&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, ISBN 978-0670085279, page xx&lt;/ref&gt; һәм кабат бу принципны җәзаларны аерып күрсәтүдә куллана, мәсьәлән, темада бу 4 китапның 2 бүлеге.&lt;ref name=arthasansk111&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 4, Kautilya, pages 110-111&lt;/ref&gt; Артхашастра раслаганча икътисади җинаятьләр, мәсьәлән, сәүдәгәрләр яки һөнәр ияләре төркеме тарафыннан сөйләшеп кую шәхсән эшләнгән күбрәк җәза бирелә, чөнки сөйләшеп кую кешеләрнең яхшысы өчен систематик зыян булып тора.&lt;ref name= trautmann136/&gt;&lt;ref name=arthasasb3b4&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 3 and 4, Kautilya, pages 79-126&lt;/ref&gt;
===Тыюлыклар һәм урманнар===
Артхашастра раслаганча урманнар сакланырга тиеш эш өчен бик карт, я авыру, я җәрәхәтләнгән булган атларны һәм филләрне ашатыр өчен дәүләт хәзинәсе сарыф ителергә тиеш. Шулай да, Каутилья киңәш иткәнчә уңышларга зыян китерә торган кыргый хайваннар дәүләт ресурслары белән чикләнергә тиеш. 19 темада, 2 бүлектә тект шулай дип тәкъдим итә:
&lt;blockquote&gt;
Патша [салымнардан] азат итәргә тиеш&lt;br/&gt;
  Дошман патша яки кабилә тарафыннан тар-мар ителгән төбәккә,&lt;br/&gt;
  Авыру яки ачлык бәласе булган төбәккә.&lt;br/&gt;
Ул авыл хуҗалагын саклап торырга тиеш&lt;br/&gt;
Аңа зур салымнар, аһимса булмаган хезмәт, законнар һәм хайван көтүләре&lt;br/&gt;
Аларга караклар, явыз хайваннар, агу, крокодиллар яки авыру янаганда&lt;br/&gt;
Ул сәүдә юлларын ачык тотарга тиеш&lt;br/&gt;
Аларга теләсә кем янаса - офицерлар, талаучылар яки чик җитәкчеләре басым ясаса&lt;br/&gt;
Аларны ферма хайваннары тузган рәвешкә китерсә&lt;br/&gt;
Патша элек нигезләнгән урманнарны, фил урманнарын, резервуарларны һәм шахталарны&lt;br/&gt;
Сакларга тиеш һәм яңаларны нигезләргә тиеш.&lt;br/&gt;
&lt;/blockquote&gt;
===Шахталар, фабрикалар һәм супер-интендантлар===
Артхашастрада 30 темадан 47 темага кадәр шахталарны һәм фабрикаларны, җайланмаларны, урман җитештерүенә, баланслар һәм авырлык үлчәмнәре стандартларына, озынлык һәм вакыт үлчәмнәре стандартларына, йолаларга, авыл хуҗалыгына һ.б. багышланган. 
===Шымчы булу, пропаганда һәм мәгълүмат буенча===
Артхашастрада күп бүлекләр серле хезмәтләрнең ихтыяҗларына, ысулларына һәм максатларына һәм дәүләт эше өчен шпионнар челтәрен ничек төзәргә һәм шуннан соң кулланырга икәненә багышлый. Текстка расланганча рольләр алу һәм качу өчен шпионнар өйрәтелгән булырга тиеш, шулай ук мәгълүматны тапшыру өчен кодлы телне кулланырга һәм нәтиҗәләре буенча бүләк ителергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=42-47, 78-80, 98, 112-117, 231-234, 261-263, 407-414, 476-483}}{{refn|group=note|Шоһам һәм Либиг буенча бу  “Дәүләт төзелеше һәм сәяси икътисад буенча дәреслек” ул шымчы мәгълүматын җыю, куллану һәм һәм дәүләтнең куәтен һәм саклыгын тәэмин итү өчен алыштырып булмаслык чара буларак капланыш астында операцияләр турында.&lt;ref&gt;Dany Shoham and Michael Liebig. &quot;The intelligence dimension of Kautilyan statecraft and its implications for the present.&quot; ''Journal of Intelligence History'' 15.2 (2016): 119-138.&lt;/ref&gt;}}
Артхашастра буенча ''Вьяджнана'' (кыяфәт) агентлары өчен киңәш ителгән рольләр һәм качуларга аскетлар, урман дәрвишләре, фәкыйрьләр, докторлар, астрологлар, куллану йорт хуҗалары, тамашачылар, биючеләр, хатын-кыз агентлар һәм башкалар керә.{{sfn|Olivelle|2013|pp=xv-xvi, 42-43, 78-82, 98, 260}} Биредә бу һөнәрләрдән әгъзалар серле хезмәт өчен эзләнергә тиеш дип тәкъдим ителә.{{sfn|Olivelle|2013|pp=42-43}} Текстта расланганча, алдан күрүчее дәүләт, аның дошманнары мәгълүмат эзлиләр һәм территория эчендә мәгълүмат эзлиләр һәм пропаганда тараталар дип уйларга тиеш һәм шуннан чыгып шундый дошман шымчы операцияләре өчен ул икеләтә агентларны өйрәтергә һәм аларга акча бирергә тиеш.
Артхашастра буенча серле хезмәтнең максатлары хөкүмәт рәсмиләрнең бердәмлеген тикшерү, картельләрне һәм халыкны конспирация өчен тикшерү, сугышка әзерләнә торган дошман патшаларны яки шулай ук сугыш вакытында, дошман дәүләтләр тарафыннан шымчы һәм пропаганда сугышларын тикшерү һ.б.{{sfn|Olivelle|2013|pp=42–47, 78–83, 260–261}}&lt;ref name=boeschejmh9&gt;Roger Boesche (2003), Kautilya's Arthaśāstra on War and Diplomacy in Ancient India, The Journal of Military History, Volume 67, Number 1, pages 9-37&lt;/ref&gt; Артхашастраның 5.2.69 шигырендә расланганча шымчы операцияләре һәм аларның максатлары &quot;хыянәт итүчеләргә һәм хокук бозучыларга карата, ә башкаларга карата тиеш&quot; башкарылырга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|p=261}}
===Сугыш һәм тынычлык турында===
Артхашастрада 7 китап һәм 10 китап сугышка багышланган һәм сугыш өчен күп сценарийлар һәм сәбәпләр күрсәтелә. Ул сугышны өч киң төргә төркемли – ачык сугыш, ябык сугыш һәм тавышсыз сугыш.{{sfn|Olivelle|2013|p=294}} Анда шуннан соң бүлекләр төрле сугышларга багышлана, ничек бу сугышларда катнашырга һәм ничек сугышның капланыш астында яки тавышсыз сугыш максаты икәнен белергә турында.{{sfn|Olivelle|2013|pp=294-297}} Текстта патша эшләп караганның сугыш алып бару һәм тынычлыкка омтылганда прогрессны белергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=277-278}} Текстта шулай дип раслана:
{{quote|Тынычлыкка омтылганда һәм сугыш алып барганда прогресс дәрәҗәсе бер булганда, күбрәк тынычлык ягын карыйлар.{{sfn|Rangarajan|1992|p=530}}}}
Артхашастрада Каутилья дәүләт һәрвакыт адекват рәвештә фортификацияләнгән булырга тиеш, аның кораллы көчләре әзер булырга тиеш һәм сугыш гамәлләренә каршы торырга сәләтле булырга тиеш дип өйрәткән. Каутилья сугыш ысулы өстеннән тынычлык ысулын яхшырак күрә, чөнки ул күп хәлләрдә тынычлык кешеләрнең байлыгына, муллылыгына һәм якланган булуына китерә.&lt;ref name=brekke128/&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=273-274}} Артхашастра тынычлык дәрәҗәсенең һәм тынычлык төшенчәсен, Брекке раслаганча, as &quot;сәнәгатьтә эш нәтиҗәләренә ирешеп карау һәм эштән алынган нәтиҗәләр ләззәтенә дулкынлану булмау&quot;.&lt;ref name=brekke128&gt;Torkel Brekke (2009), The Ethics of War in Asian Civilizations: A Comparative Perspective, Routledge, ISBN 978-0415544375, page 128&lt;/ref&gt;
===Көйләүләр һәм салымнар турында===
Артхашастра катнашкан икътисад турында сүз йөртә, биредә шәхси ширкәтләр һәм дәүләт ширкәтләре бер-берсе белән авыл хуҗалыгында, урман җитештерүендә, шахталарда, җитештерүдә һәм сәүдәдә. Шулай да, патша статуслары һәм рәсмиләр шәхси икътисади эшчәнлекне көйлиләр, кайбер икътисади эшчәнлек дәүләт монополиясе булып тора һәм супер-интендент шәхси һәм дәүләт ширкәтләренең шул ук көйләнүләр буенча эшләвен күзәткән. Шахталар дәүләт карамагында булган, әмма текстның 2.12 бүлеге буенча шәхси ширкәтләргә арендага бирелә. Артхашастра раслаганча кулланучыны яклау патшаның рәсмиләре өчен әһәмиятле приоритет булырга тиеш. 
{{Quote box |width=24em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = right
|quote='''Салымнарны җыю һәм пешкән җимешләр'''
&lt;poem&gt;
Кеше бакчасыннан бер җимештән соң икенчесен алган шикелле, патша патшалыгыннан алырга тиеш. Юк ителү куркынычыннан ул пешмәгәннәрен алмаска тиеш, бу фетнәләргә китерә.
&lt;/poem&gt;
|source =—Stocking the Treasury, ''Arthashastra'' 5.2.70{{sfn|Boesche|2002|p=72}}{{sfn|Olivelle|2013|p=261}}}}
Шәхси җирдә авыл хуҗалыгы 16,67% дәрәҗәсендә булырга тиеш, әмма салым ачлык, эпидемия һәм яңа культивацияләнмәгән кырларга күченү вакытында алынмый. Яңа җәмәгать проектлары, мәсьәлән, су арыклары һәм су эшләре салымнардан биш елга азат ителә. Гыйбадәтханә һәм ''[[гуру]]кул'' җирләре салымнардан, штрафлардан азат ителә.{{sfn|Olivelle|2013|pp=99-111}} Патшалык чикләреннән тыш сәүдәгә салымнар яки үтәлергә тиеш бурычлар куелган.{{sfn|Olivelle|2013|p=140}} Салымнар сәнәгать кешеләре өчен 10%-тан 25%-ка кадәр аерелып торган һәм алар җитештергән әйбер (продукт), хезмәт яки акча белән түләнергә тиеш булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=40-45, 99-110, 136-137, 150-153, 173-174, 536-545, 556-557, 572-580, 646-647}}
==Тәрҗемәләр һәм өйрәнү==
Текст Шамашастри, Кангле, Траутманн һәм башкалар тарафыннан тәрҗемә ителгән һәм интепретацияләнгән булган.&lt;ref name=shamasastri8/&gt;{{Sfn|Olivelle|2013}} Күптән түгел булган тәрҗемәләргә һәм интерпретацияләргә [[Патрик Оливелл]]ныкылар керә {{Sfn|Olivelle|2013}}&lt;ref&gt;{{Cite journal|title = Manu and the Arthaśāstra, A Study in Śāstric Intertextuality|oclc = 5649173080| doi=10.1023/B:INDI.0000021078.31452.8a |journal = Journal of Indian Philosophy Journal of Indian Philosophy|date = 2004-01-01|issn = 0022-1791|pages = 281–291|volume = 32|issue = 2–3|language = English|first = Patrick|last = Olivelle}}&lt;/ref&gt; һәм МакКлишныкы керә.&lt;ref&gt;{{Cite book|title = Political Brahmanism and the state a compositional history of the Arthaśāstra (PhD Thesis, Advisor: Patrick Olivelle)| url = https://repositories.lib.utexas.edu/handle/2152/10568 |publisher = University of Texas|year = 2009 | language = English|first = Mark Richard|last = McClish}};&lt;br /&gt;{{Cite journal|title = The dependence of Manu's seventh chapter on Kautilya's Arthas̈a¯stra|jstor = 10.7817/jameroriesoci.134.2.241|oclc=5713382377 | journal = Journal of the American Oriental Society|date = 2014-01-01|issn = 0003-0279|pages = 241–262|volume = 134|issue = 2|language = English|last = McClish M|doi = 10.7817/jameroriesoci.134.2.241}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title = The Arthaśāstra selections from the classic Indian work on statecraft|publisher = Hackett|year = 2012| isbn = 978-1603848480|last = Kauṭilya|first3 = Mark|last3 = McClish|first2=Patrick|last2=Olivelle|oclc = 934713097}}&lt;/ref&gt;
==Йогынтысы һәм кабул ителүе==
[[Файл:Maurya Empire, c.250 BCE 2.png|thumb|240px|Каутилья вакытында Маурья Империясе.]]
Галимнәр раслаганча Артхашастраның Азия тарихында йогынтысы зур.&lt;ref name=boeschejmh9/&gt;&lt;ref name=albinski62/&gt; Аның фикерләре Көньяк Азиядә иң зур империяләрнең берсен төзергә ярдәм иткән, ул [[Парфия Империясе]] чикләреннән Һиндстан суб-континентының башка ягында Бенгалиягә кадәр җирне колачлаган, аның башкаласы [[Паталипутра]] император [[Марк Аврелий]] астындагы Римнан ике мәртәбә күбрәк булган.&lt;ref name=boeschejmh9/&gt;
Каутильяның яклаучысы [[Чандрагупта Маурья]] аның улы Биндусара һәм оныгы [[Ашока]] тарафыннан мирас итеп алынган империяне берләштергән.&lt;ref name=boeschejmh9/&gt;&lt;ref name=albinski62&gt;Henry Albinski (1958), [https://www.jstor.org/stable/2109166 The Place of the Emperor Asoka in Ancient Indian Political Thought], Midwest Journal of Political Science, Vol. 2, No. 1, pages 62-75&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;MV Krishna Rao (1958, Reprinted 1979), Studies in Kautilya, 2nd Edition, {{oclc|551238868}}, ISBN 978-8121502429, pages 13-14, 231-233&lt;/ref&gt;
===Макиавелли белән чагыштыру===
1919 елда яңа табылган Артхашастра кулъязмасы беренче нәшер ителгәннән соң [[Макс Вебер]] шулай дип раслаган:
{{quote|Чын рәвештә сүзнең популяр мәгънәсендә &quot;Макиавеллианизм&quot;, классик рәвештә Һинд дине әдәбиятында Каутильяның Артхашастрасында чагылган (Гайсәгә кадәр озак элек язылган, мөгаен Чандрагупта вакытында): моның белән чагыштырып караганда Макиваеллиның ''The Prince''-ы зыянсыз.&lt;ref&gt;Max Weber, ''[[Politics as a Vocation]]'' (1919). This translation is from ''Weber: Selections in Translation'', ed. W. G. Runciman, trans. Eric Matthews (Cambridge: Cambridge University Press, 1978), pp. 212–25 (p. 220); see also [http://www.ne.jp/asahi/moriyuki/abukuma/weber/lecture/politics_vocation.html this translation].  {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20100131051351/http://www.ne.jp/asahi/moriyuki/abukuma/weber/lecture/politics_vocation.html |date=31 January 2010 }}&lt;/ref&gt;}}
Соңрак өйрәнүләр ''Артхашастра''ны &quot;Макиавеллианизм&quot; белән чагыштыру белән дөрес түгел дигән карашта. Мәсәлән, Пол Брайанс раслаганча, Макиавеллиның ''The Prince'' әсәрендә патша һәм аның түгәрәге үзләре өчен монархның куәтен сакларга тырышалар, әмма ''Артхашастра''да патша &quot;крестьяннарны кертеп гражданнарны якларга һәм бай итәргә тырышырга&quot; тиеш. Каутилья Артхашастрада раслаганча, &quot;патшалыкның байлыгының соңгы чыганагы булып кешеләрнең сакланган булуы һәм кешеләрнең байлыгы&quot; тора, бу караш Макиавеллиның текстында беркайчан да искә алынмаган. Текст Брайанс раслаганча &quot;җир реформасы&quot; яклы, анда җире булган, әмма озак бернәрсә дә үстерми торган җир ияләреннән һәм фермерлардан  алына һәм фәкыйрьрәк, әмма җире булмаган фермерларга бирелә.
Артхашастра күп очракларда ниндидер патшалыкта көчсез һәм зәгыйфьләргә ярдәмне игълан итә, бу хис Макиавеллида юк; Артхашастра Брайанс раслаганча &quot;патша ятимнәргә, картларга, зәгыйфьләргә, газапланучыларга һәм ярдәмсезләргә матди ярдәм күрсәтергә тиеш. Ул шулай ук ярдәмсез хатыннарны алар йөкле булганда һәм алар тудырган балаларны азык белән тәэмин итәргә тиеш&quot;. Шулай ук текстта кеше тормышы гына түгел, ә хайван тормышы турында сүз бара һәм 2 китапта тәкъдим ителгәнчә атларга һәм филләргә карт булудан, авырудан яки сугыштан соң эшли алмаган халәткә килгәч азык бирелергә тиеш.{{sfn|Boesche|2002|pp=18-19}}
===Дәүләтнең роленә карашлар===
Анализы өчен 1969 елда Кангле тәрҗемәсенә тулаем таянган [[Роджер Боэше]] раслаганча Кангле юрамасының проблемалары бар, чөнки ул комментарий буларак ялгыш текстка таянган; ул 2013 ел юрамасында төзәтүләрне төзәткән һәм Рангараджанның 1992 ел альтернатив тәрҗемәсен тәнкыйтьләгән,{{sfn|Boesche|2002|pp=18-19}} Артхашастраны &quot;борынгы дөньяның бөек сәяси китабы&quot; дип атаган.{{sfn|Boesche|2002|pp=1-7}}
===Хасияткә һәм милеккә карашлар===
Томас Траутманн раслаганча ''Артхашастра'' in chapter 3.9 бүлектә җиргә ия булу хокукларын танымый һәм патша шул хокукны талап алудан яки бозудан сакларга тиеш. Артхашастра раслаганча берәү җирне сатарга тели икән, хуҗаның туганнары, күршеләре һәм кредиторлары, шул тәртиптә беренче сатып алу хокукына ия һәм алар җирне гадел көндәшлектә бәягә сатып алырга теләмәгән очракта, башкалар һәм чит кешеләр сатып алырга тәкъдим итәргә мөмкин.&lt;ref name=trautmann121/&gt; Дәвам итеп, бәя шәһидләр алдында игълан ителергә, язып куелырга һәм салымнары түләнергә тиеш, чөнки сату-сатып алу оештырулары дәүләт тарафыннан танылырга тиеш.&lt;ref name= trautmann121&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, ISBN 978-0670085279, pages 121-127&lt;/ref&gt;
Текстта  3 китаптан 4 китапка кадәр икътисади законнарга һәм суд системасының икътисади, контрактларга һәм базарга карган бәхәсләрдә суд системасының күзәтү темасына багышланган.&lt;ref name=trautmann134&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, ISBN 978-0670085279, pages 134-138&lt;/ref&gt; Текст шулай ук мөрәҗәгать системасын тәэмин итә, анда өч ''дһармастһа'' (судьялар) ике фирка арасында контракт бәхсәләрен карыйлар һәм клиентлар җинаятьне ялганлар өчен ялгыш таләпләрне һәм спекуляцияләрне карый.&lt;ref name=trautmann134/&gt; Траутманн раслаганча текст базар алмашуын алдан күрә һәм функцияләве өчен фрэймворкны тәэмин итә.&lt;ref name=trautmann134/&gt;
===Барлык сценарийларны алдан күрүче стратегия буенча китап===
Сиһаг раслаганча, текст дәүләт ничек икътисади үсешкә омтылырга тиеш һәм ул “икътисади башкаруның тиешле үлчәвен” ассызыклый, әхлакый кыйммәтләр җәмгыятьне тоташтыра торган һәм икътисади үсешне тәэмин итә торган җилем дип таный.
===Реализм===
Һиндстанның элеккеге [[Милли Саклау Киңәшчесе]] [[Шив Шанкар Менон]] раслаганча: &quot;Артхашастра дәүләтне ничек төзергә, дәүләт белән ничек идарә итәргә, олырак максат турында мәгълүм булып күрсәтмәләрне ачыклау һәм төгәлләү, дәүләт белән идарә итүнең практик тәҗрибәсенең нәтиҗәсе. Ул норматив текст кына түгел, ә дәүләт белән идарә итү сәнгатенең реалист тасвирламасы&quot;.&lt;ref name=&quot;India needs to develop its own doctrine for strategic autonomy: NSA&quot;/&gt; Менон буенча текст файдалы, чөнки ул &quot;без хәзер яшәгән дөнья Каутилья эшләгән дөньясына охшаш&quot;. Ул китапны укуны стратегик мәсьәләләргә карау өчен киңәйтү өчен киңәш иткән.&lt;ref name=&quot;India needs to develop its own doctrine for strategic autonomy: NSA&quot;&gt;{{cite news|title=India needs to develop its own doctrine for strategic autonomy: NSA|url=http://economictimes.indiatimes.com/news/politics/nation/india-needs-to-develop-its-own-doctrine-for-strategic-autonomy-nsa/articleshow/16868737.cms|accessdate=18 October 2012|newspaper=Economic Times|date=18 October 2012|agency=PTI|location=NEW DELHI}}&lt;/ref&gt;
==Популяр мәдәнияттә==
* ''[[Blue Bloods (TV series)|Blue Bloods]]'' телешоуының 5 фасылының 22 эпизодында искә алына
* ''[[iZombie (TV series)|iZombie]]'' телешоуының 3 фасылның 1 эпизодында искә алына
* Ашвини Сангһиның ''[[Chanakya's Chant]]'' романы
* Брэд Тһорның ''Blowback'' романы
* ''[[Чандрагупт Маурья]]''ның ''[[Sony Entertainment Television]]''та Һинди сериалында искә алына
* ''[[Dear White People]]'' телешоуының 3 фасылның 5 эпизодында искә алына
* Дэйвид Кристианның ''[[Origin Story, A big history of everything]]'' китабында искә алына
* Һенри Киссинджерның ''[[World Order (book)|World Order]]'' китабында искә алына
==Шулай ук карарга мөмкин==
*[[:en:Artha]] һәм [[:en:Purushartha]] – Һинд фәлсәфи концепцияләре
*[[:en:Hindu philosophy]]
*[[:en:History of espionage]]
*[[:en:Nitisara]]
*[[:en:Rajamandala]]
*[[:en:Tirukkural]]
*[[:en:Machiavelli]]
*[[Ману законнары]]
==Билгеләмәләр==
{{reflist|group=note}}
===Әдәбият===
{{refbegin}}
* {{citation|authorlink=Roger Boesche| last=Boesche | first = Roger | title = The First Great Political Realist: Kautilya and His Arthashastra | year=2002 | publisher = Lexington Books | location = Lanham | isbn = 0-7391-0401-2|ref=harv}}
* {{citation|title=Kautilya Arthashastra, 3 vols|first=R. P. |last= Kangle| publisher=Motilal Banarsidass (Reprinted 2010) | year=1969 | isbn= 978-8120800410|ref=harv}}
* {{cite journal | first = I. W. | last = Mabbett |date=April 1964 | title = The Date of the Arthaśāstra | journal = Journal of the American Oriental Society | volume = 84 | issue = 2 | pages = 162–169 | doi = 10.2307/597102 |ref = harv | jstor = 597102 }}
* {{citation | last=Olivelle | first = Patrick | author-link=Patrick Olivelle | title = King, Governance, and Law in Ancient India: Kauṭilya's Arthaśāstra | year=2013 | publisher = Oxford University Press | location = Oxford UK | isbn = 978-0199891825| url = https://books.google.com/books?id=6MlgU0oQb4sC|ref=harv|accessdate=2016-02-20}}
* {{citation | last=Rangarajan| first=L.N. | year= 1992|publisher= Penguin Classics|isbn= 0-14-044603-6|title=Kautilya: The Arthashastra|ref=harv}}
* {{citation |last1=Rao |first1=Velcheru |last2=Subrahmanyam |first2=Sanjay |chapter=Notes on Political Thought in Medieval and Early Modern South India |editor1=Richard M. Eaton |editor2=Munis D. Faruqui |editor3=David Gilmartin |editor4=Sunil Kumar |title=Expanding Frontiers in South Asian and World History: Essays in Honour of John F. Richards |chapter-url=https://books.google.com/books?id=h0_xhdCScQkC&amp;pg=PA164 |year=2013 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-107-03428-0 |pp=164–199 |accessdate=2016-02-20}}
* {{citation | last = Trautmann | first = Thomas R. | authorlink = Thomas Trautmann | title = {{IAST|Kauṭilya}} and the Arthaśāstra: A Statistical Investigation of the Authorship and Evolution of the Text | year = 1971 | publisher = E.J. Brill | location = Leiden }}
*''Arthashastra-Studien'', Dieter Schlingloff, Wiener Zeitschrift für die Kunde Süd- und Ostasiens, vol. 11, 1967, 44-80 + Abb. 1a-30, ISSN 0084-0084.
* Ratan Lal Basu and Raj Kumar Sen, ''Ancient Indian Economic Thought, Relevance for Today'', ISBN 81-316-0125-0, Rawat Publications, New Delhi, 2008
* Shoham, Dany, and Michael Liebig. &quot;The intelligence dimension of Kautilyan statecraft and its implications for the present.&quot; ''Journal of Intelligence History'' 15.2 (2016): 119-138. 
{{refend}}

==Тышкы сылтамалар==
*{{wikisource-inline|Arthashastra|''Arthashastra''|single=true}} (First English translation, 1915 by R Shamasastry)
*[https://archive.org/details/Arthasastra_English_Translation ''Arthashastra'' (English)] (Another archive of 1915 R Shamasastry translation)
*[http://sarit.indology.info/kautalyarthasastra.xml?view=page ''Arthaśāstra'' (Sanskrit, IAST-Translit)], SARIT Initiative, The British Association for South Asian Studies and The British Academy
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Һинд дине сәясәте]]</text>
      <sha1>htjkng5idvu74l5zong8sxil7u1yt54</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524496</id>
      <parentid>3524487</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:57:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91170" xml:space="preserve">'''''Артхашастра''''' (Санскрит телендә:अर्थशास्त्र, IAST3:Arthaśāstra) - ул дәүләт төзелеше, икътисади сәясәт һәм [[хәрби стратегия]] буенча [[борынгы Һиндстан]] [[Санскрит]] трактаты.&lt;ref&gt;{{cite book|authorlink=Roger Boesche|author=Roger Boesche|title=The First Great Political Realist: Kautilya and His Arthashastra|url=https://books.google.com/?id=hdpuAAAAQBAJ |year=2002|publisher=Lexington Books|isbn=978-0739104019|page=7|quote=[...] is classically expressed in Indian literature in the Arthashastra of Kautilya}}&lt;br /&gt;{{cite journal |last1=Siva Kumar |first1=N. |last2=Rao |first2=U. S. |date=April 1996 | title = Guidelines for value based management in Kautilya's Arthashastra | journal = Journal of Business Ethics | volume = 15 | issue = 4 | pages = 415–423 | doi = 10.1007/BF00380362 |quote=The paper develops value based management guidelines from the famous Indian treatise on management, Kautilya's Arthashastra.}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=1-5}} {{sfn|Olivelle|2013|pp=24–25, 31}} [[Каутилья]] шулай ук Вишнугупта һәм Чанакьяны идентификацияләгән, ул традицион рәвештә текст авторы дип ышаныла.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1, 34-35}}&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{harvtxt|Mabbett|1964}}: &quot;Башка Санскрит әдәбиятында эшнең авторы булып төрлечә Вишнугупта, Чанакья һәм Каутилья күрсәтелә. Һәр очракта шул ук шәхес турында сүз бара. ''[[Панчатантра]]'' ваклылар белән [[Чанакья]]ны Вишнугупта белән тәңгәл китерә.&lt;/ref&gt; Икенчесе [[Такшашила]]да галим булган, [[Чандрагупта Маурья]]ның остазы һәм сакчысы.{{sfn|Olivelle|2013|pp=31-38}} Кайбер галимнәр ышануы буенча ул шул ук шәхес булган,{{sfn|Olivelle|2013|pp=32-33}} шул ук вакытта күп кешенең бу идентификация белән сораулары туган.&lt;ref name=&quot;Mabbett 162–169&quot;&gt;{{harvtxt|Mabbett|1964}}; &lt;br/&gt;{{harvtxt|Trautmann|1971|p=10}}: &quot;бу шәхес while in his character as author of an ''артхашастра'' авторы булып, ул еш  ''[[готра]]''исеме {{Каутилья}} белән искә алына;&quot;&lt;br/&gt;{{harvtxt|Trautmann|1971|p=67}}: &quot;Т. Барроу... Чанакьяның шулай ''готра'' исеме булган дип күрсәткән бу башка шәһадәт белән бергә без аерым шәхесләр белән эш итүебезне күрсәтә, риваять каһин Чанакья һәм “Артхашастра” җыючысы Каутилья.''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvtxt|Rao|Subrahmanyam|2013}}: &quot;Ышанычлы башлангыч раслама булып текстның авторы ‘мәшһүр Браһман Каутилья булуы тора, аның исеме шулай ук Вишнугупта, һәм ул башка чыганакларда атасының исеме Чанакья астында мәгълүм һәм текст Маурья династиясе вакытында язылган булган һәм егерменче гасыр вакытында шактые сакланып калмаган.&quot;&lt;/ref&gt; Текст гасырлар буена берничә авторның эше булырга мөмкин дип охшаган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=24–25, 31–33}} Безнең эрага кадәр 2-нче гасыр һәм безнең эраның 3-енче гасыр арасында тезелеп, киңәйтелеп һәм мөхәррирләнеп,{{sfn|Olivelle|2013|pp=30-31}} Артхашастраның 12-енче гасырда йогынтысы булган, шул вакытта ул юк булган. Ул 1905 елда [[Р. Шамасастри]] тарафыннан янә ачылган булган, ул аны 1909 елда нәшер иткән.&lt;ref name=Allen&gt;{{cite book|last1=Allen|first1=Charles|authorlink = Charles Allen (writer)|title=Ashoka: The Search for India's Lost Emperor|date=21 February 2012|publisher=Hachette UK|location=London|url=https://books.google.com/?id=K4vHjbUtf_4C|accessdate=23 October 2015|isbn=9781408703885}}&lt;/ref&gt; Беренче инглиз теленә тәрҗемәсе 1915 елда нәшер ителгән булган.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Boesche|2002|p=8}}&lt;/ref&gt;
&quot;Артхашастра&quot; атамасын еш &quot;сәясәт фәне&quot; дип тәрҗемә итәләр,&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=14, 330|ps=: &quot;Артхашастра титулы еш [[колофон]]нарда 5.6.47, 7.10.38 һәм 7.18.42 өч шигырендә бар, (14 бит) һәм &quot;Муллык һәм бөлү, тотрыклылык һәм зәгыйфьләнү, бетү— ''сәясәт фәнен [अर्थशास्त्र, артхашастра]''ны белүп, ул бу барлык стратегияләрне җигәркә тиеш.&quot; (page 330)}} әмма ''Артхашастра'' китабының диапазоны киңрәк.&lt;ref&gt;{{cite book|last=Rangarajan|first=L.N.|title=The Arthashastra (Introduction)|year=1987|publisher=Penguin Books|location=New Delhi|pages=1–2|url=https://books.google.com/books?id=3jbzZkoR36QC|accessdate=2016-02-20|isbn=9788184750119}}&lt;/ref&gt; Аңа хөкүмәт, закон, гражданлык һәм җинаять суды системалары, [[әхлак]], [[икътисад]], базарлар һәм сәүдә, министрларны күзәтү ысуллары, дипломатия, сугыш теорияләре, тынычлык табигате һәм патшаның вазифалары һәм үтәргә тиеш әйберләре.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1-62, 179-221}}&lt;ref&gt;Sen, R.K. and Basu, R.L. 2006. ''Economics in Arthashastra''. New Delhi: Deep &amp; Deep Publications.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, ISBN 978-0670085279, pages xxv-27&lt;/ref&gt; Текстта [[Һинд дине фәлсәфәсе]] китерелгән,&lt;ref&gt;{{cite book|author1=R. Chadwick|author2=S. Henson|author3=B. Moseley|title=Functional Foods|url=https://books.google.com/books?id=H_jvCAAAQBAJ|year=2013|publisher=Springer Science|isbn=978-3-662-05115-3|page=39|quote=Шул ук вакытта борынгы Һинд дине тексты (Артхашастра)да рецепт булган...}}&lt;br /&gt;{{cite book|author=Arvind Sharma|title=Modern Hindu Thought: An Introduction|url=https://books.google.com/books?id=-aDXAAAAMAAJ|year=2005|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-567638-9|page=186 |quote=Arthasastra, the major surviving Hindu text on polity, attributed to Chanakya (also known as Kautilya)...}}&lt;br /&gt;{{cite book|author=Stephen Peter Rosen|title=Societies and Military Power: India and Its Armies|url=https://archive.org/details/societiesmilitar00rose|url-access=registration|year=1996|publisher=Cornell University Press|isbn=978-0801432101|page=[https://archive.org/details/societiesmilitar00rose/page/67 67] |quote=Һинд дине сәяси фәлсәфәсендә иң мәшһүр бердәнбер текст булып Каутильяның Артхашастрасы тора [...]}}&lt;/ref&gt; анда авыл хуҗалыгы, минералогия, шахта эше һәм металлар, хайваннарны тоту, урманчылык һәм кыргый табигать турында борынгы икътисади һәм мәдәни детальләр бар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=122-175}}
''Артхашастра'' җәмгыять [[байлык|байлыгы]], җәмгыятьне бергә тота торган коллектив әхлак, төбәкләрдә ачлык, эпидемия һәм шундый табигать бәла-казалары, яки сугыш булганда патшага киңәш бирү, ул ирригация арыклары барлыкка китерергә яки төп стратегик корылмалар һәм шәһәрчекләр тирәли кальгалар төзергә һәм зыян күргәннәрне салымнардан арындырырга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=101, 228-229, 286-287}} Текст шуннан соң булган башка Һинд дине текстларга йогынты ясаган, мәсьәлән, патша, хөкем сөрү һәм [[Ману законнарын|Манусмрити]]да кертелгән хөкүмәт һәм закон процедуралары бүлеге.{{sfn|Olivelle|2013|pp=29, 52}}&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Olivelle |first1=Patrick |title=Manu and the Arthaśāstra, A Study in Śāstric Intertextuality |journal=Journal of Indian Philosophy |date=June 2004 |volume=32 |issue=2/3 |pages=281–291 |doi=10.1023/B:INDI.0000021078.31452.8a |jstor=23497263}}&lt;/ref&gt;
==Кулъязмалар тарихы==
Текст колониаль чор галимнәр тарафыннан 1905 елда кулъязма табылганга кадәр, югалтылган дип фараз ителгән.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1–2}} Пальма яфракларында язылган Санскрит телендә Артхашастра копиясе, [[Танжор]]дан [[Тамил Брамин]] тарафыннан  [[Бенжамин Льюис Райс]] җитәкләгән [[Майсор Шәрыкъ Китапханәсе]]нә тәкъдим ителгән булган.&lt;ref name=Allen/&gt; Текстны китапханәче Рудрапатнам Шамасастри ''Артхашастра'' дип идентификацияләгән. During 1905-1909 елларда Шамасастри инсталляцияләрдә ''[[Indian Antiquary]]'' һәм ''Mysore Review'' кебек журналларда текстны нәшер иткән.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1–2}}{{sfn|Trautmann|1971|p=1}}

1923-1924 елларда, Һиндстан белгечләре [[Юлиус Җолли]] һәм [[:de:Richard Schmidt (Indologe)|Ричард Шмидт]] текстның яңа басмасын нәшер иткән, ул [[Бавария Дәүләт Китапханәсе]] [[Малаялам язмасы]] кулъязмасына нигезләнгән булган. 1950-енче елларда ''Артхашастра''ның төньяк Һиндстан юрамасы [[Дэванагари]] кулъязмасы формасында [[Гөҗарат]]та, [[Патан]]да [[Җәйничелек]] китапханәсендә табылган булган. Бу кулъязмага нигезләнгән яңа басма Муни Җина Виҗай тарафыннан 1959 елда нәшер ителгән булган. 1960 елда Р. П. Кангле текстның [[тәнкыйди юрамасы]]н ирешүдә булган кулъязмаларга нигезләнеп нәшер иткән.{{sfn|Trautmann|1971|p=1}} Шуннан соң текстның күпсанлы тәрҗемәләре һәм интерпретацияләре нәшер ителгән булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=1–2}}
Текст безнең эрага кадәр беренче меңьеллыкта Санскрит телендә язылган, кодифицирланган, тыгыз һәм Инглиз теленең һәм Санскрит теленең грамматикасы һәм синтаксисы аерылып торганга күрә төрле ысулларда интепретацияләнергә мөмкин. {{sfn|Olivelle|2013|pp=ix, xiii, xiv-xvii}} Ул [[Патрик Оливэлл]] тарафыннан—аның тәрҗемәсе 2013 елда [[Oxford University Press]] тарафыннан нәшер ителгән булган—&quot;мин башкарган иң авыр тәрҗемә проекты&quot; дип аталган булган, текстның өлешләре бер гасыр гыйльми өйрәнүдән соң һаман ачык түгел, һәм Каутилья әсәренең тәрҗемәсе һаман интрига булып тора һәм сәяси текст канәгатьләндерми торган була.{{sfn|Olivelle|2013|pp=ix, xiii, xiv-xvii}}
==Авторлык, язу датасы һәм структурасы==
Язманың авторлыгы һәм датасы мәгълүм түгел һәм сакланып калган кулъязмалар оригинал булып тормыйлар һәм тарихта модификацияләнгән, әмма мөгаен хәзерге формада безнең эрага кадәр 2-нче гасыр һәм безнең эраның 3-енче гасыр арасында тәмамланган булган. Оливелл раслаганча Артхашастраның сакланып калган манускриптлары кимендә өч катламны керткән юллама булып тора, алар бергә 15 китап, 150 бүлек һәм 180 темадан гыйбарәт. Китапның беренче бүлеге борынгы эчтәлек таблицасы, шул ук вакытта соңгы китапның соңгы бүлеге 73 шигырь эпилогы, ул барлык утыз ике “юкти” – дөрес уйлау ысуллары элементлары – текстны барлыкка китерү өчен кулланылганын күрсәтә.  
{{Quote box |width=24em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = right
|quote='''Сугышны булдырмаска тырышыгыз'''
&lt;poem&gt;
Берәү сугышта берәү җиңел ота алган кебек җиңел җиңелергә мөмкин.
Сугыш хасияте буенча алдан күренми торган.
Сугышка шулай ук акча күп китә. Сугышны булдырмагыз.
''[[Сама, Дана, Бһеда, Данда]]''ны эшләп карагыз (дүрт стратегия).
Шуннан соң ''Садгунья'' (сугыш түгелнең алты формасы).
Оппонентны аңлагыз һәм аннан акыллырак булырга тырышыгыз.
Бернәрсә дә килеп чыкмаса, хәрби көч кулланыгыз.
&lt;/poem&gt;
|source =—''Arthashastra'' Books 2.10, 6-7, 10{{sfn|Olivelle|2013|pp=49-51, 99-108, 277-294, 349-356, 373-382}}}}
Трактатның билгеле структурасы булып бүлекләрнең күбесенчә прозада булуы, һәрберсе ахырына таба шигъри формага билге буларак күчә, бу күп Һинду Санскрит текстларында булган стиль, анда үзгәрүчән шигъри ысул яки язу стиле секция яки бүлек беткән дигәнне аңлаткан сигнал буларак синтаксис коды.{{sfn|Olivelle|2013|pp=3–4}} Барлык 150 бүлек шулай ук chapters of the text also end with a [[колофон]] белән бетә, ул китап шуныкы булган титул, шул китапта булган темалар (индекс кебек), китапта титулларның тулаем саны һәм текстта китаплар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=3–4}} Ахыр чиктә ''Артхашастра'' текстында дәвам итеп 180 тема һәм ул яңа бүлек яки яңа тема башланганда янә башланмый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=3–4}}
Оливэлл буенча 15, 150 һәм 180 китапка, бүлеккә һәм темага бүленеш очраклы булмаган, чөнки төп Һинду текстларның борынгы авторлары билгеле саннарны яратканнар, мәсьәлән, Маһабһаратамда 18 [[Парва]] кебек. Иң зур китап булып икенчесе тора, анда 1285 җөмлә, иң кечкенәсе унберенчесе, 56 җөмлә белән. Бөтен китапта сәясәт, идарә итү, икътисад, баш рәсмиләрне һәм патшаны саклау, дошман дәүләтләр турында шпион мәгълүматы җыю, стратегик альянсларны формалаштыру, сугыш алып бару турында 5300 җөмлә бар, бу аның эчтәлеге таблицасын һәм соңгы эпилог стилендәге китапны кертеп.
Оливэлл буенча 15, 150 һәм 180 китапка, бүлеккә һәм темага бүленеш очраклы булмаган, чөнки төп Һинду текстларның борынгы авторлары билгеле саннарны яратканнар, мәсьәлән, Маһабһаратамда 18 [[Парва]] кебек. Иң зур китап булып икенчесе тора, анда 1285 җөмлә, иң кечкенәсе унберенчесе, 56 җөмлә белән. Бөтен китапта сәясәт, идарә итү, икътисад, баш рәсмиләрне һәм патшаны саклау, дошман дәүләтләр турында шпион мәгълүматы җыю, стратегик альянсларны формалаштыру, сугыш алып бару турында 5300 җөмлә бар, бу аның эчтәлеге таблицасын һәм соңгы эпилог стилендәге китапны кертеп. 
=== Авторлыгы ===
Сакланып калган кулъязмаларның кайбер секцияләрендә анда гасырлар буена берничә авторларның эшләре кертелгән булуны фараз итәргә мөмкинчелекне бирә. Оливьелл раслаганча, Артхашастрада безнең эраның 300-нче елында яки иртәрәк “һичшиксез төзәтүләр, хаталар, өстәүләр һәм мөгаен хәттә алып ташлаулар” да булган. 
Авторның тексты өчен өч исем төрле тарихи чыганакларда кулланыла:
; Каутилья яки Кауталья
: Текст авторны &quot;Каутилья&quot; яки аның юрамасы &quot;Кауталья&quot; исеме буенча идентификацияли: ике төрле язылыш та кулъязмаларда, комментарийларда һәм башка борынгы текстларга сылтамаларда очрый; боларның кайсысы автор исеменең оригиналь язылышы билгеле түгел.{{sfn|Olivelle|2013|pp=31-32}} Бу шәхес мөгаен ''Артхашастра''ның оригиналь юрамасының авторы булган: бу юрама мөгаен иртәрәк язучылар эшендә нигезләнгән, бу Артхашастраның ачылу шигырендә тәкъдим ителә, анда әйтелгәнчә автор яңа трактатны язар өчен шулай аталган &quot;Артхашастра&quot;ларга мөрәҗәгать иткән.{{sfn|Olivelle|2013|p=31}}
: [[Висакхадатта]]ның ''[[Мудраракшаса]]''сы Каутильяны ''кутила-мати'' (&quot;һәйләкәр акыллы&quot;) дип атый, ул &quot;Каутилья&quot; сүзе ''kutila''-дан алынганына ишарә итә, бу the Sanskrit word for &quot;һәйләкәр&quot; өчен Санскрит сүзе. Шулай да, шундый килеп чыгыш грамматик мөмкин түгел һәм Вишхадатта аны гади ысулда каламбур өчен куллана.{{sfn|Olivelle|2013|p=32}} &quot;Каутилья&quot; яки &quot;Кауталья&quot; сүзе [[готра]] (сызык) исеме булырга мөмкин һәм ул шул мәгънәдә соңрак әдәбиятта һәм язмаларда кулланыла.{{sfn|Olivelle|2013|pp=31-32}}
; Вишнугупта
: Текст ахырында шигырь авторны &quot;Вишнугупта&quot; (IAST:Viṣṇugupta) дип идентификацияли һәм Вишнугупта үзе текстны да аның комментарийны да “трактатларда комметаторлар тарафыннан күп шигырьләрне” искә алганнан соң тезгән дип раслаган.{{sfn|Olivelle|2013|p=35}} Р.П.Кангле теориясе буенча Вишнугупта Чанакьяның (IAST:Cāṇakya) шәхси исеме аның готраның исеме булган. Башкалар, мәсьәлән, [[Томас Барроу]] һәм [[Патрик Оливелл]] күрсәткәнчә Чанакьяга карый торган иртә чыганакларның берсе дә&quot;Вишнугупта&quot; исеме юк. Бу галимнәр буенча &quot;Вишнугупта&quot; авторның шәхси исеме булырга мөмкин булган, аның готра исеме&quot;Каутилья&quot; булган: бу шәхес, шулай да, Чанакьядан башка булган. Тарихчы К С Оҗһа теориясе буенча Вишнугупта текстның соңгы юрамасының мөхәррире булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=35-36}}
; Чанакья
: ''Артхашастра''ның соңгы параграфында трактатның авторы булып илне  [[Нанда патшалары]]ннан саклаган шәхес торган дип раслана, гәрчә анда төгәл итеп шәхес исеме күрсәтелми.{{sfn|Olivelle|2013|p=34, 36}}  [[Маурья Империясе]]нең премьер-министры [[Чанакья]] Нанда династиясен бәреп төшерүдә төп рольне уйнаган. Берничә соңрак текст Чанакьяны Каутилья яки Вишнугупта белән идентификацияли: Иртәрәк чыганаклар арасында, ''Мудрракаша'' өч исемне куллана торган бердәнбер булып тора - Каутилья, Вишнугупта һәм Чанакья – алар бер шәхескә карый. Башка иртә чыганакларда Чанакья исеме кулланыла (мәсьәлән, ''[[Панчатантра]]''), Вишнугупта (мәсьәлән, ''[[Нитисара]]''), Чанакья һәм Вишнугупта да ([[Дандин]]-ның ''[[Дашакумарачарита]]''сында), яки Каутилья (мәсьәлән. [[Банабһатта]]ның ''[[Кадамбари]]''сында).{{sfn|Olivelle|2013|p=32}} [[Пурана]]лар - (''[[Вишну-пурана]]'', ''[[Вайю пурана]]'', һәм ''[[Матсья пурана]]'') Маурья премьер-министрын тасвирлар өчен &quot;Каутилья&quot; исемен кулланган бердәнбер борынгы текстлар арасында (киңрәк кулланылган &quot;Чанакья&quot; урынына).
: Р.П.Кангле кебек галимнәр теориясе буенча текстның авторы булып Маурья премьер-министры Чанакья булган.{{sfn|Olivelle|2013|p=33}} Башкалар, мәсьәлән, Оливелл һәм [[Томас Траутманн]] раславынча бу шигырь соңрак өстәү һәм Чанакьяны Каутильяга идентификацияләү [[Гупта Империясе]] вакытында булган чагыштырмача соңрак үсеш булган. Траутманн күрсәтүенә иртәрәк чыганакларның берсендә дә ''Артхашастра''ның авторы дип Чанакья күрсәтелгән.{{sfn|Olivelle|2013|p=33}} Оливелл Гупталарны Маурьялрның законлы варислары дип күрсәтеп карап, Гупталар шуның буенча эш иткән сәяси трактатның авторы Маурья премьер-министры белән идентификацияләнгән булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=33-35}}
=== Хронологиясе ===
Оливелл раслаганча текстның борынгы катламы &quot;Каутилья чыганаклары&quot; безнең эрага кадәр 150 ел – безнең эраның 50-нче елына карый. Эш эволюциясенең киләсе фазасы &quot;Каутилья Каравы&quot;, безнең эраның 50–125 елына карый дип әйтергә була. Ахыр чиктә &quot;Шастрик мөхәррирләнгән юрама&quot; (ягъни без хәзер ия булган текст) безнең эраның 175–300 елы чорына карый.{{sfn|Olivelle|2013|loc=Introduction}}
''Артхашастра'' төньяк көнбатыш Кытайның, Әфганстанның һәм төньяк көнбатыш Пакистанның күмелгән манускрипт фрагментларында шигырьләрдә укырга мөмкин. Боларга Кытай янында [[Кизил мәгарәләре]]ндә табылган [[Шпицер кулъязмасы]] (безнең эраның якынча 200 елы) һәм каен тузы төргәкләре хәзер Баҗаур Тупламасы өлеше (безнең эраның 1-енче гасырдан 2-енче гасырга кадәр) ул [[Һарри Фалк]] һәм Инго Страух раслаганча 1999 елда [[Хайбер Патунхва]] Буддачылык урынында табылган булган.&lt;ref&gt;{{cite book | last=Falk | first=Harry | last2=Strauch | first2=Ingo | editor= Paul Harrison and Jens-Uwe Hartmann| title=From Birch Bark to Digital Data: Recent Advances in Buddhist Manuscript Research | chapter=The Bajaur and Split Collections of Kharoṣṭhī Manuscripts within the Context of Buddhist Gāndhārī Literature | publisher=Verlag der österreichischen Akademie der Wissenschaften | isbn=978-3-7001-7710-4 | doi=10.2307/j.ctt1vw0q4q.7 | pages=71-72, context: 51–78}}&lt;/ref&gt;
=== География ===
''Артхашастра'' авторы авыл рәсмиен яки җитәкчене тасвирлар өчен ''грамакута'' төшенчәсен куллана, ул [[Томас Барроу]] буенча ул төбәкнең асаба яшәүчесе дигәнне аңлата, ул төбәк хәзерге көн [[Гөҗарат]]ны һәм төньяк Махараштраны үз эченә ала. Бу теорияне шулай ук башка шәһадәтләр тәэмин итә: текстта Кояш сәгатенең [[Ашадһа]] аенда (июнь-июль) юк була дип әйтелгән, һәм көн һәм төн [[Чайтра]] (март-апрель) һәм [[Ашваюджа]] (сентябрь-октябрь) айларында тигез дип әйтелә. Бу бары тик [[Кысла тропигы]] буйлап ятучы даирәләрдә мөмкин, ул үзәк Һиндстан аша көнбатышта [[Гөҗарат]]тан көнчыгышта [[Бәнгәл]]гә кадәр уза.{{sfn|Olivelle|2013|p=37}}
Текстның авторы [[Аванти]] (Борынгы Һиндстан) һәм [[Ашмака]] тарихи төбәкләре белән иң таныш булып күренә, аңа хәзерге көн Гөҗарат һәм Махараштра керә. Текстта шул тарихи төбәкләр өчен ел саен яңгыр яву саннары китерелә.{{sfn|Olivelle|2013|p=37}} Шуңа өстәп, ул диңгез сәүдәсе белән таныш булуын күрсәтә, ул Гөҗарат-Махараштра төбәгендә [[Шурпарака|Сопара]] кебек  борынгы диңгез портлары булулары белән аңлатыла.{{sfn|Olivelle|2013|pp=37-38}} Ахыр чиктә, готра исеме Каутилья әле дә Махараштрада бар.{{sfn|Olivelle|2013|p=37}}

==Исеменең тәрҗемәсе==
Төрле галимнәр &quot;артһашастра&quot; сүзен төрлечә тәрҗемә иткән.
* Р.П. Кангле: &quot;Артһа ул кешеләрнең тормышын тәэмин итү һәм артхашастра ул артхага барып килү ысуллары фәне&quot;&lt;ref&gt;RP Kangle (1969, Reprinted in 2010), Arthaśāstra, Part 3, Motilal Banarsidass, {{ISBN|978-8120800410}}, pages 1-2&lt;/ref&gt; &quot;science of politics&quot;;&lt;ref&gt;{{cite journal | first = Roger | last = Boesche |date=January 2003 | title = Kautilya's ''Arthaśāstra'' on War and Diplomacy in Ancient India | journal = The Journal of Military History | volume = 67 | issue = 1 | pages = 9–37 | doi = 10.1353/jmh.2003.0006 | ref = harv | issn = 0899-3718 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt;
* [[А.Л. Башам]]: &quot;сәясәт турында трактат&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;&gt;Boesche 2003&lt;/ref&gt;
* [[Д.Д. Косамби]]: &quot;материаль ирешү фәне&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;
* Г.П. Сингһ: &quot;сәясәт фәне&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;
* [[Роджер Боэше]]: &quot;[[сәяси икътисад]] фәне&quot;&lt;ref name=&quot;Boesche 2003&quot;/&gt;
* [[Патрик Оливэлл]]: &quot;сәясәт фәне&quot;{{sfn|Olivelle|2013|pp=14, 330|ps=: &quot;Артхашастра титулы бары тик [[колофон]]нарда, 5.6.47, 7.10.38 һәм 7.18.42 шигырьләрендә бар&quot;, (14 бит) һәм &quot;Муллык һәм бөлү, тотрыклылык һәм зәгыйфьләнү һәм юк булу — ''сәясәт фәнен [अर्थशास्त्र, arthaśāstra]'' белеп ул бөтен бу стратегияләрне кулланырга тиеш.&quot; (page 330)}}
[[Артха]] (муллылык, байлык, максат, мәгънә, икътисади саклылык) Һинд динендә тормышның дүрт максатларының берсе ([[Пурушартха]]),&lt;ref&gt;[[Arvind Sharma]] (1999), The Puruṣārthas: An Axiological Exploration of Hinduism, The Journal of Religious Ethics, Vol. 27, No. 2 (Summer, 1999), pp. 223-256&lt;/ref&gt; башкалары булып [[дхарма]] (законнар, вазифалар, хокуклар, хасиятләр, яшәү рәвеше) булып тора,&lt;ref&gt;Steven Rosen (2006), Essential Hinduism, Praeger, ISBN 0-275-99006-0, page 34-45&lt;/ref&gt; [[кама]] (мәхәббәт)&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Macy |first1=Joanna |year=1975 |title=The Dialectics of Desire |journal=Numen |volume=22 |issue=2 |pages=145–60 |publisher=BRILL |jstor=3269765|doi=10.1163/156852775X00095 }}&lt;/ref&gt; һәм [[Мокша (Һинд дине)]] (рухи азат ителү) тора.&lt;ref&gt;John Bowker (2003), The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press, ISBN 978-0192139658, pages 650-651&lt;/ref&gt; [[Шастра]] &quot;кагыйдәләр&quot; яки &quot;фән&quot; өчен Санскрит сүзе булып тора.
==Тезелеше==
''Артхашастра'' 15 китап атамасына, 150 бүлеккә һәм 180 темага түбәндәгечә бүленгән:{{sfn|Olivelle|2013|pp=vii–xxvii}}
{| class=&quot;wikitable floatright&quot;
 |+''Аматья'' борынгы Һинду патшалыгында (төп рәсмиләр)&lt;br /&gt;per ''Arthashastra''{{sfn|Olivelle|2013|pp=xiv–xv}} |
 ! style=&quot;background: orange;&quot; | Атама
 ! тәрҗемәсе
 !
 ! style=&quot;background: orange;&quot; |Атама
 ! тәрҗемәсе
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Раджа'' || Патша
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Ювараджа'' || Таҗ принцы
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Сенапати'' || Җитәкче, коралланган көчләр
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Паришад'' || Киңәшмә
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Нагарика'' || Шәһәр белән хөкем сөрүче
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Пауравья ваһарика'' || Шәһәрне күзәтүчесе
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Мантри'' || Вәзир
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Кармика'' || Эш офицеры
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Самнидһатр'' || Хәзинәче
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Кармантика'' || Мөдир, фабрикалар
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Антапала'' || Чик җитәкчесе
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Антар вимсака'' || Җитәкче, сакчылар
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Дауварика'' || Баш сакчы
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Гопа'' || Салым инспекторы
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Пурохита'' || Капеллан
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Караника'' || Бухгалтер
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Прасатр'' || Идарәче
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Наяка'' || Командир
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Упаюкта'' ||Кече офицер
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Прадештри'' || Магистрат
 |-
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Суньяпала'' || Регент
 | 
 ! style=&quot;background: #FFCC88;&quot; | ''Адһьякша'' ||Супер-интендант
|}
# Белем алу темасына, 21 бүлек, 1-18 темалар
# Супер-интендантлар эшчәнлеге буенча,&lt;br /&gt;36 бүлек, 19-56 темалар (иң зур китап)
# Гаделлек турында, 20 бүлек, 57-75 темалар
# Кергән шырпыларны бетерү, 13 бүлек, 76-88 темалар
# Серле үз-үзеңне тотыш турында, 6 бүлек, 89-95 темалар
# Түгәрәк нигезе, 2 бүлек, 96-97 темалар
# Алтылы стратегия буенча, 18 бүлек, 98-126 темалар
# Бәлаләр темасына, 5 бүлек, 127-134 темалар
# Патша сугышка маршлаганда әзерләнгәндә,&lt;br /&gt;7 бүлек, 135-146 темалар
# Сугыш буенча, 6 бүлек, 147-159 темалар
# Конфедерацияләрга таба үзеңне тотыш, 1 бүлек, 160-161 темалар
# Зәгыйфьрәк Патша буенча, 5 бүлек, 162-170 темалар
# Кальганы яулап алу ысуллары, 5 бүлек, 171-176 темалар
# Эзотерик практикалар буенча, 4 бүлек, 177-179 темалар
# Фәнни трактат ничек оешкан булуы, 1 бүлек, 180 тема
==Эчтәлеге==

===Закон, икътисад һәм хөкүмәткә ихтыяҗ===
Борынгыы Санскрит тексты Китапның 2 бүлегендә ачыла (беренче бүлек эчтәлек таблицасы булып тора), анда белем даирәләренең тиеш булырга һәм җитәрлек саны турында төрле теорияле берничә сакланып калган мәктәп булу турында сөйләнә һәм анда шул даирәләр арасында хөкүмәт фәне берсе булганы турында раслана.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}} Мисал өчен ''Бриһаспати'', ''Усаналар'' мәктәбе, ''Ману'' мәктәбе үзе һәм ''Каутилья'' китерелә.&lt;ref name=shamasastri8&gt;[https://archive.org/stream/Arthasastra_English_Translation/Arthashastra_of_Chanakya_-_English#page/n7/mode/2up Arthashastra] R Shamasastry (Translator), pages 8-9&lt;/ref&gt;&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt;
{{Quote box |width=27em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = right
|quote=
&lt;poem&gt;
सुखस्य मूलं धर्मः । धर्मस्य  मूलं  अर्थः । अर्थस्य  मूलं  राज्यं । राज्यस्य मूलं  इन्द्रिय  जयः । इन्द्रियाजयस्य  मूलं  विनयः । विनयस्य मूलं  वृद्धोपसेवा॥
Шатлыкның тамыры булып [[Дхарма]] (әхлак, кануннарга буйсыну), ''Дхарма''ның тамыры булып [[артха]] (икътисад, сәясәт) тора, ''Артха''ның тамыры дөрес хөкем сөрү, дөрес хөкем итүнең тамыры җиңүче үзеңне тыю, җиңүче үзеңне тыюның тамыры тыйнак булу, тыйнаклыкның тамыры булып картларга хезмәт итү.
&lt;/poem&gt;
|source =— Kautilya, ''Chanakya Sutra 1-6''&lt;ref&gt;JS Rajput (2012), Seven Social Sins: The Contemporary Relevance, Allied, ISBN 978-8184247985, pages 28-29&lt;/ref&gt;}}
Текстта расланганча ''Усаналар'' мәктәбе карашы буенча бары тик бер җитәрлек белем бар, хөкүмәт фәне, чөнки башка фән ансыз яшәп кала алмый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=shamasastri8/&gt; ''Брихаспати'' мәктәбе раслаганча Артхашастра буенча ике генә тармак белем бар, хөкүмәт тарамагы һәм икътисад тармагы (авыл хуҗалыгы, мөгезле хайваннар һәм сәүдә ''Варта''сы{{refn|group=note|Оливэлл бу сүзнең транслитерациясен ''Вартта'' дип бирә, тәрҗемәсен &quot;якынча итеп икътисад&quot; дип бирә һәм Каутилья икътисад белемен раджаның белеме үзәгендә урнаштырган дип билгели; See: Olivelle{{sfn|Olivelle|2013|p=43}}}}), чөнки бөтен башка фәннәр интеллектуаль һәм кешенең вакытлыча тормышыннан чәчәк ата.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt; ''Ману'' мәктәбе карашы буенча Артхашастра раслаганча өч белем тармагы бар, [[Веда]]лар, хөкүмәт фәне һәм икътисад фәне (авыл хуҗалыгы, мөгезле хайваннар тоту һәм сәүдә ''Варта''сы), чөнки бу өчесе бер-берсен тәэмин итәләр һәм башка фәннәр Ведаларның махсус тармагы булып тора.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt;
Артхашастра шуннан соң дүрт белергә кирәк белем тармагы бар икән дип раслый, [[Веда]]лар, ''Анвикшаки'' (''Самкхья'', ''Йога'' һәм ''Локаята'' фәлсәфәсе),{{refn|group=note|Кангле бу сүзгә ''Анвиксики '' дип транслитерация бирә һәм бу төшенчә яхшырак фикер йөртү фәне, ә борынгы Һиндстан традицияләрендә тулы фәлсәфә түгел дип раслый; See: Kangle's Part III{{sfn|Kangle|1969|pp=99-100}}}} хөкүмәт фәне һәм икътисад фәне (авыл хуҗалыгы, мөгезле хайваннар һәм сәүдә ''Варта''сы). Бу дүрттән чыгып белем, мал һәм кеше муллылыгы килеп чыга.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2/&gt; Шуннан соң Каутилья текстта Ведалар [[Дхарма]] (хокук, әхлак) һәм [[адхарма]] (дөрес эшләмәү, әхлаксызлык) нәрсә булганы турында сүз йөртә, ''Варта'' байлыкны нәрсә тудыра һәм байлыкны нәрсә җимерә икәнен аңлата, хөкем сөрү фәне ''Ньяя'' (гадел хөкем, тиешлелек, тиешле) һәм ''Аньяя'' (гадел булмаган, тиешле түгел) һәм ''Анишваки'' (фәлсәфәсе){{sfn|Kangle|1969|p=130}} нәрсә турында сүз йөртә, бу фәннәрнең яктылыгы, шулай ук бөтен белемнең чыганагы алкышларга күрсәтмә һәм барлык гамәлләрнең ысулларына күрсәтмә булып тора.{{sfn|Olivelle|2013|pp=66-69}}&lt;ref name=arthasasb1c2&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 3-5&lt;/ref&gt; Ул гомумән хөкүмәт турында сөйли:
{{quote|Хөкүмәтсез, тәртипсезлек үсә ''Matsya nyayamud bhavayati'' (балыклар законы буенча мәкальдә кебек). Хөкем сөрү булмаганда, көчле зәгыйфьне йотачак. Хөкем сөрү булганда зәгыйфь көчлегә каршы тора ала.{{sfn|Olivelle|2013|pp=68-69}}&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, page 5&lt;/ref&gt;}}

===Раджа (патша)===
Иң яхшы патша ул ''Раджа-[[риши]]'', олы фикер иясе патша.{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}&lt;ref name=arthasasb1c5/&gt;
''Раджа-риши''ның үз контроле бар һәм ул сиземнәрнең вәсвәсәсенә төшми, ул даими өйрәнә һәм фикерләрен үстерә, ул ялганнан һәм ялагайланып киңәшчеләрдән арына һәм аның урынына хакыйкать сөйләүче һәм ирешүләре булган өлкәннәр белән сөйләшә, ул оста рәвештә саклыкны һәм кешеләренең байлыгын тәэмин итә, ул кешеләрен баета һәм куәтен үстерә, ул [[аһимса]]ны практикалый (барлык җан ияләренә карата көч кулланмау принцибы), ул гади тормыш белән яши һәм зыян китерүче кешеләрдән яки гамәлләрдән арына, ул кеше хатыныннан ерак һәм башка кешеләрнең малына омтылмый.{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}{{sfn|Olivelle|2013|pp=70-72}}&lt;ref name=arthasasb1c5/&gt; Патшаның башка дошманнары башкалар түгел, ә бу алты: шәһвәт, ярсулык, саран булу, буш дан артыннан куу (тщеславие), тәкәбберлек һәм җилкуарлык (лихачество).{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}{{sfn|Kangle|1969|p=130}} Гадел патша кешеләренең намуслыгын ота, патша булуына күрә түгел, ә гадел булуына күрә.{{sfn|Rangarajan|1992|pp=121-122}}&lt;ref name=arthasasb1c5&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 5-6&lt;/ref&gt;
===Рәсмиләр, киңәшчеләр һәм хөкүмәтне тикшерүләр===
Текстның 1 китабы һәм 2 китабында таҗ принцы ничек өйрәнелергә тиеш һәм патша үзе ничек өйрәнергә тиеш икәне турында  сүз бара, шулай ук ничек итеп ул төп ''Мантри'' (министрларын), рәсмиләрне, хөкүмәтне, сарай яны персоналын, магистратны һәм судьяларны ничек җыю турында.{{sfn|Olivelle|2013|pp=xx, xxii, 69-221}}
Артхашастраның 2 темасы яки 1 китапның 5 бүлеге патшаның даими өйрәнүенә һәм үсешенә багышланган, анда текст аларның ирешүләрен белгән һәм хөрмәт иткән төрле фән даирәләреннән өлкәннәр киңәшмәсен тәэмин итәргә киңәш итә.&lt;ref name=arthasasb1c5/&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=69-70}} Текстның 4 темасы министрларны һәм төп рәсмиләрне сайлау процессын тасвирлый, ул раславы буенча патшаның аларның намуслыгы һәм сыйдырышлыгы белү турында шәхси белемендә нигезләнергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-74}} Каутилья беренче мәртәбә хәзер булган галимнәр арасында дәүләт рәсмиләре ничек сайланырга тиеш турында төрле исемлекләрне китерә, ''Бһрадваджа'' намуслык һәм белем сайлау өчен калкан булырга тиеш икәнен тәкъдим итә, ''Каунападанта'' тәкъдим иткәнчә варислык күбрәк уңайлы, ''Висалакша'' тәкъдим иткәнчә патша зәгыйфьлекләрен куллана ала торганнарны ялларга тиеш, ''Парасара'' зәгыйфьрәк кешеләрне яллауга каршы чыккан, чөнки алар патшаның зәгыйфь урыннарын кулланып шуның урынына аны үз кулайлыгы өчен эшләтәчәкләр һәм шулай ук беренчел сайлау критерие булып тәҗрибә, ә теоретик квалификация түгел дип раслый торган берәү булып тора.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-74}}
Каутилья рәсмиләрне ничек сайларга турында конфликтлаучы карашларны тасвирлаганнан соң, патша  ''Аматйаһ''ларны (министрларны һәм олы рәсмиләрне) үткән эшләрендә нәрсә күрсәткәннәре, характерлары һәм рольләренә тәңгәл итеп дәрәҗәләре буенча сайларга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-75}} Артхашастра раслаганча ''Аматйаһ''  ''Аматья-сампат'' белән булырга тиеш: яхшы өйрәтелгән, алдан күрүчәнлеге белән, көчле хәтере белән, күренекле, яхшы сөйләшә торган, дәртле, экспертиза тармагында камиллеге булган, теоретик һәм практик белеме булган, саф характерлы, яхшы сәламәтлеге булган, юмарт һәм филантропик, прокрастинациядән азат, акылы үзгәрүчәнлектән азат, күрә алмаудан азат, дошманлыктан азат, ярсудан азат, һәм [[дхарма]]га тугъры.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}}&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 7-8&lt;/ref&gt; Бу хасиятләрнең берсе яки берничәсе җитешеп бетмәгәннәр администрациядә урта яки түбәнрәк позицияләр өчен каралып өлкәнрәк рәсмиләр карамагы астында эшләргә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}} Текст төрле ''Аматья-сампат'' өчен сынауларны тасвирлый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}}
Артхашастрада 6 темада патшалыкта барлык министрларның һәм югары рәсмиләрнең бердәмме, әллә юкмы турында серле тикшерүләр һәм даими үлчәүләр тасвирлана.{{sfn|Olivelle|2013|pp=75-76}} Бердәмлеге булмаган рәсмиләр арестланырга тиеш. Законны бозучаннар граждан һәм җинаять судларында эшләргә тиеш түгел. Финанс эшләрендә бердәмлеге булмаган һәм акчага бирешүчәннәр хәзинәче яки салым җыючылар булмаска тиеш һәм җенси мөнәсәбәтләрдә интегральлеге булмаганнар ''Виһара'' хезмәтләренә билгеләнелергә тиеш түгел.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-76}} Министрларның иң олы дәрәҗәсе сыналырга тиеш һәм барлык төр хәлләрдә һәм барлык төр чакыруларда үзләрен бөтен төр вәсвәсәгә бирешмәгән итеп уңышлы күрсәтергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=72-76}}&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 1, Kautilya, pages 5-7&lt;/ref&gt;
1 китапның 9 бүлеге патша киңәшмәне һәм үз киңәшмәсе өчен [[Пурохит]]ны (капелланы, рухи җитәкчене) тәэмин итәргә тиеш. Текстта расланганча “Пурохит”   [[Веда]]ны һәм алты ''Анга''ны яхшы өйрәнгән булырга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=74-75}}
===Кешеләр арасында фәкыйрьләнү, мотивация булмау һәм дус булмау сәбәпләре===
[[Файл:Chanakya artistic depiction.jpg|thumb|140px|1915 ел Шамасатриның Артхашастра тәрҗемәсендә Чанакья портреты.]]
7 китапның 109 темасында Артхашастра кешеләр арасында дус булмау, мотивация булмау һәм икътисади бәлаләр күбәю сәбәпләре исемлеген китерә. Ул “кайда булса да яхшы кешеләрге өстен итеп карасалар һәм явыз кешеләрне кочакласалар” бәлаләр арта дип раслау белән ачыла. Кайда булса да рәсмиләр яки кешеләр гамәлләрдә яки сүзләрдә рәхимсезлек инициацияләсәләр, кайда булса да хокуксыз рәхимсезлек гамәлләре булса дус булмау арта. Патша [[Дхарма]]ны инкарь итсә, ул &quot;эшләнмәскә тиеш һәм эшләрнергә тиеш бирелергә тиеш нәрсәне бирми һәм бирелмәскә тиешне бирә&quot;, патша кешеләрен борчылу итә һәм алар аны яратмый башлыйлар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 7, Kautilya, pages 146-148&lt;/ref&gt;
“Артхашастра” 7.5.22 шигырьдә раслаганча кешеләргә алар тартылырга тиеш булмаганда салым салынган яки алар җәзага тартылган булсалар, җәзага тартылырга тиеш булганнар җәзага тартылмасалар, тиешле булмаган кешеләр арестланса патша һәм аның рәсмиләре бәла һәм дус булмауга сәбәп була.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}} Рәсмиләр талаучыларга каршы яклау тәэмин итү урынына урлауда катнашса, кешеләр фәкыйрьләнә, рәсмиләрнең ихтирамы кими һәм аларга дустанә мөнәсәбәт булмый.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7/&gt;
''Артхашастра'' тексты 7.5.24 - 7.5.25 шигырьләрендә раслаганча, каһарман гамәле турында гайбәт сөйләгән урында ирешүләрнең сыйфаты түбән итеп күрсәтелә, беренче башлаучыларга зыян китерәләр, намуслы кешеләргә ихтирам белән карамыйлар, лаеклы кешеләргә бүлек бирелмәгән урында, ә аның урынына фаворитизм һәм ялган булган урында, шул урында мотивация булмый, бәла кичерәләр, борчулы булалар һәм лояль булмыйлар.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7/&gt;
7.5.33 шигырендә борынгы текст ашау һәм яшәп калуга караган фәкыйрьлек бөтен нәрсәне җимерә, ә башка төр фәкыйрьлекне бөртек һәм акча биреп адресларга мөрәҗәгать итәргә була.{{sfn|Olivelle|2013|pp=290-291}}&lt;ref name=arthasasb7/&gt;
===Граждан, җинаять законы һәм суд системасы===
{{Quote box |width=27em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = left
|quote='''Җинаять һәм җәза'''
&lt;poem&gt;
'''Шул''' куәт һәм шул гына куәт, патша тарафыннан объекти башкарылганда һәм гаепка дөрес нисбәттә, булсын улына яки аның дошманына, бу аны бу дөньяда һәм киләчәктә тәэмин итә.
'''Гадел''' һәм җиңүле патша гадел хөкем белән ''Дхарма'' (нигезләнгән закон), ''Санстһа'' (йола булган закон), ''Ньяя'' (эдиктлар, игълан ителгән закон) һәм ''Вьяваһара'' (ачык күренгән, үзеңне тотыш) буенча идарә итә.
&lt;/poem&gt;
|source =— Arthashastra 3.1&lt;ref&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 3, Kautilya, page 80; &lt;br /&gt;Archive 2: [http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/1_sanskr/6_sastra/5_artha/kautil_u.htm KAZ03.1.41 - KAZ03.1.43 Transliterated Arthashastra] Muneo Tokunaga (1992), Kyoto University, Archived at University of Goettingen, Germany&lt;/ref&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=181-182}}}}
Траутманн буенча Артхашастраның 3 китабы граждан законына багышланган, эш бирүченең һәм эшкә урнашучының икътисади мөнәсәбәтләре, партнёрлык, сатучылар һәм сатып алучылар секциясен кертеп.&lt;ref name= trautmann136&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, ISBN 978-0670085279, pages 136-137, for context see 134-139&lt;/ref&gt; 4 китап җинаять законы буенча трактат, анда патша я аның өчен гамәл кылучы рәсмиләр инициативаны алалар һәм җинаятькә каршы суд процессын башлыйлар, чөнки җинаять дәүләт кешеләренә каршы.&lt;ref name= trautmann136/&gt;&lt;ref name=arthasasb3b4/&gt; Траутманн күрсәткәнчә бу система башка тарихи системалар белән чагыштырып карганда Европа җинаять законына охшаш, чөнки дәүләттә Европа (һәм Артхашастра) системасы җинаять статусы астында булган хөкем процессларын инициацияли, чөнки соңрак системаларда зыян күргән як башкалар арасында үтерү, көчләү, тән җәрәхәте очрагында гариза инициацияли.&lt;ref name= trautmann136/&gt;
Борынгы текстта судларның җинаять очракларны алып бару өчен өч ''прадештри'' (магистраты) бар дип фикер йөртә һәм бу панель граждан суды панеленнән аерым һәм бәйсез, бу Һинд дин патшалыгы өчен махсус.&lt;ref name= trautmann136/&gt;&lt;ref name=arthasasb3b4/&gt; Текстта күрсәтелгәнчә гадел җәза ул җинаятькә пропорциональ булган, ул күп секцияләрдә 1 китапның 4 бүлеге белән башлана {{sfn|Olivelle|2013|pp=112-117}}&lt;ref&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, ISBN 978-0670085279, page xx&lt;/ref&gt; һәм кабат бу принципны җәзаларны аерып күрсәтүдә куллана, мәсьәлән, темада бу 4 китапның 2 бүлеге.&lt;ref name=arthasansk111&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 4, Kautilya, pages 110-111&lt;/ref&gt; Артхашастра раслаганча икътисади җинаятьләр, мәсьәлән, сәүдәгәрләр яки һөнәр ияләре төркеме тарафыннан сөйләшеп кую шәхсән эшләнгән күбрәк җәза бирелә, чөнки сөйләшеп кую кешеләрнең яхшысы өчен систематик зыян булып тора.&lt;ref name= trautmann136/&gt;&lt;ref name=arthasasb3b4&gt;Sanskrit Original: [http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_sociology_astrology/artha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs कौिटलीय अर्थशास्त्र, Arthashastra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170209052501/http://sanskritdocuments.org/pdfjs/web/viewer.html?file=http%3A%2F%2Fsanskritdocuments.org%2Fdoc_z_misc_sociology_astrology%2Fartha.pdf#zoom=auto&amp;pagemode=thumbs |date=9 February 2017 }} Book 3 and 4, Kautilya, pages 79-126&lt;/ref&gt;
===Тыюлыклар һәм урманнар===
Артхашастра раслаганча урманнар сакланырга тиеш эш өчен бик карт, я авыру, я җәрәхәтләнгән булган атларны һәм филләрне ашатыр өчен дәүләт хәзинәсе сарыф ителергә тиеш. Шулай да, Каутилья киңәш иткәнчә уңышларга зыян китерә торган кыргый хайваннар дәүләт ресурслары белән чикләнергә тиеш. 19 темада, 2 бүлектә тект шулай дип тәкъдим итә:
&lt;blockquote&gt;
Патша [салымнардан] азат итәргә тиеш&lt;br/&gt;
  Дошман патша яки кабилә тарафыннан тар-мар ителгән төбәккә,&lt;br/&gt;
  Авыру яки ачлык бәласе булган төбәккә.&lt;br/&gt;
Ул авыл хуҗалагын саклап торырга тиеш&lt;br/&gt;
Аңа зур салымнар, аһимса булмаган хезмәт, законнар һәм хайван көтүләре&lt;br/&gt;
Аларга караклар, явыз хайваннар, агу, крокодиллар яки авыру янаганда&lt;br/&gt;
Ул сәүдә юлларын ачык тотарга тиеш&lt;br/&gt;
Аларга теләсә кем янаса - офицерлар, талаучылар яки чик җитәкчеләре басым ясаса&lt;br/&gt;
Аларны ферма хайваннары тузган рәвешкә китерсә&lt;br/&gt;
Патша элек нигезләнгән урманнарны, фил урманнарын, резервуарларны һәм шахталарны&lt;br/&gt;
Сакларга тиеш һәм яңаларны нигезләргә тиеш.&lt;br/&gt;
&lt;/blockquote&gt;
===Шахталар, фабрикалар һәм супер-интендантлар===
Артхашастрада 30 темадан 47 темага кадәр шахталарны һәм фабрикаларны, җайланмаларны, урман җитештерүенә, баланслар һәм авырлык үлчәмнәре стандартларына, озынлык һәм вакыт үлчәмнәре стандартларына, йолаларга, авыл хуҗалыгына һ.б. багышланган. 
===Шымчы булу, пропаганда һәм мәгълүмат буенча===
Артхашастрада күп бүлекләр серле хезмәтләрнең ихтыяҗларына, ысулларына һәм максатларына һәм дәүләт эше өчен шпионнар челтәрен ничек төзәргә һәм шуннан соң кулланырга икәненә багышлый. Текстка расланганча рольләр алу һәм качу өчен шпионнар өйрәтелгән булырга тиеш, шулай ук мәгълүматны тапшыру өчен кодлы телне кулланырга һәм нәтиҗәләре буенча бүләк ителергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=42-47, 78-80, 98, 112-117, 231-234, 261-263, 407-414, 476-483}}{{refn|group=note|Шоһам һәм Либиг буенча бу  “Дәүләт төзелеше һәм сәяси икътисад буенча дәреслек” ул шымчы мәгълүматын җыю, куллану һәм һәм дәүләтнең куәтен һәм саклыгын тәэмин итү өчен алыштырып булмаслык чара буларак капланыш астында операцияләр турында.&lt;ref&gt;Dany Shoham and Michael Liebig. &quot;The intelligence dimension of Kautilyan statecraft and its implications for the present.&quot; ''Journal of Intelligence History'' 15.2 (2016): 119-138.&lt;/ref&gt;}}
Артхашастра буенча ''Вьяджнана'' (кыяфәт) агентлары өчен киңәш ителгән рольләр һәм качуларга аскетлар, урман дәрвишләре, фәкыйрьләр, докторлар, астрологлар, куллану йорт хуҗалары, тамашачылар, биючеләр, хатын-кыз агентлар һәм башкалар керә.{{sfn|Olivelle|2013|pp=xv-xvi, 42-43, 78-82, 98, 260}} Биредә бу һөнәрләрдән әгъзалар серле хезмәт өчен эзләнергә тиеш дип тәкъдим ителә.{{sfn|Olivelle|2013|pp=42-43}} Текстта расланганча, алдан күрүчее дәүләт, аның дошманнары мәгълүмат эзлиләр һәм территория эчендә мәгълүмат эзлиләр һәм пропаганда тараталар дип уйларга тиеш һәм шуннан чыгып шундый дошман шымчы операцияләре өчен ул икеләтә агентларны өйрәтергә һәм аларга акча бирергә тиеш.
Артхашастра буенча серле хезмәтнең максатлары хөкүмәт рәсмиләрнең бердәмлеген тикшерү, картельләрне һәм халыкны конспирация өчен тикшерү, сугышка әзерләнә торган дошман патшаларны яки шулай ук сугыш вакытында, дошман дәүләтләр тарафыннан шымчы һәм пропаганда сугышларын тикшерү һ.б.{{sfn|Olivelle|2013|pp=42–47, 78–83, 260–261}}&lt;ref name=boeschejmh9&gt;Roger Boesche (2003), Kautilya's Arthaśāstra on War and Diplomacy in Ancient India, The Journal of Military History, Volume 67, Number 1, pages 9-37&lt;/ref&gt; Артхашастраның 5.2.69 шигырендә расланганча шымчы операцияләре һәм аларның максатлары &quot;хыянәт итүчеләргә һәм хокук бозучыларга карата, ә башкаларга карата тиеш&quot; башкарылырга тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|p=261}}
===Сугыш һәм тынычлык турында===
Артхашастрада 7 китап һәм 10 китап сугышка багышланган һәм сугыш өчен күп сценарийлар һәм сәбәпләр күрсәтелә. Ул сугышны өч киң төргә төркемли – ачык сугыш, ябык сугыш һәм тавышсыз сугыш.{{sfn|Olivelle|2013|p=294}} Анда шуннан соң бүлекләр төрле сугышларга багышлана, ничек бу сугышларда катнашырга һәм ничек сугышның капланыш астында яки тавышсыз сугыш максаты икәнен белергә турында.{{sfn|Olivelle|2013|pp=294-297}} Текстта патша эшләп караганның сугыш алып бару һәм тынычлыкка омтылганда прогрессны белергә тиеш.{{sfn|Olivelle|2013|pp=277-278}} Текстта шулай дип раслана:
{{quote|Тынычлыкка омтылганда һәм сугыш алып барганда прогресс дәрәҗәсе бер булганда, күбрәк тынычлык ягын карыйлар.{{sfn|Rangarajan|1992|p=530}}}}
Артхашастрада Каутилья дәүләт һәрвакыт адекват рәвештә фортификацияләнгән булырга тиеш, аның кораллы көчләре әзер булырга тиеш һәм сугыш гамәлләренә каршы торырга сәләтле булырга тиеш дип өйрәткән. Каутилья сугыш ысулы өстеннән тынычлык ысулын яхшырак күрә, чөнки ул күп хәлләрдә тынычлык кешеләрнең байлыгына, муллылыгына һәм якланган булуына китерә.&lt;ref name=brekke128/&gt;{{sfn|Olivelle|2013|pp=273-274}} Артхашастра тынычлык дәрәҗәсенең һәм тынычлык төшенчәсен, Брекке раслаганча, as &quot;сәнәгатьтә эш нәтиҗәләренә ирешеп карау һәм эштән алынган нәтиҗәләр ләззәтенә дулкынлану булмау&quot;.&lt;ref name=brekke128&gt;Torkel Brekke (2009), The Ethics of War in Asian Civilizations: A Comparative Perspective, Routledge, ISBN 978-0415544375, page 128&lt;/ref&gt;
===Көйләүләр һәм салымнар турында===
Артхашастра катнашкан икътисад турында сүз йөртә, биредә шәхси ширкәтләр һәм дәүләт ширкәтләре бер-берсе белән авыл хуҗалыгында, урман җитештерүендә, шахталарда, җитештерүдә һәм сәүдәдә. Шулай да, патша статуслары һәм рәсмиләр шәхси икътисади эшчәнлекне көйлиләр, кайбер икътисади эшчәнлек дәүләт монополиясе булып тора һәм супер-интендент шәхси һәм дәүләт ширкәтләренең шул ук көйләнүләр буенча эшләвен күзәткән. Шахталар дәүләт карамагында булган, әмма текстның 2.12 бүлеге буенча шәхси ширкәтләргә арендага бирелә. Артхашастра раслаганча кулланучыны яклау патшаның рәсмиләре өчен әһәмиятле приоритет булырга тиеш. 
{{Quote box |width=24em | bgcolor=#FFE0BB |align=right |salign = right
|quote='''Салымнарны җыю һәм пешкән җимешләр'''
&lt;poem&gt;
Кеше бакчасыннан бер җимештән соң икенчесен алган шикелле, патша патшалыгыннан алырга тиеш. Юк ителү куркынычыннан ул пешмәгәннәрен алмаска тиеш, бу фетнәләргә китерә.
&lt;/poem&gt;
|source =—Stocking the Treasury, ''Arthashastra'' 5.2.70{{sfn|Boesche|2002|p=72}}{{sfn|Olivelle|2013|p=261}}}}
Шәхси җирдә авыл хуҗалыгы 16,67% дәрәҗәсендә булырга тиеш, әмма салым ачлык, эпидемия һәм яңа культивацияләнмәгән кырларга күченү вакытында алынмый. Яңа җәмәгать проектлары, мәсьәлән, су арыклары һәм су эшләре салымнардан биш елга азат ителә. Гыйбадәтханә һәм ''[[гуру]]кул'' җирләре салымнардан, штрафлардан азат ителә.{{sfn|Olivelle|2013|pp=99-111}} Патшалык чикләреннән тыш сәүдәгә салымнар яки үтәлергә тиеш бурычлар куелган.{{sfn|Olivelle|2013|p=140}} Салымнар сәнәгать кешеләре өчен 10%-тан 25%-ка кадәр аерелып торган һәм алар җитештергән әйбер (продукт), хезмәт яки акча белән түләнергә тиеш булган.{{sfn|Olivelle|2013|pp=40-45, 99-110, 136-137, 150-153, 173-174, 536-545, 556-557, 572-580, 646-647}}
==Тәрҗемәләр һәм өйрәнү==
Текст Шамашастри, Кангле, Траутманн һәм башкалар тарафыннан тәрҗемә ителгән һәм интепретацияләнгән булган.&lt;ref name=shamasastri8/&gt;{{Sfn|Olivelle|2013}} Күптән түгел булган тәрҗемәләргә һәм интерпретацияләргә [[Патрик Оливелл]]ныкылар керә {{Sfn|Olivelle|2013}}&lt;ref&gt;{{Cite journal|title = Manu and the Arthaśāstra, A Study in Śāstric Intertextuality|oclc = 5649173080| doi=10.1023/B:INDI.0000021078.31452.8a |journal = Journal of Indian Philosophy Journal of Indian Philosophy|date = 2004-01-01|issn = 0022-1791|pages = 281–291|volume = 32|issue = 2–3|language = English|first = Patrick|last = Olivelle}}&lt;/ref&gt; һәм МакКлишныкы керә.&lt;ref&gt;{{Cite book|title = Political Brahmanism and the state a compositional history of the Arthaśāstra (PhD Thesis, Advisor: Patrick Olivelle)| url = https://repositories.lib.utexas.edu/handle/2152/10568 |publisher = University of Texas|year = 2009 | language = English|first = Mark Richard|last = McClish}};&lt;br /&gt;{{Cite journal|title = The dependence of Manu's seventh chapter on Kautilya's Arthas̈a¯stra|jstor = 10.7817/jameroriesoci.134.2.241|oclc=5713382377 | journal = Journal of the American Oriental Society|date = 2014-01-01|issn = 0003-0279|pages = 241–262|volume = 134|issue = 2|language = English|last = McClish M|doi = 10.7817/jameroriesoci.134.2.241}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title = The Arthaśāstra selections from the classic Indian work on statecraft|publisher = Hackett|year = 2012| isbn = 978-1603848480|last = Kauṭilya|first3 = Mark|last3 = McClish|first2=Patrick|last2=Olivelle|oclc = 934713097}}&lt;/ref&gt;
==Йогынтысы һәм кабул ителүе==
[[Файл:Maurya Empire, c.250 BCE 2.png|thumb|240px|Каутилья вакытында Маурья Империясе.]]
Галимнәр раслаганча Артхашастраның Азия тарихында йогынтысы зур.&lt;ref name=boeschejmh9/&gt;&lt;ref name=albinski62/&gt; Аның фикерләре Көньяк Азиядә иң зур империяләрнең берсен төзергә ярдәм иткән, ул [[Парфия Империясе]] чикләреннән Һиндстан суб-континентының башка ягында Бенгалиягә кадәр җирне колачлаган, аның башкаласы [[Паталипутра]] император [[Марк Аврелий]] астындагы Римнан ике мәртәбә күбрәк булган.&lt;ref name=boeschejmh9/&gt;
Каутильяның яклаучысы [[Чандрагупта Маурья]] аның улы Биндусара һәм оныгы [[Ашока]] тарафыннан мирас итеп алынган империяне берләштергән.&lt;ref name=boeschejmh9/&gt;&lt;ref name=albinski62&gt;Henry Albinski (1958), [https://www.jstor.org/stable/2109166 The Place of the Emperor Asoka in Ancient Indian Political Thought], Midwest Journal of Political Science, Vol. 2, No. 1, pages 62-75&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;MV Krishna Rao (1958, Reprinted 1979), Studies in Kautilya, 2nd Edition, {{oclc|551238868}}, ISBN 978-8121502429, pages 13-14, 231-233&lt;/ref&gt;
===Макиавелли белән чагыштыру===
1919 елда яңа табылган Артхашастра кулъязмасы беренче нәшер ителгәннән соң [[Макс Вебер]] шулай дип раслаган:
{{quote|Чын рәвештә сүзнең популяр мәгънәсендә &quot;Макиавеллианизм&quot;, классик рәвештә Һинд дине әдәбиятында Каутильяның Артхашастрасында чагылган (Гайсәгә кадәр озак элек язылган, мөгаен Чандрагупта вакытында): моның белән чагыштырып караганда Макиваеллиның ''The Prince''-ы зыянсыз.&lt;ref&gt;Max Weber, ''[[Politics as a Vocation]]'' (1919). This translation is from ''Weber: Selections in Translation'', ed. W. G. Runciman, trans. Eric Matthews (Cambridge: Cambridge University Press, 1978), pp. 212–25 (p. 220); see also [http://www.ne.jp/asahi/moriyuki/abukuma/weber/lecture/politics_vocation.html this translation].  {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20100131051351/http://www.ne.jp/asahi/moriyuki/abukuma/weber/lecture/politics_vocation.html |date=31 January 2010 }}&lt;/ref&gt;}}
Соңрак өйрәнүләр ''Артхашастра''ны &quot;Макиавеллианизм&quot; белән чагыштыру белән дөрес түгел дигән карашта. Мәсәлән, Пол Брайанс раслаганча, Макиавеллиның ''The Prince'' әсәрендә патша һәм аның түгәрәге үзләре өчен монархның куәтен сакларга тырышалар, әмма ''Артхашастра''да патша &quot;крестьяннарны кертеп гражданнарны якларга һәм бай итәргә тырышырга&quot; тиеш. Каутилья Артхашастрада раслаганча, &quot;патшалыкның байлыгының соңгы чыганагы булып кешеләрнең сакланган булуы һәм кешеләрнең байлыгы&quot; тора, бу караш Макиавеллиның текстында беркайчан да искә алынмаган. Текст Брайанс раслаганча &quot;җир реформасы&quot; яклы, анда җире булган, әмма озак бернәрсә дә үстерми торган җир ияләреннән һәм фермерлардан  алына һәм фәкыйрьрәк, әмма җире булмаган фермерларга бирелә.
Артхашастра күп очракларда ниндидер патшалыкта көчсез һәм зәгыйфьләргә ярдәмне игълан итә, бу хис Макиавеллида юк; Артхашастра Брайанс раслаганча &quot;патша ятимнәргә, картларга, зәгыйфьләргә, газапланучыларга һәм ярдәмсезләргә матди ярдәм күрсәтергә тиеш. Ул шулай ук ярдәмсез хатыннарны алар йөкле булганда һәм алар тудырган балаларны азык белән тәэмин итәргә тиеш&quot;. Шулай ук текстта кеше тормышы гына түгел, ә хайван тормышы турында сүз бара һәм 2 китапта тәкъдим ителгәнчә атларга һәм филләргә карт булудан, авырудан яки сугыштан соң эшли алмаган халәткә килгәч азык бирелергә тиеш.{{sfn|Boesche|2002|pp=18-19}}
===Дәүләтнең роленә карашлар===
Анализы өчен 1969 елда Кангле тәрҗемәсенә тулаем таянган [[Роджер Боэше]] раслаганча Кангле юрамасының проблемалары бар, чөнки ул комментарий буларак ялгыш текстка таянган; ул 2013 ел юрамасында төзәтүләрне төзәткән һәм Рангараджанның 1992 ел альтернатив тәрҗемәсен тәнкыйтьләгән,{{sfn|Boesche|2002|pp=18-19}} Артхашастраны &quot;борынгы дөньяның бөек сәяси китабы&quot; дип атаган.{{sfn|Boesche|2002|pp=1-7}}
===Хасияткә һәм милеккә карашлар===
Томас Траутманн раслаганча ''Артхашастра'' in chapter 3.9 бүлектә җиргә ия булу хокукларын танымый һәм патша шул хокукны талап алудан яки бозудан сакларга тиеш. Артхашастра раслаганча берәү җирне сатарга тели икән, хуҗаның туганнары, күршеләре һәм кредиторлары, шул тәртиптә беренче сатып алу хокукына ия һәм алар җирне гадел көндәшлектә бәягә сатып алырга теләмәгән очракта, башкалар һәм чит кешеләр сатып алырга тәкъдим итәргә мөмкин.&lt;ref name=trautmann121/&gt; Дәвам итеп, бәя шәһидләр алдында игълан ителергә, язып куелырга һәм салымнары түләнергә тиеш, чөнки сату-сатып алу оештырулары дәүләт тарафыннан танылырга тиеш.&lt;ref name= trautmann121&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, ISBN 978-0670085279, pages 121-127&lt;/ref&gt;
Текстта  3 китаптан 4 китапка кадәр икътисади законнарга һәм суд системасының икътисади, контрактларга һәм базарга карган бәхәсләрдә суд системасының күзәтү темасына багышланган.&lt;ref name=trautmann134&gt;Thomas Trautmann (2012), Arthashastra: The Science of Wealth, Penguin, ISBN 978-0670085279, pages 134-138&lt;/ref&gt; Текст шулай ук мөрәҗәгать системасын тәэмин итә, анда өч ''дһармастһа'' (судьялар) ике фирка арасында контракт бәхсәләрен карыйлар һәм клиентлар җинаятьне ялганлар өчен ялгыш таләпләрне һәм спекуляцияләрне карый.&lt;ref name=trautmann134/&gt; Траутманн раслаганча текст базар алмашуын алдан күрә һәм функцияләве өчен фрэймворкны тәэмин итә.&lt;ref name=trautmann134/&gt;
===Барлык сценарийларны алдан күрүче стратегия буенча китап===
Сиһаг раслаганча, текст дәүләт ничек икътисади үсешкә омтылырга тиеш һәм ул “икътисади башкаруның тиешле үлчәвен” ассызыклый, әхлакый кыйммәтләр җәмгыятьне тоташтыра торган һәм икътисади үсешне тәэмин итә торган җилем дип таный.
===Реализм===
Һиндстанның элеккеге [[Милли Саклау Киңәшчесе]] [[Шив Шанкар Менон]] раслаганча: &quot;Артхашастра дәүләтне ничек төзергә, дәүләт белән ничек идарә итәргә, олырак максат турында мәгълүм булып күрсәтмәләрне ачыклау һәм төгәлләү, дәүләт белән идарә итүнең практик тәҗрибәсенең нәтиҗәсе. Ул норматив текст кына түгел, ә дәүләт белән идарә итү сәнгатенең реалист тасвирламасы&quot;.&lt;ref name=&quot;India needs to develop its own doctrine for strategic autonomy: NSA&quot;/&gt; Менон буенча текст файдалы, чөнки ул &quot;без хәзер яшәгән дөнья Каутилья эшләгән дөньясына охшаш&quot;. Ул китапны укуны стратегик мәсьәләләргә карау өчен киңәйтү өчен киңәш иткән.&lt;ref name=&quot;India needs to develop its own doctrine for strategic autonomy: NSA&quot;&gt;{{cite news|title=India needs to develop its own doctrine for strategic autonomy: NSA|url=http://economictimes.indiatimes.com/news/politics/nation/india-needs-to-develop-its-own-doctrine-for-strategic-autonomy-nsa/articleshow/16868737.cms|accessdate=18 October 2012|newspaper=Economic Times|date=18 October 2012|agency=PTI|location=NEW DELHI}}&lt;/ref&gt;
==Популяр мәдәнияттә==
* ''[[Blue Bloods (TV series)|Blue Bloods]]'' телешоуының 5 фасылының 22 эпизодында искә алына
* ''[[iZombie (TV series)|iZombie]]'' телешоуының 3 фасылның 1 эпизодында искә алына
* Ашвини Сангһиның ''[[Chanakya's Chant]]'' романы
* Брэд Тһорның ''Blowback'' романы
* ''[[Чандрагупт Маурья]]''ның ''[[Sony Entertainment Television]]''та Һинди сериалында искә алына
* ''[[Dear White People]]'' телешоуының 3 фасылның 5 эпизодында искә алына
* Дэйвид Кристианның ''[[Origin Story, A big history of everything]]'' китабында искә алына
* Һенри Киссинджерның ''[[World Order (book)|World Order]]'' китабында искә алына
==Шулай ук карарга мөмкин==
*[[:en:Artha]] һәм [[:en:Purushartha]] – Һинд фәлсәфи концепцияләре
*[[:en:Hindu philosophy]]
*[[:en:History of espionage]]
*[[:en:Nitisara]]
*[[:en:Rajamandala]]
*[[:en:Tirukkural]]
*[[:en:Machiavelli]]
*[[Ману законнары]]
==Билгеләмәләр==
{{reflist|group=note}}
===Әдәбият===
{{refbegin}}
* {{citation|authorlink=Roger Boesche| last=Boesche | first = Roger | title = The First Great Political Realist: Kautilya and His Arthashastra | year=2002 | publisher = Lexington Books | location = Lanham | isbn = 0-7391-0401-2|ref=harv}}
* {{citation|title=Kautilya Arthashastra, 3 vols|first=R. P. |last= Kangle| publisher=Motilal Banarsidass (Reprinted 2010) | year=1969 | isbn= 978-8120800410|ref=harv}}
* {{cite journal | first = I. W. | last = Mabbett |date=April 1964 | title = The Date of the Arthaśāstra | journal = Journal of the American Oriental Society | volume = 84 | issue = 2 | pages = 162–169 | doi = 10.2307/597102 |ref = harv | jstor = 597102 }}
* {{citation | last=Olivelle | first = Patrick | author-link=Patrick Olivelle | title = King, Governance, and Law in Ancient India: Kauṭilya's Arthaśāstra | year=2013 | publisher = Oxford University Press | location = Oxford UK | isbn = 978-0199891825| url = https://books.google.com/books?id=6MlgU0oQb4sC|ref=harv|accessdate=2016-02-20}}
* {{citation | last=Rangarajan| first=L.N. | year= 1992|publisher= Penguin Classics|isbn= 0-14-044603-6|title=Kautilya: The Arthashastra|ref=harv}}
* {{citation |last1=Rao |first1=Velcheru |last2=Subrahmanyam |first2=Sanjay |chapter=Notes on Political Thought in Medieval and Early Modern South India |editor1=Richard M. Eaton |editor2=Munis D. Faruqui |editor3=David Gilmartin |editor4=Sunil Kumar |title=Expanding Frontiers in South Asian and World History: Essays in Honour of John F. Richards |chapter-url=https://books.google.com/books?id=h0_xhdCScQkC&amp;pg=PA164 |year=2013 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-107-03428-0 |pp=164–199 |accessdate=2016-02-20}}
* {{citation | last = Trautmann | first = Thomas R. | authorlink = Thomas Trautmann | title = {{IAST|Kauṭilya}} and the Arthaśāstra: A Statistical Investigation of the Authorship and Evolution of the Text | year = 1971 | publisher = E.J. Brill | location = Leiden }}
*''Arthashastra-Studien'', Dieter Schlingloff, Wiener Zeitschrift für die Kunde Süd- und Ostasiens, vol. 11, 1967, 44-80 + Abb. 1a-30, ISSN 0084-0084.
* Ratan Lal Basu and Raj Kumar Sen, ''Ancient Indian Economic Thought, Relevance for Today'', ISBN 81-316-0125-0, Rawat Publications, New Delhi, 2008
* Shoham, Dany, and Michael Liebig. &quot;The intelligence dimension of Kautilyan statecraft and its implications for the present.&quot; ''Journal of Intelligence History'' 15.2 (2016): 119-138. 
{{refend}}

==Тышкы сылтамалар==
*{{wikisource-inline|Arthashastra|''Arthashastra''|single=true}} (First English translation, 1915 by R Shamasastry)
*[https://archive.org/details/Arthasastra_English_Translation ''Arthashastra'' (English)] (Another archive of 1915 R Shamasastry translation)
*[http://sarit.indology.info/kautalyarthasastra.xml?view=page ''Arthaśāstra'' (Sanskrit, IAST-Translit)], SARIT Initiative, The British Association for South Asian Studies and The British Academy
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Һинд дине сәясәте]]</text>
      <sha1>7kjqa75g0f6ur2pf2lwdc776nxfytdy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альбина Юрату</title>
    <ns>0</ns>
    <id>235188</id>
    <revision>
      <id>3524502</id>
      <parentid>3518993</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:24:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>wikidata</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7860" xml:space="preserve">{{Язучы
 |Исем              = Альбина Юрату 
 |Оригинал телендә  = {{lang-cv|Альбина Юрату}}
 |Фото              = Альбина Юрату 2.jpg
 |Киңлек            = 250px
 |Рәсем язуы        = Альбина Юрату 
 |Тугач бирелгән исеме = Альбина Юрату&lt;br/&gt;(Любимова Альбина Васильевна)
 |Псевдонимнар      = Альбина Юрату
 |Туу датасы        = 
 |Туу урыны         = {{Туу җире|Чуаш АССР|Чуашстанда}}, {{Туу урыны|Батыр районы|Батыр районында}}, [[Норваш-Шигали]] авылы
 |Үлем датасы       = 
 |Үлем урыны        = 
 |Ватандашлык       = {{байраклаштыру|ССРБ}}→&lt;br/&gt;{{байраклаштыру|Русия}}
 |Милләт            = [[чуаш]]
 |Эшчәнлек төре     = шагыйрә
 |Иҗат итү еллары   = 
 |Юнәлеш            = 
 |Жанр              = 
 |Иҗат итү теле     = [[чуаш теле]], [[рус теле]]
 |Дебют             = 
 |Премияләр         = 
 |Бүләкләр          = Чуаш Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре (2008)

 |Имза              = 
 |Сайт              = 
}}
{{Башка мәгънәләр/фамилия|Любимова}}
'''Альбина Юрату''' (паспортта - ''Любимова Альбина Васильевна'') ([[25 август]], [[1959]] ел, [[Чуаш АССР]], [[Батыр районы]], [[Норваш-Шигали]]  авылы) — чуаш шагыйрәсе. Чуаш Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре (2008).

[[Чуаш АССР язучылар берлеге|Чуашстан язучылары берлегендә]] (1992) тора.&lt;ref&gt;П. Афанасьев, «Писатели Чувашии», Чебоксары, 2006{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Чувашская энциклопедия{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; Россия Федерациясе Журналистлар берлеге әгъзасы (2012 елдан).

==Тәрҗемәи хәле==
[[1959]] елның [[25 август]]ында [[Чуашия]]нең [[Батыр районы]] [[Норваш-Шигали]] авылында туган.

[[Чуаш дәүләт университеты]]ның тарих-филология факультетында һәм [[Мәскәү дәүләт университеты]] журналистикасы факультетында белем алган.&lt;ref&gt;[https://www.chuvash.org/lib/author/201.html Альбина Юрату]//Электронлă вулавăш{{ref-cv}}&lt;/ref&gt;

Уку вакытында &quot;Ульяновец&quot;, &quot;Мәскәү университеты&quot; газеталары белән хезмәттәшлек итә.

1982 елда Чуваш АССР [[Ялчык районы]]ның «Колхоз ялавĕ» газетасында эшли.

1983 елдан 1990 елга кадәр Чабаксар оек-трикотаж фабрикасында җирле радио мөхәррире булып эшләгән.

1990 елдан 2004 елга кадәр табигатьне саклау органнарында матбугат сәркатибе вазифасын башкарган.

== Әсәрләре ==
[[Рәсем:Альбина Юрату чуаш милли костюмында.jpg|thumb|left|Альбина Юрату чуаш милли костюмында. 2017 ел.]]
Яшьлегендә шигырьләр яза башлый. Аларны «Авангард», «Пионер сасси», «Пионерская правда», «Молодой коммунист», «Коммунизм ялавĕ», [[«Хыпар» газетасы|«Хыпар»]] газеталарында, «Чăваш хĕрарăмĕ», «Сказка амрăксен хаçачĕ» газеталарында, «Тăван Атăл», «Ялав», «Самант», «Тетте» һ. б. журналларда бастырган. Шигъри әсәрләрендә Альбина мәхәббәте табигатькә, Ватанга, кешегә, ата-аналарга, иң назлы хисләргә ия балаларга мәхәббәт аша сизелә. Шуңа күрә ул үзенә өстәмә исем — '''Юрату''' тәхәллүсе ала. Альбина Юрату 1992 елдан 2015 елга кадәр туган [[чуаш теле]]ндә дә, [[рус теле]]ндә дә 22 шигырь җыентыгы чыгарган. Кайбер җыентыклары:
* «Эпĕ сана юрататăп» (Мин сине яратам), (1977, 1994);
* «Каях! Сывă пул!»; (Сау бул! Бәхетле бул!), (1992);
* «Чĕрем витĕр иккĕн утас çул выртать» (Йөрәгем аша икәү узарбыз) (1996);
* «Çӳл тӳпере çич çăлтăр» (Күктә Җиде йолдыз) (1997);
* «Любовь моя. Боль моя» (Мәхәббәтем минем. Минем авыртуым), (2001);
* «И многоточие ставлю я опять...» (Һәм күп нокта тагын куям...), (2001);
* «Кĕтетĕп сана, килсем...» (Көтәм сине, кил...), (2004);&lt;ref&gt;[https://chuvash.su/e/d090d0bbd18cd0b1d0b8d0bdd0b020d0aed180d0b0d182d183 Альбина Юрату]//Сhuvash.su{{ref-cv}}&lt;/ref&gt;
* «Эп килнĕ юратма…» (Мин килдем яратырга…), (2008);
* «Туслă çĕмье» (Дус гаилә), (2014).

== Җырлары ==
Шагыйрәнең шигырьләренә язылган җырлар халыкта киң таралыш ала. Аның җырларын Александр Осипов, Людмила Семенова, Олег Сокол, Клара Осокина, Михаил Федоров, Александр Мингалев, Светлана Бубнова, Римма Шекирова, Владимир Леонтьев, Елена Османова, Петр Романов, Елена Леонтьева, Сергей Кувшинов, Тамара Савей, Борис Соколов, Алинә Михайлова, Тамара Ишморатова, татар һәм чуаш эстрадасының йолдызы [[Фәридә Фәйзуллина]] башкара.

== Бүләкләре мактаулы исемнәре ==
* 2001 — беренче чуаш шагыйрәсе {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Әминә|Әминә|cv|Эмине}} исемендәге премия
* 2008 — Чуаш Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре
 
==Искәрмәләр==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

{{DEFAULTSORT:Юрату, Альбина}}
[[Төркем:Чуаш язучылары]]
[[Төркем:Чуашстан язучылары]]
[[Төркем:Чуаш шагыйрьләре]]
[[Төркем:Чуашстан шагыйрьләре]]
[[Төркем:Чуаш журналистлары]]
[[Төркем:Чуашстан журналистлары]]
[[Төркем:Чуаш дәүләт университетын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Мәскәү дәүләт университетын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Мөхәррирләр]]
[[Төркем:Чуашстанның атказанган мәдәният хезмәткәрләре]]
[[Төркем:Күптелле язучылар]]
[[Төркем:Хатын-кыз шагыйрьләр]]
[[Төркем:Хатын-кыз журналистлар]]</text>
      <sha1>9yepl5p13xasr80atym1vxy4qbmzst3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айяяважи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>335473</id>
    <revision>
      <id>3524549</id>
      <parentid>3501467</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:38:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Этимология һәм тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125693" xml:space="preserve">'''Аййяважи''' (Тамил телендә:அய்யாவழி, Малаялам телендә:അയ്യാവഴി) ''Аййявали''&lt;ref&gt;Аййяважи сүзенең өлеше '[[ɻ|zh]]i' ([[ழி]]) [[ретрофлекс аппроксиманта]] булып тора һәм [[Колкатада Милли Китапханәсе романизациясе]] буенча ''Ayyāvaḻi'' буларак дөрес [[транслитерация|транслитерацияләнә]].&lt;/ref&gt; IPA-ml:əjːaːvəɻi, &quot;Остаз Юлы&quot;) ул [[Көньяк Һиндстан]]да килеп чыккан [[Һенотеизм|һенотеистик]] ышану.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Singh |first1=Janak |title=World Religions and the New Era of Science |date=2010 |location=Rutherford County, Tennessee, US |page=30}}&lt;/ref&gt; Ул [[Көньяк Һиндстан]]да килеп чыккан.&lt;ref name= &quot;Ayya vazhi religion from Tha.Krishna Nathan&quot;&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikuNdarin vaazvum sinthanaiyum'', p. 62: &quot;{{lang|ta|அவர் (வைகுண்டர்) மாற்றுப் பிறப்பு பெற்ற நாளே அய்யாவழி சமய மரபு தோற்றம் பெற்ற நாள்(கி.பி.1833) எனக் கூறலாம்.}}&quot; (The day at which Vaikundar is given rebirth could be considered as the date of origin of the Ayyavazhi religion.)&lt;/ref&gt; Ул берничә газет тарафыннан аерым [[монизм|монистик]]&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai moolamum Uraiyum'', Volume 2, p. 97&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite book|last1=Wallis|first1=Graham Harvey [and] Robert J.|last2=J. Wallis|first2=Robert|title=The A to Z of shamanism|date=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Md.|isbn=978-0810876002|page=101|url=https://books.google.com/books?id=Mf-xa4cisbUC&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt; дин буларак карала,&lt;ref&gt; Түбәндәге иртәнге һәм кичке көн саен матбугатта Аййяважи дин буларак карала:
* [[Малай Малар]] (әйдәп баручы кичке [[Тамил теле|Тамил]] көн саен басмасы), ''Nagercoil Edition'', 4 March 2007, p. 5, &quot;சுவாமி ஊர்வலத்தை அய்யாவழி பக்தர்கள் சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிக...&quot; (биредә Аййяважи ('அய்யாவழி சமயம்') &quot;аерым дин&quot; дип атала);
* [[Динакаран]] (Тамил Көн саен басмасы), Nagercoil Edition, 1 March 2007, p. 3: &quot;அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் அடிக்கல் நாட்டினார் (&quot;Бала Праджапатһи Адикалар, Аййяважи диненең башы ... өчен нигез ташын корган...&quot;);
* [[Динакаран]] (Тамил Көн саен басмасы), Nagercoil Edition, 14 February 2011, p. 2: &quot;...தலைமை பதிக்கு வந்த ரவிசங்கர்ஜியை அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் வரவேற்றார். (&quot;Бала Праджапатһи Адикалар, Аййяважи дине башы монда [[Свамитһопе патһи]]га килгән [[Шри Шри Рави Шанкар]]ны каршы алган...&quot;);
* [[Дина Тһантһи]], Nagercoil Edition, 2/3/2007, p. 5. &quot;மாநாட்டுக்கு அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் தலைமை தாங்குகிறார்.&quot; Тәрҗемәсе – &quot;дини конференцияны Аййяважи диненең җитәкчесе Бала Праджапатһи Адикалар алып бара.&quot; Бу Һиндстанда әйдәп баручы газеттан яңалык 175-енче Аййя Вайкунда Аватарам турында мәгълүмат бирә, биредә Аййяважи дин дип атала һәм Бала Праджапатһи Адикалар Аййяважи диненең башы дип атала;
* [[Тамил Мурасу]] (4/3/2006), p. 3:&quot;இதையொட்டி குமரி மாவட்டம் சாமி தோப்பில் 'அய்யா வழி சமய' மாநாடு ( 'Аййяважи дин'е буенча конференция) உள்பட...&quot;&lt;/ref&gt; унтугызынчы гасыр уртасына Аййяважи аерым дин буларак хөкүмәт рапортларында, журналларда һәм академик өйрәнүчеләр тарафыннан танылган булган.
Аййяважи [[Аййя Вайкундар]] тормышы һәм дәгъвасы тирәли үзәкләшкән; аның фикерләре һәм фәлсәфәсе ''[[Акилатһиратту Амманаи]]'' һәм ''[[Арул Нул]]'' изге текстларында нигезләнгән. Аның буенча [[Нараяна]]ның Пурна [[аватар]]ы булган.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=David|first1=A. Maria|title=Beyond boundaries : Hindu-Christian relationship and basic Christian communities|date=2009|publisher=Indian Society for Promoting Christian Knowledge|location=Delhi|isbn=9788184650013|page=32|edition=First}}&lt;/ref&gt; Аййяважиның ышану һәм практика буенча күп фикерләре уртак, әмма ул [[яхшы һәм начар]] һәм [[дхарма]] концепцияләре шактый аерылып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 111–113,&lt;/ref&gt; Айяважи игътибар үзәгендә дхарма булганга күрә дхармик дин буларак төркемләнә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, pp. 160–161.&lt;/ref&gt;
Аййяважи җәмәгать игътибарына беренче мәртәбә XIX гасырда Һинду сектасы буларак килгән.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social Equality in South India'', p. 98.&lt;/ref&gt; Вайкундарның эшчәнлеге һәм үсүче төркем тарафдарлары 19-ынчы гасыр [[Траванкор]]да һәм [[Тамил халкы]] арасында реформация һәм инкыйлабка сәбәп булган &lt;ref&gt;R. Ponnu, Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India, p. 63, ''&quot;The religious reform of Sri Vaikunda Swamigal left an everlasting influence on South Travancorean society.&quot;''&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 90–91.&lt;/ref&gt; һәм Көньяк Һиндстан феодаль иҗтимагый системасы өчен бик яңа булып таң калдырган.&lt;ref&gt;R. Ponnu, Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India, p. 86.&lt;/ref&gt; Ул шулай ук берничә реформа хәрәкәтләренең этәргече булган, алар арасында [[Нараяна Гуру]]ныкы &lt;ref name= &quot;Selvister:First Reform Movement&quot; /&gt; һәм [[Рамалинга Свамигал]]ныкы.&lt;ref name= &quot;Ponnu:First Reform Movement&quot; /&gt;
Гәрчә Аййяважи тарафдарлары бөтен Һиндстан буенча булса да,&lt;ref&gt;''[[Dina Malar]]''(Leading Tamil News paper), ''Nagercoil Edition'', 4/3/2005 p. 12: &quot;எனேவ இன்று அய்யா வைகுண்டசாமி வழிபாட்டு ஆலயங்கள் இந்தியா முழுவதும் வேராயிரம் பெற்ற விழுதுகளாய் படந்து ஆறாயிரத்துக்கு மேல் தோன்றி வளர்ந்து வருகிறது&quot; Translated to &quot;So today these worship centers of Vaikunda Sami is spread ''across India'' and growing with more than 6000 of them&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Paulose: Spread of Ayyavazhi&quot;&gt;C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24, &quot;To propagate his teachings and ideas he opened upon seven Pathis and seven Tangs (The Primary Nizhal Thangals) in Travancore, hundreds of small pagodas (Nizhal Thangals) throughout India.&quot; Accrediting the [[Worship centers of Ayyavazhi]] across [[India]] and so the Ayyavazhi followers.&lt;/ref&gt; күбесенчә Көньяк Һиндстанда,&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India'', p. 100, '&quot;At present thousands of Pathis ([[Nizhal Thangal]]s) are seen throughout South India.&quot;''&lt;/ref&gt; алар күбесенчә [[Тамил Наду]]да һәм &lt;ref&gt;[[Dina Thanthi]], (Tamil Daily) [[Nagercoil]] Edition, 4 March 2007, p. 23: ''&quot;The Ayyavazhi followers are highly populated in the districts of [[Chennai]], [[Virudhunagar]], [[Tirunelveli]], [[Tuticorin]] and [[Kanyakumari district|Kanyakumari]].&quot;''&lt;/ref&gt; [[Керала]]да күпләп яшиләр.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 83: &quot;இதற்கு ஆதாரமாக அய்யா வைகுண்டரைத் தெய்வமாக ஏற்றுக்கொண்ட சுமார் 8000 – க்கும் மேற்பட்ட அய்யாவழிப் பதிகள் தமிழ்நாடு மற்றும் கேரளப்பகுதிகளில் இயங்குவதைக் கூறலாம்.&quot; (This citation was included here from Tamil Wikipedia article)&lt;/ref&gt; Бу динне практикалаучылар саны 8000000 һәм &lt;ref&gt;''[[Dinakaran]]'', [[:File:Ayyavazhi Movie.JPG|Nagercoil edition]], p. 15, 25 February 2007.&lt;/ref&gt; 10000000 арасында дип фараз ителә.&lt;ref&gt;31st Indian Social Science Congress, ''[http://sndt.digitaluniversity.ac/WebFiles/XXXI%20Abstracts%20Part%201%20page%201-189.pdf A note on People's Struggles and Movements for Equitable Society] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160303215453/http://sndt.digitaluniversity.ac/WebFiles/XXXI%20Abstracts%20Part%201%20page%201-189.pdf |date=3 March 2016 }}'', Plenary IV: People's Struggles and Movements For Gender/ Racial/ Caste-Discrimination-free Equitable Society, p. 47.&lt;/ref&gt; Гәрчә төгәл саннары мәгълүм булмаса да Аййяважиларны халык санын алганда Һиндулар дип язалар.&lt;!-- The university paper cited says Ayyavazhi as a Hindu sect; so on this account, Ayyavazhi is considered as a Hindu sect and since data on sub-sects are not pinned-up with census reports, exact estimation for the number of Ayyavazhis are not there. --&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/C_Series/Population_by_religious_communities.htm|title= Indian Census 2001 – Population by religious communities|accessdate=23 January 2008 |format= Other Religious Communities|work=256, Tamil Nadu.| archiveurl= https://web.archive.org/web/20080119031333/http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/C_Series/Population_by_religious_communities.htm| archivedate= 19 January 2008 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.indiareach.org/religion|title= Religion|accessdate= 7 November 2009|format= Religion in India|work= Paragraph 6.|archive-url= https://web.archive.org/web/20090815201015/http://www.indiareach.org/religion|archive-date= 15 August 2009|url-status= dead}}&lt;/ref&gt;
==Этимология һәм тарихы==
[[File:Swamithope Pathi West view.jpg|thumb|right|[[Свамитһопе патһи]], [[Панча патһи]] арасында беренчел [[Патһи]], Аййяважиның дини штаб-фатиры һәм иң изге гыйбадәтханәсе.]]
''Аййя'' Тамилча 'Остаз' дигәнне аңлата һәм ''важи'', 'юл' дигәнне аңлата; гади тәрҗемә булып &quot;Остаз юлы&quot; һәм 'Әти юлы' тора&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Swamy|first1=Muthuraj|title=The Problem with Interreligious Dialogue: Plurality, Conflict and Elitism in Hindu-Christian-Muslim Relations Bloomsbury Advances in Religious Studies|date=2016|publisher=Bloomsbury Publishing|location=Bloomsbury|isbn=9781474256414|page=52}}&lt;/ref&gt; Тамилча фраза өчен төрле [[синоним]]ик юрамалар булуга күрә ул шулай ук төрле башка теорияләргә китерә.&lt;ref name= &quot;Ayyavazhi belief system&quot;&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', 2002, p. 4&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Shanmugam, Narayana Kulatthil Narayanar Avataram, p. 188&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Akilathirattu ammanai Arappadanool'', First Stage, p. 27, published by ''Vaikundar Seva Sangam''&lt;/ref&gt;
Аййяважи башта [[Аййя Вакундар]] (тарихи рәвештә &quot;Мудисудум Перумал&quot; буларак) табынуына күп кеше җыелганга күрә игътибар ителә башлаган.&lt;ref name=&quot;Sociology of Ayyavazhi&quot; /&gt; (як. 1809 – як. 1851 [[б.э.]])&lt;ref&gt;Вайкундар тарихи да, мифик шәхес булып тора. Тарихи Вайкундар ''(еш ул 'Вайкунта Свами' исеме белән мәгълүм)'' безнең эраның 1809 һәм 1851 еллар арасында яшәгән шәхескә карый. [[Акилам]] мифында әйтелгәнчә Вайкундар  [[Сампуранатһеван]] (шулай ук Мутһукутти) тәнендә 1833 елда инкарнацияләгән Ходай булган һәм ул 1851 елга кадәр булган . Шулай итеп Акилам буенча, Сампуранатһеван 1809 һәм 1833 еллар арасында яшәгән һәм Вайкундар шуннан соң 1833 елдан 1851 елга кадәр яшәгән Мадисудум Перумал (Сампуранатһеван) тәнендә инкарнацияләгән.&lt;/ref&gt; [[Пувандантһоппе]]да.&lt;ref&gt;{{cite web
  | vauthors =
 | title = Life History of Lord Vaikundar
 | work=Ayyavazhi.org – Life History
 | url = http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=23&amp;Itemid=41
 | accessdate =31 January 2008}}&lt;/ref&gt; 1840 елда [[Тһуваял тһавасу]] (юу [[аскеза]]сы) Аййяважиның альтернатив дини-мәдәни феномен буларак килеп чыгышы булып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 6, p. 139.&lt;/ref&gt; Катнашучыларның күпчелеге җәмгыятьнең маргинализацияләнгән һәм ярлы өлешләреннән булган.&lt;ref name=&quot;Sociology of Ayyavazhi&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 90–91&lt;/ref&gt; Алар аерым һәм автоном җәмгыять буларак функцияли башлаганнар һәм әкренләп юлларын 'Аййя важи' гыйбарәсе белән идентификацияли башлаганнар.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://thatstamil.oneindia.in/movies/heroines/sujibala_070516.html |title=thatstamil.oneindia.in |accessdate=23 January 2008 |format='Ayyavazhi' Sujibala |work=&quot;...தனிப் பிரிவாக செயல்படத் தொடங்கினர். தங்களது மார்க்கத்திற்கு அய்யா வழி என்றும் பெயரிட்டுக் கொண்டனர்.&quot; (... they functioned autonomously. They named their pathway as 'Ayyavazhi'.) }}{{Deadlink|date=April 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{dead link|date=January 2017|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}&lt;/ref&gt; Гәрчә бу тарафдарларның күбесе [[Надар]] кастасыннан булса да, шулай ук башка касталaрдан да күп кешеләр аның тарафдарлары.&lt;ref&gt;G. Patrick's ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 91 ''&quot;However, people from other castes also formed part of the gathering&quot;''&lt;/ref&gt; Аййяважиның булуның беренче гасырында тиз үсеше 19-ынчы гасыр [[Христиан миссионерлары]] биргән мәгълүматларда билгеләнгән булган.&lt;ref&gt;See the LMS Reports gathered in the article [[Ayyavazhi in reports by Christian missionaries]] from the book ''Religion and Subaltern Agency''.&lt;/ref&gt;
19-ынчы гасыр уртасыына Аййяважи Көньяк [[Траванкор]] һәм Көньяк [[Тирунелвели]] төбәкләрендә тирән тамырлары белән әһәмияткә ия дини феномен булып киткән.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 91: ''&quot;By the middle of the nineteenth century, AV (abbreviation of Ayyavazhi) had expanded into a recognisable religious phenomenon, making its presence felt in South Tiruvitankur (Travancore) and in the southern parts of Tirunelveli. From the LMS reports, one gathers the information that AV was spreading with 'extraordinary' speed.&quot;''&lt;/ref&gt; Тугърылар саны 1840-ынчы еллардан бирле әһәмияткә ия итеп арткан.&lt;ref name=&quot;Sociology of Ayyavazhi&quot; /&gt; 19-ынчы гасыр якынлашканнан соң Свамитһопе Аййяважиның дини-мәдәни эпицентры булып танылган булган.&lt;ref&gt;[[London Missionary Society|LMS]] [[Report]] for the year 1872, p. 107.&lt;/ref&gt; Вайкундар вакытыннан соң Аййяважи тәгълиматы аша дәгъва ителгән булган. Вайкундарның өйрәнчекләре биш [[Сидар]] һәм алардан соң килүчеләр илнең төрле өлешләре буенча Аййяважи миссиясе белән сәяхәт иткәннәр.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 120 ''&quot;Vaikunda cami chose these disciples as close associates to propagate his teachings and ideas to the people&quot;''&lt;/ref&gt; Шул ук вакытта [[Паййян династиясе]] [[Свамитһоппе]] [[патһи]] белән идарә итә башлаганнар,&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 4, p. 21 ''&quot;The temple is managed by the Gurus of Lord Vaikuntar's gurukulam. The Gurus are the descendants of Guru Podukutti.&quot;''&lt;/ref&gt; шул ук вакытта башка Патһилар Аййя тарафдарлары идарәсенә күчкән.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanathi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of The World'' Chapter 8, pp. 41–44 (sources).&lt;/ref&gt; [[Акилаттиратту Амманаи]] (Акилам) күрсәтмәләре буенча ил буенча табыну һәм язманы өйрәнү өчен [[Нижал Тһангал]]лар (кечкенә пагодалар) нигезләнгән булган.&lt;ref&gt;V.T. Chellam, ''Thamizaka Varalarum Panpadum'', Chapter 12, p. 493&lt;/ref&gt;
[[File:Ayya's Holy Perambu and Surai koodu.jpg|thumb|left| '' Изге 'Пирамбу', 'Хадайям' һәм 'Сураи куду' ''— [[Свамитһопе патһи]]да сакаланган [[Вайкундар]] әйберләре.]]
Басмада булган беренче Аййяважи эше Арул Нул 1927 елда бастырылган булган, аннан соң 1933 елда Акилам булган,&lt;ref&gt;(Another view has [[Akilam]] published in 1939 and [[Arul Nool]] in 1918. This uncertainty results from the unfortunate absence of publication data in early editions of the Arul Nool. Source: N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum'').&lt;/ref&gt; бу язылганнан соң бер гасыр диярлек вакыт узгач.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum''.&lt;/ref&gt; Нәтиҗәдә Аййяважи актив авыз иҗаты традицияләрен әдәби язмалар өчен калдырган. Аййяважи штаб-фатиры мәгълүматы буенча Аййяважи тизрәк [[Һиндстан бүленеше]]ннән соң (1940-ынчы еллар) тизрәк таралган һәм тагын да тизрәк 1990-ынчы елларда.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi developments&quot;&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar The light of the world'', p. 61&lt;/ref&gt; Күп Аййяважига нигезләнгән иганә оешмалары 20-енче гасыр ахырында нигезләнгән булган.&lt;ref&gt;V.T. Chellam,''Thamizaka Varalarum Panpadum'', Chapter 16, pp. 598–599.&lt;/ref&gt; Кайбер капма-каршы юрамалларны кертеп Акиламның берничә альтернатив юрамаллары шул ук период вакытында чыккан булган.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum, Part 1, pp.(additional) 18–23&lt;/ref&gt; Демократик бюро [[Анбуккодимаккал Тһируччабаи]] дини штаб-фатир буенча 1990-ынчы елларда динне оештыру һәм аның белән идарә итү өчен нигезләнгән булган. Оешма киңәшмәләре Көньяк Һиндстанда [[Мумбаи]]ны, [[Ченнаи]]ны һәм [[Тһируванантһапурам]]ны кертеп төрле шәһәрләрдә уздырыла.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://tholthiruma.blogspot.com/2009/02/blog-post_15.html |publisher=tholthiruma.blogspot.com on News report|title=3rd Religious conference|accessdate=15 April 2009 }}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Ayyavazhi developments&quot;/&gt;
Аййяважиның үсешен танып, Вайкундарның инкарнациясе көне Аййя Вайкунда Аватарам 1994 елда [[Каньякумари районы]]нда штат хөкүмәте тарафыннан бәйрәм булып игълан ителгән булган, алар артыннан 2006 елда [[Тирунелвели]] һәм [[Тутикорин]] районнары ияргән.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.dinamalar.com/2006mar03/general_tn3.asp |title=Report on declaration of the holiday |publisher=[[Dina Malar]] |accessdate=3 February 2007 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070927021910/http://www.dinamalar.com/2006mar03/general_tn3.asp |archivedate=27 September 2007 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', p. 59.&lt;/ref&gt; Безнең эраның 2012 елдан бирле [[Аййя Вайкунда Аватарам]] бөтен [[Тамил Наду]] штаты өчен чикләнгән бәйрәм булып игълан ителгән булган.&lt;ref&gt;[http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article2959703.ece Thousands take part in Ayya Vaikundar Avatar day – The Hindu] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160111155823/http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article2959703.ece |date=11 January 2016 }}, India's National Daily, 4 March 2012, ' &quot; The government had also declared a restricted holiday on Saturday, for the first time, in the State in view of Ayya Vaikundar Avatar day. &quot; '&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite news|last1=The Indian Express|first1=The New|title=List of public holidays for 2018 announced|url=http://www.newindianexpress.com/states/kerala/2017/oct/13/list-of-public-holidays-for-2018-announced-1672693.html|accessdate=22 January 2018|date=13 October 2017}}&lt;/ref&gt; Хәзерге вакытта [[Паййян династиясе]] варисы [[Бала Праджапатһи Адикалар]] Аййяважиның җитәкчесе дип таныла.&lt;ref&gt;[[Dina Thanthi]], [[Nagercoil]] Edition, 2/3/2007, p. 5. &quot;மாநாட்டுக்கு அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் தலைமை தாங்குகிறார்.&quot; ''Translation – &quot;The religious conference is led by Bala Prajapathi Adikalar, the head of Ayyavazhi religion.&quot;''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 4, pp. 21–22 ''&quot;The Gurus are Payyan Chella Raj, Bala Prajapathi, Bala Janathipathi, Balalokathipathi, Payyan Sami, Thangapandian, Sekar and others. Bala Prajapathi is the most popular personality among them.&quot;''&lt;/ref&gt;

==Язмалар һәм изге урыннар==
[[File:Akila Thirattu Ammanai.JPG|thumb|right|Унберенче илһамланудан күренгән ''Каппу'' [http://www.worldcatlibraries.org/oclc/20287371?tab=details Пала Рамачандран юрамасы] [[Акилам]].]]
Аййяважиның изге китаплары [[Акилаттиратту Амманаи]] ''&lt;nowiki&gt;Akilam&lt;/nowiki&gt;'')&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.worldcatlibraries.org/wcpa/top3mset/20287371|title= www.worldcatlibraries.org|accessdate=23 January 2008 |format= Akilam: vacan̲a kāviyam|work=Publisher: K Patchaimal, Cāmitōppu.}}&lt;/ref&gt; һәм [[Арул Нул]] һәм алар [[Аййяважи мифологиясе]]нең чыганагы булып тора. ''Акилаттиратту Амманаи'' [[Һари Гоапалан Сидар]] тарафыннан 1841 елда язылган булган,&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 118–119 ''&quot;The author claims that God woke him up during sleep and commissioned him to write it by 'telling' him what to write&quot;''&lt;/ref&gt; Акиламның эчтәлеге [[Нараяна]] тарафыннан хатыны [[Лакшми]]га сөйләнгән буларак.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 119 ''&quot;It is presented as if Vishnu is narrating the whole story to his consort Leksmi&quot;''&lt;/ref&gt; Риваять чараларына өстәп Акиламда шулай ук күп тарихи фактлар китерелә,&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', p. 183.&lt;/ref&gt; аеруча [[2-нче меңьеллык]]ның уртасыннан һәм соңыннан. Баштагы текст зыянланган булып, ''Свамитһопе'' юрамасы ''Коттангаду'' юрамасы һәм шулай ук ''Панчалакуричи'' юрамалары кебек кыз юрамаллары Акиламның иң иртә пальма яфрагы юрамаллары булып тора.&lt;ref name = &quot;Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions&quot;/&gt; Башка бастырылган юрамаларга [[Сентратисаи Вентраперумал]] юрамасы, [[Вивеканандан]] юрамасы, югары тәнкыйтьләнгән [[Вайкундар Тһируккудумбам юрамасы]] &lt;ref name = &quot;Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions&quot;&gt;''N. Vivekanandan'', ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part-1.&lt;/ref&gt; һәм иң иртә һәм киң кабул ителгән [[Паларамачандран юрамасы]] керә.&lt;ref name = &quot;Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions&quot;/&gt; Акиламда унҗиде бүлектә 15000-нән артык шигырь бар. Ул шигъри [[Тамил теле]]ндә  in a [[баллада]] формасында язылган һәм уникаль әдәби стильдә китап буенча ике субжанрда ''Вируттам'' һәм ''Натай''да язылган.
Икенчел язма [[Арул Нул]]да Арулаларкал (Илаһи көч шуңа ия булган) тарафыннан язылган дип ышаныла.&lt;ref name=&quot;Arul Nool&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 119–120&lt;/ref&gt; Анда догалар, [[гимн]]нар һәм Аййяважида табыну юллары өчен күрсәтмәләр, шулай ук [[ритуаллар]] [[күрәзәчелеге]] һәм күп актлар бар.&lt;ref name=&quot;Arul Nool&quot; /&gt; Анда шулай ук Акиламда булган күп чаралар бар, алар Вайкундар тормышына карый.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', Ram Publications, pp. 11–12&lt;/ref&gt; Анкиламнан аермалы буларак Арул Нул өчен билгеле тарих юк. Барлык бу текстлар [[Тамил теле]]ндә җыелган.&lt;ref name=&quot;Dr. Paulose's book&quot;&gt;C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24.&lt;/ref&gt;
[[File:Location of Pancha Pathi.png|thumb|left|[[Панча патһи]] – урнашу картасы]]
Аййяважи тугърылары өчен  [[Патһи]] дип аталган җиде изге урын бар,&lt;ref name=Ayyavazhi&gt;{{cite book|last=Chryssides|first=George|title=Historical Dictionary of New Religious Movements|year=2011|publisher=[[Rowman &amp; Littlefield]]|location=[[Lanham, Maryland|Lanham]], [[Maryland]]|isbn=9780810861947|page=48|url=https://books.google.com/books?id=WA12nHRtmAwC&amp;q=Ayya+Vaikundar&amp;pg=PA48}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nadar Kulatthil Narayanar Avatara&quot;&gt;R.Shanmugam, ''Nadar Kulatthil Narayanar Avataram'', p. 195&lt;/ref&gt; иң әһәмиятле булып [[Панча патһи]] тора.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Singh|first1=editor, L.K.|title=Indian cultural heritage perspective for tourism|date=2008|publisher=Isha Books|location=Delhi|isbn=978-8182054752|page=123|url=https://books.google.com/books?id=u21tp_JG9I0C&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt; Свамитһопе патһи гыйбадәтханәсе Аййяважиның штаб-фатиры булып тора.&lt;ref&gt;[[The New Indian Express]]''(English Daily)'', [[Madurai]] Edition, 3/4/2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.tsi.org.in/conference/chennai_tourism.asp#temple |title=www.tsi.org.in |accessdate=11 October 2007 |format=Tourism in Chennai |work=Temples: &quot;Swamithoppe – Ayya Vaikundar Pathi, religious head quarters of Ayyavazhi.&quot; |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071009031519/http://www.tsi.org.in/conference/chennai_tourism.asp#temple |archivedate=9 October 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 8, p. 41 &quot; The first Pathi is Swamithoppu, the headquarters of Ayyavazhi. &quot;''&lt;/ref&gt;
Биш Панча патһи булып болар тора:&lt;br/&gt;
1. [[Свамитһопе патһи]], бөек [[Тавам]]ның урнашуы һәм диннең штаб-фатиры.&lt;br/&gt;
2. [[Амбала Патһи]], Вайкундар үзенә Җиде Илаһка кушылган урын.&lt;br/&gt;
3. [[Мутта Патһи]], Икенче һәм Өченче [[Винчаи]]ның урнашу урыны.&lt;br/&gt;
4. [[Тһамараикулам Патһи]], [[Акилаттирату Амманаи]] язылган урын.&lt;br/&gt;
5. [[Пу Патһи]], Аййя үзенә символик өйләнешү өчен Җир Алиһәсен [[Бхуми|Пумадантһай]] үзенә берләштергән урын.&lt;br/&gt;
[[Вакаиппатһи]], гәрчә штаб-фатир тарафыннан [[Панча патһи]]га кертелмәсә дә, һаман да Пати дип, әмма әзрәк әһәмият белән дип таныла.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar the light of the world'', Chapter 6 (Thuvayal Panthy), p. 31&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 117 ''&quot; However, there is also another list which includes Vakaipati in tuvaiyal tavacu's place &quot;''&lt;/ref&gt; Аййяважи тарафдарлары арасында кайбер башка Патһилар изгелеге буенча килешмәү бар, мәсьәлән, [[Вайкунда Патһи]] һәм [[Аватһара Патһи]]. Аййяважи штаб-фатиры тарафыннан Патһилар исемлектә бу Патһилар кертелмәгән.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar the light of the world'', Chapter 8, p. 41 (Panchappathi)&lt;/ref&gt;
[[File:Adiyogi Shiva Statue (233423143).jpeg|thumb|right|220px|Аййяважи [[Тһирунамам]] белән  [[Иша Йога Үзәге]]ндә  [[Адийоги Шива сыны]].]]

==Символизм==
[[File:Ayyavazhi Sahasrara.jpg|thumb|left|Аййяважида ''Лотосны тотучы Намам'' дип символлаштырган [[Саһасрара]].]]
Аййяважиның символы булып ялкын формасындагы ''[[Намам]]''-ны тотучы [[Падма (лотос)|лотос]] тора.&lt;ref name= &quot;Lotus with Namam&quot;&gt;Tha. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 108.&lt;/ref&gt; Лотос 1008 таҗ яфраклы ''[[Саһасрара]]''ны ([[Тамил теле]]ндә, ''Ладам'') чагылдыра, шул ук вакытта Намам ''Аанма Джйотһи''ны яки ''[[Атман (Һинд дине)|атман]]ны'' чагылдыра.&lt;ref name= &quot;Lotus with Namam&quot; /&gt; Аййяважи язмаларының икесе дә&lt;ref&gt;Akilam15:39 &quot;Petti ceelai Uduthu Periya ''Thirunama'' Pottumittu&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sivakanda Athikara Pathiram, First Act. Source: N. Vivekanandan's Arul Nool – Moolamum Uraiyum, p. 62&lt;/ref&gt; [[Тһирунамам]]га карый (&quot;ялкын формасындагы символ&quot; Аййяважи символында лотосның өстен чагылдыра), әмма бөтен лотосны түгел. Символ булып Акиламга нигезләнгән фәлсәфәнең идеологик нәтиҗәсе булып тора. Бу символ 20-нче гасыр уртасыннан бирле кулланылышта булган.&lt;ref&gt;In the absence of written references, there is a painting at the residence of Bala Prajapathi Adikalar which was considered older, but is not less than 50 years. There are also oral traditions which suggest the same age for this symbol.&lt;/ref&gt;[[File:Thiru Nizhal Thangal of Attoor.jpg|thumb|right| [[Саһасрара]] архитектурасы стилендә төзелгән  [[Тһируваттар]] янында [[Нижал Тһангал]].]]
Акиламда сигез [[юга]] турында мифик сөйләү еш фәлсәфи рәвештә сигез [[чакра]]га карый дип карала.&lt;ref name=&quot;Yugas as Chakras&quot;&gt;A. Arisundara Mani, Akilathirattu Ammanai Parayana Urai, pp. (Additional) XII–XIII &quot; Athara thana vilakka attavanai &quot;.&lt;/ref&gt; Беренчесе [[Нитийя Юкам]], ул [[Бинду]] һәм иң соң халәте, [[Дһарма Юкам]], Саһасрара яки абсолют балкыш. Бу серияләрдә берлекнең [[аң]] (''намам'') энергиясе Биндудан (Нитийя Юкам) соңгы Саһасрарага (Дһарма Юкам)га кадәр үсә. Яктыртуның иң югары рухи үзәге бу лотос абсолют &quot;балкыш&quot; тәҗрибәсе өчен.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', p. 374.&lt;/ref&gt; Соңгы Дһарма Юкамда (Саһасрара) иң көчле куәт булып [[Экам]] тора, ул Вайкундарның [[Өчлек]] концепциясенең берсе булып тора, яки иң олы абсолютның манифестациясе.&lt;ref name=&quot;Lotus with Namam&quot; /&gt;
Шулай итеп Аййяважиның символы Акиламнан алынган. &quot;Тһируманам белән лотос&quot; символы &quot;Саһасрада тәҗрибә ителгән Вайкундар&quot;ны күрсәтә.
Билгеле [[Һинду]] текстларында Саһасрара чакрада 1000 таҗ яфрагы бар.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://malankazlev.com/kheper/topics/chakras/Sahasrara.htm |publisher=malankazlev.com |title=Sahasrara Chakra |accessdate=8 April 2020}}&lt;/ref&gt; Әмма [[Аййяважи символизмыы]]нда Саһарараның 1008 таҗ яфрагы бар.&lt;ref name=&quot;Yugas as Chakras&quot; /&gt; Аййяважида 1000-нең әһәмиятенә ишарә иткән язма абруе юк, әмма 1008 саны киң искә алына. Шулай ук Вайкундарның инкарнациясе елы 1008 M.E. (Малаялам Эрасының). ''Саһасрара'' сабаксыз лотос буларак символ булып тора.
Аййяважи архитектурасы Нижал Тһангалларны төзүдә үстерелгән булган, шунда әйләндереп куелган ''Саһасрара'' чәчәге түбәне каплау өчен кулланыла.&lt;ref&gt;See this image[[:File:Nelli Nintra Vilai Thangal.png]], a Nizhal Thangal constructed in this architectural manner near Marthandam, [[Tamil Nadu]].&lt;/ref&gt; Лотос [[Кеше йөрәге|йөрәк]]не чагылдырырга мөмкин һәм ялкын формасы (Тһирунамам) Илаһны чагылдыра.&lt;ref&gt;Pulavar. R. Shanmugam's, (2000), ''Nadar Kulathil Narayanar Avatharam'', Nadar Kulatheebam Publications, p. 207&lt;/ref&gt;
Аййяважи башка символларны да кулланган [[Вайшнавизм|Вишнуит]] ' ''Өчлек Намам'' 'ны кертеп (хәзерге вакытта кулланылмый) һәм [[кабырчык]].

==Тәгълиматы һәм йогынтысы==
Аййяважи тәгълиматының күпчелеге ''Акилаттиратту Амманаи'' китабында һәм башка тәгълиматта табылырга мөмкин һәм Арул Нулда очраган башка мәгълүм булмаган авторларның төрле китапларыннан берләштерелгән булган.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum'', p. 8&lt;/ref&gt; Дһарма кебек Аййяважиның башка тәгълиматлары икеләтә, иҗтимагый һәм мистик. [[Мистика|мистик]] тәгълиматлар илаһи мәгълүматны багышланган, шул ук вакытта иҗтимагый тәгълиматлар беренче чиратта җәмгыятьтә тигезсезлек һәм дискриминациягә карый. Тәгълиматлар Илаһка уңайлы мөнәсәбәтне илһамландыра, куркуга нигезләнгәнгә каршы булган кебек. Тарафдарлар Илаһка интимлыгын һәм назын көчәйтү өчен Илаһка ''Аййя'', &quot;әти&quot; дип мөрәҗәгать итәләр.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Ayya Vaikundar Ore Avatharam'', pp. 128–129&lt;/ref&gt;
[[File:Lord Ayya.jpg|thumb|&quot;Аййя&quot; – Иң олы берлек|alt=]]
[[File:Ekam evolution.jpg|thumb|left|бөтен[[булу]]ның чыганагы [[Экам]]ның эволюциясе ([[Кали Юга]]га кадәр.)]]
Аййяважи мистиклары игътибарны иң олы берлектә туплыйлар.&lt;ref&gt;''A. Ari Sundara Mani'', ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', p. 384&lt;/ref&gt; Аның юрамаллары арасында теология игътибарын һәрвакыт берлектә туплыйлар. [[Кали (асурасы)|Кали шәйтаны явызлыгы]] шәхси җаннар һәм Галәм арасында иң соңгы [[һеносиз|берлек]]не блоклый һәм алар арасында [[Үз]] һәм [[Эго]]ның ялган сизүен барлыкка китерә. Бу хаталы караш берлекнең ачык сизүнең сәбәбе булып тора һәм аңа каршы мотивацияли.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?, p. 12&lt;/ref&gt; Экам&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Woldman|first1=Jeanette|title=Travel guide to other dimensions.|date=2010|publisher=Woldman|location=[S.l.]|isbn=978-0984531011|page=16|edition=Illustrated}}&lt;!--|accessdate=4 October 2014--&gt;&lt;/ref&gt; —иң олы җанның &quot;өстәрәк җаны&quot; яки иң олы җан—булуның бөтенлеге дип идентификацияләнә, ул табигате буенча үзгәрүсез һәм бөтен урында да бар. Ул явыз көч [[майя]] булуга күрә “ [[урын һәм вакыт]]”ка күрә төрле үзгәрүләрне кичерә торган.&lt;ref&gt;A. Ari Sundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', pp. 103–121&lt;/ref&gt;
Бөтен мәхлукат бу Экамнан, иң олы аңнан эволюцияләгән.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum, p. 97&lt;/ref&gt; Экамның барлык сыйфатлары берәүнең җанында һәм аннан эволюциялиләр. Һәр җан чагылышы булыып тора,&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Singh|first1=Janak|title=World religions and the new era of science|date=2010|publisher=Xlibris Corp.|location=[S. l.]|isbn=978-1453535721|page=Hinduism 5}}&lt;!--|accessdate=4 October 2014--&gt;{{Self-published inline|certain=yes|date=January 2018}}&lt;/ref&gt; яки абсолют Олының көзгесе,&lt;ref&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin vazvum Sinthanaiyum'', pp. 60–61.&lt;/ref&gt; ул [[Аййяважи ритуаллары]]нда текст нигезе һәм метафораны тәэмин итә. Кеше һәм барлык башка җаннар чикләнгән һәм Кали асурасы явызлыгы белән чикләнгән. Шуңа күрә шәхси җаннар иң олы балкышка ия була алмыйлар һәм Экамга икенчел булып тора. Җан майяның йогынтсыннан азат булгач, ул Экам белән бер була. Аның индивидуальлеге китә һәм шулай итеп Экам да.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?, p. 14&lt;/ref&gt; Икенче яктан бу иң олы аң [[Параматма]] (иң олы җан) дип шәхесләнә, аның белән Илаһ &quot;Ир&quot; була, шул ук вакытта барлык башка җаннар аның &quot;хатын&quot;нары булып тора,&lt;ref name= &quot;Unifying souls as Thirukkalyana Ikanai&quot; &gt;Ari Sundara Mani, Akilathirattu Ammanai Parayan Urai, p. 534&lt;/ref&gt; бу [[Тһируккалйана Эканай]] белән символлана, монда Вайкундар шәхси җаннарга өйләнә.&lt;ref name= &quot;Unifying souls as Thirukkalyana Ikanai&quot; /&gt; Шулай ук Аййяважи фәлсәфәсе [[Кеше мәхлукат]]ларының һәм барлык башка Галәмнең [[акыл ия]]ләре өчен уртак формула булып тора. Шулай итеп акыл ияләре өчен тышта булган бөтен нәрсә шулай ук эчтә дә бар.&lt;ref&gt;P. Sundaram Swamigal and K. Ponnumani, ''Ucchippadippu'', pp. 32–33.&lt;/ref&gt;[[File:The Palliyarai of Swamithope Pathi.jpg|thumb|right|[[Паллиярай]]ның [[Свамитһоппе]] [[патһи]]ның потлары урынына [[Элунетру]].]]  Аййяважи тәгълиматы [[каста]]ларга нигезләнгән тигезсезлекләр тәфсилләп тәнкыйть ителә.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 114 ''&quot; Other verses from Akilattirattu like, 'throw the eighteen castes and the demons into the mountain and the sea', 'do not discriminate between the powerful and powerless', 'the caste would disappear by itself', etc., point to the fact of a considerable indoctrination against the inequalities of Castes.&quot;''&lt;/ref&gt; Ул 'каста системасы'н үзен түгел, ә каста дискриминациясен тәнкыйть итә.
Башлануыннан бирле Аййяважи иҗтимагый реформа буларак хезмәт иткән, аеруча Траванкор даирәсендә, ул элек көчле каста системасы өчен билгеләнгән булган.&lt;ref&gt;Cf. Ward and Conner, Geographical and Statistical Memoir, p. 133; V. Nagam Aiya, The Travancore State Manual, Volume-2, p. 72.&lt;/ref&gt; 
Аййя Вайкундар &lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |title=The Hindu |accessdate=7 February 2007 |format=The Sree Narayana effect |work=Credit to reformers: &quot;The first of the social revolutionaries was Vaikunta Swami (1809–1851).&quot; |location=Chennai, India |date=29 August 2004 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070305164930/http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |archivedate=5 March 2007 |url-status=live |=http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040927174958/http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |date=2004-09-27 }}&lt;/ref&gt; иҗтимагый реформатор буларак уңышка ирешеп&lt;ref&gt;{{cite news |url= http://www.hindu.com/2006/03/19/stories/2006031900640200.htm|title= The Hindu|accessdate=7 February 2007 |format= Communalism an important factor in politics|work=Great reformers|location=Chennai, India|date=19 March 2006| archiveurl= https://web.archive.org/web/20070111132234/http://www.hindu.com/2006/03/19/stories/2006031900640200.htm| archivedate= 11 January 2007 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url= http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm|title= The Hindu – India's National Newspaper|accessdate= 16 September 2007|format= Around the City|work= AIR programme|location= Chennai, India|date= 6 July 2004|= http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040710151050/http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm |date=2004-07-10 }} This link about a programme by '[[All India Radio]]' includes [[Ayya Vaikundar]] as a [[Social reformer]].&lt;/ref&gt; сәяси көрәшне һәм дини реформацияләүне башлауда беренче булган.&lt;ref&gt;{{cite news |url= http://www.hindu.com/cp/2007/09/28/stories/2007092850300800.htm|title= The Hindu – India's National Newspaper|accessdate=23 January 2008 |format= Stargazing|work=Ayya's story|location=Chennai, India|date=28 September 2007| archiveurl= https://web.archive.org/web/20080214111454/http://www.hindu.com/cp/2007/09/28/stories/2007092850300800.htm| archivedate= 14 February 2008 | url-status= live}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.education.kerala.gov.in/englishmedium/historyeng/chapter9.pdf |title=www.education.kerala.gov.in |accessdate=23 January 2008 |format=Towards Modern Kerala |work=10th Standard Text Book, Chapter 9, p. 101. |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081217193847/http://www.education.kerala.gov.in/englishmedium/historyeng/chapter9.pdf |archivedate=17 December 2008 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.dinamalar.com/2008MAR03/general_tn7.asp |title=www.dinamalar.com |accessdate=3 May 2008 |format=Silently spreading Love-flag |work=Dinamalar (Leading Tamil Daily), 3 March 2008. |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081202150511/http://dinamalar.com/2008MAR03/general_tn7.asp |archivedate=2 December 2008 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20071129185218/http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf |url-status=dead |archive-date=29 November 2007 |title=www.tnuniv.ac.in |accessdate=16 September 2007 |format=Tamil Nadu State Council for Higher Education, Social and Cultural History of Tamil Nadu from 1529 to Present day |work=Reform Movements and National Movement, p. 27 |archivedate=2007-11-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071129185218/http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bdu.ac.in/cb-ug-his.pdf |title=History of Tamil Nadu from 1800 AD to the Present Day |accessdate=23 January 2008 |format=Bharathidasan University |work=B.A. History – Course Structure under CBCS, Core Course – V, p. 9. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071129185219/http://www.bdu.ac.in/cb-ug-his.pdf |archivedate=29 November 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bdu.ac.in/cb-pg-his.pdf |title=www.bdu.ac.in |accessdate=7 February 2007 |format=SOCIAL REFORMERS OF MODERN INDIA |work=Unit IV |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20051128094048/http://www.bdu.ac.in/cb-pg-his.pdf |archivedate=28 November 2005 }}&lt;/ref&gt; Вайкундар Тамил Надуның һәм Кераланың иҗтимагый инкыйлабчыларының беренчесе булган.&lt;ref&gt;M. Ilanchezhiyan, ''Pandiyarkula Nadrakal Kulamurai Kilathal'', p. 197.&lt;/ref&gt; &lt;ref name = &quot;Sreedharamenon&quot;/&gt; Өйрәнүче галимнәр Вайкундарны галим, дәвалаучы һәм могъҗиза язаучыы дип атыйлар.&lt;ref&gt;George D. Chryssides, ''Historical dictionary of new religious movements'', (Publisher: Lanham, Md., Scarecrow Press) 2012, Page 48, Ayyavazhi.&lt;/ref&gt; Ул шулай ук Һиндстанның барлык иҗтимагый реформаторларының алдан килеп чыгучысы дип әйтелә.&lt;ref name= &quot;Immanuel:First Reform Movement&quot;&gt;Immanuel, ''Kanniyakumari: Aspects and Architects'', Chapter 11, pp. 115–116.&lt;/ref&gt; Акилам хезмәт сыйныфларына симпатия күрсәткән һәм алар түләргә тиеш югары салымнарга каршы торган.&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.kuttyjapan.com/nadar/nadar-what-they-do.asp|title= Nadars of South India|accessdate= 23 January 2008|format= www.nadar.org|work= Vaikunda Swamy opposed the excessive taxes and corvee labour imposed on&amp;nbsp;...|archiveurl= https://web.archive.org/web/20080110121900/http://www.kuttyjapan.com/nadar/nadar-what-they-do.asp|archivedate= 10 January 2008|url-status= dead}}&lt;/ref&gt; Башыннан бирле үк тарафдарлар тәгълимат белән көчәйтелеп шулай ук сәяси бастыруга каршы көчле позициядә торганнар. Бу иң ачык итеп Акиламда күренә, биредә Тһирувитканур патшасы Калинисан буларак идентификацияләнә (Кали шәйтанының тоткыны) һәм Британияле иҗтимагый мәгънәдә [[Веннисан]] (ак нисан) буларак идентификацияләнә.&lt;ref&gt;''Akilattirattu Ammanai'', published by T. Palaramachandran Nadar, pp. 214, 266&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Akilattirattu Ammanai'', published by T. Palaramachandran Nadar, 9th impression, 1989, pp. 119, 120 and 121.&lt;/ref&gt; Аййяважи Кеше Хокуклары һәм Иҗтимагый Тигезлек Кеше Хокукларының алгы фронтында булган.&lt;ref name= &quot;Immanuel:First Reform Movement&quot; /&gt; Аййяважи шулай ук көньяк Һиндстанда күп иҗтимагый үзгәрүләргә йогынты ясаган,&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', p. 152&lt;/ref&gt; аның нәтиҗәсе иҗтимагый һәм [[үз-ихтирам хәркәт]]ләр булган, мәсьәлән, ''Өске кием агитациясе'',&lt;ref name = &quot;Sreedharamenon&quot;&gt;A. Sreedhara Menon, ''A Survey of Kerala History'', p. 314&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article1064574.ece|title= The Hindu|accessdate=3 March 2011 |format= Jayalalithaa to visit Kanyakumari tomorrow|work=' &quot;He (Vaikundar) spearheaded the thol seelai struggle...&quot; ' 3 March 2011.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Republic-day-parade :: Tamil Nadu tableau showing women without blouses draws criticism |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/chennai/republic-day-parade-tamil-nadu-tableau-showing-women-without-blouses-draws-criticism/articleshow/67705502.cms |accessdate=8 February 2019 |agency=Times of India}}&lt;/ref&gt; [[:en:Temple Entry Proclamation|Гыйбадәтханәгә керү агитациясе]] һәм башка хәрәкәтләр, [[Нараяна Гуру]]ныкын,&lt;ref name= &quot;Selvister:First Reform Movement&quot; &gt;Selvister Ponnumuthan, (1996), ''The spirituality of basic ecclesial communities in the socio-religious context of Trivandrum/Kerala, India'', {{ISBN|88-7652-721-4}}, Editrice Pontificia Università Gregoriana, pp. 77–78&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nairs.org/?a086 |publisher=nairs.org|title= Are the Travancore Kings Nairs?|accessdate=9 September 2007 |quote=&quot;It is worth mentioning here that Chattambi Swamikal and Sreenarayana Gurudevan were ardent devotees of Lord Muruka, so also their predecessor Ayya Vaikuntar.&quot; This statement says that Chattampi Swamikal and Narayana Guru are the (predecessors or disciples) of Vaikundar}}&lt;/ref&gt; [[Чаттампи Свамикал]]ныкын,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nairs.org/?a083 |title=Marutwamala: Heritage Site Threatened |accessdate=23 January 2008 |format=www.nairs.org |work=as two of the great sages and social reformers Chattambi Swamikal and Shree Narayana Gurudevan, born in the leading [[Nair|Nayar]] and [[Ezhava]] communities, lived and did penance here before embarking on their mission of liberating the caste ridden people. They were believed to be influenced by the teachings of Ayya. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071229044754/http://www.nairs.org/?a083 |archivedate=29 December 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[Arutprakasa Vallalar Chidambaram Ramalinga Swamigal|Валлалар]]ныкын &lt;ref name= &quot;Ponnu:First Reform Movement&quot; &gt;R. Ponnu, ''Vaikunda swamigal Ore Avataram'', p. 178.&lt;/ref&gt; һәм [[Аййянкали]]ныкын кертеп.

==Табыну үзәкләре==
[[File:Nelli Nintra Vilai Thangal.png|thumb|left|Тамил Надуда [[Мартһандам]] янында [[Нелли-нинра Вилайның Нижал Тһангалы]].]]
Аййяважи тарафдарлары ''Патһилар''ны һәм ''Нижал Тһангал''ларны нигезләгәннән, алар илнең төрле өлешләрендә табыну һәм дини белем алу үзәкләре булып тора.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 116–117&lt;/ref&gt; Алар Аййяважи ышанулары һәм практикалары дәгъвасы өчен үзәкләр булып хезмәт итә.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot; /&gt; Бөтен Һиндстан буенча меңнәрчә ''Нижал Тһангал'' бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tamilstar.com/news/publish/article_3251.shtml |title=Sujibala without a blouse in Ayyavazhi (Preview about the Film 'Ayyavazhi') |accessdate=23 January 2008 |format=www.tamilstar.com |work=Now there are thousands of temples erected in honour of Vaigundaswamy. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070818154224/http://www.tamilstar.com/news/publish/article_3251.shtml |archivedate=18 August 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.kollywoodtoday.com/news/nallakannu-watches-ayyavazhi/|title= Nallakannu Watches Ayyavazhi|accessdate=9 June 2008 |format= www.kollywoodtoday.com|work=Now there are thousands of temples erected in Honour of Vaigundaswamy.}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24, &quot;To propagate his teachings and ideas he opened up 7 Pathis and 7 Tangs (The Primary Nizhal Thangals) in Travancore as well as hundreds of small pagodas (Nizhal Thangals) throughout India.&quot; Accrediting the [[Worship centers of Ayyavazhi]] across [[India]] and so the Ayyavazhi followers.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Shanmugam, ''Nadar Kulathil Narayanar Avatharam'', p. 192, &quot;நாடெங்கும் உள்ள நிழல் தாங்கல்களுக்கெல்லாம் தலைமைப் பதி, குமரி மாவட்டதில் முன்கூறிய சாமிதோப்பு என்ற ஊரில் இருக்கிறது.&quot; (&quot;The headquarters of all these Nizhal Thangals which are found across the country, is at the place called Swamithoppe as told earlier.&quot;)&lt;/ref&gt; Бөтен Һиндстан буенча, аеруча Көньяк Һиндстанда. Көньяк Һиндстанда 7000-нән артык табыну үзәкләре бар, аеруча Тамил Наду һәм Кералада.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan's, ''Ayyaa vaikuNdarin vaazvum sinthanaiyum'' (Tamil), Chapter 4, p. 83: &quot;இதற்கு ஆதாரமாக அய்யா வைகுண்டரைத் தெய்வமாக ஏற்றுக்கொண்ட சுமார் 8000 – க்கும் மேற்பட்ட அய்யாவழிப் பதிகள் தமிழ்நாடு மற்றும் கேரளப்பகுதிகளில் இயங்குவதைக் கூறலாம்.&quot; (This citation is from a Tamil Wikipedia article)&lt;/ref&gt; 19-ынчы гасыр утрасы [[Лондон Миссионерлык Җәмгыяте]] (LMS) игъланнарында шулай ук ''Нижал Тһангаллар'' турында сөйләнә.&lt;ref&gt;From the following reports: ''James Town Mission District'' for 1863, ''Neyoor Mission District'' for 1869, ''Santhapuram Mission District'' for 1858, ''Nagercoil Mission District'' for 1864, from the ARTDC for the respective years.&lt;/ref&gt; Аййяважи үзәкләшеп оешкан булмаганга күрә, ''Свамитһопе патһи'' бөтенесе өчен дини штаб-фатир булып хезмәт итә. Табыну үзәкләре арасында ''Патһи''лар табыну үзәкләре арасында күбрәк әһәмияткә ия.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot; /&gt;
Җиде ''[[Патһи]]''&lt;ref name=&quot;Dr. Paulose's book&quot; /&gt; Вайкундар һәм аның эшчәнлеге бу табыну үзәкләре белән тарихи бәйле булуына күрә әһәмияткә ия.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot; /&gt; Гәрчә диннең штаб-фатиры дип саналса да ''Свамитһопе патһи'' рәсми рәвештә башка дини үзәкләр белән идарә итми. Үзеннән башка барлык ''Патһи''лар белән бәйсез комитетлар идарә итәләр.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'', pp. 41–44&lt;/ref&gt; [[Панча патһи]]лар буларак мәгълүм биш ''Патһи'' Патһилар арасында әйдәп баручы буларак мәгълүм.
&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Boundaries|first1=Beyond|title=Hindu-Christian Relationship and Basic Christian Communities|date=2009|publisher=ISPCK|location=Delhi|isbn=978-8184650013|page=32|url=https://books.google.com/books?id=YYlC_qF_eB0C&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt;
[[Нижал Тһангал]]лар ''Патһи''лар белән чагыштырганда [[Нижал Тһангал]]лар Вайкундар тәгълиматын өйрәнү һәм табыну өчен гади кечкенә корылмалар булып тора. Алар иртә көннәрендә белем бирү үзәкләре буларак хезмәт иткәннәр.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikundacuvamikal Valvum Valikattalum'', p. 71.&lt;/ref&gt; Бу үзәкләрдә мохтаҗларга ашамлык һәм сыену урыннары тәкъдим ителә.&lt;ref&gt;P. Sarvesvaran, ''Sri Vaikunda Swamikal – A Forgotten Social Reformer'', p. 8.&lt;/ref&gt; Аларның кайберәүләре Вайкундар исән булганда нигезләнгән булган. Алар арасында Арул Нул җиде Тһангалны билгели,&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 118. Вайкунтачами Четтикудийиррупу, Агастисварам, Палур, Чундавилай, Вадаливилай, Кадампанкулам һәм Пампанкуламда бу нилатанкалкалларның җидесен нигезләгән.&lt;/ref&gt; Һәм алар башкаларга караганда өстен булып санала. Хәзерге вакытта бу үзәкләрдә төп эшчәнлекләрнең берсе булып иганә тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 118.&lt;/ref&gt;
Бу үзәкләр Дһарма сыену урыны буларак пәйда булган.&lt;ref&gt;''Journal of Dharma'' (1985), Published by 'Center for the Study of World Religions', Dharmaram College, Bangalore.&lt;/ref&gt; Нижал Тһангаллар Аййяважи кешеләре иҗтимагый дини тормышында әһәмиятле оешманы формалаштыралар. Панивидай көненә өч мәртәбә башкарыла ала, әмма барлык табыну үзәкләрендә көненә кимендә берә мәртәбә  [[Панивидай]] тәэмин ителә.

==Әхлак==
[[File:Flag mast of Swamithoppe.jpg|170px|thumb|right|Түбәсендә Аййяважи символы белән [[Свамитһоппе]] байрагы мачтасы.]]
Мета-сөйләү мифологиясе белән интеграцияләгән Аййяважи әхлакы беренчел язма  ''Акилаттиратту Амманаи''да табыла.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi ethics&quot;&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 112.&lt;/ref&gt; Әхлак буенча Арул Нул Акиламда булган төп концепцияләрнең җыелмасы булып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern agency'', Chapter 5, p. 120&lt;/ref&gt; Акиламда әхлакый абстракцияләр берничә урында берничә ситуацияләрдә соралганда кече[[Дэва (Һинд дине)|дэваларга]], [[изге]]ләргә, һ.б. &quot;Ходай тарафыннан сөйләнгән&quot; дип күрсәтелә.
[[Нитһам]] Аййяважиның төп кыйммәте булып тора. Бу иртә гасырларда җәмгыять, аның кешеләре, хөкем итүче патша, һәм башкалар Иң Көчлене эшләрендә, гамәлләрендә һәм эшчәнлекләрендә урнаштырып . табигать белән абсолют гармониядә яшәгәннәр. Җавап итеп, табигать һәм илаһи мәхлукатлар Нитһам тарафдары булган җәмгыятьне саклыйлар. Табигать белән иң ахыргы берлектә үзәк теманы формалаштыралар, шул ысул буенча бару өчен әхлакый форма. Акиламда кебек үк, [[Винчай]] Ходай (Нараяна) тарафыннан Вайкундарга тәэмин ителгән кагыйдәләр һәм көйләмәләр. Шундый өч Винчай бар. Шунда табылган актлар кешеләр өчен әхлакый кодларын камилләштерү өчен яраклы. Беренче ''Тиручендур Винчай''сы Акиламда иң зур әхлакый тупланманы формалаштыра.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi ethics&quot; /&gt;
Берникадәр дәрәҗәдә [[Аййяважида Дһармик тәгълиматы]] әхлак дип таныла. Иҗтимагый әхлакта иганә һәм &quot;берлекнең иң ахыр хакыйкатен реализацияләп карау&quot; Аййяважи дһарманың байрагы астында әхлакый кодлар булып тора. Акилам шулай ук [[Дэва (Һинд дине)|Дэвалар]] өчен аерым әхлакны бирә.&lt;ref name=&quot;Dharma for devas&quot; &gt;Mani Bharathi, ''Akilathirattu Ammanai Vilakka Urai (Part – 2)''.&lt;/ref&gt; Аййяважи әхлакы Вайкундар инкарнациясеннән киң тайпылышка дучар була, чөнки шул вакытта универсаль үзгәрү булган.&lt;ref name=&quot;Dharma for devas&quot; /&gt; Барсыннан да өстен, әхлакый закон буларак кешеләргә[[калимайяи]]ның  явыз көчләрен мәхәббәт, түземлек һәм тынычлык кораллары белән җиңәргә киңәш ителә, чөнки [[майя]] буларак Калийян кеше акыллары белән хөкем итә.
Арул Нул әхлакны да кертеп Аййяважи кагыйдәләре һәм көйләүләрендә төп рольне тәшкил итә. Ул аерым итеп иҗтимагый әхлакны һәм шулай ук илаһи әхлакны да бирә. Биредә [[Шиваканта Атһикара Патһирам]] әхлакны өйрәтүгә багышланган бүлек. Әхлаксыз фикерләрдән һәм гамәлләрдән килеп чыккан гөнаһларны ярлыкау өчен ритуалларны, аеруча [[әйләнеп йөрүләр]]не башкарырга кирәк.
==Дини тәгълимат==
[[File:Tamarai-Namam glossy.png|thumb|left|Изге [[Аййяважи символы]].]]
Аййяважи концепцияләренең ачык исемлеген бирү авыр, чөнки Аййяважи язмалары [[Һинд дине язмалары]] белән бәйле. Акиламда беренче чиратта булган язмаларның (Һинду булган) үзәк темалары Вайкундар килгән вакытка бозылган булган дип әйтә.&lt;ref name=&quot;G. Patrick, p.119&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern agency'', 'The Religious Phenomenon of Ayya Vali', p.119.&lt;/ref&gt; Шулай ук Акилам кешелеккә альтернатива буларак бирелгән булган дип сөйләнә, чөнки Калиян баштагы Ведаларны һәм Шастраларны җимергән булган, һәм Кали Юга башында аның тарафыннан элек булган язмаларга берничә өстәүләр бирелгән булган.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, pp. 120–121.&lt;/ref&gt; Бу ике караш та Акиламның Һинду язмаларына караш бирәләр һәм аларны баш тарту өчен сәбәпләр итеп урнаштыралар.
Аййяважи язмаларының фәлсәфәсе, төшенчәләре һәм мифологиясе [[Аййяважи теологиясе]]н дини өйрәнү өчен нигез булып тора.&lt;ref&gt;P. Sundaram Swamigal and K. Ponnu Mani, ''Ayya Vaikunta Nathar Jeevacharithram'', pp. 20–21&lt;/ref&gt; Әмма Акиламда цитаталанган берничә төшенчә Һинду язмаларында шул төшенчәләрнең тасвирлау тәфсилләп аңлатуларын карамыйча тулаем аңлашыла торган булмаган.&lt;ref name= &quot;Hindu keys to Akilam&quot;&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?'', pp.10–20.&lt;/ref&gt; Мисал өчен 96 [[татва]] аңлашылса, шуннан соң [[Кали (асурасы) |Калиян]] шәйтаны турында да аңлап була. Шулай итеп, хәзерге заманда теологлар һәм фәлсәфәчеләр Акиламда тәфсилләп сөйләнмәгән кеше тәне әгъзалары сыман татваларны аңлау өчен Һинду язмаларын карыйлар.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', pp. 190–191.&lt;/ref&gt; Шулай да фәлсәфәсендә Акиламны аңлау өчен берәүнең нигез [[Һинду]] фикерләре һәм концепцияләрнең нигез белеме булырга тиеш.&lt;ref name= &quot;Hindu keys to Akilam&quot; /&gt; Акиламның Һинду язмаларыннан аермалы карашлары булмыйча, ул шуннан алынырга калдырылган булган.
Гомумән, ниндидер концепция Аййяважи язмаларында, мәсьәлән, Акилаттиратту Амманаи яки Арул Нулда (Һинду язмаларында тәфсилле булган кебек) яхшы тасвирламасы булмаса, ә аның урынына бары тик цитаталанган булса, шул вакытта билгеле концепция Һинд дине язмаларында дини өйрәнү өчен кабул ителә.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi and Hindu scriptures&quot; /&gt; Әмма Акиламның булган (Һинду) язмалардан аермалы карашлары булса, шул вакытта ул тирән итеп Акиламда тирән тасвирлана һәм башка язмаларны карарга кирәк түгел.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi and Hindu scriptures&quot;&gt;''Arisundara Mani'', Akilathirattu Ammanai Parayana Urai, p. (additional) v. ''To be noted, Whole contents of this book is written including the heavy details to 'mere noted' Akilam concepts from Hindu scriptures.''&lt;/ref&gt;
==Теология==
[[File:The Evolution of Ekam.png|thumb|right|The Evolution – [[Экам]]нан [[Вайкундар]]га кадәр эволюциясе.]]
Аййяважи теологиясе башка [[монизм|монистик]] диннәрендә шактый аерылып тора.&lt;ref&gt;V.T. Chellam, Thamizaka Varalarum Panpadum, Chapter 12, p. 493&lt;/ref&gt; Анда Экам, Берлек турында сөйләнелә, аннан бөтен булган нәрсә формалаша һәм шулай ук барлык аермалар артында иң ахыр чик берлек. Үзе эчендә һәм барлык үзгәрүләр артында иң олы илаһи куәт буларак әйтелә торган Экамнан бөтен булган нәрсә формалаша. Иң олы илаһи куәт дип әйтелә торган Экам һәр үзгәрә торган метериянең тирән эчендә Майядан йогынтысы булмыйча [[Абсолют|абсолют]] константа. Теологик төшенчәләрдә, Ходай иң олы мәгънәдә формасыз, [[Чиксезлек|чиксез]], җенессез һәм вакыт һәм пространствадан тыш. ''Экам'' сүзенең Тамил телендә мәгънәсе фәкать ''бер'', ''абсолют'',&lt;ref&gt;M. Winslow (1869), ''A Comprehensive Tamil and English Dictionary'', American Mission Press ([[Madras]]), {{ISBN|81-206-0001-0}}, p. 185&lt;/ref&gt; ''булган бөтен''&lt;ref&gt;V.T. Ramasupramaniyam, ''Thirumagal Thamizhagarathi'', p. 210&lt;/ref&gt; һәм ''чагыштырып булмый торган'';&lt;ref&gt;''Narmadavin Thamizh Agarathi'', p. 173.&lt;/ref&gt; барысы да Аййяважи теологиясеннән Ходай турында туры монистик билгеләмә бирә.
Мифология аша сөйләшеп ''Сивам'' һәм ''Шакти'' Экамнан эволюцияләнгән беренчеләр булып тора. ''Натһам'' (тавыш), Тримурти, башка кече Илаһлар һәм бөтен Галәм дәвам итеп эволюцияләгән. Тримурти башка шәхесләндерелгән [[Дэва]]лар арасында бөегрәк. Тримуртилар арасында олысы Шива Кали Югага кадәр иң олы куәт булган. Вишну Кали Юга килүеннән иң олы. Шулай итеп, Вайкундарның инкарнациясеннән бирле Вишнуны кертеп барлык Илаһларның куәтләре Вайкундарга трансформацияләнә. [[Аййяважи Өчлеге]] арасында иң олы берлек Экам Вайкундар эчендә хәзерге эрада урын ала. Шулай итеп, Вайкундар бердәнбер табыныла торган һәм иң олы куәт дип әйтелә. Шулай да, [[Акилам унөч]]тән цитатада әйтелгәнчә иң олы берлек (Экам) үзе шәхесләнгән Ходай булган Вайкундарның [[барлыкка китерүе]] булып тора. Шул яктан караганда, Вайкундарда үзәкләшкән Аййяважи күбрәк [[Монотеизм|монотеистик]], ә монистик түгел. Аййяважида Башка Илаһлар, хәттә Вайкундарның әтисе дә Вайкундарга тигез яки олырак статуска ия түгел. Вайкундар   [[Аййяважи Өчлеге]] үзендә Сантрорның, Нараянаның һәм Экамның сыйфатларын тоткан берәү.
Аййяважи мифологиясендә иң элек манифестация Крони,&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Devil What Does He Look Like?|date=2012|publisher=Millennial Mind Pub|isbn=978-1589826625|page=43|url=https://books.google.com/books?id=SD6-YKBqGr0C&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt; алтыга бүленгән булган һәм һәр фрагмент шуннан соң булган югаларда туу һәм уеннарын алган. Ул иң ахыр чик хөкем сөрү тарафыннан җимерелгән булган, аннан соң Илаһлар тарафыннан Дхарма Юкам булган. Бу сөйләү Аййяважи теологиясенә берникадәр дуалистик үлчәм бирә. Әмма Арул Нулның игътибары, Аййяважи тәгълиматы бик монистик һәм Крониның финал фрагменттан бирле''Калимайаи'' (концепция, ә физик яки материаль инкарнация түгел) дип аталган булган, киң рәвештә 'Майя' шулай дип символлаштырылган дип кабул ителгән булган&lt;ref&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 1, p. 36, &quot;Kroni is nothing but a subtle revelation of spiritual ignorance.&quot;&lt;/ref&gt; бу Аййяважига [[Dualism (Indian philosophy)|дуалистик]] караш белән аерылып тора. Боларның барысыннан тыш, Аййяважида Аййяважига [[Пантеизм|пантеистик]] һәм [[Панентеизм|панентеистик]] билгеләмәләр бирә торган аерым цитаталар бар.
==Фестивальләр һәм ритуаллар==
[[File:Kodiyetru Thirunal.jpg|thumb|left|[[Свамитһопе патһи]]да [[Кодийеттру Тһирунал]] дәвамында эленеп торучы байрак.]]
Аййяважи өчен ике ел саен уза торган фестиваль була. [[Аййя Вайкунда Аватарам]] [[Тамил календаре]]нең ''Маси'' (Фев – Март) аеның егерменче көнендә бәйрәм ителә. Бу [[Кояш календаре]] буенча бәйрәм ителә торган бердәнбер Айяважи календаре.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikundarin vaazvum sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 74.&lt;/ref&gt; [[Нагеркоил]]дан [[Свамитһоппе]]га алып барыла торган күп кешеле йөреш илнең бу өлешендә популяр булып тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp#3%20(Dinamalar)|archive-url= https://web.archive.org/web/20070927021744/http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp|url-status= dead|archive-date= 27 September 2007|title= Dina Malar|accessdate= 5 March 2007|format= Kanyakumari District|work= Ayya Vaikundar Avathara Dina Vizha|archivedate= 2007-09-27|archiveurl= https://web.archive.org/web/20070927021744/http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp#3%20(Dinamalar)}}&lt;/ref&gt; The [[Тһиру Эду-Васиппу]] ул Тамил календаре Картһигай (Ноябрь–Декабрь) аенда унҗиде көн дәвамында бәйрәм ителә торган фестиваль.&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=13&amp;Itemid=30|title= www.ayyavazhi.org|accessdate=11 November 2007 |format= Festivals|work=Thiru Edu Vasippu
| archiveurl= https://web.archive.org/web/20071224221645/http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=13&amp;Itemid=30| archivedate= 24 December 2007 | url-status= live}}&lt;/ref&gt; Фестивальнең үзе булып текст уку булып торган бу бәйрәм итү Аййяважиның уникаль хасияте булып тора. Моннан тыш Свамитһопеда өч елга бер [[Кодиеттру Тһирунал]] бәйрәм итүе була. Свамитһопеда һәр көн бәйрәм итүнең башка уникаль хасияте (Свамитһопе өчен эксклюзив) '' 'Нитһам Тһирунал' '' дип атала.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikundarin vazhvum sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 70.&lt;/ref&gt;
Фәлсәфи концепцияләргә һәм мифологиягә өстәп, Аййяважи ритуаллары үз ысулында эволюциягән. Ритуалларның күбесенең башка гамәл һәм тарихи мәгънәләре бар. &lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, p. 19&lt;/ref&gt; Барлык касталарны тигез күрү '' 'Анна Дһармам' '' буларак ризыкны тарату, Тһуваял Тһавасу дәвамында рухи һәм физик [[чисталык]],&lt;ref&gt;''[https://books.google.com/books?id=zBa2AAAAIAAJ&amp;q=Sami+thope&amp;dq=Sami+thope&amp;pgis=1 The Quarterly Journal of the Mythic Society] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160629181101/https://books.google.com/books?id=zBa2AAAAIAAJ&amp;q=Sami+thope&amp;dq=Sami+thope&amp;pgis=1 |date=29 June 2016 }}'' (1986), Published by 'Mythic Society', Bangalore, India, v.77 (1986).&lt;/ref&gt; Тһоттунамам вакытында кагылышсызлыктан арыну Thottunamam, баш киеме аша үзеңне ихтирам итү һәм батырлык,&lt;ref name=&quot;Krishnanathan's Ayyavazhi practices&quot; &gt;''T. Krishnanathan'', ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp. 93–96.&lt;/ref&gt; һәм Мутһириккинару аша төрле касталарны берләштерү.&lt;ref&gt;Akilathirattu p. 252: &quot;the eighteen castes gathered in one place and bathed from the same well.&quot;&lt;/ref&gt;
[[File:Churul.jpg|thumb|right|Панивидай өчен тәкъдим ителер өчен әзерләнгән '' 'чурул' '']]
Әмма алар шулай ук ритуаль телдә дәгъва ителгән югары фәлсәфи фикерләрәне ачалар.
Тһирунамамда [[Мутһириккинару]] дини рәвештә аларның ''Патһам'' һәм ''Намам''ы бөтен физик, яки акыл авыруын дәвалый ала торган итеп карала.&lt;ref&gt;''N. Amalan'', ''Ayya Vaikundar Punitha Varalaru'', Akilam Publications, 86–87: &quot;முத்திரிபுகளை (மும்மலம்) போக்க முத்திரிக்கிணற்றில் பதம் விட்டுக்கொள்ள வேண்டும்&quot;.&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Krishnanathan's Ayyavazhi practices&quot; /&gt;&lt;ref&gt;The [[London Missionary Society|LMS]] Report for the year ''1847'', pp. 88–89: ''&quot;They take no medicine; but rub ashes on the forehead and drink cold water as the cure for all their diseases.&quot;''&lt;/ref&gt; 
Тһуваял тһавасу Дһарма Юкамның ахыр чик максатына ирешү өчен күнегү буларак фараз ителә.&lt;ref&gt;''A. Ari Sundaramani'', ''Akilathirattu Ammani Parayana Urai'', p. 485.&lt;/ref&gt;  [[Таҗ кию]] ритуалы &quot;барысы да патшалар&quot; икәнен ачыклый, ул ''адвайта''га охшаш идеологиянең визуализациясе булып тора. Шулай ук Аййяважи язмалары гади халыкка бу фәлсәфи фикерләрне ярдәм итүдә бик уңышлы булганнар, бу бик гадәттән чыгып торучы хәл. Аййяважи табынуның хасиятләре булган шәхси ритуаллар, экстатик диндарлык һәм ритуаль дәвалау эмансипация һәм иҗтимагый әңгәмә формалаштыруы фикеренә кертем ясаган.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 137.&lt;/ref&gt; Ритуаллар хаксызларны күтәрергә һәм дәваларга максат итеп куя. Башка әһәмиятле әйбер булып Аййяважида билгеле практикаларны чагылдырыр өчен Һинд диненнән аермалы булган фразалар кулланыла.
==Инклюзивлык һәм эксклюзивлык==
Аййяважиның дини-мәдәни Галәменә кулланылышта караган өлкәдә [[Инклюзивизм|инклюзивлык]] һәм [[Эксклюзивлык|эксклюзивлык]] уникаль булып тора, чөнки ике теория дә Аййяважи язмалары белән кушылган. Инклюзив теория билгеле вакыт периоды өчен төрле дин карашларын кертә һәм шуннан бирле сөйләүләрдә эксклюзив рәвештә алардан баш тарта.
[[File:Ten Incarnation door.jpg|thumb|left|[[Дашаватар|Вишнуның ун аватары]] кисеп ясалган [[Паллиярай]] [[Свамитһоппе]]ның ишеге.]]
Аййяважи төрле диннәрнең Илаһларын кабул итә, мәсьәлән, [[Аллаһ]] концепциясен һәм 	Һинд диненең барлык диярлек Илаһларын.&lt;ref name = &quot;Gods in Ayyavazhi&quot;&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp. 61–65.&lt;/ref&gt; Анда шулай ук шул ук һәм бер Илаһ дөньяның төрле өлешләрендә һәм төрле вакытта кешеләрне газапланулардан саклап калыр өчен инкарнацияли дип әйтелә.&lt;ref name = &quot;Gods in Ayyavazhi&quot; /&gt; Әмма Калиян килүе һәм аның явыз хасиятләренә күрә иң олы көч Экам дөньяда Вайкундар буларак инкарнацияли һәм шулай ук барлык кече Илаһлар һәм аңа кадәр язмалар да асылын югалаткан булалар.&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', Chapter 3, p. 30.&lt;/ref&gt; Шулай итеп, Вайкунда [[Аватар]] вакытыннан соң, Вайкундар табынылырга тиеш бердәнбер Илаһ дип әйтелә һәм Аййяважи теологиясе эксклюзивизмга таба каналланган булган. Акилам төрле диннәрнең язмалары белән эш итә торган ысул катлаулы. Мәсьәлән, Аййяважи текстларында 'Гайсә' яки 'Тәүрат' төшенчәләренә туры искә алу булмаса да, [[Акилам унөч]]тә туры булмаган искә алу бар, анда Гайсә Нараянаның инкарнациясе булган дип фараз ителә,&lt;ref name = &quot;Gods in Ayyavazhi&quot; /&gt; әмма киң каралган караш булып аның [[Тәүрат Китаплары]]н танымау тора. Акиламның Тәүратка карашы булып &quot;ул Ходай максаты белән түгел, ә кеше максаты белән барлыкка китерелгән&quot; дип тора.&lt;ref&gt;&quot;He created a Veda (scripture) of his own intention&quot;. – Akilam5:571&lt;/ref&gt; Гомумән, диннәрне барлыкка китерү һәм алар өчен шәхесләрне формалаштыру каты тәнкыйтьләнә. The concepts 'Илаһ' һәм 'Дин' концепцияләре Аклиамда котып рәвешендә читтә тотыла һәм ул '' 'Илаһны кабул ит; диннән баш тарт' '' идеологияне тәэмин иткән кебек.&lt;ref&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'' p. 470.&lt;/ref&gt;
Аййяважи Һинд диненең төрле [[инкарнация]]ләрен кабул итә, әмма мәҗбури рәвештә шулай аталган ' ''Һинд дине'' ' язмаларын инкарь итә. Беренче чиратта ул Веданы кабул итә.&lt;ref&gt;Akilam 12:151 – &quot;Poorana Vetha Purana mun akamangkal&quot;&lt;/ref&gt; Соңрак бирелгән алкыш сәбәпле Калиян Веданы сатып алган, шулай итеп алар Калиян килүе белән асылын югалаткан һәм бозылган булган. Шулай ук (Калиян) берничә өстәмә керткән һәм күпмедер эчтәлеген яшергән дип әйтелә. Һәм шулай итеп Илаһ Вайкундар буларак инкарнацияли. Шулай итеп хәзерге вакытта, Акилам бердәнбер '' 'Камиллек Китабы' '' булып тора. Шуңа Аййяважи барлык башка язмалардан баш тарта һәм бары тик [[Аййяважи язмалары|үз язмалары]] буенча эшли. Акилам диннәрне барлыкка китерүне һәм аеруча эксклюзивистик дини һәм теологик фикерләрне каты тәнкыйтьли. Ул аларны иң алда баручы ''Кали майяи'' (Кали явызлыгы) дип күрсәтә.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamikal Ore Avataram'', pp. 114–116.&lt;/ref&gt; Язмалар сиземле һәм символик рәвештә Ходай һәм аның эшчәнлекләре диннәрнең ирешүләреннән тыш дип өйрәтә. Ул шулай ук универсаль берлек турында дәгъва итә.&lt;ref name= &quot;Ayyavazhi belief system&quot; /&gt;
==Мифология==
Аййяважи мифологиясе бу карашның асылы тарих турында белешмә дип өйрәтә – үткән, хәзерге заман һәм киләчәк – бу тәҗрибә фактларын, тарихи чараларны һәм шулай ук мифик хикәяләрне кертә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern agency Chapter 6, p. 151, &quot;A reading of the mythography of AV makes explicit the fact that the essence of this vision is an account of a history – a past, a present, and a future – constructed by weaving together of empirical facts as well as mythical accounts.&quot;&lt;/ref&gt; Ул өч аксиоматик типология тирәли хәрәкәтләнә, атап ук әйткәндә [[Сантрор]], Кали Юкам һәм Дһарма Юкам, алар нигезләрен [[Һинд дине мифологиясе]] белән ассоциацияләнгән элеккеге югалар концепцияләре һәм чаралары нигезендә урнаштыра. Нигез концепцияләр шул ук вакытта дини һәм иҗтимагый булган символик карашны бирә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern agency Chapter 6, p. 151, &quot;It is fitting to analyse and see how these basic concepts have been woven together to give a symbolic vision which is at once religious and social.&quot;&lt;/ref&gt;
Ул Һинд диннекенә якын бәйле. Акилам элеккеге югалар һәм алар аша [[Крони]] эволюция турында сөйли. Вакыйгалар, мифик персонажлар һәм концепцияләр Һинд дине белән уртак, гәрчә алар төрле формада булырга мөмкин булса да. Аййяважида Югалар һәм Аватарлар саны Һинд диненекеннән аерылып тора.&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, Akilathirattu, Introduction, p. 1.&lt;/ref&gt; Хәзерге юга өчен Явыз берлек, [[Калиян]], Аййяважи өчен уникаль булып тора. Акилам әйткәнчә чын концепцияләр җимерелгән булган, шулай итеп элекке язмалар Кали килүе сәбәпле асылларын югалтканнар.&lt;ref&gt;Akilam8:Thiru Nadana Ula −6th&amp;11th Venpaas (a species of verse).&lt;/ref&gt;
Китап шулай ук Илаһның Кали Юкамда (хәзерге вакытта) явыз рухны, [[Крони]]ның соңгы һәм явыз манифестациясен җимерү турында сөйли. Илаһ Вайкундар кебек инкарнацияли, чөнки Вайкундар күптән түгел генә яшәгән, ул тарихта яхшы мәгълүм булган Шулай итеп мифологиянең икенче өлешендә күп мифик һәм шулай ук тарихи фактлар бергә үрелгән булган. Күп вакыйгалар, мәсьәлән, Мутһириккинару, &lt;ref&gt;Samuel Zecharia (1826–1906), one of the prominent pastors of the London Mission Society, testifies to the existence of this well in his book titled The London Missionary Society in South Travancore 1805–1855, Nagercoil: LMS Press, 1897, p. 201.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;M.S.S. Pandiyan, Meanings of 'Colonialism and 'Nationalism p. 180.&lt;/ref&gt; Тһуваял Тһавасу&lt;ref&gt;LMS Report for 1838, p. 71 says &quot;About 70 families of this sect, having subsequently established a community of goods, removed under the guidance of a man of some influence to a part of the seashore of Tinnevelly, where they erected huts, performed frequent ablutions, and often assembled to hear the dreams and vision of their leader and to witness the miracles he was said to perform.&quot;&lt;/ref&gt; барысы да тарихита билгеле.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 3 auto;&quot; align=&quot;center&quot;
|+ Югалар аша аватарлар һәм асуралар &lt;!-- if required --&gt;
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|Юк
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Юга]]
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Асуралар]]
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Аватар]]
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Чакралар|Чакра*]]&lt;ref name=&quot;Yugas as Chakras&quot; /&gt; (Метафора)
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Геологик вакыт шкаласы|Геология*]]&lt;ref&gt;A. Rajagopal(2004), Vaikundar Narayanarin Santravar Avataram, Page 3-4&lt;/ref&gt; (Метафора)
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|(Геологик төшенчәләрдә) югалар ахыры&lt;ref&gt;A.S Ahimohanan(2012), Susupthi Masika, A Study on the Sacred Book Akilathirattu Ammanai —- the secrets of the universe decoded.  Pages 40–41&lt;/ref&gt;
|-
| 1
| [[Нитийя Йога]]
| [[Крони]]
| [[Нараяна]]
| [[Бинду]]
| [[Катархей]], [[Архей]], [[Протерозой]] эоннары
| [[Кембрий Шартлавы]] **
|-
| 2
| [[Чатһура Юкам]]
| [[Кундомасали]]
| [[Нараяна]]
| [[Муладһара]]
| [[Ордовик чоры]]
| [[Ордовик–Силлур массакүләм төрләр бетүе вакыйгасы]]
|-
| 3
| [[Нету Юкам]]
| [[Тһиллай маллалан]] һәм [[Маллосиваһанан]]
| [[Тһирумал]]
| [[Свадһистһана]]
| [[Девон чоры]]
| [[Соң Девон төрләр бетүе]]
|-
| 4
| [[Кретһа Юкам]]
| [[Сурападман]] һәм [[Ираниян]]
| [[Муруган|Муруга]] һәм [[Нарасимһа]]
| [[Манипура]]
| [[Пермь периоды]]
| [[Пермь–Триасс бетү вакыйгасы]]
|-
| 5
| [[Трета Юга]]
| [[Равана]]
| [[Рама]]
| [[Анаһата]]
| [[Триасс периоды]]
| [[Триасс–Юра бетү вакыйгасы]]
|-
| 6
| [[Двапара Юга]]
| [[Дурйодһана]]
| [[Кришна]]
| [[Вишуддһа]]
| [[Акбур периоды]]
| [[Акбур–Палеоген төрләр бетүе вакыйгасы]]
|-
| 7
| [[Кали Юга]]
| [[Калиян]]
| [[Аййяважи Өчлеге]]
| [[Аҗна]]
| [[Плейстоцен]], [[Һолоцен]] эпохалары (Соң [[Дүрткел Период]])
| [[Һолоцен төрләр бетүе]]
|-
| 8
| [[Дһарма Юкам]]
| юк
| [[Аййя Вайкундар]]
| [[Саһасрара]]
| –
| –
|}
::::&lt;small&gt; * Чакралар: Югалар чакралар &amp; өстә геологик вакыт периодлар буларак фараз ителә, фәлсәфи һәм геологик метафоралар булып тора һәм Акиламда турыдан-туры искә алынмый. &lt;/small&gt;
::::&lt;small&gt; ** Кембрий Шартлавы: As per [[Акилам]] буенча [[Крони]] алтыга бүленгән булган һәм һәр фрагмент һәр алга таба югада тумыш алган. Шулай итеп Акилам сөйләве буенча Крони үлеме [[Кембрий Шартлавы]] буларак танылган, биредә тормыш төрлелеге башлана, гәрчә ул Крони җимерелүе контекстында бетү буларак исемлеккә кертелсә дә. &lt;/small&gt;
Гәрчә Арул Нулда Вишнуның [[Дашаватар|Вишнуның ун аватарын]] таныса да, алар бу инкарнацияләр белән тигез булган статуста (таблицада кебек) күренми. Ул Крони фрагментлары белән ассоциацияләнгән беренчел аватарларга карата икенчел дип таныла. Бу караш Һинд диненә каршы түгел, чөнки бары тик [[Нарасимһа]], Рама һәм Кришна гына һаман табыныла торган беренчел аватарлар булып таныла. Башка аватарлар икенчел аватарлар дип таныла.

==Сантрор һәм Дһарма юкам==

[[File:Borassus shape.jpg|thumb|right|[[Пальмира]], [[Кали-юга]] җиткәнче [[Сантрор]] өчен пальма суты формасында күк [[нектары]]н тәэмин итәргә ырымланган агач.]]

[[Сантрор]]
Аййяважи дини карашының темасы булып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and
Subaltern Agency, Chapter 6, p. 151 &quot;Canror (Santror) is a name that
stands for a people who are the subject of the religious vision of AV
(Ayyavazhi)&quot;&lt;/ref&gt; Бу коннотациядә дини дә, иҗтимагый да төркем бар.&lt;ref
name=&quot;Chanar&quot;&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter
6, pp. 151–152.&lt;/ref&gt; Иҗтимагый мәгънәдә Сантрор төшенчәсе иртә &quot;Чанарлар&quot;га
туры килә, алар Гарәпләр тарафыннан &quot;Әл Һинд&quot; дип аталган булганнар, һәм
Тәүрат вакытларында &quot;Биш Елга Кешеләре&quot; дип аталган; алар хәзер бөтен
дөнья буйлап 250 тармак итеп таралган.&lt;ref&gt;{{cite web| url=
http://nadar.kuttyjapan.com/nadar-who-are-they.asp| title= Nadar Community –
Who Are they| accessdate= 23 January 2008| format= Nadars – Where they live?
what they do? reason behind their success| work= &quot;Nadars are one of the
earliest inhabitants of our land, Bharat, which was later called by the Arabs
as 'Al Hind'. In biblical times they were known as the 'People of Five
Rivers'.&quot;| archiveurl=
https://web.archive.org/web/20080127144306/http://nadar.kuttyjapan.com/nadar-who-are-they.asp|
archivedate= 27 January 2008| url-status= dead}}&lt;/ref&gt; Әмма үз чиратында
Тамил телендә &quot;Сантрор&quot; төшенчәсенең туры мәгънәсендә һәм идеологик
мәгънәдә ул асыл зат булган һәм дәрәҗә белән һәм иң олы белем белән яшәүчене
аңлата&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social
Equality in South India'', p. 23, line 5.&lt;/ref&gt;,&lt;ref&gt;A. Arisundara
Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 3, p. 92.&lt;/ref&gt; бу
инклюзив характер һәм универсаль ирешү бирә. Тарихчылар мәгълүматы буенча
борынгы Дравид мәдәниятләрендә Илаһның дәртле тугърылар 'Чанарлар' дип аталган.&lt;ref&gt;Pon.
T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', Chapter 3, p. 25.&lt;/ref&gt; Акиламнан цитатада шулай дип әйтелә Чанарлар (Сантрор) алар
'күренми торган'ны даими рәвештә күрергә сәләтә булганнар.&quot;&lt;ref name=&quot;Chanar&quot; /&gt;

Сантрор Аййяважи
мифологиясендә мифик [[Айотһа Амиртһа Гангаи]] (хәзерге заманда [[Шрирангам]],
Тамил Наду һәм Тринкомале, [[Шри Ланка]]) бакчасында җиде кызга [[Тһирумал]]
тарафыннан җиде күк дөньясыннан җиде орлыкны кулланып туган җиде угылга карый тарихи
килеп чыгыш. Теологлар интерпретациясе буенча бу 'Җиде малай' бөтен кеше
расасына карый һәм шулай итеп &quot;Сантрор&quot; төшенчәсе тулаем [[кеше раса]]сына
карый.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'',
Chapter 3, p. 90.&lt;/ref&gt; Аларның сызыгы [[Двапара Юкам]]ның ахыргы фазасында башланган һәм Кали Юкам аша Дһарма Юкамга
кадәр дәвам иткән. Вайкундар Юлында Сантрор гамәлләре белән Кали җимерелә дип
әйтелә һәм шулай итеп Дһарма Юкам чишелеп ачыла. Бу мәгънәдә аларның җитәкче
явыз Калины җимерүдә әһәмияткә ия роле бар.

Аййяважи [[Дһарма
Юкам]] байрагы астында эмансипация утопиясен тәкъдим итә.&lt;ref&gt;G. Patrick,
Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, p. 159 says, &quot;AV, having emerged
in a context of distress, proposes an emancipatory utopia under the banner of
tarmayukam.&quot;&lt;/ref&gt; Ышануның нигезе булып [[Аййя Вайкундар]] нигезләү
һәм гел булучы патша булып хөкем итәр өчен килгән&lt;ref&gt;G. Patrick,
Religion and Subaltern Agency, Chapter 5, p. 109 says, &quot;Akilattirattu
begins its narration by stating that the account contained in it is the story
of God coming into this kaliyukam to transform it into tarmayukam and to rule
over it.&quot;&lt;/ref&gt; [[Кали Юкам]] урынына Дһарма Юкам.&lt;ref&gt;G.
Patrick's Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, p. 159 says, &quot;The core
of the proposal was that Vaikuntacami had come to establish and rule over a
tarmayukam in the place of the kaliyukam.&quot;&lt;/ref&gt; Хәзерге Каньякумаридан
көньяк-көнчыгышта урнашкан калкучы мифик җир массасы (ул  [[Двапара Юга]] ахырында [[Кришна]] тарафыннан
батырылган булган) “Дварака патһи”ның Арслан тәхетеннән ахыр чик хөкем
нәтиҗәсендә  тәмугъка хөкем ителгән
булган.&lt;ref&gt;{{cite book|first1=SM. |last1=Ramasamy|title=Geomatics in
tsunami|date=2006|publisher=New India Publ. agency|location=New
Dehli|isbn=8189422316|page=4|url=https://books.google.com/books?id=5gEBfvCBclUC&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4
October 2014}}&lt;/ref&gt; Дһарма Юкам вакыт һәм пространство чикләреннән тыш дип сөйләнелә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter 6,
p. 161, &quot;Yet another point to be taken note of in the symbolic vision of
AV is its conception of time. AV gives a list of seven aeons, and, at the end
of it, postulates a tarmayukam that is to exist
eternally&amp;nbsp;...&quot;&lt;/ref&gt; Ул еш [[Мокша
(Һинд дине)|Мокша]]га карый — шәхси азат ителү һәм шулай ук 'Берлек' халәтенә.&lt;ref&gt;Ari
Sundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', pp.
657–658&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Mani Bharathi, Akilathirattu Vilakka Urai (Part
2), pp. 300–301&lt;/ref&gt;
==Һинд дине белән мөнәсәбәте==
[[File:Kailash Tibet.jpg|thumb|left|[[Калиян]]га Ходай [[Шива]] тарафыннан [[:en:Boons offered to Kaliyan|алкышлар]] бирелгән |[[Кайлаш тавы]] Аййяважида изге булып тора.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Courtney|first1=Tom|title=Walkabout Northern California : hiking inn to inn|date=2011|publisher=Wilderness Press|location=Birmingham, AL|isbn=978-0899976587|page=196|edition=1st|url=https://books.google.com/books?id=MQZLAQAAQBAJ&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Adventure|first1=National Geographic|title=World's Best Hikes: Epic Trails|url=http://www.nationalgeographic.com/adventure/lists/hiking-backpacking/worlds-best-grail-trails/|website=www.nationalgeographic.com|publisher=National Geographic Society}}&lt;/ref&gt;]]
Һинду һәм Аййяважи идеологияләре бер-берсенә якын бйәле. Аййяважи һәм Һинд дине аерылган урын ул Кали Юга килүе. Акиламда әйтелгәнчә Кали Юга килгәнче, Ведалар һәм башка [[Һинд дине язмалары]] Илаһилык белән калган. (Һинду) язмаларда искә төшерелгән [[Һинд дине Илаһлары]]ның һәрберсе шулай ук көчендә калган.  Әмма Кали Юга башыннан алар һәм аларның барлык кыйммәтләре җимерелгән булган.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 214&lt;/ref&gt; Калиян булган язмаларда һәм Дэвалар турында[[майя]]ны тараткан дөньяви электән булган манифестациянең өлеше булган.&lt;ref&gt;T. Kirushnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazvum Sinthanaiyum'', p. 63.&lt;/ref&gt; Кали Югада барлык язмалар [[Майя]]га бәйле һәм ярдәме юк.
[[Акилам]]да расланганча [[Двапара Юга]] ахырына тулаем системаның дезинтеграция сәбәбе шунда [[Кайлаш Тавы]]нда. Дэваларның сүзләренә ышанып, Шива Калиянны Вишну белән сөйләшмичә барлыкка китергән, Вишнуның Калиянны элеккеге гамәлләре өчен җимерергә җаваплылыгы булган.&lt;ref&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundar Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 106&lt;/ref&gt; Шулай итеп Вишну дөньяда Калиянны җимерер өчен тумыш алырга баш тарткан.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 315&lt;/ref&gt;Шулай итеп [[Шива]] һәм [[Брахма]] барлык көчләрен бирешеп Вишнуга биргәннәр.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 321&lt;/ref&gt; Бу вакыйгага кадәр, Акилам буенча Шива иң олы көч булган. Бу Шива бөтенлесенә олы булган [[Шиваизм]]га охшаш кебегрәк теологик фикер икәне билгеле. Шулай да, шуннан бирле, Вишну иң олы көч булып тора.&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, Akilathirattu, p. 52&lt;/ref&gt; Биредә идеология [[Вишнуизм]]га охшаш итеп үзгәрә. Вишнуның бу өстенлеге [[Кали Юга]] башыннан Вайкундарның килүенә кадәр шулай итеп кала, шуннан соң ул дәвам итеп үзгәрә.
[[File:Kumbas is Swamithope.PNG|thumb|right|[[Свамитһопе]], [[Паллиярай]], [[Аййя]] эчендә [[Өчлек]]нең символы булган “Три-Кумбас”, ул аның өстенлеген ачыклый.]]
Инкарнация вакытында Вишну Калиянны җимерер өчен турыдан-туры итеп инкарнацияләмәгән, чөнки Калиянның алкыш буларак, шул исәптән Вишнудан да, Дэвалар көче булган һәм ул бөтен дөнья буйлап майяны тараткан. Шулай итеп Илаһ яңа туплама кагыйдәләр белән һәм уникаль әһәмият белән инкарнацияләргә кирәк булган. Илаһларның куәт мөнәсәбәте, язма кагыйдәләренең, дхарманың  тулаем универсаль трансформациясе булган һәм Экамның  көчен алып [[Лакшми]] һәм Вишнуның диңгездә кавышуыннан Вайкундарга тумыш бирелгән булган.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 270–271&lt;/ref&gt;
Һәм шуннан бирле Вишнудан Вайкундарга диңгез эчендә барлык көчләр бирелгән булган. Шулай итеп, Шива, Вишну һәм [[Брахма]] Вайкундар эчендә өлеш формалаштыралар.&lt;ref name=&quot;Arisundara mani Supremacy of Vaikundar&quot; &gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 288–289&lt;/ref&gt; [[Тримурти]] (куәте тигез булган өчлек) турында идеология Смартизмга охшаш. Вишну үзе генә икеләтә рольне формалаштыра; берәү Вайкундарда һәм башкасы аның әтисе буларак диңгездә кала һәм Вайкундарны [[Винчай]]лар ярдәмендә көйли.&lt;ref name=&quot;Arisundara mani Supremacy of Vaikundar&quot; /&gt; Вайкундар Экамның көчен алып тумыш алгач, Вайкундарның Вишнуга һәм башка Ходайларга өстенлеге булган, гәрчә Вишну Вайкундарга Әти ролен уйнаса да. Шулай да, Вайкундар Вишнуның әмеренә буйсынырга тиеш булган, чөнки Вайкундар Вишну эшли алмаган Вишнуның вазифаларын башкарыр өчен тумыш бирелгән булган. Вайкундар (һәм аңа бирелгән язмалар) иң олы Экамның манифестациясе булып тора, Аййяважи рухилыгында ул бердәнбер табыныла торган универсаль көч.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 290–291&lt;/ref&gt;
Язмалар буенча Акиламның беренче өлеше ул Һинд дине язмаларында булган элеккеге югаларның кыскартылып ясалган нәтиҗәсе.&lt;ref name=&quot;Akilathirattu parts&quot; &gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 119&lt;/ref&gt; Икенче өлештә универсаль трансформация һәм Вайкундарның һәм аның инкарнация эшләре турында сөйли.&lt;ref name=&quot;Akilathirattu parts&quot; /&gt; Нәтиҗәдә Кали юга башланганчы Һинд дине һәм Аййяважи бер. Шуннан бирле күпмедер сәбәпләр аркасында 'Һинду' язмалар һәм аларның идеологиясе җимерелгән булган,&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 427&lt;/ref&gt; һәм шулай итеп [[Аййяважи Дһарма]] һәм Вайкундар Акилам исемендә янә конфигурацияләнгән булган һәм  'Һинду' фикерләре янә реформацияләнгән булган.
==Феноменология==
[[File:Prajapathi Adikalar.jpg|thumb|left|[[Свамитһопе патһи]]ның [[Паййян династиясе|Паййян]] гаиләсенең соңгы буыны кешесе |[[Бала Праджапатһи Адикалар|Праджапати Адикалар]].]]
''[[Акилам]]'' ниегезн тулаем яңа идеология формасында  Дһарма регенерациясе өчен күрсәтә.&lt;ref&gt;Akilam8:Thiruvasakam – 1 (As per Akilam this Thiruvasakam is written down by Sarasvathi because the previous religious ideas and scripture were destroyed by Kaliyan.)&lt;/ref&gt; Әмма хәзерге вакытта Аййяважи тарафдараларының күбесе Вайкундарга бары тик Вишну инкарнациясенә буларак мөрәҗәгать итәләр. Моңа охшаш рәвештә, Нижал Тһангалларның күпчелеге Һинду [[Вайшнавизм]]ына охшаш рәвештә ''Нараяна Свами Патһи'' яки ''Нараяна Свами Гыйбадәтханәсе'' дип аталган булганнар. Тарафдарларның күпчелеге шулай ук Аййяважи язмаларында анти--[[политеистик]] фикерләргә карамастан [[Кали Алиһәсе]], [[Хануман]] һәм башка халык Илаһлары кебек Һинду Илаһларына табыналар.&lt;ref name= &quot;Nizal Thangal activities&quot;&gt;Vaikundar Seva Sangham's,''Ayya Vaikundar 170th Avathar-Special Edition'', The activities of Nizhal Thangals, pp. 2–4.&lt;/ref&gt;
Аййяважи тарафдарларының кайберәүләре Вайкунадрны Вишнуның ун [[Аватар]]ларына [[Калки]] дип кертәләр, шул ук вакытта кайбер деноминацияләр шәхси азат ителүне мокшаны яклыйлар, гәрчә ул Акиламда турыдан-туры расланмаган булса да. Кайберәүләр хәттә Аййяважи [[Аййяважи Өчлеге|Өчлек]] концепциясеннән баш тарталар һәм Нараяна иң олы универсаль көч дип таныйлар.&lt;ref&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 1, p. 1, ''&quot;Sreehari who is known as Athi Narayana is praised as Ayya.&quot;''&lt;/ref&gt; Акиламның үзәге булган үзәк монотеистик ышану хәзерге вакытта күпчелек тарафдарлар арасында бөтенләй мәгълүм түгел.&lt;ref name= &quot;Nizal Thangal activities&quot; /&gt; Акиламның кырыс монотеистик тәгълиматыннан ерак чигенеп, кайбер тһангаллар башка кече Илаһлар өчен ''панивидаис''ны тәэмин итәләр.&lt;ref name= &quot;Nizal Thangal activities&quot; /&gt;
Аййяважиның гади кешеләр арасында киң таралышы күбесенчә [[Шаманизм]] практикасына күрә булган. Һиндуларга күпчелек аспектларда охшаш булып Аййяважи тарафдарларын идентификацияләргә авыр. Аййяважи практикалаучыларны аеру өчен бердәнбер билге булып аларның Тһирунамамны (маңгайларында билге) буявы тора.&lt;ref name= &quot;Shunmugam's Ayyavazhi Palliyarai&quot;&gt;R. Shunmugam, ''Nadar Kulathi Narayanar Avataram'', pp. 189–191&lt;/ref&gt; Нижал Тһангаллар башка гыйбадәтханәләр арасында [[Паллиярай]]да сыннар көзгеләр белән алмыштырылу хасияте белән аерылып торалар.&lt;ref name= &quot;Shunmugam's Ayyavazhi Palliyarai&quot; /&gt; Бары тик Аййяважи язмаларын өйрәнгән күпмедер галимнәрнең укулары Акиламның чын фактларын һәм концепцияләрен күрсәтә һәм Аййяважиның Һинд диненннән идеологик тайпылышын күрсәтә.&lt;ref&gt;Samithopu Ayya Vaikunda Suvami 172-vathu avathara thina vizha, Thina Malar vazangkum Avathara Thina vizha Sirappu Malar, p. 3, &quot; ... but it is questionable that how many people know that. Every one who came to know newly about Ayya wonders and&amp;nbsp;...&quot; Bala Prajapathi Adikalar writes about Vaikundar.&lt;/ref&gt; Хәттә штаб-фатирдан [[Паййян династиясе|Паййяннар]] да Акиламга нигезләнгән идеологияне ачык итеп сурәтли алмыйлар.&lt;ref&gt;Court Judgement, District Court, Nagercoil, Case: O.S. No.80/1110, '' &quot;The doctrines and the philosophic basis of this cult are not clearly known. Not even the 2nd defendant who is one of the hereditary high priests in the temple (Swamithope Pathi) and who enjoys the Gurusthanam of the community is able to throw much light on the question, whether there are any essential or fundamental differences between the Narayanaswamy margom (Ayyavazhi) and the Popular Hinduism&quot;''&lt;/ref&gt; Аййяважи җәмгыятендә барлык бу фәлсәфи, идеологик һәм дини юрамалар аларга [[аерым ышану]] буларак идентификацияләргә һәм аерырга авыр итә һәм шуның урынына алар [[Һинду сектасы]] буларак кабул ителә.

Аййя Вайкундар [[пәйгамбәр]] дигән киң таралган караш бар һәм ул Җирдә еллары вакытында күп алдан әйтүләр эшләгән булган. Икенче яктан [[Акилам]]да яки [[Арул Нул]] китапларында Вайкундар үзе алдан берәр нәрсә әйтүе турында искә алулар юк, бары тик [[Тһирувасакам (Аййяважи)|Thiruvasagam 4]], Akilam:12-да. Уртак аңлашылмаган урын булып Акилам һәм Арул Нулда йөзләрчә [[алдан әйтүләр]] булуы һәм ике китапларның илаһи рәвештә [[Сидарлар]]га Вайкундар тарафыннан ачыклануы һәм Сидарларның аны язма формада алып килүе тора. Шулай итеп, ике китапта да алдан әйтү урынына Сидарлар турында алдан әйтүләр Вайкундарныкы дип танылган. &lt;ref&gt;{{cite book|last1=Bergunder|first1=Michael|last2=Frese|first2=Heiko|title=Ritual, caste, and religion in colonial South India|date=2011|publisher=Primus Books|location=Delhi|isbn=978-9380607214|page=136|url=https://books.google.com/books?id=OcEM2IsnA1AC&amp;q=Ayya+Vaikundar&amp;pg=PA136|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt;
==Иҗтимагый структура==
[[File:Avatara oorvalam.jpg|thumb|right|[[Нагеркоил]]дан [[Свамитһопе]]га Бөек Маси Йөреше.]]
Аййяважи табынуы гадилеге белән билгеләнгән булган. Потларга табыну булмау һәм каһиннәрчә медитация һәм альтернатив табыну үзәкләрен кертү, [[Патһи]]лар һәм [[Нижал Тһангал]]лар Аййяважи табынуның башка хасиятләре булган. Аййяважи ритуаллары революцион активлыкның реформасы булып ул Һинд диненнән тайпылыш булган иҗтимагый тигезлек. [[Аййяважи ритуаллары]] шулай ук аларга альтернатив рухи мәгънә бирүче дини ышанулар белән сыйфатлана һәм чикләнә.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', &quot;Rituals&quot;, p. 98.&lt;/ref&gt; Аның язмалары Һинд дине аша нигез элементларны һәм фикерләрне кертә. Алар [[Шастра]]ларга, [[Агама]]ларга, [[Веда]]ларга һәм [[Пурана]]ларга карый.&lt;ref&gt;Akilattirattu Ammanai (T. Palaramachandran Nadar), p. 180.&lt;/ref&gt; Гәрчә Аййяважида Һинд динендә кебек Илаһлар күп булса да, ул алар турында уникаль идеологияне һәм көч фараз итүен кертә. Аййяважи  ''Һинду яңарышы'' буларак сурәтләнергә мөмкин.&lt;ref&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp.62–63.&lt;/ref&gt; Аййяважи шулай ук реформа хәрәкәте буларак карала,&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamikal Ore Avataram'', pp.163–178.&lt;/ref&gt; Ул [[Тамил халкы|Тамиллар]] һәм [[Керала]] җәмгыятендә 19-ынчы гасырда күп иҗтимагый үзгәрешләр керткән.
Дини структура Аййяважи юлында эволюцияләгән һәм нәтиҗәдә ул үзен иҗтимагый төркемдә альтернатив дини-мәдәни система буларак үзгәрткән. Аййяважи үз системасын ''&quot;Аййя Важи&quot;'' гыйбарәсе белән ''&quot;Ходай Юлы&quot;'' дип атый. Бер яктан алар традицияләре барлык иске традицияләрне (диннәрне) алыштырырга килгән дип ышанганнар, әмма икенче яктан, алар Аййяважи дөнья дини белеменең синопсисы дип ышаналар. Бер яктан алар [[Вайкундар]] аның эчендә барлык Илаһларны берләштергән дип ышаналар; икенче яктан Вайкундар килгәнчә, барлык башка бозылган булган дип.&lt;ref name=&quot;All previous gone awry after Vaikundar&quot;&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, '' &quot;Ayya Vali – A New and Singular Religious Phenomenon&quot; '', p. 120.&lt;/ref&gt; Моннан тыш, Аййяважи аерым [[Аййяважи теологиясе]], [[Аййяважи мифологиясе]], [[Аййяважи изге урыннары]], [[Аййяважи табыну үзәкләре]] һәм үз этикасы бар.
Гәрчә күп газеталар, академик галимнәр һәм аның кайбер тарафдарлары аның турында аны аерым дип танысалар да, күп тарафдарлар аны аерым дин түгел, ә Һинду секта дип таныйлар.&lt;ref&gt;See {{cite web|last = Bagavathikan|first = M. Raj|title = Ayya Vaikuntar|date = 10 February 1999|url = http://www.vaikunt.org/AyyaVaikuntar/index.htm|accessdate = 13 January 2008|archiveurl = https://web.archive.org/web/20080214072150/http://www.vaikunt.org/AyyaVaikuntar/index.htm|archivedate = 14 February 2008|url-status = dead}}&lt;/ref&gt; Алар Тамил Надуның кабилә диннәренә охшаш ия булу һәм илаһилык мистик практикаларында катнашалар. Шулай ук, аның күп төп ышанулар Адвайта һәм Смартизм кебек Һинду секталарына охшаш.
Демография турында сөйләшкәндә, Аййяважи тарафдарлары күбесенчә Көньяк Һиндстанда концентрацияләнгән, гәрчә бөтен [[Һиндстан]]да да чагыштырмача кечерәк саннарда булса да. [[Тамил Наду]]ның Каньякумари һәм Тирунелвели районнарында [[Аййяважи табыну үзәкләре|Аййяважиның табыну үзәге]] булмаган авылны табу авыр.&lt;ref name=&quot;Ponnu Ayyavazhi followers&quot; /&gt; Дини штаб-фатирдан исемлекләрдән тыш (гәрчә университет газеталарыннан билгеле булганча Аййяважи тарафдарлары бөтен Һиндстан буенча таралган булса да)&lt;ref name=&quot;Paulose: Spread of Ayyavazhi&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Ponnu Ayyavazhi followers&quot;&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social Equality in South India'', p. 100.&lt;/ref&gt; Аййяважи тарафдарларының рәсми саннары юк, гәрчә халык санын алуда алар [[Һинду]]лар дип танылса да.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Аййяважи]]</text>
      <sha1>l6u168wird1oqfrdzoa3qpsm8te252k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524550</id>
      <parentid>3524549</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:39:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Этимология һәм тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125699" xml:space="preserve">'''Аййяважи''' (Тамил телендә:அய்யாவழி, Малаялам телендә:അയ്യാവഴി) ''Аййявали''&lt;ref&gt;Аййяважи сүзенең өлеше '[[ɻ|zh]]i' ([[ழி]]) [[ретрофлекс аппроксиманта]] булып тора һәм [[Колкатада Милли Китапханәсе романизациясе]] буенча ''Ayyāvaḻi'' буларак дөрес [[транслитерация|транслитерацияләнә]].&lt;/ref&gt; IPA-ml:əjːaːvəɻi, &quot;Остаз Юлы&quot;) ул [[Көньяк Һиндстан]]да килеп чыккан [[Һенотеизм|һенотеистик]] ышану.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Singh |first1=Janak |title=World Religions and the New Era of Science |date=2010 |location=Rutherford County, Tennessee, US |page=30}}&lt;/ref&gt; Ул [[Көньяк Һиндстан]]да килеп чыккан.&lt;ref name= &quot;Ayya vazhi religion from Tha.Krishna Nathan&quot;&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikuNdarin vaazvum sinthanaiyum'', p. 62: &quot;{{lang|ta|அவர் (வைகுண்டர்) மாற்றுப் பிறப்பு பெற்ற நாளே அய்யாவழி சமய மரபு தோற்றம் பெற்ற நாள்(கி.பி.1833) எனக் கூறலாம்.}}&quot; (The day at which Vaikundar is given rebirth could be considered as the date of origin of the Ayyavazhi religion.)&lt;/ref&gt; Ул берничә газет тарафыннан аерым [[монизм|монистик]]&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai moolamum Uraiyum'', Volume 2, p. 97&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite book|last1=Wallis|first1=Graham Harvey [and] Robert J.|last2=J. Wallis|first2=Robert|title=The A to Z of shamanism|date=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Md.|isbn=978-0810876002|page=101|url=https://books.google.com/books?id=Mf-xa4cisbUC&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt; дин буларак карала,&lt;ref&gt; Түбәндәге иртәнге һәм кичке көн саен матбугатта Аййяважи дин буларак карала:
* [[Малай Малар]] (әйдәп баручы кичке [[Тамил теле|Тамил]] көн саен басмасы), ''Nagercoil Edition'', 4 March 2007, p. 5, &quot;சுவாமி ஊர்வலத்தை அய்யாவழி பக்தர்கள் சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிக...&quot; (биредә Аййяважи ('அய்யாவழி சமயம்') &quot;аерым дин&quot; дип атала);
* [[Динакаран]] (Тамил Көн саен басмасы), Nagercoil Edition, 1 March 2007, p. 3: &quot;அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் அடிக்கல் நாட்டினார் (&quot;Бала Праджапатһи Адикалар, Аййяважи диненең башы ... өчен нигез ташын корган...&quot;);
* [[Динакаран]] (Тамил Көн саен басмасы), Nagercoil Edition, 14 February 2011, p. 2: &quot;...தலைமை பதிக்கு வந்த ரவிசங்கர்ஜியை அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் வரவேற்றார். (&quot;Бала Праджапатһи Адикалар, Аййяважи дине башы монда [[Свамитһопе патһи]]га килгән [[Шри Шри Рави Шанкар]]ны каршы алган...&quot;);
* [[Дина Тһантһи]], Nagercoil Edition, 2/3/2007, p. 5. &quot;மாநாட்டுக்கு அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் தலைமை தாங்குகிறார்.&quot; Тәрҗемәсе – &quot;дини конференцияны Аййяважи диненең җитәкчесе Бала Праджапатһи Адикалар алып бара.&quot; Бу Һиндстанда әйдәп баручы газеттан яңалык 175-енче Аййя Вайкунда Аватарам турында мәгълүмат бирә, биредә Аййяважи дин дип атала һәм Бала Праджапатһи Адикалар Аййяважи диненең башы дип атала;
* [[Тамил Мурасу]] (4/3/2006), p. 3:&quot;இதையொட்டி குமரி மாவட்டம் சாமி தோப்பில் 'அய்யா வழி சமய' மாநாடு ( 'Аййяважи дин'е буенча конференция) உள்பட...&quot;&lt;/ref&gt; унтугызынчы гасыр уртасына Аййяважи аерым дин буларак хөкүмәт рапортларында, журналларда һәм академик өйрәнүчеләр тарафыннан танылган булган.
Аййяважи [[Аййя Вайкундар]] тормышы һәм дәгъвасы тирәли үзәкләшкән; аның фикерләре һәм фәлсәфәсе ''[[Акилатһиратту Амманаи]]'' һәм ''[[Арул Нул]]'' изге текстларында нигезләнгән. Аның буенча [[Нараяна]]ның Пурна [[аватар]]ы булган.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=David|first1=A. Maria|title=Beyond boundaries : Hindu-Christian relationship and basic Christian communities|date=2009|publisher=Indian Society for Promoting Christian Knowledge|location=Delhi|isbn=9788184650013|page=32|edition=First}}&lt;/ref&gt; Аййяважиның ышану һәм практика буенча күп фикерләре уртак, әмма ул [[яхшы һәм начар]] һәм [[дхарма]] концепцияләре шактый аерылып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 111–113,&lt;/ref&gt; Айяважи игътибар үзәгендә дхарма булганга күрә дхармик дин буларак төркемләнә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, pp. 160–161.&lt;/ref&gt;
Аййяважи җәмәгать игътибарына беренче мәртәбә XIX гасырда Һинду сектасы буларак килгән.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social Equality in South India'', p. 98.&lt;/ref&gt; Вайкундарның эшчәнлеге һәм үсүче төркем тарафдарлары 19-ынчы гасыр [[Траванкор]]да һәм [[Тамил халкы]] арасында реформация һәм инкыйлабка сәбәп булган &lt;ref&gt;R. Ponnu, Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India, p. 63, ''&quot;The religious reform of Sri Vaikunda Swamigal left an everlasting influence on South Travancorean society.&quot;''&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 90–91.&lt;/ref&gt; һәм Көньяк Һиндстан феодаль иҗтимагый системасы өчен бик яңа булып таң калдырган.&lt;ref&gt;R. Ponnu, Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India, p. 86.&lt;/ref&gt; Ул шулай ук берничә реформа хәрәкәтләренең этәргече булган, алар арасында [[Нараяна Гуру]]ныкы &lt;ref name= &quot;Selvister:First Reform Movement&quot; /&gt; һәм [[Рамалинга Свамигал]]ныкы.&lt;ref name= &quot;Ponnu:First Reform Movement&quot; /&gt;
Гәрчә Аййяважи тарафдарлары бөтен Һиндстан буенча булса да,&lt;ref&gt;''[[Dina Malar]]''(Leading Tamil News paper), ''Nagercoil Edition'', 4/3/2005 p. 12: &quot;எனேவ இன்று அய்யா வைகுண்டசாமி வழிபாட்டு ஆலயங்கள் இந்தியா முழுவதும் வேராயிரம் பெற்ற விழுதுகளாய் படந்து ஆறாயிரத்துக்கு மேல் தோன்றி வளர்ந்து வருகிறது&quot; Translated to &quot;So today these worship centers of Vaikunda Sami is spread ''across India'' and growing with more than 6000 of them&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Paulose: Spread of Ayyavazhi&quot;&gt;C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24, &quot;To propagate his teachings and ideas he opened upon seven Pathis and seven Tangs (The Primary Nizhal Thangals) in Travancore, hundreds of small pagodas (Nizhal Thangals) throughout India.&quot; Accrediting the [[Worship centers of Ayyavazhi]] across [[India]] and so the Ayyavazhi followers.&lt;/ref&gt; күбесенчә Көньяк Һиндстанда,&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India'', p. 100, '&quot;At present thousands of Pathis ([[Nizhal Thangal]]s) are seen throughout South India.&quot;''&lt;/ref&gt; алар күбесенчә [[Тамил Наду]]да һәм &lt;ref&gt;[[Dina Thanthi]], (Tamil Daily) [[Nagercoil]] Edition, 4 March 2007, p. 23: ''&quot;The Ayyavazhi followers are highly populated in the districts of [[Chennai]], [[Virudhunagar]], [[Tirunelveli]], [[Tuticorin]] and [[Kanyakumari district|Kanyakumari]].&quot;''&lt;/ref&gt; [[Керала]]да күпләп яшиләр.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 83: &quot;இதற்கு ஆதாரமாக அய்யா வைகுண்டரைத் தெய்வமாக ஏற்றுக்கொண்ட சுமார் 8000 – க்கும் மேற்பட்ட அய்யாவழிப் பதிகள் தமிழ்நாடு மற்றும் கேரளப்பகுதிகளில் இயங்குவதைக் கூறலாம்.&quot; (This citation was included here from Tamil Wikipedia article)&lt;/ref&gt; Бу динне практикалаучылар саны 8000000 һәм &lt;ref&gt;''[[Dinakaran]]'', [[:File:Ayyavazhi Movie.JPG|Nagercoil edition]], p. 15, 25 February 2007.&lt;/ref&gt; 10000000 арасында дип фараз ителә.&lt;ref&gt;31st Indian Social Science Congress, ''[http://sndt.digitaluniversity.ac/WebFiles/XXXI%20Abstracts%20Part%201%20page%201-189.pdf A note on People's Struggles and Movements for Equitable Society] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160303215453/http://sndt.digitaluniversity.ac/WebFiles/XXXI%20Abstracts%20Part%201%20page%201-189.pdf |date=3 March 2016 }}'', Plenary IV: People's Struggles and Movements For Gender/ Racial/ Caste-Discrimination-free Equitable Society, p. 47.&lt;/ref&gt; Гәрчә төгәл саннары мәгълүм булмаса да Аййяважиларны халык санын алганда Һиндулар дип язалар.&lt;!-- The university paper cited says Ayyavazhi as a Hindu sect; so on this account, Ayyavazhi is considered as a Hindu sect and since data on sub-sects are not pinned-up with census reports, exact estimation for the number of Ayyavazhis are not there. --&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/C_Series/Population_by_religious_communities.htm|title= Indian Census 2001 – Population by religious communities|accessdate=23 January 2008 |format= Other Religious Communities|work=256, Tamil Nadu.| archiveurl= https://web.archive.org/web/20080119031333/http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/C_Series/Population_by_religious_communities.htm| archivedate= 19 January 2008 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.indiareach.org/religion|title= Religion|accessdate= 7 November 2009|format= Religion in India|work= Paragraph 6.|archive-url= https://web.archive.org/web/20090815201015/http://www.indiareach.org/religion|archive-date= 15 August 2009|url-status= dead}}&lt;/ref&gt;
==Этимология һәм тарихы==
[[File:Swamithope Pathi West view.jpg|thumb|right|[[Свамитһопе патһи]], [[Панча патһи]] арасында беренчел [[Патһи]], Аййяважиның дини штаб-фатиры һәм иң изге гыйбадәтханәсе.]]
''Аййя'' Тамилча ''Остаз'' дигәнне аңлата һәм ''важи'', ''юл'' дигәнне аңлата; гади тәрҗемә булып &quot;Остаз юлы&quot; һәм ''Әти юлы'' тора&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Swamy|first1=Muthuraj|title=The Problem with Interreligious Dialogue: Plurality, Conflict and Elitism in Hindu-Christian-Muslim Relations Bloomsbury Advances in Religious Studies|date=2016|publisher=Bloomsbury Publishing|location=Bloomsbury|isbn=9781474256414|page=52}}&lt;/ref&gt; Тамилча фраза өчен төрле [[синоним]]ик юрамалар булуга күрә ул шулай ук төрле башка теорияләргә китерә.&lt;ref name= &quot;Ayyavazhi belief system&quot;&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', 2002, p. 4&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Shanmugam, Narayana Kulatthil Narayanar Avataram, p. 188&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Akilathirattu ammanai Arappadanool'', First Stage, p. 27, published by ''Vaikundar Seva Sangam''&lt;/ref&gt;
Аййяважи башта [[Аййя Вакундар]] (тарихи рәвештә &quot;Мудисудум Перумал&quot; буларак) табынуына күп кеше җыелганга күрә игътибар ителә башлаган.&lt;ref name=&quot;Sociology of Ayyavazhi&quot; /&gt; (як. 1809 – як. 1851 [[б.э.]])&lt;ref&gt;Вайкундар тарихи да, мифик шәхес булып тора. Тарихи Вайкундар ''(еш ул 'Вайкунта Свами' исеме белән мәгълүм)'' безнең эраның 1809 һәм 1851 еллар арасында яшәгән шәхескә карый. [[Акилам]] мифында әйтелгәнчә Вайкундар  [[Сампуранатһеван]] (шулай ук Мутһукутти) тәнендә 1833 елда инкарнацияләгән Ходай булган һәм ул 1851 елга кадәр булган . Шулай итеп Акилам буенча, Сампуранатһеван 1809 һәм 1833 еллар арасында яшәгән һәм Вайкундар шуннан соң 1833 елдан 1851 елга кадәр яшәгән Мадисудум Перумал (Сампуранатһеван) тәнендә инкарнацияләгән.&lt;/ref&gt; [[Пувандантһоппе]]да.&lt;ref&gt;{{cite web
  | vauthors =
 | title = Life History of Lord Vaikundar
 | work=Ayyavazhi.org – Life History
 | url = http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=23&amp;Itemid=41
 | accessdate =31 January 2008}}&lt;/ref&gt; 1840 елда [[Тһуваял тһавасу]] (юу [[аскеза]]сы) Аййяважиның альтернатив дини-мәдәни феномен буларак килеп чыгышы булып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 6, p. 139.&lt;/ref&gt; Катнашучыларның күпчелеге җәмгыятьнең маргинализацияләнгән һәм ярлы өлешләреннән булган.&lt;ref name=&quot;Sociology of Ayyavazhi&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 90–91&lt;/ref&gt; Алар аерым һәм автоном җәмгыять буларак функцияли башлаганнар һәм әкренләп юлларын 'Аййя важи' гыйбарәсе белән идентификацияли башлаганнар.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://thatstamil.oneindia.in/movies/heroines/sujibala_070516.html |title=thatstamil.oneindia.in |accessdate=23 January 2008 |format='Ayyavazhi' Sujibala |work=&quot;...தனிப் பிரிவாக செயல்படத் தொடங்கினர். தங்களது மார்க்கத்திற்கு அய்யா வழி என்றும் பெயரிட்டுக் கொண்டனர்.&quot; (... they functioned autonomously. They named their pathway as 'Ayyavazhi'.) }}{{Deadlink|date=April 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{dead link|date=January 2017|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}&lt;/ref&gt; Гәрчә бу тарафдарларның күбесе [[Надар]] кастасыннан булса да, шулай ук башка касталaрдан да күп кешеләр аның тарафдарлары.&lt;ref&gt;G. Patrick's ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 91 ''&quot;However, people from other castes also formed part of the gathering&quot;''&lt;/ref&gt; Аййяважиның булуның беренче гасырында тиз үсеше 19-ынчы гасыр [[Христиан миссионерлары]] биргән мәгълүматларда билгеләнгән булган.&lt;ref&gt;See the LMS Reports gathered in the article [[Ayyavazhi in reports by Christian missionaries]] from the book ''Religion and Subaltern Agency''.&lt;/ref&gt;
19-ынчы гасыр уртасыына Аййяважи Көньяк [[Траванкор]] һәм Көньяк [[Тирунелвели]] төбәкләрендә тирән тамырлары белән әһәмияткә ия дини феномен булып киткән.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 91: ''&quot;By the middle of the nineteenth century, AV (abbreviation of Ayyavazhi) had expanded into a recognisable religious phenomenon, making its presence felt in South Tiruvitankur (Travancore) and in the southern parts of Tirunelveli. From the LMS reports, one gathers the information that AV was spreading with 'extraordinary' speed.&quot;''&lt;/ref&gt; Тугърылар саны 1840-ынчы еллардан бирле әһәмияткә ия итеп арткан.&lt;ref name=&quot;Sociology of Ayyavazhi&quot; /&gt; 19-ынчы гасыр якынлашканнан соң Свамитһопе Аййяважиның дини-мәдәни эпицентры булып танылган булган.&lt;ref&gt;[[London Missionary Society|LMS]] [[Report]] for the year 1872, p. 107.&lt;/ref&gt; Вайкундар вакытыннан соң Аййяважи тәгълиматы аша дәгъва ителгән булган. Вайкундарның өйрәнчекләре биш [[Сидар]] һәм алардан соң килүчеләр илнең төрле өлешләре буенча Аййяважи миссиясе белән сәяхәт иткәннәр.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 120 ''&quot;Vaikunda cami chose these disciples as close associates to propagate his teachings and ideas to the people&quot;''&lt;/ref&gt; Шул ук вакытта [[Паййян династиясе]] [[Свамитһоппе]] [[патһи]] белән идарә итә башлаганнар,&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 4, p. 21 ''&quot;The temple is managed by the Gurus of Lord Vaikuntar's gurukulam. The Gurus are the descendants of Guru Podukutti.&quot;''&lt;/ref&gt; шул ук вакытта башка Патһилар Аййя тарафдарлары идарәсенә күчкән.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanathi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of The World'' Chapter 8, pp. 41–44 (sources).&lt;/ref&gt; [[Акилаттиратту Амманаи]] (Акилам) күрсәтмәләре буенча ил буенча табыну һәм язманы өйрәнү өчен [[Нижал Тһангал]]лар (кечкенә пагодалар) нигезләнгән булган.&lt;ref&gt;V.T. Chellam, ''Thamizaka Varalarum Panpadum'', Chapter 12, p. 493&lt;/ref&gt;
[[File:Ayya's Holy Perambu and Surai koodu.jpg|thumb|left| '' Изге 'Пирамбу', 'Хадайям' һәм 'Сураи куду' ''— [[Свамитһопе патһи]]да сакаланган [[Вайкундар]] әйберләре.]]
Басмада булган беренче Аййяважи эше Арул Нул 1927 елда бастырылган булган, аннан соң 1933 елда Акилам булган,&lt;ref&gt;(Another view has [[Akilam]] published in 1939 and [[Arul Nool]] in 1918. This uncertainty results from the unfortunate absence of publication data in early editions of the Arul Nool. Source: N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum'').&lt;/ref&gt; бу язылганнан соң бер гасыр диярлек вакыт узгач.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum''.&lt;/ref&gt; Нәтиҗәдә Аййяважи актив авыз иҗаты традицияләрен әдәби язмалар өчен калдырган. Аййяважи штаб-фатиры мәгълүматы буенча Аййяважи тизрәк [[Һиндстан бүленеше]]ннән соң (1940-ынчы еллар) тизрәк таралган һәм тагын да тизрәк 1990-ынчы елларда.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi developments&quot;&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar The light of the world'', p. 61&lt;/ref&gt; Күп Аййяважига нигезләнгән иганә оешмалары 20-енче гасыр ахырында нигезләнгән булган.&lt;ref&gt;V.T. Chellam,''Thamizaka Varalarum Panpadum'', Chapter 16, pp. 598–599.&lt;/ref&gt; Кайбер капма-каршы юрамалларны кертеп Акиламның берничә альтернатив юрамаллары шул ук период вакытында чыккан булган.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum, Part 1, pp.(additional) 18–23&lt;/ref&gt; Демократик бюро [[Анбуккодимаккал Тһируччабаи]] дини штаб-фатир буенча 1990-ынчы елларда динне оештыру һәм аның белән идарә итү өчен нигезләнгән булган. Оешма киңәшмәләре Көньяк Һиндстанда [[Мумбаи]]ны, [[Ченнаи]]ны һәм [[Тһируванантһапурам]]ны кертеп төрле шәһәрләрдә уздырыла.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://tholthiruma.blogspot.com/2009/02/blog-post_15.html |publisher=tholthiruma.blogspot.com on News report|title=3rd Religious conference|accessdate=15 April 2009 }}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Ayyavazhi developments&quot;/&gt;
Аййяважиның үсешен танып, Вайкундарның инкарнациясе көне Аййя Вайкунда Аватарам 1994 елда [[Каньякумари районы]]нда штат хөкүмәте тарафыннан бәйрәм булып игълан ителгән булган, алар артыннан 2006 елда [[Тирунелвели]] һәм [[Тутикорин]] районнары ияргән.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.dinamalar.com/2006mar03/general_tn3.asp |title=Report on declaration of the holiday |publisher=[[Dina Malar]] |accessdate=3 February 2007 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070927021910/http://www.dinamalar.com/2006mar03/general_tn3.asp |archivedate=27 September 2007 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', p. 59.&lt;/ref&gt; Безнең эраның 2012 елдан бирле [[Аййя Вайкунда Аватарам]] бөтен [[Тамил Наду]] штаты өчен чикләнгән бәйрәм булып игълан ителгән булган.&lt;ref&gt;[http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article2959703.ece Thousands take part in Ayya Vaikundar Avatar day – The Hindu] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160111155823/http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article2959703.ece |date=11 January 2016 }}, India's National Daily, 4 March 2012, ' &quot; The government had also declared a restricted holiday on Saturday, for the first time, in the State in view of Ayya Vaikundar Avatar day. &quot; '&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite news|last1=The Indian Express|first1=The New|title=List of public holidays for 2018 announced|url=http://www.newindianexpress.com/states/kerala/2017/oct/13/list-of-public-holidays-for-2018-announced-1672693.html|accessdate=22 January 2018|date=13 October 2017}}&lt;/ref&gt; Хәзерге вакытта [[Паййян династиясе]] варисы [[Бала Праджапатһи Адикалар]] Аййяважиның җитәкчесе дип таныла.&lt;ref&gt;[[Dina Thanthi]], [[Nagercoil]] Edition, 2/3/2007, p. 5. &quot;மாநாட்டுக்கு அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் தலைமை தாங்குகிறார்.&quot; ''Translation – &quot;The religious conference is led by Bala Prajapathi Adikalar, the head of Ayyavazhi religion.&quot;''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 4, pp. 21–22 ''&quot;The Gurus are Payyan Chella Raj, Bala Prajapathi, Bala Janathipathi, Balalokathipathi, Payyan Sami, Thangapandian, Sekar and others. Bala Prajapathi is the most popular personality among them.&quot;''&lt;/ref&gt;

==Язмалар һәм изге урыннар==
[[File:Akila Thirattu Ammanai.JPG|thumb|right|Унберенче илһамланудан күренгән ''Каппу'' [http://www.worldcatlibraries.org/oclc/20287371?tab=details Пала Рамачандран юрамасы] [[Акилам]].]]
Аййяважиның изге китаплары [[Акилаттиратту Амманаи]] ''&lt;nowiki&gt;Akilam&lt;/nowiki&gt;'')&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.worldcatlibraries.org/wcpa/top3mset/20287371|title= www.worldcatlibraries.org|accessdate=23 January 2008 |format= Akilam: vacan̲a kāviyam|work=Publisher: K Patchaimal, Cāmitōppu.}}&lt;/ref&gt; һәм [[Арул Нул]] һәм алар [[Аййяважи мифологиясе]]нең чыганагы булып тора. ''Акилаттиратту Амманаи'' [[Һари Гоапалан Сидар]] тарафыннан 1841 елда язылган булган,&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 118–119 ''&quot;The author claims that God woke him up during sleep and commissioned him to write it by 'telling' him what to write&quot;''&lt;/ref&gt; Акиламның эчтәлеге [[Нараяна]] тарафыннан хатыны [[Лакшми]]га сөйләнгән буларак.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 119 ''&quot;It is presented as if Vishnu is narrating the whole story to his consort Leksmi&quot;''&lt;/ref&gt; Риваять чараларына өстәп Акиламда шулай ук күп тарихи фактлар китерелә,&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', p. 183.&lt;/ref&gt; аеруча [[2-нче меңьеллык]]ның уртасыннан һәм соңыннан. Баштагы текст зыянланган булып, ''Свамитһопе'' юрамасы ''Коттангаду'' юрамасы һәм шулай ук ''Панчалакуричи'' юрамалары кебек кыз юрамаллары Акиламның иң иртә пальма яфрагы юрамаллары булып тора.&lt;ref name = &quot;Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions&quot;/&gt; Башка бастырылган юрамаларга [[Сентратисаи Вентраперумал]] юрамасы, [[Вивеканандан]] юрамасы, югары тәнкыйтьләнгән [[Вайкундар Тһируккудумбам юрамасы]] &lt;ref name = &quot;Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions&quot;&gt;''N. Vivekanandan'', ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part-1.&lt;/ref&gt; һәм иң иртә һәм киң кабул ителгән [[Паларамачандран юрамасы]] керә.&lt;ref name = &quot;Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions&quot;/&gt; Акиламда унҗиде бүлектә 15000-нән артык шигырь бар. Ул шигъри [[Тамил теле]]ндә  in a [[баллада]] формасында язылган һәм уникаль әдәби стильдә китап буенча ике субжанрда ''Вируттам'' һәм ''Натай''да язылган.
Икенчел язма [[Арул Нул]]да Арулаларкал (Илаһи көч шуңа ия булган) тарафыннан язылган дип ышаныла.&lt;ref name=&quot;Arul Nool&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 119–120&lt;/ref&gt; Анда догалар, [[гимн]]нар һәм Аййяважида табыну юллары өчен күрсәтмәләр, шулай ук [[ритуаллар]] [[күрәзәчелеге]] һәм күп актлар бар.&lt;ref name=&quot;Arul Nool&quot; /&gt; Анда шулай ук Акиламда булган күп чаралар бар, алар Вайкундар тормышына карый.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', Ram Publications, pp. 11–12&lt;/ref&gt; Анкиламнан аермалы буларак Арул Нул өчен билгеле тарих юк. Барлык бу текстлар [[Тамил теле]]ндә җыелган.&lt;ref name=&quot;Dr. Paulose's book&quot;&gt;C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24.&lt;/ref&gt;
[[File:Location of Pancha Pathi.png|thumb|left|[[Панча патһи]] – урнашу картасы]]
Аййяважи тугърылары өчен  [[Патһи]] дип аталган җиде изге урын бар,&lt;ref name=Ayyavazhi&gt;{{cite book|last=Chryssides|first=George|title=Historical Dictionary of New Religious Movements|year=2011|publisher=[[Rowman &amp; Littlefield]]|location=[[Lanham, Maryland|Lanham]], [[Maryland]]|isbn=9780810861947|page=48|url=https://books.google.com/books?id=WA12nHRtmAwC&amp;q=Ayya+Vaikundar&amp;pg=PA48}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nadar Kulatthil Narayanar Avatara&quot;&gt;R.Shanmugam, ''Nadar Kulatthil Narayanar Avataram'', p. 195&lt;/ref&gt; иң әһәмиятле булып [[Панча патһи]] тора.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Singh|first1=editor, L.K.|title=Indian cultural heritage perspective for tourism|date=2008|publisher=Isha Books|location=Delhi|isbn=978-8182054752|page=123|url=https://books.google.com/books?id=u21tp_JG9I0C&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt; Свамитһопе патһи гыйбадәтханәсе Аййяважиның штаб-фатиры булып тора.&lt;ref&gt;[[The New Indian Express]]''(English Daily)'', [[Madurai]] Edition, 3/4/2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.tsi.org.in/conference/chennai_tourism.asp#temple |title=www.tsi.org.in |accessdate=11 October 2007 |format=Tourism in Chennai |work=Temples: &quot;Swamithoppe – Ayya Vaikundar Pathi, religious head quarters of Ayyavazhi.&quot; |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071009031519/http://www.tsi.org.in/conference/chennai_tourism.asp#temple |archivedate=9 October 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 8, p. 41 &quot; The first Pathi is Swamithoppu, the headquarters of Ayyavazhi. &quot;''&lt;/ref&gt;
Биш Панча патһи булып болар тора:&lt;br/&gt;
1. [[Свамитһопе патһи]], бөек [[Тавам]]ның урнашуы һәм диннең штаб-фатиры.&lt;br/&gt;
2. [[Амбала Патһи]], Вайкундар үзенә Җиде Илаһка кушылган урын.&lt;br/&gt;
3. [[Мутта Патһи]], Икенче һәм Өченче [[Винчаи]]ның урнашу урыны.&lt;br/&gt;
4. [[Тһамараикулам Патһи]], [[Акилаттирату Амманаи]] язылган урын.&lt;br/&gt;
5. [[Пу Патһи]], Аййя үзенә символик өйләнешү өчен Җир Алиһәсен [[Бхуми|Пумадантһай]] үзенә берләштергән урын.&lt;br/&gt;
[[Вакаиппатһи]], гәрчә штаб-фатир тарафыннан [[Панча патһи]]га кертелмәсә дә, һаман да Пати дип, әмма әзрәк әһәмият белән дип таныла.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar the light of the world'', Chapter 6 (Thuvayal Panthy), p. 31&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 117 ''&quot; However, there is also another list which includes Vakaipati in tuvaiyal tavacu's place &quot;''&lt;/ref&gt; Аййяважи тарафдарлары арасында кайбер башка Патһилар изгелеге буенча килешмәү бар, мәсьәлән, [[Вайкунда Патһи]] һәм [[Аватһара Патһи]]. Аййяважи штаб-фатиры тарафыннан Патһилар исемлектә бу Патһилар кертелмәгән.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar the light of the world'', Chapter 8, p. 41 (Panchappathi)&lt;/ref&gt;
[[File:Adiyogi Shiva Statue (233423143).jpeg|thumb|right|220px|Аййяважи [[Тһирунамам]] белән  [[Иша Йога Үзәге]]ндә  [[Адийоги Шива сыны]].]]

==Символизм==
[[File:Ayyavazhi Sahasrara.jpg|thumb|left|Аййяважида ''Лотосны тотучы Намам'' дип символлаштырган [[Саһасрара]].]]
Аййяважиның символы булып ялкын формасындагы ''[[Намам]]''-ны тотучы [[Падма (лотос)|лотос]] тора.&lt;ref name= &quot;Lotus with Namam&quot;&gt;Tha. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 108.&lt;/ref&gt; Лотос 1008 таҗ яфраклы ''[[Саһасрара]]''ны ([[Тамил теле]]ндә, ''Ладам'') чагылдыра, шул ук вакытта Намам ''Аанма Джйотһи''ны яки ''[[Атман (Һинд дине)|атман]]ны'' чагылдыра.&lt;ref name= &quot;Lotus with Namam&quot; /&gt; Аййяважи язмаларының икесе дә&lt;ref&gt;Akilam15:39 &quot;Petti ceelai Uduthu Periya ''Thirunama'' Pottumittu&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sivakanda Athikara Pathiram, First Act. Source: N. Vivekanandan's Arul Nool – Moolamum Uraiyum, p. 62&lt;/ref&gt; [[Тһирунамам]]га карый (&quot;ялкын формасындагы символ&quot; Аййяважи символында лотосның өстен чагылдыра), әмма бөтен лотосны түгел. Символ булып Акиламга нигезләнгән фәлсәфәнең идеологик нәтиҗәсе булып тора. Бу символ 20-нче гасыр уртасыннан бирле кулланылышта булган.&lt;ref&gt;In the absence of written references, there is a painting at the residence of Bala Prajapathi Adikalar which was considered older, but is not less than 50 years. There are also oral traditions which suggest the same age for this symbol.&lt;/ref&gt;[[File:Thiru Nizhal Thangal of Attoor.jpg|thumb|right| [[Саһасрара]] архитектурасы стилендә төзелгән  [[Тһируваттар]] янында [[Нижал Тһангал]].]]
Акиламда сигез [[юга]] турында мифик сөйләү еш фәлсәфи рәвештә сигез [[чакра]]га карый дип карала.&lt;ref name=&quot;Yugas as Chakras&quot;&gt;A. Arisundara Mani, Akilathirattu Ammanai Parayana Urai, pp. (Additional) XII–XIII &quot; Athara thana vilakka attavanai &quot;.&lt;/ref&gt; Беренчесе [[Нитийя Юкам]], ул [[Бинду]] һәм иң соң халәте, [[Дһарма Юкам]], Саһасрара яки абсолют балкыш. Бу серияләрдә берлекнең [[аң]] (''намам'') энергиясе Биндудан (Нитийя Юкам) соңгы Саһасрарага (Дһарма Юкам)га кадәр үсә. Яктыртуның иң югары рухи үзәге бу лотос абсолют &quot;балкыш&quot; тәҗрибәсе өчен.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', p. 374.&lt;/ref&gt; Соңгы Дһарма Юкамда (Саһасрара) иң көчле куәт булып [[Экам]] тора, ул Вайкундарның [[Өчлек]] концепциясенең берсе булып тора, яки иң олы абсолютның манифестациясе.&lt;ref name=&quot;Lotus with Namam&quot; /&gt;
Шулай итеп Аййяважиның символы Акиламнан алынган. &quot;Тһируманам белән лотос&quot; символы &quot;Саһасрада тәҗрибә ителгән Вайкундар&quot;ны күрсәтә.
Билгеле [[Һинду]] текстларында Саһасрара чакрада 1000 таҗ яфрагы бар.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://malankazlev.com/kheper/topics/chakras/Sahasrara.htm |publisher=malankazlev.com |title=Sahasrara Chakra |accessdate=8 April 2020}}&lt;/ref&gt; Әмма [[Аййяважи символизмыы]]нда Саһарараның 1008 таҗ яфрагы бар.&lt;ref name=&quot;Yugas as Chakras&quot; /&gt; Аййяважида 1000-нең әһәмиятенә ишарә иткән язма абруе юк, әмма 1008 саны киң искә алына. Шулай ук Вайкундарның инкарнациясе елы 1008 M.E. (Малаялам Эрасының). ''Саһасрара'' сабаксыз лотос буларак символ булып тора.
Аййяважи архитектурасы Нижал Тһангалларны төзүдә үстерелгән булган, шунда әйләндереп куелган ''Саһасрара'' чәчәге түбәне каплау өчен кулланыла.&lt;ref&gt;See this image[[:File:Nelli Nintra Vilai Thangal.png]], a Nizhal Thangal constructed in this architectural manner near Marthandam, [[Tamil Nadu]].&lt;/ref&gt; Лотос [[Кеше йөрәге|йөрәк]]не чагылдырырга мөмкин һәм ялкын формасы (Тһирунамам) Илаһны чагылдыра.&lt;ref&gt;Pulavar. R. Shanmugam's, (2000), ''Nadar Kulathil Narayanar Avatharam'', Nadar Kulatheebam Publications, p. 207&lt;/ref&gt;
Аййяважи башка символларны да кулланган [[Вайшнавизм|Вишнуит]] ' ''Өчлек Намам'' 'ны кертеп (хәзерге вакытта кулланылмый) һәм [[кабырчык]].

==Тәгълиматы һәм йогынтысы==
Аййяважи тәгълиматының күпчелеге ''Акилаттиратту Амманаи'' китабында һәм башка тәгълиматта табылырга мөмкин һәм Арул Нулда очраган башка мәгълүм булмаган авторларның төрле китапларыннан берләштерелгән булган.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum'', p. 8&lt;/ref&gt; Дһарма кебек Аййяважиның башка тәгълиматлары икеләтә, иҗтимагый һәм мистик. [[Мистика|мистик]] тәгълиматлар илаһи мәгълүматны багышланган, шул ук вакытта иҗтимагый тәгълиматлар беренче чиратта җәмгыятьтә тигезсезлек һәм дискриминациягә карый. Тәгълиматлар Илаһка уңайлы мөнәсәбәтне илһамландыра, куркуга нигезләнгәнгә каршы булган кебек. Тарафдарлар Илаһка интимлыгын һәм назын көчәйтү өчен Илаһка ''Аййя'', &quot;әти&quot; дип мөрәҗәгать итәләр.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Ayya Vaikundar Ore Avatharam'', pp. 128–129&lt;/ref&gt;
[[File:Lord Ayya.jpg|thumb|&quot;Аййя&quot; – Иң олы берлек|alt=]]
[[File:Ekam evolution.jpg|thumb|left|бөтен[[булу]]ның чыганагы [[Экам]]ның эволюциясе ([[Кали Юга]]га кадәр.)]]
Аййяважи мистиклары игътибарны иң олы берлектә туплыйлар.&lt;ref&gt;''A. Ari Sundara Mani'', ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', p. 384&lt;/ref&gt; Аның юрамаллары арасында теология игътибарын һәрвакыт берлектә туплыйлар. [[Кали (асурасы)|Кали шәйтаны явызлыгы]] шәхси җаннар һәм Галәм арасында иң соңгы [[һеносиз|берлек]]не блоклый һәм алар арасында [[Үз]] һәм [[Эго]]ның ялган сизүен барлыкка китерә. Бу хаталы караш берлекнең ачык сизүнең сәбәбе булып тора һәм аңа каршы мотивацияли.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?, p. 12&lt;/ref&gt; Экам&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Woldman|first1=Jeanette|title=Travel guide to other dimensions.|date=2010|publisher=Woldman|location=[S.l.]|isbn=978-0984531011|page=16|edition=Illustrated}}&lt;!--|accessdate=4 October 2014--&gt;&lt;/ref&gt; —иң олы җанның &quot;өстәрәк җаны&quot; яки иң олы җан—булуның бөтенлеге дип идентификацияләнә, ул табигате буенча үзгәрүсез һәм бөтен урында да бар. Ул явыз көч [[майя]] булуга күрә “ [[урын һәм вакыт]]”ка күрә төрле үзгәрүләрне кичерә торган.&lt;ref&gt;A. Ari Sundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', pp. 103–121&lt;/ref&gt;
Бөтен мәхлукат бу Экамнан, иң олы аңнан эволюцияләгән.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum, p. 97&lt;/ref&gt; Экамның барлык сыйфатлары берәүнең җанында һәм аннан эволюциялиләр. Һәр җан чагылышы булыып тора,&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Singh|first1=Janak|title=World religions and the new era of science|date=2010|publisher=Xlibris Corp.|location=[S. l.]|isbn=978-1453535721|page=Hinduism 5}}&lt;!--|accessdate=4 October 2014--&gt;{{Self-published inline|certain=yes|date=January 2018}}&lt;/ref&gt; яки абсолют Олының көзгесе,&lt;ref&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin vazvum Sinthanaiyum'', pp. 60–61.&lt;/ref&gt; ул [[Аййяважи ритуаллары]]нда текст нигезе һәм метафораны тәэмин итә. Кеше һәм барлык башка җаннар чикләнгән һәм Кали асурасы явызлыгы белән чикләнгән. Шуңа күрә шәхси җаннар иң олы балкышка ия була алмыйлар һәм Экамга икенчел булып тора. Җан майяның йогынтсыннан азат булгач, ул Экам белән бер була. Аның индивидуальлеге китә һәм шулай итеп Экам да.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?, p. 14&lt;/ref&gt; Икенче яктан бу иң олы аң [[Параматма]] (иң олы җан) дип шәхесләнә, аның белән Илаһ &quot;Ир&quot; була, шул ук вакытта барлык башка җаннар аның &quot;хатын&quot;нары булып тора,&lt;ref name= &quot;Unifying souls as Thirukkalyana Ikanai&quot; &gt;Ari Sundara Mani, Akilathirattu Ammanai Parayan Urai, p. 534&lt;/ref&gt; бу [[Тһируккалйана Эканай]] белән символлана, монда Вайкундар шәхси җаннарга өйләнә.&lt;ref name= &quot;Unifying souls as Thirukkalyana Ikanai&quot; /&gt; Шулай ук Аййяважи фәлсәфәсе [[Кеше мәхлукат]]ларының һәм барлык башка Галәмнең [[акыл ия]]ләре өчен уртак формула булып тора. Шулай итеп акыл ияләре өчен тышта булган бөтен нәрсә шулай ук эчтә дә бар.&lt;ref&gt;P. Sundaram Swamigal and K. Ponnumani, ''Ucchippadippu'', pp. 32–33.&lt;/ref&gt;[[File:The Palliyarai of Swamithope Pathi.jpg|thumb|right|[[Паллиярай]]ның [[Свамитһоппе]] [[патһи]]ның потлары урынына [[Элунетру]].]]  Аййяважи тәгълиматы [[каста]]ларга нигезләнгән тигезсезлекләр тәфсилләп тәнкыйть ителә.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 114 ''&quot; Other verses from Akilattirattu like, 'throw the eighteen castes and the demons into the mountain and the sea', 'do not discriminate between the powerful and powerless', 'the caste would disappear by itself', etc., point to the fact of a considerable indoctrination against the inequalities of Castes.&quot;''&lt;/ref&gt; Ул 'каста системасы'н үзен түгел, ә каста дискриминациясен тәнкыйть итә.
Башлануыннан бирле Аййяважи иҗтимагый реформа буларак хезмәт иткән, аеруча Траванкор даирәсендә, ул элек көчле каста системасы өчен билгеләнгән булган.&lt;ref&gt;Cf. Ward and Conner, Geographical and Statistical Memoir, p. 133; V. Nagam Aiya, The Travancore State Manual, Volume-2, p. 72.&lt;/ref&gt; 
Аййя Вайкундар &lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |title=The Hindu |accessdate=7 February 2007 |format=The Sree Narayana effect |work=Credit to reformers: &quot;The first of the social revolutionaries was Vaikunta Swami (1809–1851).&quot; |location=Chennai, India |date=29 August 2004 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070305164930/http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |archivedate=5 March 2007 |url-status=live |=http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040927174958/http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |date=2004-09-27 }}&lt;/ref&gt; иҗтимагый реформатор буларак уңышка ирешеп&lt;ref&gt;{{cite news |url= http://www.hindu.com/2006/03/19/stories/2006031900640200.htm|title= The Hindu|accessdate=7 February 2007 |format= Communalism an important factor in politics|work=Great reformers|location=Chennai, India|date=19 March 2006| archiveurl= https://web.archive.org/web/20070111132234/http://www.hindu.com/2006/03/19/stories/2006031900640200.htm| archivedate= 11 January 2007 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url= http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm|title= The Hindu – India's National Newspaper|accessdate= 16 September 2007|format= Around the City|work= AIR programme|location= Chennai, India|date= 6 July 2004|= http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040710151050/http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm |date=2004-07-10 }} This link about a programme by '[[All India Radio]]' includes [[Ayya Vaikundar]] as a [[Social reformer]].&lt;/ref&gt; сәяси көрәшне һәм дини реформацияләүне башлауда беренче булган.&lt;ref&gt;{{cite news |url= http://www.hindu.com/cp/2007/09/28/stories/2007092850300800.htm|title= The Hindu – India's National Newspaper|accessdate=23 January 2008 |format= Stargazing|work=Ayya's story|location=Chennai, India|date=28 September 2007| archiveurl= https://web.archive.org/web/20080214111454/http://www.hindu.com/cp/2007/09/28/stories/2007092850300800.htm| archivedate= 14 February 2008 | url-status= live}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.education.kerala.gov.in/englishmedium/historyeng/chapter9.pdf |title=www.education.kerala.gov.in |accessdate=23 January 2008 |format=Towards Modern Kerala |work=10th Standard Text Book, Chapter 9, p. 101. |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081217193847/http://www.education.kerala.gov.in/englishmedium/historyeng/chapter9.pdf |archivedate=17 December 2008 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.dinamalar.com/2008MAR03/general_tn7.asp |title=www.dinamalar.com |accessdate=3 May 2008 |format=Silently spreading Love-flag |work=Dinamalar (Leading Tamil Daily), 3 March 2008. |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081202150511/http://dinamalar.com/2008MAR03/general_tn7.asp |archivedate=2 December 2008 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20071129185218/http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf |url-status=dead |archive-date=29 November 2007 |title=www.tnuniv.ac.in |accessdate=16 September 2007 |format=Tamil Nadu State Council for Higher Education, Social and Cultural History of Tamil Nadu from 1529 to Present day |work=Reform Movements and National Movement, p. 27 |archivedate=2007-11-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071129185218/http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bdu.ac.in/cb-ug-his.pdf |title=History of Tamil Nadu from 1800 AD to the Present Day |accessdate=23 January 2008 |format=Bharathidasan University |work=B.A. History – Course Structure under CBCS, Core Course – V, p. 9. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071129185219/http://www.bdu.ac.in/cb-ug-his.pdf |archivedate=29 November 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bdu.ac.in/cb-pg-his.pdf |title=www.bdu.ac.in |accessdate=7 February 2007 |format=SOCIAL REFORMERS OF MODERN INDIA |work=Unit IV |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20051128094048/http://www.bdu.ac.in/cb-pg-his.pdf |archivedate=28 November 2005 }}&lt;/ref&gt; Вайкундар Тамил Надуның һәм Кераланың иҗтимагый инкыйлабчыларының беренчесе булган.&lt;ref&gt;M. Ilanchezhiyan, ''Pandiyarkula Nadrakal Kulamurai Kilathal'', p. 197.&lt;/ref&gt; &lt;ref name = &quot;Sreedharamenon&quot;/&gt; Өйрәнүче галимнәр Вайкундарны галим, дәвалаучы һәм могъҗиза язаучыы дип атыйлар.&lt;ref&gt;George D. Chryssides, ''Historical dictionary of new religious movements'', (Publisher: Lanham, Md., Scarecrow Press) 2012, Page 48, Ayyavazhi.&lt;/ref&gt; Ул шулай ук Һиндстанның барлык иҗтимагый реформаторларының алдан килеп чыгучысы дип әйтелә.&lt;ref name= &quot;Immanuel:First Reform Movement&quot;&gt;Immanuel, ''Kanniyakumari: Aspects and Architects'', Chapter 11, pp. 115–116.&lt;/ref&gt; Акилам хезмәт сыйныфларына симпатия күрсәткән һәм алар түләргә тиеш югары салымнарга каршы торган.&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.kuttyjapan.com/nadar/nadar-what-they-do.asp|title= Nadars of South India|accessdate= 23 January 2008|format= www.nadar.org|work= Vaikunda Swamy opposed the excessive taxes and corvee labour imposed on&amp;nbsp;...|archiveurl= https://web.archive.org/web/20080110121900/http://www.kuttyjapan.com/nadar/nadar-what-they-do.asp|archivedate= 10 January 2008|url-status= dead}}&lt;/ref&gt; Башыннан бирле үк тарафдарлар тәгълимат белән көчәйтелеп шулай ук сәяси бастыруга каршы көчле позициядә торганнар. Бу иң ачык итеп Акиламда күренә, биредә Тһирувитканур патшасы Калинисан буларак идентификацияләнә (Кали шәйтанының тоткыны) һәм Британияле иҗтимагый мәгънәдә [[Веннисан]] (ак нисан) буларак идентификацияләнә.&lt;ref&gt;''Akilattirattu Ammanai'', published by T. Palaramachandran Nadar, pp. 214, 266&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Akilattirattu Ammanai'', published by T. Palaramachandran Nadar, 9th impression, 1989, pp. 119, 120 and 121.&lt;/ref&gt; Аййяважи Кеше Хокуклары һәм Иҗтимагый Тигезлек Кеше Хокукларының алгы фронтында булган.&lt;ref name= &quot;Immanuel:First Reform Movement&quot; /&gt; Аййяважи шулай ук көньяк Һиндстанда күп иҗтимагый үзгәрүләргә йогынты ясаган,&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', p. 152&lt;/ref&gt; аның нәтиҗәсе иҗтимагый һәм [[үз-ихтирам хәркәт]]ләр булган, мәсьәлән, ''Өске кием агитациясе'',&lt;ref name = &quot;Sreedharamenon&quot;&gt;A. Sreedhara Menon, ''A Survey of Kerala History'', p. 314&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article1064574.ece|title= The Hindu|accessdate=3 March 2011 |format= Jayalalithaa to visit Kanyakumari tomorrow|work=' &quot;He (Vaikundar) spearheaded the thol seelai struggle...&quot; ' 3 March 2011.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Republic-day-parade :: Tamil Nadu tableau showing women without blouses draws criticism |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/chennai/republic-day-parade-tamil-nadu-tableau-showing-women-without-blouses-draws-criticism/articleshow/67705502.cms |accessdate=8 February 2019 |agency=Times of India}}&lt;/ref&gt; [[:en:Temple Entry Proclamation|Гыйбадәтханәгә керү агитациясе]] һәм башка хәрәкәтләр, [[Нараяна Гуру]]ныкын,&lt;ref name= &quot;Selvister:First Reform Movement&quot; &gt;Selvister Ponnumuthan, (1996), ''The spirituality of basic ecclesial communities in the socio-religious context of Trivandrum/Kerala, India'', {{ISBN|88-7652-721-4}}, Editrice Pontificia Università Gregoriana, pp. 77–78&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nairs.org/?a086 |publisher=nairs.org|title= Are the Travancore Kings Nairs?|accessdate=9 September 2007 |quote=&quot;It is worth mentioning here that Chattambi Swamikal and Sreenarayana Gurudevan were ardent devotees of Lord Muruka, so also their predecessor Ayya Vaikuntar.&quot; This statement says that Chattampi Swamikal and Narayana Guru are the (predecessors or disciples) of Vaikundar}}&lt;/ref&gt; [[Чаттампи Свамикал]]ныкын,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nairs.org/?a083 |title=Marutwamala: Heritage Site Threatened |accessdate=23 January 2008 |format=www.nairs.org |work=as two of the great sages and social reformers Chattambi Swamikal and Shree Narayana Gurudevan, born in the leading [[Nair|Nayar]] and [[Ezhava]] communities, lived and did penance here before embarking on their mission of liberating the caste ridden people. They were believed to be influenced by the teachings of Ayya. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071229044754/http://www.nairs.org/?a083 |archivedate=29 December 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[Arutprakasa Vallalar Chidambaram Ramalinga Swamigal|Валлалар]]ныкын &lt;ref name= &quot;Ponnu:First Reform Movement&quot; &gt;R. Ponnu, ''Vaikunda swamigal Ore Avataram'', p. 178.&lt;/ref&gt; һәм [[Аййянкали]]ныкын кертеп.

==Табыну үзәкләре==
[[File:Nelli Nintra Vilai Thangal.png|thumb|left|Тамил Надуда [[Мартһандам]] янында [[Нелли-нинра Вилайның Нижал Тһангалы]].]]
Аййяважи тарафдарлары ''Патһилар''ны һәм ''Нижал Тһангал''ларны нигезләгәннән, алар илнең төрле өлешләрендә табыну һәм дини белем алу үзәкләре булып тора.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 116–117&lt;/ref&gt; Алар Аййяважи ышанулары һәм практикалары дәгъвасы өчен үзәкләр булып хезмәт итә.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot; /&gt; Бөтен Һиндстан буенча меңнәрчә ''Нижал Тһангал'' бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tamilstar.com/news/publish/article_3251.shtml |title=Sujibala without a blouse in Ayyavazhi (Preview about the Film 'Ayyavazhi') |accessdate=23 January 2008 |format=www.tamilstar.com |work=Now there are thousands of temples erected in honour of Vaigundaswamy. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070818154224/http://www.tamilstar.com/news/publish/article_3251.shtml |archivedate=18 August 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.kollywoodtoday.com/news/nallakannu-watches-ayyavazhi/|title= Nallakannu Watches Ayyavazhi|accessdate=9 June 2008 |format= www.kollywoodtoday.com|work=Now there are thousands of temples erected in Honour of Vaigundaswamy.}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24, &quot;To propagate his teachings and ideas he opened up 7 Pathis and 7 Tangs (The Primary Nizhal Thangals) in Travancore as well as hundreds of small pagodas (Nizhal Thangals) throughout India.&quot; Accrediting the [[Worship centers of Ayyavazhi]] across [[India]] and so the Ayyavazhi followers.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Shanmugam, ''Nadar Kulathil Narayanar Avatharam'', p. 192, &quot;நாடெங்கும் உள்ள நிழல் தாங்கல்களுக்கெல்லாம் தலைமைப் பதி, குமரி மாவட்டதில் முன்கூறிய சாமிதோப்பு என்ற ஊரில் இருக்கிறது.&quot; (&quot;The headquarters of all these Nizhal Thangals which are found across the country, is at the place called Swamithoppe as told earlier.&quot;)&lt;/ref&gt; Бөтен Һиндстан буенча, аеруча Көньяк Һиндстанда. Көньяк Һиндстанда 7000-нән артык табыну үзәкләре бар, аеруча Тамил Наду һәм Кералада.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan's, ''Ayyaa vaikuNdarin vaazvum sinthanaiyum'' (Tamil), Chapter 4, p. 83: &quot;இதற்கு ஆதாரமாக அய்யா வைகுண்டரைத் தெய்வமாக ஏற்றுக்கொண்ட சுமார் 8000 – க்கும் மேற்பட்ட அய்யாவழிப் பதிகள் தமிழ்நாடு மற்றும் கேரளப்பகுதிகளில் இயங்குவதைக் கூறலாம்.&quot; (This citation is from a Tamil Wikipedia article)&lt;/ref&gt; 19-ынчы гасыр утрасы [[Лондон Миссионерлык Җәмгыяте]] (LMS) игъланнарында шулай ук ''Нижал Тһангаллар'' турында сөйләнә.&lt;ref&gt;From the following reports: ''James Town Mission District'' for 1863, ''Neyoor Mission District'' for 1869, ''Santhapuram Mission District'' for 1858, ''Nagercoil Mission District'' for 1864, from the ARTDC for the respective years.&lt;/ref&gt; Аййяважи үзәкләшеп оешкан булмаганга күрә, ''Свамитһопе патһи'' бөтенесе өчен дини штаб-фатир булып хезмәт итә. Табыну үзәкләре арасында ''Патһи''лар табыну үзәкләре арасында күбрәк әһәмияткә ия.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot; /&gt;
Җиде ''[[Патһи]]''&lt;ref name=&quot;Dr. Paulose's book&quot; /&gt; Вайкундар һәм аның эшчәнлеге бу табыну үзәкләре белән тарихи бәйле булуына күрә әһәмияткә ия.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot; /&gt; Гәрчә диннең штаб-фатиры дип саналса да ''Свамитһопе патһи'' рәсми рәвештә башка дини үзәкләр белән идарә итми. Үзеннән башка барлык ''Патһи''лар белән бәйсез комитетлар идарә итәләр.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'', pp. 41–44&lt;/ref&gt; [[Панча патһи]]лар буларак мәгълүм биш ''Патһи'' Патһилар арасында әйдәп баручы буларак мәгълүм.
&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Boundaries|first1=Beyond|title=Hindu-Christian Relationship and Basic Christian Communities|date=2009|publisher=ISPCK|location=Delhi|isbn=978-8184650013|page=32|url=https://books.google.com/books?id=YYlC_qF_eB0C&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt;
[[Нижал Тһангал]]лар ''Патһи''лар белән чагыштырганда [[Нижал Тһангал]]лар Вайкундар тәгълиматын өйрәнү һәм табыну өчен гади кечкенә корылмалар булып тора. Алар иртә көннәрендә белем бирү үзәкләре буларак хезмәт иткәннәр.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikundacuvamikal Valvum Valikattalum'', p. 71.&lt;/ref&gt; Бу үзәкләрдә мохтаҗларга ашамлык һәм сыену урыннары тәкъдим ителә.&lt;ref&gt;P. Sarvesvaran, ''Sri Vaikunda Swamikal – A Forgotten Social Reformer'', p. 8.&lt;/ref&gt; Аларның кайберәүләре Вайкундар исән булганда нигезләнгән булган. Алар арасында Арул Нул җиде Тһангалны билгели,&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 118. Вайкунтачами Четтикудийиррупу, Агастисварам, Палур, Чундавилай, Вадаливилай, Кадампанкулам һәм Пампанкуламда бу нилатанкалкалларның җидесен нигезләгән.&lt;/ref&gt; Һәм алар башкаларга караганда өстен булып санала. Хәзерге вакытта бу үзәкләрдә төп эшчәнлекләрнең берсе булып иганә тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 118.&lt;/ref&gt;
Бу үзәкләр Дһарма сыену урыны буларак пәйда булган.&lt;ref&gt;''Journal of Dharma'' (1985), Published by 'Center for the Study of World Religions', Dharmaram College, Bangalore.&lt;/ref&gt; Нижал Тһангаллар Аййяважи кешеләре иҗтимагый дини тормышында әһәмиятле оешманы формалаштыралар. Панивидай көненә өч мәртәбә башкарыла ала, әмма барлык табыну үзәкләрендә көненә кимендә берә мәртәбә  [[Панивидай]] тәэмин ителә.

==Әхлак==
[[File:Flag mast of Swamithoppe.jpg|170px|thumb|right|Түбәсендә Аййяважи символы белән [[Свамитһоппе]] байрагы мачтасы.]]
Мета-сөйләү мифологиясе белән интеграцияләгән Аййяважи әхлакы беренчел язма  ''Акилаттиратту Амманаи''да табыла.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi ethics&quot;&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 112.&lt;/ref&gt; Әхлак буенча Арул Нул Акиламда булган төп концепцияләрнең җыелмасы булып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern agency'', Chapter 5, p. 120&lt;/ref&gt; Акиламда әхлакый абстракцияләр берничә урында берничә ситуацияләрдә соралганда кече[[Дэва (Һинд дине)|дэваларга]], [[изге]]ләргә, һ.б. &quot;Ходай тарафыннан сөйләнгән&quot; дип күрсәтелә.
[[Нитһам]] Аййяважиның төп кыйммәте булып тора. Бу иртә гасырларда җәмгыять, аның кешеләре, хөкем итүче патша, һәм башкалар Иң Көчлене эшләрендә, гамәлләрендә һәм эшчәнлекләрендә урнаштырып . табигать белән абсолют гармониядә яшәгәннәр. Җавап итеп, табигать һәм илаһи мәхлукатлар Нитһам тарафдары булган җәмгыятьне саклыйлар. Табигать белән иң ахыргы берлектә үзәк теманы формалаштыралар, шул ысул буенча бару өчен әхлакый форма. Акиламда кебек үк, [[Винчай]] Ходай (Нараяна) тарафыннан Вайкундарга тәэмин ителгән кагыйдәләр һәм көйләмәләр. Шундый өч Винчай бар. Шунда табылган актлар кешеләр өчен әхлакый кодларын камилләштерү өчен яраклы. Беренче ''Тиручендур Винчай''сы Акиламда иң зур әхлакый тупланманы формалаштыра.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi ethics&quot; /&gt;
Берникадәр дәрәҗәдә [[Аййяважида Дһармик тәгълиматы]] әхлак дип таныла. Иҗтимагый әхлакта иганә һәм &quot;берлекнең иң ахыр хакыйкатен реализацияләп карау&quot; Аййяважи дһарманың байрагы астында әхлакый кодлар булып тора. Акилам шулай ук [[Дэва (Һинд дине)|Дэвалар]] өчен аерым әхлакны бирә.&lt;ref name=&quot;Dharma for devas&quot; &gt;Mani Bharathi, ''Akilathirattu Ammanai Vilakka Urai (Part – 2)''.&lt;/ref&gt; Аййяважи әхлакы Вайкундар инкарнациясеннән киң тайпылышка дучар була, чөнки шул вакытта универсаль үзгәрү булган.&lt;ref name=&quot;Dharma for devas&quot; /&gt; Барсыннан да өстен, әхлакый закон буларак кешеләргә[[калимайяи]]ның  явыз көчләрен мәхәббәт, түземлек һәм тынычлык кораллары белән җиңәргә киңәш ителә, чөнки [[майя]] буларак Калийян кеше акыллары белән хөкем итә.
Арул Нул әхлакны да кертеп Аййяважи кагыйдәләре һәм көйләүләрендә төп рольне тәшкил итә. Ул аерым итеп иҗтимагый әхлакны һәм шулай ук илаһи әхлакны да бирә. Биредә [[Шиваканта Атһикара Патһирам]] әхлакны өйрәтүгә багышланган бүлек. Әхлаксыз фикерләрдән һәм гамәлләрдән килеп чыккан гөнаһларны ярлыкау өчен ритуалларны, аеруча [[әйләнеп йөрүләр]]не башкарырга кирәк.
==Дини тәгълимат==
[[File:Tamarai-Namam glossy.png|thumb|left|Изге [[Аййяважи символы]].]]
Аййяважи концепцияләренең ачык исемлеген бирү авыр, чөнки Аййяважи язмалары [[Һинд дине язмалары]] белән бәйле. Акиламда беренче чиратта булган язмаларның (Һинду булган) үзәк темалары Вайкундар килгән вакытка бозылган булган дип әйтә.&lt;ref name=&quot;G. Patrick, p.119&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern agency'', 'The Religious Phenomenon of Ayya Vali', p.119.&lt;/ref&gt; Шулай ук Акилам кешелеккә альтернатива буларак бирелгән булган дип сөйләнә, чөнки Калиян баштагы Ведаларны һәм Шастраларны җимергән булган, һәм Кали Юга башында аның тарафыннан элек булган язмаларга берничә өстәүләр бирелгән булган.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, pp. 120–121.&lt;/ref&gt; Бу ике караш та Акиламның Һинду язмаларына караш бирәләр һәм аларны баш тарту өчен сәбәпләр итеп урнаштыралар.
Аййяважи язмаларының фәлсәфәсе, төшенчәләре һәм мифологиясе [[Аййяважи теологиясе]]н дини өйрәнү өчен нигез булып тора.&lt;ref&gt;P. Sundaram Swamigal and K. Ponnu Mani, ''Ayya Vaikunta Nathar Jeevacharithram'', pp. 20–21&lt;/ref&gt; Әмма Акиламда цитаталанган берничә төшенчә Һинду язмаларында шул төшенчәләрнең тасвирлау тәфсилләп аңлатуларын карамыйча тулаем аңлашыла торган булмаган.&lt;ref name= &quot;Hindu keys to Akilam&quot;&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?'', pp.10–20.&lt;/ref&gt; Мисал өчен 96 [[татва]] аңлашылса, шуннан соң [[Кали (асурасы) |Калиян]] шәйтаны турында да аңлап була. Шулай итеп, хәзерге заманда теологлар һәм фәлсәфәчеләр Акиламда тәфсилләп сөйләнмәгән кеше тәне әгъзалары сыман татваларны аңлау өчен Һинду язмаларын карыйлар.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', pp. 190–191.&lt;/ref&gt; Шулай да фәлсәфәсендә Акиламны аңлау өчен берәүнең нигез [[Һинду]] фикерләре һәм концепцияләрнең нигез белеме булырга тиеш.&lt;ref name= &quot;Hindu keys to Akilam&quot; /&gt; Акиламның Һинду язмаларыннан аермалы карашлары булмыйча, ул шуннан алынырга калдырылган булган.
Гомумән, ниндидер концепция Аййяважи язмаларында, мәсьәлән, Акилаттиратту Амманаи яки Арул Нулда (Һинду язмаларында тәфсилле булган кебек) яхшы тасвирламасы булмаса, ә аның урынына бары тик цитаталанган булса, шул вакытта билгеле концепция Һинд дине язмаларында дини өйрәнү өчен кабул ителә.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi and Hindu scriptures&quot; /&gt; Әмма Акиламның булган (Һинду) язмалардан аермалы карашлары булса, шул вакытта ул тирән итеп Акиламда тирән тасвирлана һәм башка язмаларны карарга кирәк түгел.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi and Hindu scriptures&quot;&gt;''Arisundara Mani'', Akilathirattu Ammanai Parayana Urai, p. (additional) v. ''To be noted, Whole contents of this book is written including the heavy details to 'mere noted' Akilam concepts from Hindu scriptures.''&lt;/ref&gt;
==Теология==
[[File:The Evolution of Ekam.png|thumb|right|The Evolution – [[Экам]]нан [[Вайкундар]]га кадәр эволюциясе.]]
Аййяважи теологиясе башка [[монизм|монистик]] диннәрендә шактый аерылып тора.&lt;ref&gt;V.T. Chellam, Thamizaka Varalarum Panpadum, Chapter 12, p. 493&lt;/ref&gt; Анда Экам, Берлек турында сөйләнелә, аннан бөтен булган нәрсә формалаша һәм шулай ук барлык аермалар артында иң ахыр чик берлек. Үзе эчендә һәм барлык үзгәрүләр артында иң олы илаһи куәт буларак әйтелә торган Экамнан бөтен булган нәрсә формалаша. Иң олы илаһи куәт дип әйтелә торган Экам һәр үзгәрә торган метериянең тирән эчендә Майядан йогынтысы булмыйча [[Абсолют|абсолют]] константа. Теологик төшенчәләрдә, Ходай иң олы мәгънәдә формасыз, [[Чиксезлек|чиксез]], җенессез һәм вакыт һәм пространствадан тыш. ''Экам'' сүзенең Тамил телендә мәгънәсе фәкать ''бер'', ''абсолют'',&lt;ref&gt;M. Winslow (1869), ''A Comprehensive Tamil and English Dictionary'', American Mission Press ([[Madras]]), {{ISBN|81-206-0001-0}}, p. 185&lt;/ref&gt; ''булган бөтен''&lt;ref&gt;V.T. Ramasupramaniyam, ''Thirumagal Thamizhagarathi'', p. 210&lt;/ref&gt; һәм ''чагыштырып булмый торган'';&lt;ref&gt;''Narmadavin Thamizh Agarathi'', p. 173.&lt;/ref&gt; барысы да Аййяважи теологиясеннән Ходай турында туры монистик билгеләмә бирә.
Мифология аша сөйләшеп ''Сивам'' һәм ''Шакти'' Экамнан эволюцияләнгән беренчеләр булып тора. ''Натһам'' (тавыш), Тримурти, башка кече Илаһлар һәм бөтен Галәм дәвам итеп эволюцияләгән. Тримурти башка шәхесләндерелгән [[Дэва]]лар арасында бөегрәк. Тримуртилар арасында олысы Шива Кали Югага кадәр иң олы куәт булган. Вишну Кали Юга килүеннән иң олы. Шулай итеп, Вайкундарның инкарнациясеннән бирле Вишнуны кертеп барлык Илаһларның куәтләре Вайкундарга трансформацияләнә. [[Аййяважи Өчлеге]] арасында иң олы берлек Экам Вайкундар эчендә хәзерге эрада урын ала. Шулай итеп, Вайкундар бердәнбер табыныла торган һәм иң олы куәт дип әйтелә. Шулай да, [[Акилам унөч]]тән цитатада әйтелгәнчә иң олы берлек (Экам) үзе шәхесләнгән Ходай булган Вайкундарның [[барлыкка китерүе]] булып тора. Шул яктан караганда, Вайкундарда үзәкләшкән Аййяважи күбрәк [[Монотеизм|монотеистик]], ә монистик түгел. Аййяважида Башка Илаһлар, хәттә Вайкундарның әтисе дә Вайкундарга тигез яки олырак статуска ия түгел. Вайкундар   [[Аййяважи Өчлеге]] үзендә Сантрорның, Нараянаның һәм Экамның сыйфатларын тоткан берәү.
Аййяважи мифологиясендә иң элек манифестация Крони,&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Devil What Does He Look Like?|date=2012|publisher=Millennial Mind Pub|isbn=978-1589826625|page=43|url=https://books.google.com/books?id=SD6-YKBqGr0C&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt; алтыга бүленгән булган һәм һәр фрагмент шуннан соң булган югаларда туу һәм уеннарын алган. Ул иң ахыр чик хөкем сөрү тарафыннан җимерелгән булган, аннан соң Илаһлар тарафыннан Дхарма Юкам булган. Бу сөйләү Аййяважи теологиясенә берникадәр дуалистик үлчәм бирә. Әмма Арул Нулның игътибары, Аййяважи тәгълиматы бик монистик һәм Крониның финал фрагменттан бирле''Калимайаи'' (концепция, ә физик яки материаль инкарнация түгел) дип аталган булган, киң рәвештә 'Майя' шулай дип символлаштырылган дип кабул ителгән булган&lt;ref&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 1, p. 36, &quot;Kroni is nothing but a subtle revelation of spiritual ignorance.&quot;&lt;/ref&gt; бу Аййяважига [[Dualism (Indian philosophy)|дуалистик]] караш белән аерылып тора. Боларның барысыннан тыш, Аййяважида Аййяважига [[Пантеизм|пантеистик]] һәм [[Панентеизм|панентеистик]] билгеләмәләр бирә торган аерым цитаталар бар.
==Фестивальләр һәм ритуаллар==
[[File:Kodiyetru Thirunal.jpg|thumb|left|[[Свамитһопе патһи]]да [[Кодийеттру Тһирунал]] дәвамында эленеп торучы байрак.]]
Аййяважи өчен ике ел саен уза торган фестиваль була. [[Аййя Вайкунда Аватарам]] [[Тамил календаре]]нең ''Маси'' (Фев – Март) аеның егерменче көнендә бәйрәм ителә. Бу [[Кояш календаре]] буенча бәйрәм ителә торган бердәнбер Айяважи календаре.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikundarin vaazvum sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 74.&lt;/ref&gt; [[Нагеркоил]]дан [[Свамитһоппе]]га алып барыла торган күп кешеле йөреш илнең бу өлешендә популяр булып тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp#3%20(Dinamalar)|archive-url= https://web.archive.org/web/20070927021744/http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp|url-status= dead|archive-date= 27 September 2007|title= Dina Malar|accessdate= 5 March 2007|format= Kanyakumari District|work= Ayya Vaikundar Avathara Dina Vizha|archivedate= 2007-09-27|archiveurl= https://web.archive.org/web/20070927021744/http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp#3%20(Dinamalar)}}&lt;/ref&gt; The [[Тһиру Эду-Васиппу]] ул Тамил календаре Картһигай (Ноябрь–Декабрь) аенда унҗиде көн дәвамында бәйрәм ителә торган фестиваль.&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=13&amp;Itemid=30|title= www.ayyavazhi.org|accessdate=11 November 2007 |format= Festivals|work=Thiru Edu Vasippu
| archiveurl= https://web.archive.org/web/20071224221645/http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=13&amp;Itemid=30| archivedate= 24 December 2007 | url-status= live}}&lt;/ref&gt; Фестивальнең үзе булып текст уку булып торган бу бәйрәм итү Аййяважиның уникаль хасияте булып тора. Моннан тыш Свамитһопеда өч елга бер [[Кодиеттру Тһирунал]] бәйрәм итүе була. Свамитһопеда һәр көн бәйрәм итүнең башка уникаль хасияте (Свамитһопе өчен эксклюзив) '' 'Нитһам Тһирунал' '' дип атала.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikundarin vazhvum sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 70.&lt;/ref&gt;
Фәлсәфи концепцияләргә һәм мифологиягә өстәп, Аййяважи ритуаллары үз ысулында эволюциягән. Ритуалларның күбесенең башка гамәл һәм тарихи мәгънәләре бар. &lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, p. 19&lt;/ref&gt; Барлык касталарны тигез күрү '' 'Анна Дһармам' '' буларак ризыкны тарату, Тһуваял Тһавасу дәвамында рухи һәм физик [[чисталык]],&lt;ref&gt;''[https://books.google.com/books?id=zBa2AAAAIAAJ&amp;q=Sami+thope&amp;dq=Sami+thope&amp;pgis=1 The Quarterly Journal of the Mythic Society] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160629181101/https://books.google.com/books?id=zBa2AAAAIAAJ&amp;q=Sami+thope&amp;dq=Sami+thope&amp;pgis=1 |date=29 June 2016 }}'' (1986), Published by 'Mythic Society', Bangalore, India, v.77 (1986).&lt;/ref&gt; Тһоттунамам вакытында кагылышсызлыктан арыну Thottunamam, баш киеме аша үзеңне ихтирам итү һәм батырлык,&lt;ref name=&quot;Krishnanathan's Ayyavazhi practices&quot; &gt;''T. Krishnanathan'', ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp. 93–96.&lt;/ref&gt; һәм Мутһириккинару аша төрле касталарны берләштерү.&lt;ref&gt;Akilathirattu p. 252: &quot;the eighteen castes gathered in one place and bathed from the same well.&quot;&lt;/ref&gt;
[[File:Churul.jpg|thumb|right|Панивидай өчен тәкъдим ителер өчен әзерләнгән '' 'чурул' '']]
Әмма алар шулай ук ритуаль телдә дәгъва ителгән югары фәлсәфи фикерләрәне ачалар.
Тһирунамамда [[Мутһириккинару]] дини рәвештә аларның ''Патһам'' һәм ''Намам''ы бөтен физик, яки акыл авыруын дәвалый ала торган итеп карала.&lt;ref&gt;''N. Amalan'', ''Ayya Vaikundar Punitha Varalaru'', Akilam Publications, 86–87: &quot;முத்திரிபுகளை (மும்மலம்) போக்க முத்திரிக்கிணற்றில் பதம் விட்டுக்கொள்ள வேண்டும்&quot;.&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Krishnanathan's Ayyavazhi practices&quot; /&gt;&lt;ref&gt;The [[London Missionary Society|LMS]] Report for the year ''1847'', pp. 88–89: ''&quot;They take no medicine; but rub ashes on the forehead and drink cold water as the cure for all their diseases.&quot;''&lt;/ref&gt; 
Тһуваял тһавасу Дһарма Юкамның ахыр чик максатына ирешү өчен күнегү буларак фараз ителә.&lt;ref&gt;''A. Ari Sundaramani'', ''Akilathirattu Ammani Parayana Urai'', p. 485.&lt;/ref&gt;  [[Таҗ кию]] ритуалы &quot;барысы да патшалар&quot; икәнен ачыклый, ул ''адвайта''га охшаш идеологиянең визуализациясе булып тора. Шулай ук Аййяважи язмалары гади халыкка бу фәлсәфи фикерләрне ярдәм итүдә бик уңышлы булганнар, бу бик гадәттән чыгып торучы хәл. Аййяважи табынуның хасиятләре булган шәхси ритуаллар, экстатик диндарлык һәм ритуаль дәвалау эмансипация һәм иҗтимагый әңгәмә формалаштыруы фикеренә кертем ясаган.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 137.&lt;/ref&gt; Ритуаллар хаксызларны күтәрергә һәм дәваларга максат итеп куя. Башка әһәмиятле әйбер булып Аййяважида билгеле практикаларны чагылдырыр өчен Һинд диненнән аермалы булган фразалар кулланыла.
==Инклюзивлык һәм эксклюзивлык==
Аййяважиның дини-мәдәни Галәменә кулланылышта караган өлкәдә [[Инклюзивизм|инклюзивлык]] һәм [[Эксклюзивлык|эксклюзивлык]] уникаль булып тора, чөнки ике теория дә Аййяважи язмалары белән кушылган. Инклюзив теория билгеле вакыт периоды өчен төрле дин карашларын кертә һәм шуннан бирле сөйләүләрдә эксклюзив рәвештә алардан баш тарта.
[[File:Ten Incarnation door.jpg|thumb|left|[[Дашаватар|Вишнуның ун аватары]] кисеп ясалган [[Паллиярай]] [[Свамитһоппе]]ның ишеге.]]
Аййяважи төрле диннәрнең Илаһларын кабул итә, мәсьәлән, [[Аллаһ]] концепциясен һәм 	Һинд диненең барлык диярлек Илаһларын.&lt;ref name = &quot;Gods in Ayyavazhi&quot;&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp. 61–65.&lt;/ref&gt; Анда шулай ук шул ук һәм бер Илаһ дөньяның төрле өлешләрендә һәм төрле вакытта кешеләрне газапланулардан саклап калыр өчен инкарнацияли дип әйтелә.&lt;ref name = &quot;Gods in Ayyavazhi&quot; /&gt; Әмма Калиян килүе һәм аның явыз хасиятләренә күрә иң олы көч Экам дөньяда Вайкундар буларак инкарнацияли һәм шулай ук барлык кече Илаһлар һәм аңа кадәр язмалар да асылын югалаткан булалар.&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', Chapter 3, p. 30.&lt;/ref&gt; Шулай итеп, Вайкунда [[Аватар]] вакытыннан соң, Вайкундар табынылырга тиеш бердәнбер Илаһ дип әйтелә һәм Аййяважи теологиясе эксклюзивизмга таба каналланган булган. Акилам төрле диннәрнең язмалары белән эш итә торган ысул катлаулы. Мәсьәлән, Аййяважи текстларында 'Гайсә' яки 'Тәүрат' төшенчәләренә туры искә алу булмаса да, [[Акилам унөч]]тә туры булмаган искә алу бар, анда Гайсә Нараянаның инкарнациясе булган дип фараз ителә,&lt;ref name = &quot;Gods in Ayyavazhi&quot; /&gt; әмма киң каралган караш булып аның [[Тәүрат Китаплары]]н танымау тора. Акиламның Тәүратка карашы булып &quot;ул Ходай максаты белән түгел, ә кеше максаты белән барлыкка китерелгән&quot; дип тора.&lt;ref&gt;&quot;He created a Veda (scripture) of his own intention&quot;. – Akilam5:571&lt;/ref&gt; Гомумән, диннәрне барлыкка китерү һәм алар өчен шәхесләрне формалаштыру каты тәнкыйтьләнә. The concepts 'Илаһ' һәм 'Дин' концепцияләре Аклиамда котып рәвешендә читтә тотыла һәм ул '' 'Илаһны кабул ит; диннән баш тарт' '' идеологияне тәэмин иткән кебек.&lt;ref&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'' p. 470.&lt;/ref&gt;
Аййяважи Һинд диненең төрле [[инкарнация]]ләрен кабул итә, әмма мәҗбури рәвештә шулай аталган ' ''Һинд дине'' ' язмаларын инкарь итә. Беренче чиратта ул Веданы кабул итә.&lt;ref&gt;Akilam 12:151 – &quot;Poorana Vetha Purana mun akamangkal&quot;&lt;/ref&gt; Соңрак бирелгән алкыш сәбәпле Калиян Веданы сатып алган, шулай итеп алар Калиян килүе белән асылын югалаткан һәм бозылган булган. Шулай ук (Калиян) берничә өстәмә керткән һәм күпмедер эчтәлеген яшергән дип әйтелә. Һәм шулай итеп Илаһ Вайкундар буларак инкарнацияли. Шулай итеп хәзерге вакытта, Акилам бердәнбер '' 'Камиллек Китабы' '' булып тора. Шуңа Аййяважи барлык башка язмалардан баш тарта һәм бары тик [[Аййяважи язмалары|үз язмалары]] буенча эшли. Акилам диннәрне барлыкка китерүне һәм аеруча эксклюзивистик дини һәм теологик фикерләрне каты тәнкыйтьли. Ул аларны иң алда баручы ''Кали майяи'' (Кали явызлыгы) дип күрсәтә.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamikal Ore Avataram'', pp. 114–116.&lt;/ref&gt; Язмалар сиземле һәм символик рәвештә Ходай һәм аның эшчәнлекләре диннәрнең ирешүләреннән тыш дип өйрәтә. Ул шулай ук универсаль берлек турында дәгъва итә.&lt;ref name= &quot;Ayyavazhi belief system&quot; /&gt;
==Мифология==
Аййяважи мифологиясе бу карашның асылы тарих турында белешмә дип өйрәтә – үткән, хәзерге заман һәм киләчәк – бу тәҗрибә фактларын, тарихи чараларны һәм шулай ук мифик хикәяләрне кертә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern agency Chapter 6, p. 151, &quot;A reading of the mythography of AV makes explicit the fact that the essence of this vision is an account of a history – a past, a present, and a future – constructed by weaving together of empirical facts as well as mythical accounts.&quot;&lt;/ref&gt; Ул өч аксиоматик типология тирәли хәрәкәтләнә, атап ук әйткәндә [[Сантрор]], Кали Юкам һәм Дһарма Юкам, алар нигезләрен [[Һинд дине мифологиясе]] белән ассоциацияләнгән элеккеге югалар концепцияләре һәм чаралары нигезендә урнаштыра. Нигез концепцияләр шул ук вакытта дини һәм иҗтимагый булган символик карашны бирә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern agency Chapter 6, p. 151, &quot;It is fitting to analyse and see how these basic concepts have been woven together to give a symbolic vision which is at once religious and social.&quot;&lt;/ref&gt;
Ул Һинд диннекенә якын бәйле. Акилам элеккеге югалар һәм алар аша [[Крони]] эволюция турында сөйли. Вакыйгалар, мифик персонажлар һәм концепцияләр Һинд дине белән уртак, гәрчә алар төрле формада булырга мөмкин булса да. Аййяважида Югалар һәм Аватарлар саны Һинд диненекеннән аерылып тора.&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, Akilathirattu, Introduction, p. 1.&lt;/ref&gt; Хәзерге юга өчен Явыз берлек, [[Калиян]], Аййяважи өчен уникаль булып тора. Акилам әйткәнчә чын концепцияләр җимерелгән булган, шулай итеп элекке язмалар Кали килүе сәбәпле асылларын югалтканнар.&lt;ref&gt;Akilam8:Thiru Nadana Ula −6th&amp;11th Venpaas (a species of verse).&lt;/ref&gt;
Китап шулай ук Илаһның Кали Юкамда (хәзерге вакытта) явыз рухны, [[Крони]]ның соңгы һәм явыз манифестациясен җимерү турында сөйли. Илаһ Вайкундар кебек инкарнацияли, чөнки Вайкундар күптән түгел генә яшәгән, ул тарихта яхшы мәгълүм булган Шулай итеп мифологиянең икенче өлешендә күп мифик һәм шулай ук тарихи фактлар бергә үрелгән булган. Күп вакыйгалар, мәсьәлән, Мутһириккинару, &lt;ref&gt;Samuel Zecharia (1826–1906), one of the prominent pastors of the London Mission Society, testifies to the existence of this well in his book titled The London Missionary Society in South Travancore 1805–1855, Nagercoil: LMS Press, 1897, p. 201.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;M.S.S. Pandiyan, Meanings of 'Colonialism and 'Nationalism p. 180.&lt;/ref&gt; Тһуваял Тһавасу&lt;ref&gt;LMS Report for 1838, p. 71 says &quot;About 70 families of this sect, having subsequently established a community of goods, removed under the guidance of a man of some influence to a part of the seashore of Tinnevelly, where they erected huts, performed frequent ablutions, and often assembled to hear the dreams and vision of their leader and to witness the miracles he was said to perform.&quot;&lt;/ref&gt; барысы да тарихита билгеле.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 3 auto;&quot; align=&quot;center&quot;
|+ Югалар аша аватарлар һәм асуралар &lt;!-- if required --&gt;
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|Юк
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Юга]]
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Асуралар]]
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Аватар]]
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Чакралар|Чакра*]]&lt;ref name=&quot;Yugas as Chakras&quot; /&gt; (Метафора)
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Геологик вакыт шкаласы|Геология*]]&lt;ref&gt;A. Rajagopal(2004), Vaikundar Narayanarin Santravar Avataram, Page 3-4&lt;/ref&gt; (Метафора)
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|(Геологик төшенчәләрдә) югалар ахыры&lt;ref&gt;A.S Ahimohanan(2012), Susupthi Masika, A Study on the Sacred Book Akilathirattu Ammanai —- the secrets of the universe decoded.  Pages 40–41&lt;/ref&gt;
|-
| 1
| [[Нитийя Йога]]
| [[Крони]]
| [[Нараяна]]
| [[Бинду]]
| [[Катархей]], [[Архей]], [[Протерозой]] эоннары
| [[Кембрий Шартлавы]] **
|-
| 2
| [[Чатһура Юкам]]
| [[Кундомасали]]
| [[Нараяна]]
| [[Муладһара]]
| [[Ордовик чоры]]
| [[Ордовик–Силлур массакүләм төрләр бетүе вакыйгасы]]
|-
| 3
| [[Нету Юкам]]
| [[Тһиллай маллалан]] һәм [[Маллосиваһанан]]
| [[Тһирумал]]
| [[Свадһистһана]]
| [[Девон чоры]]
| [[Соң Девон төрләр бетүе]]
|-
| 4
| [[Кретһа Юкам]]
| [[Сурападман]] һәм [[Ираниян]]
| [[Муруган|Муруга]] һәм [[Нарасимһа]]
| [[Манипура]]
| [[Пермь периоды]]
| [[Пермь–Триасс бетү вакыйгасы]]
|-
| 5
| [[Трета Юга]]
| [[Равана]]
| [[Рама]]
| [[Анаһата]]
| [[Триасс периоды]]
| [[Триасс–Юра бетү вакыйгасы]]
|-
| 6
| [[Двапара Юга]]
| [[Дурйодһана]]
| [[Кришна]]
| [[Вишуддһа]]
| [[Акбур периоды]]
| [[Акбур–Палеоген төрләр бетүе вакыйгасы]]
|-
| 7
| [[Кали Юга]]
| [[Калиян]]
| [[Аййяважи Өчлеге]]
| [[Аҗна]]
| [[Плейстоцен]], [[Һолоцен]] эпохалары (Соң [[Дүрткел Период]])
| [[Һолоцен төрләр бетүе]]
|-
| 8
| [[Дһарма Юкам]]
| юк
| [[Аййя Вайкундар]]
| [[Саһасрара]]
| –
| –
|}
::::&lt;small&gt; * Чакралар: Югалар чакралар &amp; өстә геологик вакыт периодлар буларак фараз ителә, фәлсәфи һәм геологик метафоралар булып тора һәм Акиламда турыдан-туры искә алынмый. &lt;/small&gt;
::::&lt;small&gt; ** Кембрий Шартлавы: As per [[Акилам]] буенча [[Крони]] алтыга бүленгән булган һәм һәр фрагмент һәр алга таба югада тумыш алган. Шулай итеп Акилам сөйләве буенча Крони үлеме [[Кембрий Шартлавы]] буларак танылган, биредә тормыш төрлелеге башлана, гәрчә ул Крони җимерелүе контекстында бетү буларак исемлеккә кертелсә дә. &lt;/small&gt;
Гәрчә Арул Нулда Вишнуның [[Дашаватар|Вишнуның ун аватарын]] таныса да, алар бу инкарнацияләр белән тигез булган статуста (таблицада кебек) күренми. Ул Крони фрагментлары белән ассоциацияләнгән беренчел аватарларга карата икенчел дип таныла. Бу караш Һинд диненә каршы түгел, чөнки бары тик [[Нарасимһа]], Рама һәм Кришна гына һаман табыныла торган беренчел аватарлар булып таныла. Башка аватарлар икенчел аватарлар дип таныла.

==Сантрор һәм Дһарма юкам==

[[File:Borassus shape.jpg|thumb|right|[[Пальмира]], [[Кали-юга]] җиткәнче [[Сантрор]] өчен пальма суты формасында күк [[нектары]]н тәэмин итәргә ырымланган агач.]]

[[Сантрор]]
Аййяважи дини карашының темасы булып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and
Subaltern Agency, Chapter 6, p. 151 &quot;Canror (Santror) is a name that
stands for a people who are the subject of the religious vision of AV
(Ayyavazhi)&quot;&lt;/ref&gt; Бу коннотациядә дини дә, иҗтимагый да төркем бар.&lt;ref
name=&quot;Chanar&quot;&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter
6, pp. 151–152.&lt;/ref&gt; Иҗтимагый мәгънәдә Сантрор төшенчәсе иртә &quot;Чанарлар&quot;га
туры килә, алар Гарәпләр тарафыннан &quot;Әл Һинд&quot; дип аталган булганнар, һәм
Тәүрат вакытларында &quot;Биш Елга Кешеләре&quot; дип аталган; алар хәзер бөтен
дөнья буйлап 250 тармак итеп таралган.&lt;ref&gt;{{cite web| url=
http://nadar.kuttyjapan.com/nadar-who-are-they.asp| title= Nadar Community –
Who Are they| accessdate= 23 January 2008| format= Nadars – Where they live?
what they do? reason behind their success| work= &quot;Nadars are one of the
earliest inhabitants of our land, Bharat, which was later called by the Arabs
as 'Al Hind'. In biblical times they were known as the 'People of Five
Rivers'.&quot;| archiveurl=
https://web.archive.org/web/20080127144306/http://nadar.kuttyjapan.com/nadar-who-are-they.asp|
archivedate= 27 January 2008| url-status= dead}}&lt;/ref&gt; Әмма үз чиратында
Тамил телендә &quot;Сантрор&quot; төшенчәсенең туры мәгънәсендә һәм идеологик
мәгънәдә ул асыл зат булган һәм дәрәҗә белән һәм иң олы белем белән яшәүчене
аңлата&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social
Equality in South India'', p. 23, line 5.&lt;/ref&gt;,&lt;ref&gt;A. Arisundara
Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 3, p. 92.&lt;/ref&gt; бу
инклюзив характер һәм универсаль ирешү бирә. Тарихчылар мәгълүматы буенча
борынгы Дравид мәдәниятләрендә Илаһның дәртле тугърылар 'Чанарлар' дип аталган.&lt;ref&gt;Pon.
T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', Chapter 3, p. 25.&lt;/ref&gt; Акиламнан цитатада шулай дип әйтелә Чанарлар (Сантрор) алар
'күренми торган'ны даими рәвештә күрергә сәләтә булганнар.&quot;&lt;ref name=&quot;Chanar&quot; /&gt;

Сантрор Аййяважи
мифологиясендә мифик [[Айотһа Амиртһа Гангаи]] (хәзерге заманда [[Шрирангам]],
Тамил Наду һәм Тринкомале, [[Шри Ланка]]) бакчасында җиде кызга [[Тһирумал]]
тарафыннан җиде күк дөньясыннан җиде орлыкны кулланып туган җиде угылга карый тарихи
килеп чыгыш. Теологлар интерпретациясе буенча бу 'Җиде малай' бөтен кеше
расасына карый һәм шулай итеп &quot;Сантрор&quot; төшенчәсе тулаем [[кеше раса]]сына
карый.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'',
Chapter 3, p. 90.&lt;/ref&gt; Аларның сызыгы [[Двапара Юкам]]ның ахыргы фазасында башланган һәм Кали Юкам аша Дһарма Юкамга
кадәр дәвам иткән. Вайкундар Юлында Сантрор гамәлләре белән Кали җимерелә дип
әйтелә һәм шулай итеп Дһарма Юкам чишелеп ачыла. Бу мәгънәдә аларның җитәкче
явыз Калины җимерүдә әһәмияткә ия роле бар.

Аййяважи [[Дһарма
Юкам]] байрагы астында эмансипация утопиясен тәкъдим итә.&lt;ref&gt;G. Patrick,
Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, p. 159 says, &quot;AV, having emerged
in a context of distress, proposes an emancipatory utopia under the banner of
tarmayukam.&quot;&lt;/ref&gt; Ышануның нигезе булып [[Аййя Вайкундар]] нигезләү
һәм гел булучы патша булып хөкем итәр өчен килгән&lt;ref&gt;G. Patrick,
Religion and Subaltern Agency, Chapter 5, p. 109 says, &quot;Akilattirattu
begins its narration by stating that the account contained in it is the story
of God coming into this kaliyukam to transform it into tarmayukam and to rule
over it.&quot;&lt;/ref&gt; [[Кали Юкам]] урынына Дһарма Юкам.&lt;ref&gt;G.
Patrick's Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, p. 159 says, &quot;The core
of the proposal was that Vaikuntacami had come to establish and rule over a
tarmayukam in the place of the kaliyukam.&quot;&lt;/ref&gt; Хәзерге Каньякумаридан
көньяк-көнчыгышта урнашкан калкучы мифик җир массасы (ул  [[Двапара Юга]] ахырында [[Кришна]] тарафыннан
батырылган булган) “Дварака патһи”ның Арслан тәхетеннән ахыр чик хөкем
нәтиҗәсендә  тәмугъка хөкем ителгән
булган.&lt;ref&gt;{{cite book|first1=SM. |last1=Ramasamy|title=Geomatics in
tsunami|date=2006|publisher=New India Publ. agency|location=New
Dehli|isbn=8189422316|page=4|url=https://books.google.com/books?id=5gEBfvCBclUC&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4
October 2014}}&lt;/ref&gt; Дһарма Юкам вакыт һәм пространство чикләреннән тыш дип сөйләнелә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter 6,
p. 161, &quot;Yet another point to be taken note of in the symbolic vision of
AV is its conception of time. AV gives a list of seven aeons, and, at the end
of it, postulates a tarmayukam that is to exist
eternally&amp;nbsp;...&quot;&lt;/ref&gt; Ул еш [[Мокша
(Һинд дине)|Мокша]]га карый — шәхси азат ителү һәм шулай ук 'Берлек' халәтенә.&lt;ref&gt;Ari
Sundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', pp.
657–658&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Mani Bharathi, Akilathirattu Vilakka Urai (Part
2), pp. 300–301&lt;/ref&gt;
==Һинд дине белән мөнәсәбәте==
[[File:Kailash Tibet.jpg|thumb|left|[[Калиян]]га Ходай [[Шива]] тарафыннан [[:en:Boons offered to Kaliyan|алкышлар]] бирелгән |[[Кайлаш тавы]] Аййяважида изге булып тора.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Courtney|first1=Tom|title=Walkabout Northern California : hiking inn to inn|date=2011|publisher=Wilderness Press|location=Birmingham, AL|isbn=978-0899976587|page=196|edition=1st|url=https://books.google.com/books?id=MQZLAQAAQBAJ&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Adventure|first1=National Geographic|title=World's Best Hikes: Epic Trails|url=http://www.nationalgeographic.com/adventure/lists/hiking-backpacking/worlds-best-grail-trails/|website=www.nationalgeographic.com|publisher=National Geographic Society}}&lt;/ref&gt;]]
Һинду һәм Аййяважи идеологияләре бер-берсенә якын бйәле. Аййяважи һәм Һинд дине аерылган урын ул Кали Юга килүе. Акиламда әйтелгәнчә Кали Юга килгәнче, Ведалар һәм башка [[Һинд дине язмалары]] Илаһилык белән калган. (Һинду) язмаларда искә төшерелгән [[Һинд дине Илаһлары]]ның һәрберсе шулай ук көчендә калган.  Әмма Кали Юга башыннан алар һәм аларның барлык кыйммәтләре җимерелгән булган.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 214&lt;/ref&gt; Калиян булган язмаларда һәм Дэвалар турында[[майя]]ны тараткан дөньяви электән булган манифестациянең өлеше булган.&lt;ref&gt;T. Kirushnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazvum Sinthanaiyum'', p. 63.&lt;/ref&gt; Кали Югада барлык язмалар [[Майя]]га бәйле һәм ярдәме юк.
[[Акилам]]да расланганча [[Двапара Юга]] ахырына тулаем системаның дезинтеграция сәбәбе шунда [[Кайлаш Тавы]]нда. Дэваларның сүзләренә ышанып, Шива Калиянны Вишну белән сөйләшмичә барлыкка китергән, Вишнуның Калиянны элеккеге гамәлләре өчен җимерергә җаваплылыгы булган.&lt;ref&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundar Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 106&lt;/ref&gt; Шулай итеп Вишну дөньяда Калиянны җимерер өчен тумыш алырга баш тарткан.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 315&lt;/ref&gt;Шулай итеп [[Шива]] һәм [[Брахма]] барлык көчләрен бирешеп Вишнуга биргәннәр.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 321&lt;/ref&gt; Бу вакыйгага кадәр, Акилам буенча Шива иң олы көч булган. Бу Шива бөтенлесенә олы булган [[Шиваизм]]га охшаш кебегрәк теологик фикер икәне билгеле. Шулай да, шуннан бирле, Вишну иң олы көч булып тора.&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, Akilathirattu, p. 52&lt;/ref&gt; Биредә идеология [[Вишнуизм]]га охшаш итеп үзгәрә. Вишнуның бу өстенлеге [[Кали Юга]] башыннан Вайкундарның килүенә кадәр шулай итеп кала, шуннан соң ул дәвам итеп үзгәрә.
[[File:Kumbas is Swamithope.PNG|thumb|right|[[Свамитһопе]], [[Паллиярай]], [[Аййя]] эчендә [[Өчлек]]нең символы булган “Три-Кумбас”, ул аның өстенлеген ачыклый.]]
Инкарнация вакытында Вишну Калиянны җимерер өчен турыдан-туры итеп инкарнацияләмәгән, чөнки Калиянның алкыш буларак, шул исәптән Вишнудан да, Дэвалар көче булган һәм ул бөтен дөнья буйлап майяны тараткан. Шулай итеп Илаһ яңа туплама кагыйдәләр белән һәм уникаль әһәмият белән инкарнацияләргә кирәк булган. Илаһларның куәт мөнәсәбәте, язма кагыйдәләренең, дхарманың  тулаем универсаль трансформациясе булган һәм Экамның  көчен алып [[Лакшми]] һәм Вишнуның диңгездә кавышуыннан Вайкундарга тумыш бирелгән булган.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 270–271&lt;/ref&gt;
Һәм шуннан бирле Вишнудан Вайкундарга диңгез эчендә барлык көчләр бирелгән булган. Шулай итеп, Шива, Вишну һәм [[Брахма]] Вайкундар эчендә өлеш формалаштыралар.&lt;ref name=&quot;Arisundara mani Supremacy of Vaikundar&quot; &gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 288–289&lt;/ref&gt; [[Тримурти]] (куәте тигез булган өчлек) турында идеология Смартизмга охшаш. Вишну үзе генә икеләтә рольне формалаштыра; берәү Вайкундарда һәм башкасы аның әтисе буларак диңгездә кала һәм Вайкундарны [[Винчай]]лар ярдәмендә көйли.&lt;ref name=&quot;Arisundara mani Supremacy of Vaikundar&quot; /&gt; Вайкундар Экамның көчен алып тумыш алгач, Вайкундарның Вишнуга һәм башка Ходайларга өстенлеге булган, гәрчә Вишну Вайкундарга Әти ролен уйнаса да. Шулай да, Вайкундар Вишнуның әмеренә буйсынырга тиеш булган, чөнки Вайкундар Вишну эшли алмаган Вишнуның вазифаларын башкарыр өчен тумыш бирелгән булган. Вайкундар (һәм аңа бирелгән язмалар) иң олы Экамның манифестациясе булып тора, Аййяважи рухилыгында ул бердәнбер табыныла торган универсаль көч.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 290–291&lt;/ref&gt;
Язмалар буенча Акиламның беренче өлеше ул Һинд дине язмаларында булган элеккеге югаларның кыскартылып ясалган нәтиҗәсе.&lt;ref name=&quot;Akilathirattu parts&quot; &gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 119&lt;/ref&gt; Икенче өлештә универсаль трансформация һәм Вайкундарның һәм аның инкарнация эшләре турында сөйли.&lt;ref name=&quot;Akilathirattu parts&quot; /&gt; Нәтиҗәдә Кали юга башланганчы Һинд дине һәм Аййяважи бер. Шуннан бирле күпмедер сәбәпләр аркасында 'Һинду' язмалар һәм аларның идеологиясе җимерелгән булган,&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 427&lt;/ref&gt; һәм шулай итеп [[Аййяважи Дһарма]] һәм Вайкундар Акилам исемендә янә конфигурацияләнгән булган һәм  'Һинду' фикерләре янә реформацияләнгән булган.
==Феноменология==
[[File:Prajapathi Adikalar.jpg|thumb|left|[[Свамитһопе патһи]]ның [[Паййян династиясе|Паййян]] гаиләсенең соңгы буыны кешесе |[[Бала Праджапатһи Адикалар|Праджапати Адикалар]].]]
''[[Акилам]]'' ниегезн тулаем яңа идеология формасында  Дһарма регенерациясе өчен күрсәтә.&lt;ref&gt;Akilam8:Thiruvasakam – 1 (As per Akilam this Thiruvasakam is written down by Sarasvathi because the previous religious ideas and scripture were destroyed by Kaliyan.)&lt;/ref&gt; Әмма хәзерге вакытта Аййяважи тарафдараларының күбесе Вайкундарга бары тик Вишну инкарнациясенә буларак мөрәҗәгать итәләр. Моңа охшаш рәвештә, Нижал Тһангалларның күпчелеге Һинду [[Вайшнавизм]]ына охшаш рәвештә ''Нараяна Свами Патһи'' яки ''Нараяна Свами Гыйбадәтханәсе'' дип аталган булганнар. Тарафдарларның күпчелеге шулай ук Аййяважи язмаларында анти--[[политеистик]] фикерләргә карамастан [[Кали Алиһәсе]], [[Хануман]] һәм башка халык Илаһлары кебек Һинду Илаһларына табыналар.&lt;ref name= &quot;Nizal Thangal activities&quot;&gt;Vaikundar Seva Sangham's,''Ayya Vaikundar 170th Avathar-Special Edition'', The activities of Nizhal Thangals, pp. 2–4.&lt;/ref&gt;
Аййяважи тарафдарларының кайберәүләре Вайкунадрны Вишнуның ун [[Аватар]]ларына [[Калки]] дип кертәләр, шул ук вакытта кайбер деноминацияләр шәхси азат ителүне мокшаны яклыйлар, гәрчә ул Акиламда турыдан-туры расланмаган булса да. Кайберәүләр хәттә Аййяважи [[Аййяважи Өчлеге|Өчлек]] концепциясеннән баш тарталар һәм Нараяна иң олы универсаль көч дип таныйлар.&lt;ref&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 1, p. 1, ''&quot;Sreehari who is known as Athi Narayana is praised as Ayya.&quot;''&lt;/ref&gt; Акиламның үзәге булган үзәк монотеистик ышану хәзерге вакытта күпчелек тарафдарлар арасында бөтенләй мәгълүм түгел.&lt;ref name= &quot;Nizal Thangal activities&quot; /&gt; Акиламның кырыс монотеистик тәгълиматыннан ерак чигенеп, кайбер тһангаллар башка кече Илаһлар өчен ''панивидаис''ны тәэмин итәләр.&lt;ref name= &quot;Nizal Thangal activities&quot; /&gt;
Аййяважиның гади кешеләр арасында киң таралышы күбесенчә [[Шаманизм]] практикасына күрә булган. Һиндуларга күпчелек аспектларда охшаш булып Аййяважи тарафдарларын идентификацияләргә авыр. Аййяважи практикалаучыларны аеру өчен бердәнбер билге булып аларның Тһирунамамны (маңгайларында билге) буявы тора.&lt;ref name= &quot;Shunmugam's Ayyavazhi Palliyarai&quot;&gt;R. Shunmugam, ''Nadar Kulathi Narayanar Avataram'', pp. 189–191&lt;/ref&gt; Нижал Тһангаллар башка гыйбадәтханәләр арасында [[Паллиярай]]да сыннар көзгеләр белән алмыштырылу хасияте белән аерылып торалар.&lt;ref name= &quot;Shunmugam's Ayyavazhi Palliyarai&quot; /&gt; Бары тик Аййяважи язмаларын өйрәнгән күпмедер галимнәрнең укулары Акиламның чын фактларын һәм концепцияләрен күрсәтә һәм Аййяважиның Һинд диненннән идеологик тайпылышын күрсәтә.&lt;ref&gt;Samithopu Ayya Vaikunda Suvami 172-vathu avathara thina vizha, Thina Malar vazangkum Avathara Thina vizha Sirappu Malar, p. 3, &quot; ... but it is questionable that how many people know that. Every one who came to know newly about Ayya wonders and&amp;nbsp;...&quot; Bala Prajapathi Adikalar writes about Vaikundar.&lt;/ref&gt; Хәттә штаб-фатирдан [[Паййян династиясе|Паййяннар]] да Акиламга нигезләнгән идеологияне ачык итеп сурәтли алмыйлар.&lt;ref&gt;Court Judgement, District Court, Nagercoil, Case: O.S. No.80/1110, '' &quot;The doctrines and the philosophic basis of this cult are not clearly known. Not even the 2nd defendant who is one of the hereditary high priests in the temple (Swamithope Pathi) and who enjoys the Gurusthanam of the community is able to throw much light on the question, whether there are any essential or fundamental differences between the Narayanaswamy margom (Ayyavazhi) and the Popular Hinduism&quot;''&lt;/ref&gt; Аййяважи җәмгыятендә барлык бу фәлсәфи, идеологик һәм дини юрамалар аларга [[аерым ышану]] буларак идентификацияләргә һәм аерырга авыр итә һәм шуның урынына алар [[Һинду сектасы]] буларак кабул ителә.

Аййя Вайкундар [[пәйгамбәр]] дигән киң таралган караш бар һәм ул Җирдә еллары вакытында күп алдан әйтүләр эшләгән булган. Икенче яктан [[Акилам]]да яки [[Арул Нул]] китапларында Вайкундар үзе алдан берәр нәрсә әйтүе турында искә алулар юк, бары тик [[Тһирувасакам (Аййяважи)|Thiruvasagam 4]], Akilam:12-да. Уртак аңлашылмаган урын булып Акилам һәм Арул Нулда йөзләрчә [[алдан әйтүләр]] булуы һәм ике китапларның илаһи рәвештә [[Сидарлар]]га Вайкундар тарафыннан ачыклануы һәм Сидарларның аны язма формада алып килүе тора. Шулай итеп, ике китапта да алдан әйтү урынына Сидарлар турында алдан әйтүләр Вайкундарныкы дип танылган. &lt;ref&gt;{{cite book|last1=Bergunder|first1=Michael|last2=Frese|first2=Heiko|title=Ritual, caste, and religion in colonial South India|date=2011|publisher=Primus Books|location=Delhi|isbn=978-9380607214|page=136|url=https://books.google.com/books?id=OcEM2IsnA1AC&amp;q=Ayya+Vaikundar&amp;pg=PA136|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt;
==Иҗтимагый структура==
[[File:Avatara oorvalam.jpg|thumb|right|[[Нагеркоил]]дан [[Свамитһопе]]га Бөек Маси Йөреше.]]
Аййяважи табынуы гадилеге белән билгеләнгән булган. Потларга табыну булмау һәм каһиннәрчә медитация һәм альтернатив табыну үзәкләрен кертү, [[Патһи]]лар һәм [[Нижал Тһангал]]лар Аййяважи табынуның башка хасиятләре булган. Аййяважи ритуаллары революцион активлыкның реформасы булып ул Һинд диненнән тайпылыш булган иҗтимагый тигезлек. [[Аййяважи ритуаллары]] шулай ук аларга альтернатив рухи мәгънә бирүче дини ышанулар белән сыйфатлана һәм чикләнә.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', &quot;Rituals&quot;, p. 98.&lt;/ref&gt; Аның язмалары Һинд дине аша нигез элементларны һәм фикерләрне кертә. Алар [[Шастра]]ларга, [[Агама]]ларга, [[Веда]]ларга һәм [[Пурана]]ларга карый.&lt;ref&gt;Akilattirattu Ammanai (T. Palaramachandran Nadar), p. 180.&lt;/ref&gt; Гәрчә Аййяважида Һинд динендә кебек Илаһлар күп булса да, ул алар турында уникаль идеологияне һәм көч фараз итүен кертә. Аййяважи  ''Һинду яңарышы'' буларак сурәтләнергә мөмкин.&lt;ref&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp.62–63.&lt;/ref&gt; Аййяважи шулай ук реформа хәрәкәте буларак карала,&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamikal Ore Avataram'', pp.163–178.&lt;/ref&gt; Ул [[Тамил халкы|Тамиллар]] һәм [[Керала]] җәмгыятендә 19-ынчы гасырда күп иҗтимагый үзгәрешләр керткән.
Дини структура Аййяважи юлында эволюцияләгән һәм нәтиҗәдә ул үзен иҗтимагый төркемдә альтернатив дини-мәдәни система буларак үзгәрткән. Аййяважи үз системасын ''&quot;Аййя Важи&quot;'' гыйбарәсе белән ''&quot;Ходай Юлы&quot;'' дип атый. Бер яктан алар традицияләре барлык иске традицияләрне (диннәрне) алыштырырга килгән дип ышанганнар, әмма икенче яктан, алар Аййяважи дөнья дини белеменең синопсисы дип ышаналар. Бер яктан алар [[Вайкундар]] аның эчендә барлык Илаһларны берләштергән дип ышаналар; икенче яктан Вайкундар килгәнчә, барлык башка бозылган булган дип.&lt;ref name=&quot;All previous gone awry after Vaikundar&quot;&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, '' &quot;Ayya Vali – A New and Singular Religious Phenomenon&quot; '', p. 120.&lt;/ref&gt; Моннан тыш, Аййяважи аерым [[Аййяважи теологиясе]], [[Аййяважи мифологиясе]], [[Аййяважи изге урыннары]], [[Аййяважи табыну үзәкләре]] һәм үз этикасы бар.
Гәрчә күп газеталар, академик галимнәр һәм аның кайбер тарафдарлары аның турында аны аерым дип танысалар да, күп тарафдарлар аны аерым дин түгел, ә Һинду секта дип таныйлар.&lt;ref&gt;See {{cite web|last = Bagavathikan|first = M. Raj|title = Ayya Vaikuntar|date = 10 February 1999|url = http://www.vaikunt.org/AyyaVaikuntar/index.htm|accessdate = 13 January 2008|archiveurl = https://web.archive.org/web/20080214072150/http://www.vaikunt.org/AyyaVaikuntar/index.htm|archivedate = 14 February 2008|url-status = dead}}&lt;/ref&gt; Алар Тамил Надуның кабилә диннәренә охшаш ия булу һәм илаһилык мистик практикаларында катнашалар. Шулай ук, аның күп төп ышанулар Адвайта һәм Смартизм кебек Һинду секталарына охшаш.
Демография турында сөйләшкәндә, Аййяважи тарафдарлары күбесенчә Көньяк Һиндстанда концентрацияләнгән, гәрчә бөтен [[Һиндстан]]да да чагыштырмача кечерәк саннарда булса да. [[Тамил Наду]]ның Каньякумари һәм Тирунелвели районнарында [[Аййяважи табыну үзәкләре|Аййяважиның табыну үзәге]] булмаган авылны табу авыр.&lt;ref name=&quot;Ponnu Ayyavazhi followers&quot; /&gt; Дини штаб-фатирдан исемлекләрдән тыш (гәрчә университет газеталарыннан билгеле булганча Аййяважи тарафдарлары бөтен Һиндстан буенча таралган булса да)&lt;ref name=&quot;Paulose: Spread of Ayyavazhi&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Ponnu Ayyavazhi followers&quot;&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social Equality in South India'', p. 100.&lt;/ref&gt; Аййяважи тарафдарларының рәсми саннары юк, гәрчә халык санын алуда алар [[Һинду]]лар дип танылса да.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Аййяважи]]</text>
      <sha1>cpharan6skfompv5ubltg4emqhxf1m6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524551</id>
      <parentid>3524550</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:39:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Этимология һәм тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125702" xml:space="preserve">'''Аййяважи''' (Тамил телендә:அய்யாவழி, Малаялам телендә:അയ്യാവഴി) ''Аййявали''&lt;ref&gt;Аййяважи сүзенең өлеше '[[ɻ|zh]]i' ([[ழி]]) [[ретрофлекс аппроксиманта]] булып тора һәм [[Колкатада Милли Китапханәсе романизациясе]] буенча ''Ayyāvaḻi'' буларак дөрес [[транслитерация|транслитерацияләнә]].&lt;/ref&gt; IPA-ml:əjːaːvəɻi, &quot;Остаз Юлы&quot;) ул [[Көньяк Һиндстан]]да килеп чыккан [[Һенотеизм|һенотеистик]] ышану.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Singh |first1=Janak |title=World Religions and the New Era of Science |date=2010 |location=Rutherford County, Tennessee, US |page=30}}&lt;/ref&gt; Ул [[Көньяк Һиндстан]]да килеп чыккан.&lt;ref name= &quot;Ayya vazhi religion from Tha.Krishna Nathan&quot;&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikuNdarin vaazvum sinthanaiyum'', p. 62: &quot;{{lang|ta|அவர் (வைகுண்டர்) மாற்றுப் பிறப்பு பெற்ற நாளே அய்யாவழி சமய மரபு தோற்றம் பெற்ற நாள்(கி.பி.1833) எனக் கூறலாம்.}}&quot; (The day at which Vaikundar is given rebirth could be considered as the date of origin of the Ayyavazhi religion.)&lt;/ref&gt; Ул берничә газет тарафыннан аерым [[монизм|монистик]]&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai moolamum Uraiyum'', Volume 2, p. 97&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite book|last1=Wallis|first1=Graham Harvey [and] Robert J.|last2=J. Wallis|first2=Robert|title=The A to Z of shamanism|date=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Md.|isbn=978-0810876002|page=101|url=https://books.google.com/books?id=Mf-xa4cisbUC&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt; дин буларак карала,&lt;ref&gt; Түбәндәге иртәнге һәм кичке көн саен матбугатта Аййяважи дин буларак карала:
* [[Малай Малар]] (әйдәп баручы кичке [[Тамил теле|Тамил]] көн саен басмасы), ''Nagercoil Edition'', 4 March 2007, p. 5, &quot;சுவாமி ஊர்வலத்தை அய்யாவழி பக்தர்கள் சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிக...&quot; (биредә Аййяважи ('அய்யாவழி சமயம்') &quot;аерым дин&quot; дип атала);
* [[Динакаран]] (Тамил Көн саен басмасы), Nagercoil Edition, 1 March 2007, p. 3: &quot;அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் அடிக்கல் நாட்டினார் (&quot;Бала Праджапатһи Адикалар, Аййяважи диненең башы ... өчен нигез ташын корган...&quot;);
* [[Динакаран]] (Тамил Көн саен басмасы), Nagercoil Edition, 14 February 2011, p. 2: &quot;...தலைமை பதிக்கு வந்த ரவிசங்கர்ஜியை அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் வரவேற்றார். (&quot;Бала Праджапатһи Адикалар, Аййяважи дине башы монда [[Свамитһопе патһи]]га килгән [[Шри Шри Рави Шанкар]]ны каршы алган...&quot;);
* [[Дина Тһантһи]], Nagercoil Edition, 2/3/2007, p. 5. &quot;மாநாட்டுக்கு அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் தலைமை தாங்குகிறார்.&quot; Тәрҗемәсе – &quot;дини конференцияны Аййяважи диненең җитәкчесе Бала Праджапатһи Адикалар алып бара.&quot; Бу Һиндстанда әйдәп баручы газеттан яңалык 175-енче Аййя Вайкунда Аватарам турында мәгълүмат бирә, биредә Аййяважи дин дип атала һәм Бала Праджапатһи Адикалар Аййяважи диненең башы дип атала;
* [[Тамил Мурасу]] (4/3/2006), p. 3:&quot;இதையொட்டி குமரி மாவட்டம் சாமி தோப்பில் 'அய்யா வழி சமய' மாநாடு ( 'Аййяважи дин'е буенча конференция) உள்பட...&quot;&lt;/ref&gt; унтугызынчы гасыр уртасына Аййяважи аерым дин буларак хөкүмәт рапортларында, журналларда һәм академик өйрәнүчеләр тарафыннан танылган булган.
Аййяважи [[Аййя Вайкундар]] тормышы һәм дәгъвасы тирәли үзәкләшкән; аның фикерләре һәм фәлсәфәсе ''[[Акилатһиратту Амманаи]]'' һәм ''[[Арул Нул]]'' изге текстларында нигезләнгән. Аның буенча [[Нараяна]]ның Пурна [[аватар]]ы булган.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=David|first1=A. Maria|title=Beyond boundaries : Hindu-Christian relationship and basic Christian communities|date=2009|publisher=Indian Society for Promoting Christian Knowledge|location=Delhi|isbn=9788184650013|page=32|edition=First}}&lt;/ref&gt; Аййяважиның ышану һәм практика буенча күп фикерләре уртак, әмма ул [[яхшы һәм начар]] һәм [[дхарма]] концепцияләре шактый аерылып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 111–113,&lt;/ref&gt; Айяважи игътибар үзәгендә дхарма булганга күрә дхармик дин буларак төркемләнә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, pp. 160–161.&lt;/ref&gt;
Аййяважи җәмәгать игътибарына беренче мәртәбә XIX гасырда Һинду сектасы буларак килгән.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social Equality in South India'', p. 98.&lt;/ref&gt; Вайкундарның эшчәнлеге һәм үсүче төркем тарафдарлары 19-ынчы гасыр [[Траванкор]]да һәм [[Тамил халкы]] арасында реформация һәм инкыйлабка сәбәп булган &lt;ref&gt;R. Ponnu, Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India, p. 63, ''&quot;The religious reform of Sri Vaikunda Swamigal left an everlasting influence on South Travancorean society.&quot;''&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 90–91.&lt;/ref&gt; һәм Көньяк Һиндстан феодаль иҗтимагый системасы өчен бик яңа булып таң калдырган.&lt;ref&gt;R. Ponnu, Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India, p. 86.&lt;/ref&gt; Ул шулай ук берничә реформа хәрәкәтләренең этәргече булган, алар арасында [[Нараяна Гуру]]ныкы &lt;ref name= &quot;Selvister:First Reform Movement&quot; /&gt; һәм [[Рамалинга Свамигал]]ныкы.&lt;ref name= &quot;Ponnu:First Reform Movement&quot; /&gt;
Гәрчә Аййяважи тарафдарлары бөтен Һиндстан буенча булса да,&lt;ref&gt;''[[Dina Malar]]''(Leading Tamil News paper), ''Nagercoil Edition'', 4/3/2005 p. 12: &quot;எனேவ இன்று அய்யா வைகுண்டசாமி வழிபாட்டு ஆலயங்கள் இந்தியா முழுவதும் வேராயிரம் பெற்ற விழுதுகளாய் படந்து ஆறாயிரத்துக்கு மேல் தோன்றி வளர்ந்து வருகிறது&quot; Translated to &quot;So today these worship centers of Vaikunda Sami is spread ''across India'' and growing with more than 6000 of them&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Paulose: Spread of Ayyavazhi&quot;&gt;C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24, &quot;To propagate his teachings and ideas he opened upon seven Pathis and seven Tangs (The Primary Nizhal Thangals) in Travancore, hundreds of small pagodas (Nizhal Thangals) throughout India.&quot; Accrediting the [[Worship centers of Ayyavazhi]] across [[India]] and so the Ayyavazhi followers.&lt;/ref&gt; күбесенчә Көньяк Һиндстанда,&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India'', p. 100, '&quot;At present thousands of Pathis ([[Nizhal Thangal]]s) are seen throughout South India.&quot;''&lt;/ref&gt; алар күбесенчә [[Тамил Наду]]да һәм &lt;ref&gt;[[Dina Thanthi]], (Tamil Daily) [[Nagercoil]] Edition, 4 March 2007, p. 23: ''&quot;The Ayyavazhi followers are highly populated in the districts of [[Chennai]], [[Virudhunagar]], [[Tirunelveli]], [[Tuticorin]] and [[Kanyakumari district|Kanyakumari]].&quot;''&lt;/ref&gt; [[Керала]]да күпләп яшиләр.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 83: &quot;இதற்கு ஆதாரமாக அய்யா வைகுண்டரைத் தெய்வமாக ஏற்றுக்கொண்ட சுமார் 8000 – க்கும் மேற்பட்ட அய்யாவழிப் பதிகள் தமிழ்நாடு மற்றும் கேரளப்பகுதிகளில் இயங்குவதைக் கூறலாம்.&quot; (This citation was included here from Tamil Wikipedia article)&lt;/ref&gt; Бу динне практикалаучылар саны 8000000 һәм &lt;ref&gt;''[[Dinakaran]]'', [[:File:Ayyavazhi Movie.JPG|Nagercoil edition]], p. 15, 25 February 2007.&lt;/ref&gt; 10000000 арасында дип фараз ителә.&lt;ref&gt;31st Indian Social Science Congress, ''[http://sndt.digitaluniversity.ac/WebFiles/XXXI%20Abstracts%20Part%201%20page%201-189.pdf A note on People's Struggles and Movements for Equitable Society] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160303215453/http://sndt.digitaluniversity.ac/WebFiles/XXXI%20Abstracts%20Part%201%20page%201-189.pdf |date=3 March 2016 }}'', Plenary IV: People's Struggles and Movements For Gender/ Racial/ Caste-Discrimination-free Equitable Society, p. 47.&lt;/ref&gt; Гәрчә төгәл саннары мәгълүм булмаса да Аййяважиларны халык санын алганда Һиндулар дип язалар.&lt;!-- The university paper cited says Ayyavazhi as a Hindu sect; so on this account, Ayyavazhi is considered as a Hindu sect and since data on sub-sects are not pinned-up with census reports, exact estimation for the number of Ayyavazhis are not there. --&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/C_Series/Population_by_religious_communities.htm|title= Indian Census 2001 – Population by religious communities|accessdate=23 January 2008 |format= Other Religious Communities|work=256, Tamil Nadu.| archiveurl= https://web.archive.org/web/20080119031333/http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/C_Series/Population_by_religious_communities.htm| archivedate= 19 January 2008 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.indiareach.org/religion|title= Religion|accessdate= 7 November 2009|format= Religion in India|work= Paragraph 6.|archive-url= https://web.archive.org/web/20090815201015/http://www.indiareach.org/religion|archive-date= 15 August 2009|url-status= dead}}&lt;/ref&gt;
==Этимология һәм тарихы==
[[File:Swamithope Pathi West view.jpg|thumb|right|[[Свамитһопе патһи]], [[Панча патһи]] арасында беренчел [[Патһи]], Аййяважиның дини штаб-фатиры һәм иң изге гыйбадәтханәсе.]]
''Аййя'' Тамилча ''Остаз'' дигәнне аңлата һәм ''важи'', ''юл'' дигәнне аңлата; гади тәрҗемә булып &quot;Остаз юлы&quot; һәм ''Әти юлы'' тора&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Swamy|first1=Muthuraj|title=The Problem with Interreligious Dialogue: Plurality, Conflict and Elitism in Hindu-Christian-Muslim Relations Bloomsbury Advances in Religious Studies|date=2016|publisher=Bloomsbury Publishing|location=Bloomsbury|isbn=9781474256414|page=52}}&lt;/ref&gt; Тамилча фраза өчен төрле [[синоним]]ик юрамалар булуга күрә ул шулай ук төрле башка теорияләргә китерә.&lt;ref name= &quot;Ayyavazhi belief system&quot;&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', 2002, p. 4&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Shanmugam, Narayana Kulatthil Narayanar Avataram, p. 188&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Akilathirattu ammanai Arappadanool'', First Stage, p. 27, published by ''Vaikundar Seva Sangam''&lt;/ref&gt;
Аййяважи башта [[Аййя Вакундар]] (тарихи рәвештә &quot;Мудисудум Перумал&quot; буларак) табынуына күп кеше җыелганга күрә игътибар ителә башлаган.&lt;ref name=&quot;Sociology of Ayyavazhi&quot; /&gt; (як. 1809 – як. 1851 [[б.э.]])&lt;ref&gt;Вайкундар тарихи да, мифик шәхес булып тора. Тарихи Вайкундар ''(еш ул 'Вайкунта Свами' исеме белән мәгълүм)'' безнең эраның 1809 һәм 1851 еллар арасында яшәгән шәхескә карый. [[Акилам]] мифында әйтелгәнчә Вайкундар  [[Сампуранатһеван]] (шулай ук Мутһукутти) тәнендә 1833 елда инкарнацияләгән Ходай булган һәм ул 1851 елга кадәр булган . Шулай итеп Акилам буенча, Сампуранатһеван 1809 һәм 1833 еллар арасында яшәгән һәм Вайкундар шуннан соң 1833 елдан 1851 елга кадәр яшәгән Мадисудум Перумал (Сампуранатһеван) тәнендә инкарнацияләгән.&lt;/ref&gt; [[Пувандантһоппе]]да.&lt;ref&gt;{{cite web
  | vauthors =
 | title = Life History of Lord Vaikundar
 | work=Ayyavazhi.org – Life History
 | url = http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=23&amp;Itemid=41
 | accessdate =31 January 2008}}&lt;/ref&gt; 1840 елда [[Тһуваял тһавасу]] (юу [[аскеза]]сы) Аййяважиның альтернатив дини-мәдәни феномен буларак килеп чыгышы булып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 6, p. 139.&lt;/ref&gt; Катнашучыларның күпчелеге җәмгыятьнең маргинализацияләнгән һәм ярлы өлешләреннән булган.&lt;ref name=&quot;Sociology of Ayyavazhi&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 90–91&lt;/ref&gt; Алар аерым һәм автоном җәмгыять буларак функцияли башлаганнар һәм әкренләп юлларын 'Аййя важи' гыйбарәсе белән идентификацияли башлаганнар.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://thatstamil.oneindia.in/movies/heroines/sujibala_070516.html |title=thatstamil.oneindia.in |accessdate=23 January 2008 |format='Ayyavazhi' Sujibala |work=&quot;...தனிப் பிரிவாக செயல்படத் தொடங்கினர். தங்களது மார்க்கத்திற்கு அய்யா வழி என்றும் பெயரிட்டுக் கொண்டனர்.&quot; (... they functioned autonomously. They named their pathway as 'Ayyavazhi'.) }}{{Deadlink|date=April 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{dead link|date=January 2017|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}&lt;/ref&gt; Гәрчә бу тарафдарларның күбесе [[Надар]] кастасыннан булса да, шулай ук башка касталaрдан да күп кешеләр аның тарафдарлары.&lt;ref&gt;G. Patrick's ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 91 ''&quot;However, people from other castes also formed part of the gathering&quot;''&lt;/ref&gt; Аййяважиның булуның беренче гасырында тиз үсеше 19-ынчы гасыр [[Христиан миссионерлары]] биргән мәгълүматларда билгеләнгән булган.&lt;ref&gt;See the LMS Reports gathered in the article [[Ayyavazhi in reports by Christian missionaries]] from the book ''Religion and Subaltern Agency''.&lt;/ref&gt;
19-ынчы гасыр уртасыына Аййяважи Көньяк [[Траванкор]] һәм Көньяк [[Тирунелвели]] төбәкләрендә тирән тамырлары белән әһәмияткә ия дини феномен булып киткән.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 91: ''&quot;By the middle of the nineteenth century, AV (abbreviation of Ayyavazhi) had expanded into a recognisable religious phenomenon, making its presence felt in South Tiruvitankur (Travancore) and in the southern parts of Tirunelveli. From the LMS reports, one gathers the information that AV was spreading with 'extraordinary' speed.&quot;''&lt;/ref&gt; Тугърылар саны 1840-ынчы еллардан бирле әһәмияткә ия итеп арткан.&lt;ref name=&quot;Sociology of Ayyavazhi&quot; /&gt; 19-ынчы гасыр якынлашканнан соң Свамитһопе Аййяважиның дини-мәдәни эпицентры булып танылган булган.&lt;ref&gt;[[London Missionary Society|LMS]] [[Report]] for the year 1872, p. 107.&lt;/ref&gt; Вайкундар вакытыннан соң Аййяважи тәгълиматы аша дәгъва ителгән булган. Вайкундарның өйрәнчекләре биш [[Сидар]] һәм алардан соң килүчеләр илнең төрле өлешләре буенча Аййяважи миссиясе белән сәяхәт иткәннәр.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 120 ''&quot;Vaikunda cami chose these disciples as close associates to propagate his teachings and ideas to the people&quot;''&lt;/ref&gt; Шул ук вакытта [[Паййян династиясе]] [[Свамитһоппе]] [[патһи]] белән идарә итә башлаганнар,&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 4, p. 21 ''&quot;The temple is managed by the Gurus of Lord Vaikuntar's gurukulam. The Gurus are the descendants of Guru Podukutti.&quot;''&lt;/ref&gt; шул ук вакытта башка Патһилар Аййя тарафдарлары идарәсенә күчкән.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanathi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of The World'' Chapter 8, pp. 41–44 (sources).&lt;/ref&gt; [[Акилаттиратту Амманаи]] (Акилам) күрсәтмәләре буенча ил буенча табыну һәм язманы өйрәнү өчен [[Нижал Тһангал]]лар (кечкенә пагодалар) нигезләнгән булган.&lt;ref&gt;V.T. Chellam, ''Thamizaka Varalarum Panpadum'', Chapter 12, p. 493&lt;/ref&gt;
[[File:Ayya's Holy Perambu and Surai koodu.jpg|thumb|left| '' Изге ''Пирамбу'', ''Хадайям'' һәм ''Сураи куду''— [[Свамитһопе патһи]]да сакаланган [[Вайкундар]] әйберләре.]]
Басмада булган беренче Аййяважи эше Арул Нул 1927 елда бастырылган булган, аннан соң 1933 елда Акилам булган,&lt;ref&gt;(Another view has [[Akilam]] published in 1939 and [[Arul Nool]] in 1918. This uncertainty results from the unfortunate absence of publication data in early editions of the Arul Nool. Source: N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum'').&lt;/ref&gt; бу язылганнан соң бер гасыр диярлек вакыт узгач.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum''.&lt;/ref&gt; Нәтиҗәдә Аййяважи актив авыз иҗаты традицияләрен әдәби язмалар өчен калдырган. Аййяважи штаб-фатиры мәгълүматы буенча Аййяважи тизрәк [[Һиндстан бүленеше]]ннән соң (1940-ынчы еллар) тизрәк таралган һәм тагын да тизрәк 1990-ынчы елларда.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi developments&quot;&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar The light of the world'', p. 61&lt;/ref&gt; Күп Аййяважига нигезләнгән иганә оешмалары 20-енче гасыр ахырында нигезләнгән булган.&lt;ref&gt;V.T. Chellam,''Thamizaka Varalarum Panpadum'', Chapter 16, pp. 598–599.&lt;/ref&gt; Кайбер капма-каршы юрамалларны кертеп Акиламның берничә альтернатив юрамаллары шул ук период вакытында чыккан булган.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum, Part 1, pp.(additional) 18–23&lt;/ref&gt; Демократик бюро [[Анбуккодимаккал Тһируччабаи]] дини штаб-фатир буенча 1990-ынчы елларда динне оештыру һәм аның белән идарә итү өчен нигезләнгән булган. Оешма киңәшмәләре Көньяк Һиндстанда [[Мумбаи]]ны, [[Ченнаи]]ны һәм [[Тһируванантһапурам]]ны кертеп төрле шәһәрләрдә уздырыла.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://tholthiruma.blogspot.com/2009/02/blog-post_15.html |publisher=tholthiruma.blogspot.com on News report|title=3rd Religious conference|accessdate=15 April 2009 }}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Ayyavazhi developments&quot;/&gt;
Аййяважиның үсешен танып, Вайкундарның инкарнациясе көне Аййя Вайкунда Аватарам 1994 елда [[Каньякумари районы]]нда штат хөкүмәте тарафыннан бәйрәм булып игълан ителгән булган, алар артыннан 2006 елда [[Тирунелвели]] һәм [[Тутикорин]] районнары ияргән.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.dinamalar.com/2006mar03/general_tn3.asp |title=Report on declaration of the holiday |publisher=[[Dina Malar]] |accessdate=3 February 2007 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070927021910/http://www.dinamalar.com/2006mar03/general_tn3.asp |archivedate=27 September 2007 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', p. 59.&lt;/ref&gt; Безнең эраның 2012 елдан бирле [[Аййя Вайкунда Аватарам]] бөтен [[Тамил Наду]] штаты өчен чикләнгән бәйрәм булып игълан ителгән булган.&lt;ref&gt;[http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article2959703.ece Thousands take part in Ayya Vaikundar Avatar day – The Hindu] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160111155823/http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article2959703.ece |date=11 January 2016 }}, India's National Daily, 4 March 2012, ' &quot; The government had also declared a restricted holiday on Saturday, for the first time, in the State in view of Ayya Vaikundar Avatar day. &quot; '&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite news|last1=The Indian Express|first1=The New|title=List of public holidays for 2018 announced|url=http://www.newindianexpress.com/states/kerala/2017/oct/13/list-of-public-holidays-for-2018-announced-1672693.html|accessdate=22 January 2018|date=13 October 2017}}&lt;/ref&gt; Хәзерге вакытта [[Паййян династиясе]] варисы [[Бала Праджапатһи Адикалар]] Аййяважиның җитәкчесе дип таныла.&lt;ref&gt;[[Dina Thanthi]], [[Nagercoil]] Edition, 2/3/2007, p. 5. &quot;மாநாட்டுக்கு அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் தலைமை தாங்குகிறார்.&quot; ''Translation – &quot;The religious conference is led by Bala Prajapathi Adikalar, the head of Ayyavazhi religion.&quot;''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 4, pp. 21–22 ''&quot;The Gurus are Payyan Chella Raj, Bala Prajapathi, Bala Janathipathi, Balalokathipathi, Payyan Sami, Thangapandian, Sekar and others. Bala Prajapathi is the most popular personality among them.&quot;''&lt;/ref&gt;

==Язмалар һәм изге урыннар==
[[File:Akila Thirattu Ammanai.JPG|thumb|right|Унберенче илһамланудан күренгән ''Каппу'' [http://www.worldcatlibraries.org/oclc/20287371?tab=details Пала Рамачандран юрамасы] [[Акилам]].]]
Аййяважиның изге китаплары [[Акилаттиратту Амманаи]] ''&lt;nowiki&gt;Akilam&lt;/nowiki&gt;'')&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.worldcatlibraries.org/wcpa/top3mset/20287371|title= www.worldcatlibraries.org|accessdate=23 January 2008 |format= Akilam: vacan̲a kāviyam|work=Publisher: K Patchaimal, Cāmitōppu.}}&lt;/ref&gt; һәм [[Арул Нул]] һәм алар [[Аййяважи мифологиясе]]нең чыганагы булып тора. ''Акилаттиратту Амманаи'' [[Һари Гоапалан Сидар]] тарафыннан 1841 елда язылган булган,&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 118–119 ''&quot;The author claims that God woke him up during sleep and commissioned him to write it by 'telling' him what to write&quot;''&lt;/ref&gt; Акиламның эчтәлеге [[Нараяна]] тарафыннан хатыны [[Лакшми]]га сөйләнгән буларак.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 119 ''&quot;It is presented as if Vishnu is narrating the whole story to his consort Leksmi&quot;''&lt;/ref&gt; Риваять чараларына өстәп Акиламда шулай ук күп тарихи фактлар китерелә,&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', p. 183.&lt;/ref&gt; аеруча [[2-нче меңьеллык]]ның уртасыннан һәм соңыннан. Баштагы текст зыянланган булып, ''Свамитһопе'' юрамасы ''Коттангаду'' юрамасы һәм шулай ук ''Панчалакуричи'' юрамалары кебек кыз юрамаллары Акиламның иң иртә пальма яфрагы юрамаллары булып тора.&lt;ref name = &quot;Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions&quot;/&gt; Башка бастырылган юрамаларга [[Сентратисаи Вентраперумал]] юрамасы, [[Вивеканандан]] юрамасы, югары тәнкыйтьләнгән [[Вайкундар Тһируккудумбам юрамасы]] &lt;ref name = &quot;Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions&quot;&gt;''N. Vivekanandan'', ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part-1.&lt;/ref&gt; һәм иң иртә һәм киң кабул ителгән [[Паларамачандран юрамасы]] керә.&lt;ref name = &quot;Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions&quot;/&gt; Акиламда унҗиде бүлектә 15000-нән артык шигырь бар. Ул шигъри [[Тамил теле]]ндә  in a [[баллада]] формасында язылган һәм уникаль әдәби стильдә китап буенча ике субжанрда ''Вируттам'' һәм ''Натай''да язылган.
Икенчел язма [[Арул Нул]]да Арулаларкал (Илаһи көч шуңа ия булган) тарафыннан язылган дип ышаныла.&lt;ref name=&quot;Arul Nool&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 119–120&lt;/ref&gt; Анда догалар, [[гимн]]нар һәм Аййяважида табыну юллары өчен күрсәтмәләр, шулай ук [[ритуаллар]] [[күрәзәчелеге]] һәм күп актлар бар.&lt;ref name=&quot;Arul Nool&quot; /&gt; Анда шулай ук Акиламда булган күп чаралар бар, алар Вайкундар тормышына карый.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', Ram Publications, pp. 11–12&lt;/ref&gt; Анкиламнан аермалы буларак Арул Нул өчен билгеле тарих юк. Барлык бу текстлар [[Тамил теле]]ндә җыелган.&lt;ref name=&quot;Dr. Paulose's book&quot;&gt;C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24.&lt;/ref&gt;
[[File:Location of Pancha Pathi.png|thumb|left|[[Панча патһи]] – урнашу картасы]]
Аййяважи тугърылары өчен  [[Патһи]] дип аталган җиде изге урын бар,&lt;ref name=Ayyavazhi&gt;{{cite book|last=Chryssides|first=George|title=Historical Dictionary of New Religious Movements|year=2011|publisher=[[Rowman &amp; Littlefield]]|location=[[Lanham, Maryland|Lanham]], [[Maryland]]|isbn=9780810861947|page=48|url=https://books.google.com/books?id=WA12nHRtmAwC&amp;q=Ayya+Vaikundar&amp;pg=PA48}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nadar Kulatthil Narayanar Avatara&quot;&gt;R.Shanmugam, ''Nadar Kulatthil Narayanar Avataram'', p. 195&lt;/ref&gt; иң әһәмиятле булып [[Панча патһи]] тора.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Singh|first1=editor, L.K.|title=Indian cultural heritage perspective for tourism|date=2008|publisher=Isha Books|location=Delhi|isbn=978-8182054752|page=123|url=https://books.google.com/books?id=u21tp_JG9I0C&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt; Свамитһопе патһи гыйбадәтханәсе Аййяважиның штаб-фатиры булып тора.&lt;ref&gt;[[The New Indian Express]]''(English Daily)'', [[Madurai]] Edition, 3/4/2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.tsi.org.in/conference/chennai_tourism.asp#temple |title=www.tsi.org.in |accessdate=11 October 2007 |format=Tourism in Chennai |work=Temples: &quot;Swamithoppe – Ayya Vaikundar Pathi, religious head quarters of Ayyavazhi.&quot; |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071009031519/http://www.tsi.org.in/conference/chennai_tourism.asp#temple |archivedate=9 October 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 8, p. 41 &quot; The first Pathi is Swamithoppu, the headquarters of Ayyavazhi. &quot;''&lt;/ref&gt;
Биш Панча патһи булып болар тора:&lt;br/&gt;
1. [[Свамитһопе патһи]], бөек [[Тавам]]ның урнашуы һәм диннең штаб-фатиры.&lt;br/&gt;
2. [[Амбала Патһи]], Вайкундар үзенә Җиде Илаһка кушылган урын.&lt;br/&gt;
3. [[Мутта Патһи]], Икенче һәм Өченче [[Винчаи]]ның урнашу урыны.&lt;br/&gt;
4. [[Тһамараикулам Патһи]], [[Акилаттирату Амманаи]] язылган урын.&lt;br/&gt;
5. [[Пу Патһи]], Аййя үзенә символик өйләнешү өчен Җир Алиһәсен [[Бхуми|Пумадантһай]] үзенә берләштергән урын.&lt;br/&gt;
[[Вакаиппатһи]], гәрчә штаб-фатир тарафыннан [[Панча патһи]]га кертелмәсә дә, һаман да Пати дип, әмма әзрәк әһәмият белән дип таныла.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar the light of the world'', Chapter 6 (Thuvayal Panthy), p. 31&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 117 ''&quot; However, there is also another list which includes Vakaipati in tuvaiyal tavacu's place &quot;''&lt;/ref&gt; Аййяважи тарафдарлары арасында кайбер башка Патһилар изгелеге буенча килешмәү бар, мәсьәлән, [[Вайкунда Патһи]] һәм [[Аватһара Патһи]]. Аййяважи штаб-фатиры тарафыннан Патһилар исемлектә бу Патһилар кертелмәгән.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar the light of the world'', Chapter 8, p. 41 (Panchappathi)&lt;/ref&gt;
[[File:Adiyogi Shiva Statue (233423143).jpeg|thumb|right|220px|Аййяважи [[Тһирунамам]] белән  [[Иша Йога Үзәге]]ндә  [[Адийоги Шива сыны]].]]

==Символизм==
[[File:Ayyavazhi Sahasrara.jpg|thumb|left|Аййяважида ''Лотосны тотучы Намам'' дип символлаштырган [[Саһасрара]].]]
Аййяважиның символы булып ялкын формасындагы ''[[Намам]]''-ны тотучы [[Падма (лотос)|лотос]] тора.&lt;ref name= &quot;Lotus with Namam&quot;&gt;Tha. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 108.&lt;/ref&gt; Лотос 1008 таҗ яфраклы ''[[Саһасрара]]''ны ([[Тамил теле]]ндә, ''Ладам'') чагылдыра, шул ук вакытта Намам ''Аанма Джйотһи''ны яки ''[[Атман (Һинд дине)|атман]]ны'' чагылдыра.&lt;ref name= &quot;Lotus with Namam&quot; /&gt; Аййяважи язмаларының икесе дә&lt;ref&gt;Akilam15:39 &quot;Petti ceelai Uduthu Periya ''Thirunama'' Pottumittu&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sivakanda Athikara Pathiram, First Act. Source: N. Vivekanandan's Arul Nool – Moolamum Uraiyum, p. 62&lt;/ref&gt; [[Тһирунамам]]га карый (&quot;ялкын формасындагы символ&quot; Аййяважи символында лотосның өстен чагылдыра), әмма бөтен лотосны түгел. Символ булып Акиламга нигезләнгән фәлсәфәнең идеологик нәтиҗәсе булып тора. Бу символ 20-нче гасыр уртасыннан бирле кулланылышта булган.&lt;ref&gt;In the absence of written references, there is a painting at the residence of Bala Prajapathi Adikalar which was considered older, but is not less than 50 years. There are also oral traditions which suggest the same age for this symbol.&lt;/ref&gt;[[File:Thiru Nizhal Thangal of Attoor.jpg|thumb|right| [[Саһасрара]] архитектурасы стилендә төзелгән  [[Тһируваттар]] янында [[Нижал Тһангал]].]]
Акиламда сигез [[юга]] турында мифик сөйләү еш фәлсәфи рәвештә сигез [[чакра]]га карый дип карала.&lt;ref name=&quot;Yugas as Chakras&quot;&gt;A. Arisundara Mani, Akilathirattu Ammanai Parayana Urai, pp. (Additional) XII–XIII &quot; Athara thana vilakka attavanai &quot;.&lt;/ref&gt; Беренчесе [[Нитийя Юкам]], ул [[Бинду]] һәм иң соң халәте, [[Дһарма Юкам]], Саһасрара яки абсолют балкыш. Бу серияләрдә берлекнең [[аң]] (''намам'') энергиясе Биндудан (Нитийя Юкам) соңгы Саһасрарага (Дһарма Юкам)га кадәр үсә. Яктыртуның иң югары рухи үзәге бу лотос абсолют &quot;балкыш&quot; тәҗрибәсе өчен.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', p. 374.&lt;/ref&gt; Соңгы Дһарма Юкамда (Саһасрара) иң көчле куәт булып [[Экам]] тора, ул Вайкундарның [[Өчлек]] концепциясенең берсе булып тора, яки иң олы абсолютның манифестациясе.&lt;ref name=&quot;Lotus with Namam&quot; /&gt;
Шулай итеп Аййяважиның символы Акиламнан алынган. &quot;Тһируманам белән лотос&quot; символы &quot;Саһасрада тәҗрибә ителгән Вайкундар&quot;ны күрсәтә.
Билгеле [[Һинду]] текстларында Саһасрара чакрада 1000 таҗ яфрагы бар.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://malankazlev.com/kheper/topics/chakras/Sahasrara.htm |publisher=malankazlev.com |title=Sahasrara Chakra |accessdate=8 April 2020}}&lt;/ref&gt; Әмма [[Аййяважи символизмыы]]нда Саһарараның 1008 таҗ яфрагы бар.&lt;ref name=&quot;Yugas as Chakras&quot; /&gt; Аййяважида 1000-нең әһәмиятенә ишарә иткән язма абруе юк, әмма 1008 саны киң искә алына. Шулай ук Вайкундарның инкарнациясе елы 1008 M.E. (Малаялам Эрасының). ''Саһасрара'' сабаксыз лотос буларак символ булып тора.
Аййяважи архитектурасы Нижал Тһангалларны төзүдә үстерелгән булган, шунда әйләндереп куелган ''Саһасрара'' чәчәге түбәне каплау өчен кулланыла.&lt;ref&gt;See this image[[:File:Nelli Nintra Vilai Thangal.png]], a Nizhal Thangal constructed in this architectural manner near Marthandam, [[Tamil Nadu]].&lt;/ref&gt; Лотос [[Кеше йөрәге|йөрәк]]не чагылдырырга мөмкин һәм ялкын формасы (Тһирунамам) Илаһны чагылдыра.&lt;ref&gt;Pulavar. R. Shanmugam's, (2000), ''Nadar Kulathil Narayanar Avatharam'', Nadar Kulatheebam Publications, p. 207&lt;/ref&gt;
Аййяважи башка символларны да кулланган [[Вайшнавизм|Вишнуит]] ' ''Өчлек Намам'' 'ны кертеп (хәзерге вакытта кулланылмый) һәм [[кабырчык]].

==Тәгълиматы һәм йогынтысы==
Аййяважи тәгълиматының күпчелеге ''Акилаттиратту Амманаи'' китабында һәм башка тәгълиматта табылырга мөмкин һәм Арул Нулда очраган башка мәгълүм булмаган авторларның төрле китапларыннан берләштерелгән булган.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum'', p. 8&lt;/ref&gt; Дһарма кебек Аййяважиның башка тәгълиматлары икеләтә, иҗтимагый һәм мистик. [[Мистика|мистик]] тәгълиматлар илаһи мәгълүматны багышланган, шул ук вакытта иҗтимагый тәгълиматлар беренче чиратта җәмгыятьтә тигезсезлек һәм дискриминациягә карый. Тәгълиматлар Илаһка уңайлы мөнәсәбәтне илһамландыра, куркуга нигезләнгәнгә каршы булган кебек. Тарафдарлар Илаһка интимлыгын һәм назын көчәйтү өчен Илаһка ''Аййя'', &quot;әти&quot; дип мөрәҗәгать итәләр.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Ayya Vaikundar Ore Avatharam'', pp. 128–129&lt;/ref&gt;
[[File:Lord Ayya.jpg|thumb|&quot;Аййя&quot; – Иң олы берлек|alt=]]
[[File:Ekam evolution.jpg|thumb|left|бөтен[[булу]]ның чыганагы [[Экам]]ның эволюциясе ([[Кали Юга]]га кадәр.)]]
Аййяважи мистиклары игътибарны иң олы берлектә туплыйлар.&lt;ref&gt;''A. Ari Sundara Mani'', ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', p. 384&lt;/ref&gt; Аның юрамаллары арасында теология игътибарын һәрвакыт берлектә туплыйлар. [[Кали (асурасы)|Кали шәйтаны явызлыгы]] шәхси җаннар һәм Галәм арасында иң соңгы [[һеносиз|берлек]]не блоклый һәм алар арасында [[Үз]] һәм [[Эго]]ның ялган сизүен барлыкка китерә. Бу хаталы караш берлекнең ачык сизүнең сәбәбе булып тора һәм аңа каршы мотивацияли.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?, p. 12&lt;/ref&gt; Экам&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Woldman|first1=Jeanette|title=Travel guide to other dimensions.|date=2010|publisher=Woldman|location=[S.l.]|isbn=978-0984531011|page=16|edition=Illustrated}}&lt;!--|accessdate=4 October 2014--&gt;&lt;/ref&gt; —иң олы җанның &quot;өстәрәк җаны&quot; яки иң олы җан—булуның бөтенлеге дип идентификацияләнә, ул табигате буенча үзгәрүсез һәм бөтен урында да бар. Ул явыз көч [[майя]] булуга күрә “ [[урын һәм вакыт]]”ка күрә төрле үзгәрүләрне кичерә торган.&lt;ref&gt;A. Ari Sundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', pp. 103–121&lt;/ref&gt;
Бөтен мәхлукат бу Экамнан, иң олы аңнан эволюцияләгән.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum, p. 97&lt;/ref&gt; Экамның барлык сыйфатлары берәүнең җанында һәм аннан эволюциялиләр. Һәр җан чагылышы булыып тора,&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Singh|first1=Janak|title=World religions and the new era of science|date=2010|publisher=Xlibris Corp.|location=[S. l.]|isbn=978-1453535721|page=Hinduism 5}}&lt;!--|accessdate=4 October 2014--&gt;{{Self-published inline|certain=yes|date=January 2018}}&lt;/ref&gt; яки абсолют Олының көзгесе,&lt;ref&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin vazvum Sinthanaiyum'', pp. 60–61.&lt;/ref&gt; ул [[Аййяважи ритуаллары]]нда текст нигезе һәм метафораны тәэмин итә. Кеше һәм барлык башка җаннар чикләнгән һәм Кали асурасы явызлыгы белән чикләнгән. Шуңа күрә шәхси җаннар иң олы балкышка ия була алмыйлар һәм Экамга икенчел булып тора. Җан майяның йогынтсыннан азат булгач, ул Экам белән бер була. Аның индивидуальлеге китә һәм шулай итеп Экам да.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?, p. 14&lt;/ref&gt; Икенче яктан бу иң олы аң [[Параматма]] (иң олы җан) дип шәхесләнә, аның белән Илаһ &quot;Ир&quot; була, шул ук вакытта барлык башка җаннар аның &quot;хатын&quot;нары булып тора,&lt;ref name= &quot;Unifying souls as Thirukkalyana Ikanai&quot; &gt;Ari Sundara Mani, Akilathirattu Ammanai Parayan Urai, p. 534&lt;/ref&gt; бу [[Тһируккалйана Эканай]] белән символлана, монда Вайкундар шәхси җаннарга өйләнә.&lt;ref name= &quot;Unifying souls as Thirukkalyana Ikanai&quot; /&gt; Шулай ук Аййяважи фәлсәфәсе [[Кеше мәхлукат]]ларының һәм барлык башка Галәмнең [[акыл ия]]ләре өчен уртак формула булып тора. Шулай итеп акыл ияләре өчен тышта булган бөтен нәрсә шулай ук эчтә дә бар.&lt;ref&gt;P. Sundaram Swamigal and K. Ponnumani, ''Ucchippadippu'', pp. 32–33.&lt;/ref&gt;[[File:The Palliyarai of Swamithope Pathi.jpg|thumb|right|[[Паллиярай]]ның [[Свамитһоппе]] [[патһи]]ның потлары урынына [[Элунетру]].]]  Аййяважи тәгълиматы [[каста]]ларга нигезләнгән тигезсезлекләр тәфсилләп тәнкыйть ителә.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 114 ''&quot; Other verses from Akilattirattu like, 'throw the eighteen castes and the demons into the mountain and the sea', 'do not discriminate between the powerful and powerless', 'the caste would disappear by itself', etc., point to the fact of a considerable indoctrination against the inequalities of Castes.&quot;''&lt;/ref&gt; Ул 'каста системасы'н үзен түгел, ә каста дискриминациясен тәнкыйть итә.
Башлануыннан бирле Аййяважи иҗтимагый реформа буларак хезмәт иткән, аеруча Траванкор даирәсендә, ул элек көчле каста системасы өчен билгеләнгән булган.&lt;ref&gt;Cf. Ward and Conner, Geographical and Statistical Memoir, p. 133; V. Nagam Aiya, The Travancore State Manual, Volume-2, p. 72.&lt;/ref&gt; 
Аййя Вайкундар &lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |title=The Hindu |accessdate=7 February 2007 |format=The Sree Narayana effect |work=Credit to reformers: &quot;The first of the social revolutionaries was Vaikunta Swami (1809–1851).&quot; |location=Chennai, India |date=29 August 2004 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070305164930/http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |archivedate=5 March 2007 |url-status=live |=http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040927174958/http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |date=2004-09-27 }}&lt;/ref&gt; иҗтимагый реформатор буларак уңышка ирешеп&lt;ref&gt;{{cite news |url= http://www.hindu.com/2006/03/19/stories/2006031900640200.htm|title= The Hindu|accessdate=7 February 2007 |format= Communalism an important factor in politics|work=Great reformers|location=Chennai, India|date=19 March 2006| archiveurl= https://web.archive.org/web/20070111132234/http://www.hindu.com/2006/03/19/stories/2006031900640200.htm| archivedate= 11 January 2007 | url-status= live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url= http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm|title= The Hindu – India's National Newspaper|accessdate= 16 September 2007|format= Around the City|work= AIR programme|location= Chennai, India|date= 6 July 2004|= http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040710151050/http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm |date=2004-07-10 }} This link about a programme by '[[All India Radio]]' includes [[Ayya Vaikundar]] as a [[Social reformer]].&lt;/ref&gt; сәяси көрәшне һәм дини реформацияләүне башлауда беренче булган.&lt;ref&gt;{{cite news |url= http://www.hindu.com/cp/2007/09/28/stories/2007092850300800.htm|title= The Hindu – India's National Newspaper|accessdate=23 January 2008 |format= Stargazing|work=Ayya's story|location=Chennai, India|date=28 September 2007| archiveurl= https://web.archive.org/web/20080214111454/http://www.hindu.com/cp/2007/09/28/stories/2007092850300800.htm| archivedate= 14 February 2008 | url-status= live}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.education.kerala.gov.in/englishmedium/historyeng/chapter9.pdf |title=www.education.kerala.gov.in |accessdate=23 January 2008 |format=Towards Modern Kerala |work=10th Standard Text Book, Chapter 9, p. 101. |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081217193847/http://www.education.kerala.gov.in/englishmedium/historyeng/chapter9.pdf |archivedate=17 December 2008 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.dinamalar.com/2008MAR03/general_tn7.asp |title=www.dinamalar.com |accessdate=3 May 2008 |format=Silently spreading Love-flag |work=Dinamalar (Leading Tamil Daily), 3 March 2008. |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081202150511/http://dinamalar.com/2008MAR03/general_tn7.asp |archivedate=2 December 2008 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20071129185218/http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf |url-status=dead |archive-date=29 November 2007 |title=www.tnuniv.ac.in |accessdate=16 September 2007 |format=Tamil Nadu State Council for Higher Education, Social and Cultural History of Tamil Nadu from 1529 to Present day |work=Reform Movements and National Movement, p. 27 |archivedate=2007-11-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071129185218/http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bdu.ac.in/cb-ug-his.pdf |title=History of Tamil Nadu from 1800 AD to the Present Day |accessdate=23 January 2008 |format=Bharathidasan University |work=B.A. History – Course Structure under CBCS, Core Course – V, p. 9. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071129185219/http://www.bdu.ac.in/cb-ug-his.pdf |archivedate=29 November 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bdu.ac.in/cb-pg-his.pdf |title=www.bdu.ac.in |accessdate=7 February 2007 |format=SOCIAL REFORMERS OF MODERN INDIA |work=Unit IV |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20051128094048/http://www.bdu.ac.in/cb-pg-his.pdf |archivedate=28 November 2005 }}&lt;/ref&gt; Вайкундар Тамил Надуның һәм Кераланың иҗтимагый инкыйлабчыларының беренчесе булган.&lt;ref&gt;M. Ilanchezhiyan, ''Pandiyarkula Nadrakal Kulamurai Kilathal'', p. 197.&lt;/ref&gt; &lt;ref name = &quot;Sreedharamenon&quot;/&gt; Өйрәнүче галимнәр Вайкундарны галим, дәвалаучы һәм могъҗиза язаучыы дип атыйлар.&lt;ref&gt;George D. Chryssides, ''Historical dictionary of new religious movements'', (Publisher: Lanham, Md., Scarecrow Press) 2012, Page 48, Ayyavazhi.&lt;/ref&gt; Ул шулай ук Һиндстанның барлык иҗтимагый реформаторларының алдан килеп чыгучысы дип әйтелә.&lt;ref name= &quot;Immanuel:First Reform Movement&quot;&gt;Immanuel, ''Kanniyakumari: Aspects and Architects'', Chapter 11, pp. 115–116.&lt;/ref&gt; Акилам хезмәт сыйныфларына симпатия күрсәткән һәм алар түләргә тиеш югары салымнарга каршы торган.&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.kuttyjapan.com/nadar/nadar-what-they-do.asp|title= Nadars of South India|accessdate= 23 January 2008|format= www.nadar.org|work= Vaikunda Swamy opposed the excessive taxes and corvee labour imposed on&amp;nbsp;...|archiveurl= https://web.archive.org/web/20080110121900/http://www.kuttyjapan.com/nadar/nadar-what-they-do.asp|archivedate= 10 January 2008|url-status= dead}}&lt;/ref&gt; Башыннан бирле үк тарафдарлар тәгълимат белән көчәйтелеп шулай ук сәяси бастыруга каршы көчле позициядә торганнар. Бу иң ачык итеп Акиламда күренә, биредә Тһирувитканур патшасы Калинисан буларак идентификацияләнә (Кали шәйтанының тоткыны) һәм Британияле иҗтимагый мәгънәдә [[Веннисан]] (ак нисан) буларак идентификацияләнә.&lt;ref&gt;''Akilattirattu Ammanai'', published by T. Palaramachandran Nadar, pp. 214, 266&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Akilattirattu Ammanai'', published by T. Palaramachandran Nadar, 9th impression, 1989, pp. 119, 120 and 121.&lt;/ref&gt; Аййяважи Кеше Хокуклары һәм Иҗтимагый Тигезлек Кеше Хокукларының алгы фронтында булган.&lt;ref name= &quot;Immanuel:First Reform Movement&quot; /&gt; Аййяважи шулай ук көньяк Һиндстанда күп иҗтимагый үзгәрүләргә йогынты ясаган,&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', p. 152&lt;/ref&gt; аның нәтиҗәсе иҗтимагый һәм [[үз-ихтирам хәркәт]]ләр булган, мәсьәлән, ''Өске кием агитациясе'',&lt;ref name = &quot;Sreedharamenon&quot;&gt;A. Sreedhara Menon, ''A Survey of Kerala History'', p. 314&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article1064574.ece|title= The Hindu|accessdate=3 March 2011 |format= Jayalalithaa to visit Kanyakumari tomorrow|work=' &quot;He (Vaikundar) spearheaded the thol seelai struggle...&quot; ' 3 March 2011.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Republic-day-parade :: Tamil Nadu tableau showing women without blouses draws criticism |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/chennai/republic-day-parade-tamil-nadu-tableau-showing-women-without-blouses-draws-criticism/articleshow/67705502.cms |accessdate=8 February 2019 |agency=Times of India}}&lt;/ref&gt; [[:en:Temple Entry Proclamation|Гыйбадәтханәгә керү агитациясе]] һәм башка хәрәкәтләр, [[Нараяна Гуру]]ныкын,&lt;ref name= &quot;Selvister:First Reform Movement&quot; &gt;Selvister Ponnumuthan, (1996), ''The spirituality of basic ecclesial communities in the socio-religious context of Trivandrum/Kerala, India'', {{ISBN|88-7652-721-4}}, Editrice Pontificia Università Gregoriana, pp. 77–78&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nairs.org/?a086 |publisher=nairs.org|title= Are the Travancore Kings Nairs?|accessdate=9 September 2007 |quote=&quot;It is worth mentioning here that Chattambi Swamikal and Sreenarayana Gurudevan were ardent devotees of Lord Muruka, so also their predecessor Ayya Vaikuntar.&quot; This statement says that Chattampi Swamikal and Narayana Guru are the (predecessors or disciples) of Vaikundar}}&lt;/ref&gt; [[Чаттампи Свамикал]]ныкын,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nairs.org/?a083 |title=Marutwamala: Heritage Site Threatened |accessdate=23 January 2008 |format=www.nairs.org |work=as two of the great sages and social reformers Chattambi Swamikal and Shree Narayana Gurudevan, born in the leading [[Nair|Nayar]] and [[Ezhava]] communities, lived and did penance here before embarking on their mission of liberating the caste ridden people. They were believed to be influenced by the teachings of Ayya. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071229044754/http://www.nairs.org/?a083 |archivedate=29 December 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[Arutprakasa Vallalar Chidambaram Ramalinga Swamigal|Валлалар]]ныкын &lt;ref name= &quot;Ponnu:First Reform Movement&quot; &gt;R. Ponnu, ''Vaikunda swamigal Ore Avataram'', p. 178.&lt;/ref&gt; һәм [[Аййянкали]]ныкын кертеп.

==Табыну үзәкләре==
[[File:Nelli Nintra Vilai Thangal.png|thumb|left|Тамил Надуда [[Мартһандам]] янында [[Нелли-нинра Вилайның Нижал Тһангалы]].]]
Аййяважи тарафдарлары ''Патһилар''ны һәм ''Нижал Тһангал''ларны нигезләгәннән, алар илнең төрле өлешләрендә табыну һәм дини белем алу үзәкләре булып тора.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 116–117&lt;/ref&gt; Алар Аййяважи ышанулары һәм практикалары дәгъвасы өчен үзәкләр булып хезмәт итә.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot; /&gt; Бөтен Һиндстан буенча меңнәрчә ''Нижал Тһангал'' бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tamilstar.com/news/publish/article_3251.shtml |title=Sujibala without a blouse in Ayyavazhi (Preview about the Film 'Ayyavazhi') |accessdate=23 January 2008 |format=www.tamilstar.com |work=Now there are thousands of temples erected in honour of Vaigundaswamy. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070818154224/http://www.tamilstar.com/news/publish/article_3251.shtml |archivedate=18 August 2007 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.kollywoodtoday.com/news/nallakannu-watches-ayyavazhi/|title= Nallakannu Watches Ayyavazhi|accessdate=9 June 2008 |format= www.kollywoodtoday.com|work=Now there are thousands of temples erected in Honour of Vaigundaswamy.}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24, &quot;To propagate his teachings and ideas he opened up 7 Pathis and 7 Tangs (The Primary Nizhal Thangals) in Travancore as well as hundreds of small pagodas (Nizhal Thangals) throughout India.&quot; Accrediting the [[Worship centers of Ayyavazhi]] across [[India]] and so the Ayyavazhi followers.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Shanmugam, ''Nadar Kulathil Narayanar Avatharam'', p. 192, &quot;நாடெங்கும் உள்ள நிழல் தாங்கல்களுக்கெல்லாம் தலைமைப் பதி, குமரி மாவட்டதில் முன்கூறிய சாமிதோப்பு என்ற ஊரில் இருக்கிறது.&quot; (&quot;The headquarters of all these Nizhal Thangals which are found across the country, is at the place called Swamithoppe as told earlier.&quot;)&lt;/ref&gt; Бөтен Һиндстан буенча, аеруча Көньяк Һиндстанда. Көньяк Һиндстанда 7000-нән артык табыну үзәкләре бар, аеруча Тамил Наду һәм Кералада.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan's, ''Ayyaa vaikuNdarin vaazvum sinthanaiyum'' (Tamil), Chapter 4, p. 83: &quot;இதற்கு ஆதாரமாக அய்யா வைகுண்டரைத் தெய்வமாக ஏற்றுக்கொண்ட சுமார் 8000 – க்கும் மேற்பட்ட அய்யாவழிப் பதிகள் தமிழ்நாடு மற்றும் கேரளப்பகுதிகளில் இயங்குவதைக் கூறலாம்.&quot; (This citation is from a Tamil Wikipedia article)&lt;/ref&gt; 19-ынчы гасыр утрасы [[Лондон Миссионерлык Җәмгыяте]] (LMS) игъланнарында шулай ук ''Нижал Тһангаллар'' турында сөйләнә.&lt;ref&gt;From the following reports: ''James Town Mission District'' for 1863, ''Neyoor Mission District'' for 1869, ''Santhapuram Mission District'' for 1858, ''Nagercoil Mission District'' for 1864, from the ARTDC for the respective years.&lt;/ref&gt; Аййяважи үзәкләшеп оешкан булмаганга күрә, ''Свамитһопе патһи'' бөтенесе өчен дини штаб-фатир булып хезмәт итә. Табыну үзәкләре арасында ''Патһи''лар табыну үзәкләре арасында күбрәк әһәмияткә ия.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot; /&gt;
Җиде ''[[Патһи]]''&lt;ref name=&quot;Dr. Paulose's book&quot; /&gt; Вайкундар һәм аның эшчәнлеге бу табыну үзәкләре белән тарихи бәйле булуына күрә әһәмияткә ия.&lt;ref name =&quot;Worship Centers&quot; /&gt; Гәрчә диннең штаб-фатиры дип саналса да ''Свамитһопе патһи'' рәсми рәвештә башка дини үзәкләр белән идарә итми. Үзеннән башка барлык ''Патһи''лар белән бәйсез комитетлар идарә итәләр.&lt;ref&gt;N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'', pp. 41–44&lt;/ref&gt; [[Панча патһи]]лар буларак мәгълүм биш ''Патһи'' Патһилар арасында әйдәп баручы буларак мәгълүм.
&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Boundaries|first1=Beyond|title=Hindu-Christian Relationship and Basic Christian Communities|date=2009|publisher=ISPCK|location=Delhi|isbn=978-8184650013|page=32|url=https://books.google.com/books?id=YYlC_qF_eB0C&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt;
[[Нижал Тһангал]]лар ''Патһи''лар белән чагыштырганда [[Нижал Тһангал]]лар Вайкундар тәгълиматын өйрәнү һәм табыну өчен гади кечкенә корылмалар булып тора. Алар иртә көннәрендә белем бирү үзәкләре буларак хезмәт иткәннәр.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikundacuvamikal Valvum Valikattalum'', p. 71.&lt;/ref&gt; Бу үзәкләрдә мохтаҗларга ашамлык һәм сыену урыннары тәкъдим ителә.&lt;ref&gt;P. Sarvesvaran, ''Sri Vaikunda Swamikal – A Forgotten Social Reformer'', p. 8.&lt;/ref&gt; Аларның кайберәүләре Вайкундар исән булганда нигезләнгән булган. Алар арасында Арул Нул җиде Тһангалны билгели,&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 118. Вайкунтачами Четтикудийиррупу, Агастисварам, Палур, Чундавилай, Вадаливилай, Кадампанкулам һәм Пампанкуламда бу нилатанкалкалларның җидесен нигезләгән.&lt;/ref&gt; Һәм алар башкаларга караганда өстен булып санала. Хәзерге вакытта бу үзәкләрдә төп эшчәнлекләрнең берсе булып иганә тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 118.&lt;/ref&gt;
Бу үзәкләр Дһарма сыену урыны буларак пәйда булган.&lt;ref&gt;''Journal of Dharma'' (1985), Published by 'Center for the Study of World Religions', Dharmaram College, Bangalore.&lt;/ref&gt; Нижал Тһангаллар Аййяважи кешеләре иҗтимагый дини тормышында әһәмиятле оешманы формалаштыралар. Панивидай көненә өч мәртәбә башкарыла ала, әмма барлык табыну үзәкләрендә көненә кимендә берә мәртәбә  [[Панивидай]] тәэмин ителә.

==Әхлак==
[[File:Flag mast of Swamithoppe.jpg|170px|thumb|right|Түбәсендә Аййяважи символы белән [[Свамитһоппе]] байрагы мачтасы.]]
Мета-сөйләү мифологиясе белән интеграцияләгән Аййяважи әхлакы беренчел язма  ''Акилаттиратту Амманаи''да табыла.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi ethics&quot;&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 112.&lt;/ref&gt; Әхлак буенча Арул Нул Акиламда булган төп концепцияләрнең җыелмасы булып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern agency'', Chapter 5, p. 120&lt;/ref&gt; Акиламда әхлакый абстракцияләр берничә урында берничә ситуацияләрдә соралганда кече[[Дэва (Һинд дине)|дэваларга]], [[изге]]ләргә, һ.б. &quot;Ходай тарафыннан сөйләнгән&quot; дип күрсәтелә.
[[Нитһам]] Аййяважиның төп кыйммәте булып тора. Бу иртә гасырларда җәмгыять, аның кешеләре, хөкем итүче патша, һәм башкалар Иң Көчлене эшләрендә, гамәлләрендә һәм эшчәнлекләрендә урнаштырып . табигать белән абсолют гармониядә яшәгәннәр. Җавап итеп, табигать һәм илаһи мәхлукатлар Нитһам тарафдары булган җәмгыятьне саклыйлар. Табигать белән иң ахыргы берлектә үзәк теманы формалаштыралар, шул ысул буенча бару өчен әхлакый форма. Акиламда кебек үк, [[Винчай]] Ходай (Нараяна) тарафыннан Вайкундарга тәэмин ителгән кагыйдәләр һәм көйләмәләр. Шундый өч Винчай бар. Шунда табылган актлар кешеләр өчен әхлакый кодларын камилләштерү өчен яраклы. Беренче ''Тиручендур Винчай''сы Акиламда иң зур әхлакый тупланманы формалаштыра.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi ethics&quot; /&gt;
Берникадәр дәрәҗәдә [[Аййяважида Дһармик тәгълиматы]] әхлак дип таныла. Иҗтимагый әхлакта иганә һәм &quot;берлекнең иң ахыр хакыйкатен реализацияләп карау&quot; Аййяважи дһарманың байрагы астында әхлакый кодлар булып тора. Акилам шулай ук [[Дэва (Һинд дине)|Дэвалар]] өчен аерым әхлакны бирә.&lt;ref name=&quot;Dharma for devas&quot; &gt;Mani Bharathi, ''Akilathirattu Ammanai Vilakka Urai (Part – 2)''.&lt;/ref&gt; Аййяважи әхлакы Вайкундар инкарнациясеннән киң тайпылышка дучар була, чөнки шул вакытта универсаль үзгәрү булган.&lt;ref name=&quot;Dharma for devas&quot; /&gt; Барсыннан да өстен, әхлакый закон буларак кешеләргә[[калимайяи]]ның  явыз көчләрен мәхәббәт, түземлек һәм тынычлык кораллары белән җиңәргә киңәш ителә, чөнки [[майя]] буларак Калийян кеше акыллары белән хөкем итә.
Арул Нул әхлакны да кертеп Аййяважи кагыйдәләре һәм көйләүләрендә төп рольне тәшкил итә. Ул аерым итеп иҗтимагый әхлакны һәм шулай ук илаһи әхлакны да бирә. Биредә [[Шиваканта Атһикара Патһирам]] әхлакны өйрәтүгә багышланган бүлек. Әхлаксыз фикерләрдән һәм гамәлләрдән килеп чыккан гөнаһларны ярлыкау өчен ритуалларны, аеруча [[әйләнеп йөрүләр]]не башкарырга кирәк.
==Дини тәгълимат==
[[File:Tamarai-Namam glossy.png|thumb|left|Изге [[Аййяважи символы]].]]
Аййяважи концепцияләренең ачык исемлеген бирү авыр, чөнки Аййяважи язмалары [[Һинд дине язмалары]] белән бәйле. Акиламда беренче чиратта булган язмаларның (Һинду булган) үзәк темалары Вайкундар килгән вакытка бозылган булган дип әйтә.&lt;ref name=&quot;G. Patrick, p.119&quot;&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern agency'', 'The Religious Phenomenon of Ayya Vali', p.119.&lt;/ref&gt; Шулай ук Акилам кешелеккә альтернатива буларак бирелгән булган дип сөйләнә, чөнки Калиян баштагы Ведаларны һәм Шастраларны җимергән булган, һәм Кали Юга башында аның тарафыннан элек булган язмаларга берничә өстәүләр бирелгән булган.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, pp. 120–121.&lt;/ref&gt; Бу ике караш та Акиламның Һинду язмаларына караш бирәләр һәм аларны баш тарту өчен сәбәпләр итеп урнаштыралар.
Аййяважи язмаларының фәлсәфәсе, төшенчәләре һәм мифологиясе [[Аййяважи теологиясе]]н дини өйрәнү өчен нигез булып тора.&lt;ref&gt;P. Sundaram Swamigal and K. Ponnu Mani, ''Ayya Vaikunta Nathar Jeevacharithram'', pp. 20–21&lt;/ref&gt; Әмма Акиламда цитаталанган берничә төшенчә Һинду язмаларында шул төшенчәләрнең тасвирлау тәфсилләп аңлатуларын карамыйча тулаем аңлашыла торган булмаган.&lt;ref name= &quot;Hindu keys to Akilam&quot;&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?'', pp.10–20.&lt;/ref&gt; Мисал өчен 96 [[татва]] аңлашылса, шуннан соң [[Кали (асурасы) |Калиян]] шәйтаны турында да аңлап була. Шулай итеп, хәзерге заманда теологлар һәм фәлсәфәчеләр Акиламда тәфсилләп сөйләнмәгән кеше тәне әгъзалары сыман татваларны аңлау өчен Һинду язмаларын карыйлар.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', pp. 190–191.&lt;/ref&gt; Шулай да фәлсәфәсендә Акиламны аңлау өчен берәүнең нигез [[Һинду]] фикерләре һәм концепцияләрнең нигез белеме булырга тиеш.&lt;ref name= &quot;Hindu keys to Akilam&quot; /&gt; Акиламның Һинду язмаларыннан аермалы карашлары булмыйча, ул шуннан алынырга калдырылган булган.
Гомумән, ниндидер концепция Аййяважи язмаларында, мәсьәлән, Акилаттиратту Амманаи яки Арул Нулда (Һинду язмаларында тәфсилле булган кебек) яхшы тасвирламасы булмаса, ә аның урынына бары тик цитаталанган булса, шул вакытта билгеле концепция Һинд дине язмаларында дини өйрәнү өчен кабул ителә.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi and Hindu scriptures&quot; /&gt; Әмма Акиламның булган (Һинду) язмалардан аермалы карашлары булса, шул вакытта ул тирән итеп Акиламда тирән тасвирлана һәм башка язмаларны карарга кирәк түгел.&lt;ref name=&quot;Ayyavazhi and Hindu scriptures&quot;&gt;''Arisundara Mani'', Akilathirattu Ammanai Parayana Urai, p. (additional) v. ''To be noted, Whole contents of this book is written including the heavy details to 'mere noted' Akilam concepts from Hindu scriptures.''&lt;/ref&gt;
==Теология==
[[File:The Evolution of Ekam.png|thumb|right|The Evolution – [[Экам]]нан [[Вайкундар]]га кадәр эволюциясе.]]
Аййяважи теологиясе башка [[монизм|монистик]] диннәрендә шактый аерылып тора.&lt;ref&gt;V.T. Chellam, Thamizaka Varalarum Panpadum, Chapter 12, p. 493&lt;/ref&gt; Анда Экам, Берлек турында сөйләнелә, аннан бөтен булган нәрсә формалаша һәм шулай ук барлык аермалар артында иң ахыр чик берлек. Үзе эчендә һәм барлык үзгәрүләр артында иң олы илаһи куәт буларак әйтелә торган Экамнан бөтен булган нәрсә формалаша. Иң олы илаһи куәт дип әйтелә торган Экам һәр үзгәрә торган метериянең тирән эчендә Майядан йогынтысы булмыйча [[Абсолют|абсолют]] константа. Теологик төшенчәләрдә, Ходай иң олы мәгънәдә формасыз, [[Чиксезлек|чиксез]], җенессез һәм вакыт һәм пространствадан тыш. ''Экам'' сүзенең Тамил телендә мәгънәсе фәкать ''бер'', ''абсолют'',&lt;ref&gt;M. Winslow (1869), ''A Comprehensive Tamil and English Dictionary'', American Mission Press ([[Madras]]), {{ISBN|81-206-0001-0}}, p. 185&lt;/ref&gt; ''булган бөтен''&lt;ref&gt;V.T. Ramasupramaniyam, ''Thirumagal Thamizhagarathi'', p. 210&lt;/ref&gt; һәм ''чагыштырып булмый торган'';&lt;ref&gt;''Narmadavin Thamizh Agarathi'', p. 173.&lt;/ref&gt; барысы да Аййяважи теологиясеннән Ходай турында туры монистик билгеләмә бирә.
Мифология аша сөйләшеп ''Сивам'' һәм ''Шакти'' Экамнан эволюцияләнгән беренчеләр булып тора. ''Натһам'' (тавыш), Тримурти, башка кече Илаһлар һәм бөтен Галәм дәвам итеп эволюцияләгән. Тримурти башка шәхесләндерелгән [[Дэва]]лар арасында бөегрәк. Тримуртилар арасында олысы Шива Кали Югага кадәр иң олы куәт булган. Вишну Кали Юга килүеннән иң олы. Шулай итеп, Вайкундарның инкарнациясеннән бирле Вишнуны кертеп барлык Илаһларның куәтләре Вайкундарга трансформацияләнә. [[Аййяважи Өчлеге]] арасында иң олы берлек Экам Вайкундар эчендә хәзерге эрада урын ала. Шулай итеп, Вайкундар бердәнбер табыныла торган һәм иң олы куәт дип әйтелә. Шулай да, [[Акилам унөч]]тән цитатада әйтелгәнчә иң олы берлек (Экам) үзе шәхесләнгән Ходай булган Вайкундарның [[барлыкка китерүе]] булып тора. Шул яктан караганда, Вайкундарда үзәкләшкән Аййяважи күбрәк [[Монотеизм|монотеистик]], ә монистик түгел. Аййяважида Башка Илаһлар, хәттә Вайкундарның әтисе дә Вайкундарга тигез яки олырак статуска ия түгел. Вайкундар   [[Аййяважи Өчлеге]] үзендә Сантрорның, Нараянаның һәм Экамның сыйфатларын тоткан берәү.
Аййяважи мифологиясендә иң элек манифестация Крони,&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Devil What Does He Look Like?|date=2012|publisher=Millennial Mind Pub|isbn=978-1589826625|page=43|url=https://books.google.com/books?id=SD6-YKBqGr0C&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt; алтыга бүленгән булган һәм һәр фрагмент шуннан соң булган югаларда туу һәм уеннарын алган. Ул иң ахыр чик хөкем сөрү тарафыннан җимерелгән булган, аннан соң Илаһлар тарафыннан Дхарма Юкам булган. Бу сөйләү Аййяважи теологиясенә берникадәр дуалистик үлчәм бирә. Әмма Арул Нулның игътибары, Аййяважи тәгълиматы бик монистик һәм Крониның финал фрагменттан бирле''Калимайаи'' (концепция, ә физик яки материаль инкарнация түгел) дип аталган булган, киң рәвештә 'Майя' шулай дип символлаштырылган дип кабул ителгән булган&lt;ref&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 1, p. 36, &quot;Kroni is nothing but a subtle revelation of spiritual ignorance.&quot;&lt;/ref&gt; бу Аййяважига [[Dualism (Indian philosophy)|дуалистик]] караш белән аерылып тора. Боларның барысыннан тыш, Аййяважида Аййяважига [[Пантеизм|пантеистик]] һәм [[Панентеизм|панентеистик]] билгеләмәләр бирә торган аерым цитаталар бар.
==Фестивальләр һәм ритуаллар==
[[File:Kodiyetru Thirunal.jpg|thumb|left|[[Свамитһопе патһи]]да [[Кодийеттру Тһирунал]] дәвамында эленеп торучы байрак.]]
Аййяважи өчен ике ел саен уза торган фестиваль була. [[Аййя Вайкунда Аватарам]] [[Тамил календаре]]нең ''Маси'' (Фев – Март) аеның егерменче көнендә бәйрәм ителә. Бу [[Кояш календаре]] буенча бәйрәм ителә торган бердәнбер Айяважи календаре.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikundarin vaazvum sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 74.&lt;/ref&gt; [[Нагеркоил]]дан [[Свамитһоппе]]га алып барыла торган күп кешеле йөреш илнең бу өлешендә популяр булып тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp#3%20(Dinamalar)|archive-url= https://web.archive.org/web/20070927021744/http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp|url-status= dead|archive-date= 27 September 2007|title= Dina Malar|accessdate= 5 March 2007|format= Kanyakumari District|work= Ayya Vaikundar Avathara Dina Vizha|archivedate= 2007-09-27|archiveurl= https://web.archive.org/web/20070927021744/http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp#3%20(Dinamalar)}}&lt;/ref&gt; The [[Тһиру Эду-Васиппу]] ул Тамил календаре Картһигай (Ноябрь–Декабрь) аенда унҗиде көн дәвамында бәйрәм ителә торган фестиваль.&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=13&amp;Itemid=30|title= www.ayyavazhi.org|accessdate=11 November 2007 |format= Festivals|work=Thiru Edu Vasippu
| archiveurl= https://web.archive.org/web/20071224221645/http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=13&amp;Itemid=30| archivedate= 24 December 2007 | url-status= live}}&lt;/ref&gt; Фестивальнең үзе булып текст уку булып торган бу бәйрәм итү Аййяважиның уникаль хасияте булып тора. Моннан тыш Свамитһопеда өч елга бер [[Кодиеттру Тһирунал]] бәйрәм итүе була. Свамитһопеда һәр көн бәйрәм итүнең башка уникаль хасияте (Свамитһопе өчен эксклюзив) '' 'Нитһам Тһирунал' '' дип атала.&lt;ref&gt;Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikundarin vazhvum sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 70.&lt;/ref&gt;
Фәлсәфи концепцияләргә һәм мифологиягә өстәп, Аййяважи ритуаллары үз ысулында эволюциягән. Ритуалларның күбесенең башка гамәл һәм тарихи мәгънәләре бар. &lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, p. 19&lt;/ref&gt; Барлык касталарны тигез күрү '' 'Анна Дһармам' '' буларак ризыкны тарату, Тһуваял Тһавасу дәвамында рухи һәм физик [[чисталык]],&lt;ref&gt;''[https://books.google.com/books?id=zBa2AAAAIAAJ&amp;q=Sami+thope&amp;dq=Sami+thope&amp;pgis=1 The Quarterly Journal of the Mythic Society] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160629181101/https://books.google.com/books?id=zBa2AAAAIAAJ&amp;q=Sami+thope&amp;dq=Sami+thope&amp;pgis=1 |date=29 June 2016 }}'' (1986), Published by 'Mythic Society', Bangalore, India, v.77 (1986).&lt;/ref&gt; Тһоттунамам вакытында кагылышсызлыктан арыну Thottunamam, баш киеме аша үзеңне ихтирам итү һәм батырлык,&lt;ref name=&quot;Krishnanathan's Ayyavazhi practices&quot; &gt;''T. Krishnanathan'', ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp. 93–96.&lt;/ref&gt; һәм Мутһириккинару аша төрле касталарны берләштерү.&lt;ref&gt;Akilathirattu p. 252: &quot;the eighteen castes gathered in one place and bathed from the same well.&quot;&lt;/ref&gt;
[[File:Churul.jpg|thumb|right|Панивидай өчен тәкъдим ителер өчен әзерләнгән '' 'чурул' '']]
Әмма алар шулай ук ритуаль телдә дәгъва ителгән югары фәлсәфи фикерләрәне ачалар.
Тһирунамамда [[Мутһириккинару]] дини рәвештә аларның ''Патһам'' һәм ''Намам''ы бөтен физик, яки акыл авыруын дәвалый ала торган итеп карала.&lt;ref&gt;''N. Amalan'', ''Ayya Vaikundar Punitha Varalaru'', Akilam Publications, 86–87: &quot;முத்திரிபுகளை (மும்மலம்) போக்க முத்திரிக்கிணற்றில் பதம் விட்டுக்கொள்ள வேண்டும்&quot;.&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Krishnanathan's Ayyavazhi practices&quot; /&gt;&lt;ref&gt;The [[London Missionary Society|LMS]] Report for the year ''1847'', pp. 88–89: ''&quot;They take no medicine; but rub ashes on the forehead and drink cold water as the cure for all their diseases.&quot;''&lt;/ref&gt; 
Тһуваял тһавасу Дһарма Юкамның ахыр чик максатына ирешү өчен күнегү буларак фараз ителә.&lt;ref&gt;''A. Ari Sundaramani'', ''Akilathirattu Ammani Parayana Urai'', p. 485.&lt;/ref&gt;  [[Таҗ кию]] ритуалы &quot;барысы да патшалар&quot; икәнен ачыклый, ул ''адвайта''га охшаш идеологиянең визуализациясе булып тора. Шулай ук Аййяважи язмалары гади халыкка бу фәлсәфи фикерләрне ярдәм итүдә бик уңышлы булганнар, бу бик гадәттән чыгып торучы хәл. Аййяважи табынуның хасиятләре булган шәхси ритуаллар, экстатик диндарлык һәм ритуаль дәвалау эмансипация һәм иҗтимагый әңгәмә формалаштыруы фикеренә кертем ясаган.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 137.&lt;/ref&gt; Ритуаллар хаксызларны күтәрергә һәм дәваларга максат итеп куя. Башка әһәмиятле әйбер булып Аййяважида билгеле практикаларны чагылдырыр өчен Һинд диненнән аермалы булган фразалар кулланыла.
==Инклюзивлык һәм эксклюзивлык==
Аййяважиның дини-мәдәни Галәменә кулланылышта караган өлкәдә [[Инклюзивизм|инклюзивлык]] һәм [[Эксклюзивлык|эксклюзивлык]] уникаль булып тора, чөнки ике теория дә Аййяважи язмалары белән кушылган. Инклюзив теория билгеле вакыт периоды өчен төрле дин карашларын кертә һәм шуннан бирле сөйләүләрдә эксклюзив рәвештә алардан баш тарта.
[[File:Ten Incarnation door.jpg|thumb|left|[[Дашаватар|Вишнуның ун аватары]] кисеп ясалган [[Паллиярай]] [[Свамитһоппе]]ның ишеге.]]
Аййяважи төрле диннәрнең Илаһларын кабул итә, мәсьәлән, [[Аллаһ]] концепциясен һәм 	Һинд диненең барлык диярлек Илаһларын.&lt;ref name = &quot;Gods in Ayyavazhi&quot;&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp. 61–65.&lt;/ref&gt; Анда шулай ук шул ук һәм бер Илаһ дөньяның төрле өлешләрендә һәм төрле вакытта кешеләрне газапланулардан саклап калыр өчен инкарнацияли дип әйтелә.&lt;ref name = &quot;Gods in Ayyavazhi&quot; /&gt; Әмма Калиян килүе һәм аның явыз хасиятләренә күрә иң олы көч Экам дөньяда Вайкундар буларак инкарнацияли һәм шулай ук барлык кече Илаһлар һәм аңа кадәр язмалар да асылын югалаткан булалар.&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', Chapter 3, p. 30.&lt;/ref&gt; Шулай итеп, Вайкунда [[Аватар]] вакытыннан соң, Вайкундар табынылырга тиеш бердәнбер Илаһ дип әйтелә һәм Аййяважи теологиясе эксклюзивизмга таба каналланган булган. Акилам төрле диннәрнең язмалары белән эш итә торган ысул катлаулы. Мәсьәлән, Аййяважи текстларында 'Гайсә' яки 'Тәүрат' төшенчәләренә туры искә алу булмаса да, [[Акилам унөч]]тә туры булмаган искә алу бар, анда Гайсә Нараянаның инкарнациясе булган дип фараз ителә,&lt;ref name = &quot;Gods in Ayyavazhi&quot; /&gt; әмма киң каралган караш булып аның [[Тәүрат Китаплары]]н танымау тора. Акиламның Тәүратка карашы булып &quot;ул Ходай максаты белән түгел, ә кеше максаты белән барлыкка китерелгән&quot; дип тора.&lt;ref&gt;&quot;He created a Veda (scripture) of his own intention&quot;. – Akilam5:571&lt;/ref&gt; Гомумән, диннәрне барлыкка китерү һәм алар өчен шәхесләрне формалаштыру каты тәнкыйтьләнә. The concepts 'Илаһ' һәм 'Дин' концепцияләре Аклиамда котып рәвешендә читтә тотыла һәм ул '' 'Илаһны кабул ит; диннән баш тарт' '' идеологияне тәэмин иткән кебек.&lt;ref&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'' p. 470.&lt;/ref&gt;
Аййяважи Һинд диненең төрле [[инкарнация]]ләрен кабул итә, әмма мәҗбури рәвештә шулай аталган ' ''Һинд дине'' ' язмаларын инкарь итә. Беренче чиратта ул Веданы кабул итә.&lt;ref&gt;Akilam 12:151 – &quot;Poorana Vetha Purana mun akamangkal&quot;&lt;/ref&gt; Соңрак бирелгән алкыш сәбәпле Калиян Веданы сатып алган, шулай итеп алар Калиян килүе белән асылын югалаткан һәм бозылган булган. Шулай ук (Калиян) берничә өстәмә керткән һәм күпмедер эчтәлеген яшергән дип әйтелә. Һәм шулай итеп Илаһ Вайкундар буларак инкарнацияли. Шулай итеп хәзерге вакытта, Акилам бердәнбер '' 'Камиллек Китабы' '' булып тора. Шуңа Аййяважи барлык башка язмалардан баш тарта һәм бары тик [[Аййяважи язмалары|үз язмалары]] буенча эшли. Акилам диннәрне барлыкка китерүне һәм аеруча эксклюзивистик дини һәм теологик фикерләрне каты тәнкыйтьли. Ул аларны иң алда баручы ''Кали майяи'' (Кали явызлыгы) дип күрсәтә.&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamikal Ore Avataram'', pp. 114–116.&lt;/ref&gt; Язмалар сиземле һәм символик рәвештә Ходай һәм аның эшчәнлекләре диннәрнең ирешүләреннән тыш дип өйрәтә. Ул шулай ук универсаль берлек турында дәгъва итә.&lt;ref name= &quot;Ayyavazhi belief system&quot; /&gt;
==Мифология==
Аййяважи мифологиясе бу карашның асылы тарих турында белешмә дип өйрәтә – үткән, хәзерге заман һәм киләчәк – бу тәҗрибә фактларын, тарихи чараларны һәм шулай ук мифик хикәяләрне кертә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern agency Chapter 6, p. 151, &quot;A reading of the mythography of AV makes explicit the fact that the essence of this vision is an account of a history – a past, a present, and a future – constructed by weaving together of empirical facts as well as mythical accounts.&quot;&lt;/ref&gt; Ул өч аксиоматик типология тирәли хәрәкәтләнә, атап ук әйткәндә [[Сантрор]], Кали Юкам һәм Дһарма Юкам, алар нигезләрен [[Һинд дине мифологиясе]] белән ассоциацияләнгән элеккеге югалар концепцияләре һәм чаралары нигезендә урнаштыра. Нигез концепцияләр шул ук вакытта дини һәм иҗтимагый булган символик карашны бирә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern agency Chapter 6, p. 151, &quot;It is fitting to analyse and see how these basic concepts have been woven together to give a symbolic vision which is at once religious and social.&quot;&lt;/ref&gt;
Ул Һинд диннекенә якын бәйле. Акилам элеккеге югалар һәм алар аша [[Крони]] эволюция турында сөйли. Вакыйгалар, мифик персонажлар һәм концепцияләр Һинд дине белән уртак, гәрчә алар төрле формада булырга мөмкин булса да. Аййяважида Югалар һәм Аватарлар саны Һинд диненекеннән аерылып тора.&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, Akilathirattu, Introduction, p. 1.&lt;/ref&gt; Хәзерге юга өчен Явыз берлек, [[Калиян]], Аййяважи өчен уникаль булып тора. Акилам әйткәнчә чын концепцияләр җимерелгән булган, шулай итеп элекке язмалар Кали килүе сәбәпле асылларын югалтканнар.&lt;ref&gt;Akilam8:Thiru Nadana Ula −6th&amp;11th Venpaas (a species of verse).&lt;/ref&gt;
Китап шулай ук Илаһның Кали Юкамда (хәзерге вакытта) явыз рухны, [[Крони]]ның соңгы һәм явыз манифестациясен җимерү турында сөйли. Илаһ Вайкундар кебек инкарнацияли, чөнки Вайкундар күптән түгел генә яшәгән, ул тарихта яхшы мәгълүм булган Шулай итеп мифологиянең икенче өлешендә күп мифик һәм шулай ук тарихи фактлар бергә үрелгән булган. Күп вакыйгалар, мәсьәлән, Мутһириккинару, &lt;ref&gt;Samuel Zecharia (1826–1906), one of the prominent pastors of the London Mission Society, testifies to the existence of this well in his book titled The London Missionary Society in South Travancore 1805–1855, Nagercoil: LMS Press, 1897, p. 201.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;M.S.S. Pandiyan, Meanings of 'Colonialism and 'Nationalism p. 180.&lt;/ref&gt; Тһуваял Тһавасу&lt;ref&gt;LMS Report for 1838, p. 71 says &quot;About 70 families of this sect, having subsequently established a community of goods, removed under the guidance of a man of some influence to a part of the seashore of Tinnevelly, where they erected huts, performed frequent ablutions, and often assembled to hear the dreams and vision of their leader and to witness the miracles he was said to perform.&quot;&lt;/ref&gt; барысы да тарихита билгеле.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 3 auto;&quot; align=&quot;center&quot;
|+ Югалар аша аватарлар һәм асуралар &lt;!-- if required --&gt;
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|Юк
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Юга]]
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Асуралар]]
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Аватар]]
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Чакралар|Чакра*]]&lt;ref name=&quot;Yugas as Chakras&quot; /&gt; (Метафора)
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|[[Геологик вакыт шкаласы|Геология*]]&lt;ref&gt;A. Rajagopal(2004), Vaikundar Narayanarin Santravar Avataram, Page 3-4&lt;/ref&gt; (Метафора)
! style=&quot;background: #ccc;&quot;|(Геологик төшенчәләрдә) югалар ахыры&lt;ref&gt;A.S Ahimohanan(2012), Susupthi Masika, A Study on the Sacred Book Akilathirattu Ammanai —- the secrets of the universe decoded.  Pages 40–41&lt;/ref&gt;
|-
| 1
| [[Нитийя Йога]]
| [[Крони]]
| [[Нараяна]]
| [[Бинду]]
| [[Катархей]], [[Архей]], [[Протерозой]] эоннары
| [[Кембрий Шартлавы]] **
|-
| 2
| [[Чатһура Юкам]]
| [[Кундомасали]]
| [[Нараяна]]
| [[Муладһара]]
| [[Ордовик чоры]]
| [[Ордовик–Силлур массакүләм төрләр бетүе вакыйгасы]]
|-
| 3
| [[Нету Юкам]]
| [[Тһиллай маллалан]] һәм [[Маллосиваһанан]]
| [[Тһирумал]]
| [[Свадһистһана]]
| [[Девон чоры]]
| [[Соң Девон төрләр бетүе]]
|-
| 4
| [[Кретһа Юкам]]
| [[Сурападман]] һәм [[Ираниян]]
| [[Муруган|Муруга]] һәм [[Нарасимһа]]
| [[Манипура]]
| [[Пермь периоды]]
| [[Пермь–Триасс бетү вакыйгасы]]
|-
| 5
| [[Трета Юга]]
| [[Равана]]
| [[Рама]]
| [[Анаһата]]
| [[Триасс периоды]]
| [[Триасс–Юра бетү вакыйгасы]]
|-
| 6
| [[Двапара Юга]]
| [[Дурйодһана]]
| [[Кришна]]
| [[Вишуддһа]]
| [[Акбур периоды]]
| [[Акбур–Палеоген төрләр бетүе вакыйгасы]]
|-
| 7
| [[Кали Юга]]
| [[Калиян]]
| [[Аййяважи Өчлеге]]
| [[Аҗна]]
| [[Плейстоцен]], [[Һолоцен]] эпохалары (Соң [[Дүрткел Период]])
| [[Һолоцен төрләр бетүе]]
|-
| 8
| [[Дһарма Юкам]]
| юк
| [[Аййя Вайкундар]]
| [[Саһасрара]]
| –
| –
|}
::::&lt;small&gt; * Чакралар: Югалар чакралар &amp; өстә геологик вакыт периодлар буларак фараз ителә, фәлсәфи һәм геологик метафоралар булып тора һәм Акиламда турыдан-туры искә алынмый. &lt;/small&gt;
::::&lt;small&gt; ** Кембрий Шартлавы: As per [[Акилам]] буенча [[Крони]] алтыга бүленгән булган һәм һәр фрагмент һәр алга таба югада тумыш алган. Шулай итеп Акилам сөйләве буенча Крони үлеме [[Кембрий Шартлавы]] буларак танылган, биредә тормыш төрлелеге башлана, гәрчә ул Крони җимерелүе контекстында бетү буларак исемлеккә кертелсә дә. &lt;/small&gt;
Гәрчә Арул Нулда Вишнуның [[Дашаватар|Вишнуның ун аватарын]] таныса да, алар бу инкарнацияләр белән тигез булган статуста (таблицада кебек) күренми. Ул Крони фрагментлары белән ассоциацияләнгән беренчел аватарларга карата икенчел дип таныла. Бу караш Һинд диненә каршы түгел, чөнки бары тик [[Нарасимһа]], Рама һәм Кришна гына һаман табыныла торган беренчел аватарлар булып таныла. Башка аватарлар икенчел аватарлар дип таныла.

==Сантрор һәм Дһарма юкам==

[[File:Borassus shape.jpg|thumb|right|[[Пальмира]], [[Кали-юга]] җиткәнче [[Сантрор]] өчен пальма суты формасында күк [[нектары]]н тәэмин итәргә ырымланган агач.]]

[[Сантрор]]
Аййяважи дини карашының темасы булып тора.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and
Subaltern Agency, Chapter 6, p. 151 &quot;Canror (Santror) is a name that
stands for a people who are the subject of the religious vision of AV
(Ayyavazhi)&quot;&lt;/ref&gt; Бу коннотациядә дини дә, иҗтимагый да төркем бар.&lt;ref
name=&quot;Chanar&quot;&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter
6, pp. 151–152.&lt;/ref&gt; Иҗтимагый мәгънәдә Сантрор төшенчәсе иртә &quot;Чанарлар&quot;га
туры килә, алар Гарәпләр тарафыннан &quot;Әл Һинд&quot; дип аталган булганнар, һәм
Тәүрат вакытларында &quot;Биш Елга Кешеләре&quot; дип аталган; алар хәзер бөтен
дөнья буйлап 250 тармак итеп таралган.&lt;ref&gt;{{cite web| url=
http://nadar.kuttyjapan.com/nadar-who-are-they.asp| title= Nadar Community –
Who Are they| accessdate= 23 January 2008| format= Nadars – Where they live?
what they do? reason behind their success| work= &quot;Nadars are one of the
earliest inhabitants of our land, Bharat, which was later called by the Arabs
as 'Al Hind'. In biblical times they were known as the 'People of Five
Rivers'.&quot;| archiveurl=
https://web.archive.org/web/20080127144306/http://nadar.kuttyjapan.com/nadar-who-are-they.asp|
archivedate= 27 January 2008| url-status= dead}}&lt;/ref&gt; Әмма үз чиратында
Тамил телендә &quot;Сантрор&quot; төшенчәсенең туры мәгънәсендә һәм идеологик
мәгънәдә ул асыл зат булган һәм дәрәҗә белән һәм иң олы белем белән яшәүчене
аңлата&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social
Equality in South India'', p. 23, line 5.&lt;/ref&gt;,&lt;ref&gt;A. Arisundara
Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 3, p. 92.&lt;/ref&gt; бу
инклюзив характер һәм универсаль ирешү бирә. Тарихчылар мәгълүматы буенча
борынгы Дравид мәдәниятләрендә Илаһның дәртле тугърылар 'Чанарлар' дип аталган.&lt;ref&gt;Pon.
T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', Chapter 3, p. 25.&lt;/ref&gt; Акиламнан цитатада шулай дип әйтелә Чанарлар (Сантрор) алар
'күренми торган'ны даими рәвештә күрергә сәләтә булганнар.&quot;&lt;ref name=&quot;Chanar&quot; /&gt;

Сантрор Аййяважи
мифологиясендә мифик [[Айотһа Амиртһа Гангаи]] (хәзерге заманда [[Шрирангам]],
Тамил Наду һәм Тринкомале, [[Шри Ланка]]) бакчасында җиде кызга [[Тһирумал]]
тарафыннан җиде күк дөньясыннан җиде орлыкны кулланып туган җиде угылга карый тарихи
килеп чыгыш. Теологлар интерпретациясе буенча бу 'Җиде малай' бөтен кеше
расасына карый һәм шулай итеп &quot;Сантрор&quot; төшенчәсе тулаем [[кеше раса]]сына
карый.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'',
Chapter 3, p. 90.&lt;/ref&gt; Аларның сызыгы [[Двапара Юкам]]ның ахыргы фазасында башланган һәм Кали Юкам аша Дһарма Юкамга
кадәр дәвам иткән. Вайкундар Юлында Сантрор гамәлләре белән Кали җимерелә дип
әйтелә һәм шулай итеп Дһарма Юкам чишелеп ачыла. Бу мәгънәдә аларның җитәкче
явыз Калины җимерүдә әһәмияткә ия роле бар.

Аййяважи [[Дһарма
Юкам]] байрагы астында эмансипация утопиясен тәкъдим итә.&lt;ref&gt;G. Patrick,
Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, p. 159 says, &quot;AV, having emerged
in a context of distress, proposes an emancipatory utopia under the banner of
tarmayukam.&quot;&lt;/ref&gt; Ышануның нигезе булып [[Аййя Вайкундар]] нигезләү
һәм гел булучы патша булып хөкем итәр өчен килгән&lt;ref&gt;G. Patrick,
Religion and Subaltern Agency, Chapter 5, p. 109 says, &quot;Akilattirattu
begins its narration by stating that the account contained in it is the story
of God coming into this kaliyukam to transform it into tarmayukam and to rule
over it.&quot;&lt;/ref&gt; [[Кали Юкам]] урынына Дһарма Юкам.&lt;ref&gt;G.
Patrick's Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, p. 159 says, &quot;The core
of the proposal was that Vaikuntacami had come to establish and rule over a
tarmayukam in the place of the kaliyukam.&quot;&lt;/ref&gt; Хәзерге Каньякумаридан
көньяк-көнчыгышта урнашкан калкучы мифик җир массасы (ул  [[Двапара Юга]] ахырында [[Кришна]] тарафыннан
батырылган булган) “Дварака патһи”ның Арслан тәхетеннән ахыр чик хөкем
нәтиҗәсендә  тәмугъка хөкем ителгән
булган.&lt;ref&gt;{{cite book|first1=SM. |last1=Ramasamy|title=Geomatics in
tsunami|date=2006|publisher=New India Publ. agency|location=New
Dehli|isbn=8189422316|page=4|url=https://books.google.com/books?id=5gEBfvCBclUC&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4
October 2014}}&lt;/ref&gt; Дһарма Юкам вакыт һәм пространство чикләреннән тыш дип сөйләнелә.&lt;ref&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter 6,
p. 161, &quot;Yet another point to be taken note of in the symbolic vision of
AV is its conception of time. AV gives a list of seven aeons, and, at the end
of it, postulates a tarmayukam that is to exist
eternally&amp;nbsp;...&quot;&lt;/ref&gt; Ул еш [[Мокша
(Һинд дине)|Мокша]]га карый — шәхси азат ителү һәм шулай ук 'Берлек' халәтенә.&lt;ref&gt;Ari
Sundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', pp.
657–658&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Mani Bharathi, Akilathirattu Vilakka Urai (Part
2), pp. 300–301&lt;/ref&gt;
==Һинд дине белән мөнәсәбәте==
[[File:Kailash Tibet.jpg|thumb|left|[[Калиян]]га Ходай [[Шива]] тарафыннан [[:en:Boons offered to Kaliyan|алкышлар]] бирелгән |[[Кайлаш тавы]] Аййяважида изге булып тора.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Courtney|first1=Tom|title=Walkabout Northern California : hiking inn to inn|date=2011|publisher=Wilderness Press|location=Birmingham, AL|isbn=978-0899976587|page=196|edition=1st|url=https://books.google.com/books?id=MQZLAQAAQBAJ&amp;q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Adventure|first1=National Geographic|title=World's Best Hikes: Epic Trails|url=http://www.nationalgeographic.com/adventure/lists/hiking-backpacking/worlds-best-grail-trails/|website=www.nationalgeographic.com|publisher=National Geographic Society}}&lt;/ref&gt;]]
Һинду һәм Аййяважи идеологияләре бер-берсенә якын бйәле. Аййяважи һәм Һинд дине аерылган урын ул Кали Юга килүе. Акиламда әйтелгәнчә Кали Юга килгәнче, Ведалар һәм башка [[Һинд дине язмалары]] Илаһилык белән калган. (Һинду) язмаларда искә төшерелгән [[Һинд дине Илаһлары]]ның һәрберсе шулай ук көчендә калган.  Әмма Кали Юга башыннан алар һәм аларның барлык кыйммәтләре җимерелгән булган.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 214&lt;/ref&gt; Калиян булган язмаларда һәм Дэвалар турында[[майя]]ны тараткан дөньяви электән булган манифестациянең өлеше булган.&lt;ref&gt;T. Kirushnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazvum Sinthanaiyum'', p. 63.&lt;/ref&gt; Кали Югада барлык язмалар [[Майя]]га бәйле һәм ярдәме юк.
[[Акилам]]да расланганча [[Двапара Юга]] ахырына тулаем системаның дезинтеграция сәбәбе шунда [[Кайлаш Тавы]]нда. Дэваларның сүзләренә ышанып, Шива Калиянны Вишну белән сөйләшмичә барлыкка китергән, Вишнуның Калиянны элеккеге гамәлләре өчен җимерергә җаваплылыгы булган.&lt;ref&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundar Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 106&lt;/ref&gt; Шулай итеп Вишну дөньяда Калиянны җимерер өчен тумыш алырга баш тарткан.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 315&lt;/ref&gt;Шулай итеп [[Шива]] һәм [[Брахма]] барлык көчләрен бирешеп Вишнуга биргәннәр.&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 321&lt;/ref&gt; Бу вакыйгага кадәр, Акилам буенча Шива иң олы көч булган. Бу Шива бөтенлесенә олы булган [[Шиваизм]]га охшаш кебегрәк теологик фикер икәне билгеле. Шулай да, шуннан бирле, Вишну иң олы көч булып тора.&lt;ref&gt;Pon. T. Dharmarasan, Akilathirattu, p. 52&lt;/ref&gt; Биредә идеология [[Вишнуизм]]га охшаш итеп үзгәрә. Вишнуның бу өстенлеге [[Кали Юга]] башыннан Вайкундарның килүенә кадәр шулай итеп кала, шуннан соң ул дәвам итеп үзгәрә.
[[File:Kumbas is Swamithope.PNG|thumb|right|[[Свамитһопе]], [[Паллиярай]], [[Аййя]] эчендә [[Өчлек]]нең символы булган “Три-Кумбас”, ул аның өстенлеген ачыклый.]]
Инкарнация вакытында Вишну Калиянны җимерер өчен турыдан-туры итеп инкарнацияләмәгән, чөнки Калиянның алкыш буларак, шул исәптән Вишнудан да, Дэвалар көче булган һәм ул бөтен дөнья буйлап майяны тараткан. Шулай итеп Илаһ яңа туплама кагыйдәләр белән һәм уникаль әһәмият белән инкарнацияләргә кирәк булган. Илаһларның куәт мөнәсәбәте, язма кагыйдәләренең, дхарманың  тулаем универсаль трансформациясе булган һәм Экамның  көчен алып [[Лакшми]] һәм Вишнуның диңгездә кавышуыннан Вайкундарга тумыш бирелгән булган.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 270–271&lt;/ref&gt;
Һәм шуннан бирле Вишнудан Вайкундарга диңгез эчендә барлык көчләр бирелгән булган. Шулай итеп, Шива, Вишну һәм [[Брахма]] Вайкундар эчендә өлеш формалаштыралар.&lt;ref name=&quot;Arisundara mani Supremacy of Vaikundar&quot; &gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 288–289&lt;/ref&gt; [[Тримурти]] (куәте тигез булган өчлек) турында идеология Смартизмга охшаш. Вишну үзе генә икеләтә рольне формалаштыра; берәү Вайкундарда һәм башкасы аның әтисе буларак диңгездә кала һәм Вайкундарны [[Винчай]]лар ярдәмендә көйли.&lt;ref name=&quot;Arisundara mani Supremacy of Vaikundar&quot; /&gt; Вайкундар Экамның көчен алып тумыш алгач, Вайкундарның Вишнуга һәм башка Ходайларга өстенлеге булган, гәрчә Вишну Вайкундарга Әти ролен уйнаса да. Шулай да, Вайкундар Вишнуның әмеренә буйсынырга тиеш булган, чөнки Вайкундар Вишну эшли алмаган Вишнуның вазифаларын башкарыр өчен тумыш бирелгән булган. Вайкундар (һәм аңа бирелгән язмалар) иң олы Экамның манифестациясе булып тора, Аййяважи рухилыгында ул бердәнбер табыныла торган универсаль көч.&lt;ref&gt;A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 290–291&lt;/ref&gt;
Язмалар буенча Акиламның беренче өлеше ул Һинд дине язмаларында булган элеккеге югаларның кыскартылып ясалган нәтиҗәсе.&lt;ref name=&quot;Akilathirattu parts&quot; &gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 119&lt;/ref&gt; Икенче өлештә универсаль трансформация һәм Вайкундарның һәм аның инкарнация эшләре турында сөйли.&lt;ref name=&quot;Akilathirattu parts&quot; /&gt; Нәтиҗәдә Кали юга башланганчы Һинд дине һәм Аййяважи бер. Шуннан бирле күпмедер сәбәпләр аркасында 'Һинду' язмалар һәм аларның идеологиясе җимерелгән булган,&lt;ref&gt;N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 427&lt;/ref&gt; һәм шулай итеп [[Аййяважи Дһарма]] һәм Вайкундар Акилам исемендә янә конфигурацияләнгән булган һәм  'Һинду' фикерләре янә реформацияләнгән булган.
==Феноменология==
[[File:Prajapathi Adikalar.jpg|thumb|left|[[Свамитһопе патһи]]ның [[Паййян династиясе|Паййян]] гаиләсенең соңгы буыны кешесе |[[Бала Праджапатһи Адикалар|Праджапати Адикалар]].]]
''[[Акилам]]'' ниегезн тулаем яңа идеология формасында  Дһарма регенерациясе өчен күрсәтә.&lt;ref&gt;Akilam8:Thiruvasakam – 1 (As per Akilam this Thiruvasakam is written down by Sarasvathi because the previous religious ideas and scripture were destroyed by Kaliyan.)&lt;/ref&gt; Әмма хәзерге вакытта Аййяважи тарафдараларының күбесе Вайкундарга бары тик Вишну инкарнациясенә буларак мөрәҗәгать итәләр. Моңа охшаш рәвештә, Нижал Тһангалларның күпчелеге Һинду [[Вайшнавизм]]ына охшаш рәвештә ''Нараяна Свами Патһи'' яки ''Нараяна Свами Гыйбадәтханәсе'' дип аталган булганнар. Тарафдарларның күпчелеге шулай ук Аййяважи язмаларында анти--[[политеистик]] фикерләргә карамастан [[Кали Алиһәсе]], [[Хануман]] һәм башка халык Илаһлары кебек Һинду Илаһларына табыналар.&lt;ref name= &quot;Nizal Thangal activities&quot;&gt;Vaikundar Seva Sangham's,''Ayya Vaikundar 170th Avathar-Special Edition'', The activities of Nizhal Thangals, pp. 2–4.&lt;/ref&gt;
Аййяважи тарафдарларының кайберәүләре Вайкунадрны Вишнуның ун [[Аватар]]ларына [[Калки]] дип кертәләр, шул ук вакытта кайбер деноминацияләр шәхси азат ителүне мокшаны яклыйлар, гәрчә ул Акиламда турыдан-туры расланмаган булса да. Кайберәүләр хәттә Аййяважи [[Аййяважи Өчлеге|Өчлек]] концепциясеннән баш тарталар һәм Нараяна иң олы универсаль көч дип таныйлар.&lt;ref&gt;Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 1, p. 1, ''&quot;Sreehari who is known as Athi Narayana is praised as Ayya.&quot;''&lt;/ref&gt; Акиламның үзәге булган үзәк монотеистик ышану хәзерге вакытта күпчелек тарафдарлар арасында бөтенләй мәгълүм түгел.&lt;ref name= &quot;Nizal Thangal activities&quot; /&gt; Акиламның кырыс монотеистик тәгълиматыннан ерак чигенеп, кайбер тһангаллар башка кече Илаһлар өчен ''панивидаис''ны тәэмин итәләр.&lt;ref name= &quot;Nizal Thangal activities&quot; /&gt;
Аййяважиның гади кешеләр арасында киң таралышы күбесенчә [[Шаманизм]] практикасына күрә булган. Һиндуларга күпчелек аспектларда охшаш булып Аййяважи тарафдарларын идентификацияләргә авыр. Аййяважи практикалаучыларны аеру өчен бердәнбер билге булып аларның Тһирунамамны (маңгайларында билге) буявы тора.&lt;ref name= &quot;Shunmugam's Ayyavazhi Palliyarai&quot;&gt;R. Shunmugam, ''Nadar Kulathi Narayanar Avataram'', pp. 189–191&lt;/ref&gt; Нижал Тһангаллар башка гыйбадәтханәләр арасында [[Паллиярай]]да сыннар көзгеләр белән алмыштырылу хасияте белән аерылып торалар.&lt;ref name= &quot;Shunmugam's Ayyavazhi Palliyarai&quot; /&gt; Бары тик Аййяважи язмаларын өйрәнгән күпмедер галимнәрнең укулары Акиламның чын фактларын һәм концепцияләрен күрсәтә һәм Аййяважиның Һинд диненннән идеологик тайпылышын күрсәтә.&lt;ref&gt;Samithopu Ayya Vaikunda Suvami 172-vathu avathara thina vizha, Thina Malar vazangkum Avathara Thina vizha Sirappu Malar, p. 3, &quot; ... but it is questionable that how many people know that. Every one who came to know newly about Ayya wonders and&amp;nbsp;...&quot; Bala Prajapathi Adikalar writes about Vaikundar.&lt;/ref&gt; Хәттә штаб-фатирдан [[Паййян династиясе|Паййяннар]] да Акиламга нигезләнгән идеологияне ачык итеп сурәтли алмыйлар.&lt;ref&gt;Court Judgement, District Court, Nagercoil, Case: O.S. No.80/1110, '' &quot;The doctrines and the philosophic basis of this cult are not clearly known. Not even the 2nd defendant who is one of the hereditary high priests in the temple (Swamithope Pathi) and who enjoys the Gurusthanam of the community is able to throw much light on the question, whether there are any essential or fundamental differences between the Narayanaswamy margom (Ayyavazhi) and the Popular Hinduism&quot;''&lt;/ref&gt; Аййяважи җәмгыятендә барлык бу фәлсәфи, идеологик һәм дини юрамалар аларга [[аерым ышану]] буларак идентификацияләргә һәм аерырга авыр итә һәм шуның урынына алар [[Һинду сектасы]] буларак кабул ителә.

Аййя Вайкундар [[пәйгамбәр]] дигән киң таралган караш бар һәм ул Җирдә еллары вакытында күп алдан әйтүләр эшләгән булган. Икенче яктан [[Акилам]]да яки [[Арул Нул]] китапларында Вайкундар үзе алдан берәр нәрсә әйтүе турында искә алулар юк, бары тик [[Тһирувасакам (Аййяважи)|Thiruvasagam 4]], Akilam:12-да. Уртак аңлашылмаган урын булып Акилам һәм Арул Нулда йөзләрчә [[алдан әйтүләр]] булуы һәм ике китапларның илаһи рәвештә [[Сидарлар]]га Вайкундар тарафыннан ачыклануы һәм Сидарларның аны язма формада алып килүе тора. Шулай итеп, ике китапта да алдан әйтү урынына Сидарлар турында алдан әйтүләр Вайкундарныкы дип танылган. &lt;ref&gt;{{cite book|last1=Bergunder|first1=Michael|last2=Frese|first2=Heiko|title=Ritual, caste, and religion in colonial South India|date=2011|publisher=Primus Books|location=Delhi|isbn=978-9380607214|page=136|url=https://books.google.com/books?id=OcEM2IsnA1AC&amp;q=Ayya+Vaikundar&amp;pg=PA136|accessdate=4 October 2014}}&lt;/ref&gt;
==Иҗтимагый структура==
[[File:Avatara oorvalam.jpg|thumb|right|[[Нагеркоил]]дан [[Свамитһопе]]га Бөек Маси Йөреше.]]
Аййяважи табынуы гадилеге белән билгеләнгән булган. Потларга табыну булмау һәм каһиннәрчә медитация һәм альтернатив табыну үзәкләрен кертү, [[Патһи]]лар һәм [[Нижал Тһангал]]лар Аййяважи табынуның башка хасиятләре булган. Аййяважи ритуаллары революцион активлыкның реформасы булып ул Һинд диненнән тайпылыш булган иҗтимагый тигезлек. [[Аййяважи ритуаллары]] шулай ук аларга альтернатив рухи мәгънә бирүче дини ышанулар белән сыйфатлана һәм чикләнә.&lt;ref&gt;G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', &quot;Rituals&quot;, p. 98.&lt;/ref&gt; Аның язмалары Һинд дине аша нигез элементларны һәм фикерләрне кертә. Алар [[Шастра]]ларга, [[Агама]]ларга, [[Веда]]ларга һәм [[Пурана]]ларга карый.&lt;ref&gt;Akilattirattu Ammanai (T. Palaramachandran Nadar), p. 180.&lt;/ref&gt; Гәрчә Аййяважида Һинд динендә кебек Илаһлар күп булса да, ул алар турында уникаль идеологияне һәм көч фараз итүен кертә. Аййяважи  ''Һинду яңарышы'' буларак сурәтләнергә мөмкин.&lt;ref&gt;T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp.62–63.&lt;/ref&gt; Аййяважи шулай ук реформа хәрәкәте буларак карала,&lt;ref&gt;R. Ponnu, ''Vaikunda Swamikal Ore Avataram'', pp.163–178.&lt;/ref&gt; Ул [[Тамил халкы|Тамиллар]] һәм [[Керала]] җәмгыятендә 19-ынчы гасырда күп иҗтимагый үзгәрешләр керткән.
Дини структура Аййяважи юлында эволюцияләгән һәм нәтиҗәдә ул үзен иҗтимагый төркемдә альтернатив дини-мәдәни система буларак үзгәрткән. Аййяважи үз системасын ''&quot;Аййя Важи&quot;'' гыйбарәсе белән ''&quot;Ходай Юлы&quot;'' дип атый. Бер яктан алар традицияләре барлык иске традицияләрне (диннәрне) алыштырырга килгән дип ышанганнар, әмма икенче яктан, алар Аййяважи дөнья дини белеменең синопсисы дип ышаналар. Бер яктан алар [[Вайкундар]] аның эчендә барлык Илаһларны берләштергән дип ышаналар; икенче яктан Вайкундар килгәнчә, барлык башка бозылган булган дип.&lt;ref name=&quot;All previous gone awry after Vaikundar&quot;&gt;G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, '' &quot;Ayya Vali – A New and Singular Religious Phenomenon&quot; '', p. 120.&lt;/ref&gt; Моннан тыш, Аййяважи аерым [[Аййяважи теологиясе]], [[Аййяважи мифологиясе]], [[Аййяважи изге урыннары]], [[Аййяважи табыну үзәкләре]] һәм үз этикасы бар.
Гәрчә күп газеталар, академик галимнәр һәм аның кайбер тарафдарлары аның турында аны аерым дип танысалар да, күп тарафдарлар аны аерым дин түгел, ә Һинду секта дип таныйлар.&lt;ref&gt;See {{cite web|last = Bagavathikan|first = M. Raj|title = Ayya Vaikuntar|date = 10 February 1999|url = http://www.vaikunt.org/AyyaVaikuntar/index.htm|accessdate = 13 January 2008|archiveurl = https://web.archive.org/web/20080214072150/http://www.vaikunt.org/AyyaVaikuntar/index.htm|archivedate = 14 February 2008|url-status = dead}}&lt;/ref&gt; Алар Тамил Надуның кабилә диннәренә охшаш ия булу һәм илаһилык мистик практикаларында катнашалар. Шулай ук, аның күп төп ышанулар Адвайта һәм Смартизм кебек Һинду секталарына охшаш.
Демография турында сөйләшкәндә, Аййяважи тарафдарлары күбесенчә Көньяк Һиндстанда концентрацияләнгән, гәрчә бөтен [[Һиндстан]]да да чагыштырмача кечерәк саннарда булса да. [[Тамил Наду]]ның Каньякумари һәм Тирунелвели районнарында [[Аййяважи табыну үзәкләре|Аййяважиның табыну үзәге]] булмаган авылны табу авыр.&lt;ref name=&quot;Ponnu Ayyavazhi followers&quot; /&gt; Дини штаб-фатирдан исемлекләрдән тыш (гәрчә университет газеталарыннан билгеле булганча Аййяважи тарафдарлары бөтен Һиндстан буенча таралган булса да)&lt;ref name=&quot;Paulose: Spread of Ayyavazhi&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Ponnu Ayyavazhi followers&quot;&gt;R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social Equality in South India'', p. 100.&lt;/ref&gt; Аййяважи тарафдарларының рәсми саннары юк, гәрчә халык санын алуда алар [[Һинду]]лар дип танылса да.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Аййяважи]]</text>
      <sha1>7pqmfallg5ukub0wglxy42xub80nk5o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нәзирә Мохтарова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>391772</id>
    <revision>
      <id>3524492</id>
      <parentid>2992736</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:44:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>калыпта үзгәртү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13007" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем = Нәзирә Мохтарова
| рәсем =.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем = Нәзирә Җиһанша кызы Мохтарова
| һөнәр = невропатолог, профессор
| туу датасы = 18.01.1927
| туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{туу җире|Мамадыш кантоны|Саба районында}}, [[Байлар Сабасы]]
| гражданлык = {{байрак/СССР}} [[СССР]]→&lt;br/&gt; {{байраклаштыру|Украина}} 
| милләт = татар
| үлем датасы = 
| үлем җире = 
| әти = Җиһанша
| әни = Мөнәвәрә  
| ир =
| хатын = Әфләтүн
| балалар = 
| бүләк һәм премияләр = 
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
{{Башка мәгънәләр/фамилия|Мохтарова}}
'''Нәзирә Мохтарова''',  Нәзирә (''Назирә''&lt;ref&gt;Мохтарова Назирә. Татар энциклопедиясенең шәхесләр исемлеге. К.: ТР ФА Татар энциклопедиясе институты, 167нче бит&lt;/ref&gt;) Җиһанша кызы Мохтарова (Мөхәммәтшина, ''[[1927 ел]]ның [[18 гыйнвар]]ы, [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Мамадыш кантоны]], Саба волосте, [[Байлар Сабасы]]'') — табиб-невропатолог, медицина фәннәре докторы (1981), профессор (1983). 1948—1964 елларда Кыргыз дәүләт медицина институтында, 1964 елдан Киевта Бөтенсоюз Гигиена, токсикология, пестицидлар, полимерлар һәм пластмассалар фәнни-тикшеренү институтында хезмәт куя. Хезмәтләре химик матдәләр, полимерлар һәм пластик массалар тәэсирендә барлыкка килгән токсик-аллергия авыруларын диагностикалау, дәвалау һәм кисәтүгә багышланган&lt;ref&gt;[http://www.millattashlar.ru/index.php/Мухтарова,_Назира_Джиганшиевна   Мухтарова, Назира Джиганшиевна.] «Милләттәшләр» порталы&lt;/ref&gt;.

== Тәрҗемәи хәле ==
[[1927 ел]]ның [[18 гыйнвар]]ында [[ТАССР]] [[Мамадыш кантоны]] Саба волосте (хәзерге [[Саба районы]] үзәге) [[Байлар Сабасы]]нда туган. Әтисе Җиһанша, икътисадчы, әнисе Мөнәвәрә, укытучы.

1942—1947 елларда [[Казан дәүләт медицина институты]]нда белем алган. 

== Фрунзе ==
[[Файл:Ksmaimg.jpg|250px|thumb|right|1947—1964 елларда Н. Җ. Мохтарова эшләгән Кыргыз дәүләт медицина институты]] 
Казанда югары уку йортын тәмамлаган яшь белгеч юллама белән [[Кыргызстан ССР]]га, Фрунзе шәһәрендәге 4 еллык укытудан 6 еллык укытуга күчкән {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Кыргыз дәүләт медицина инстиуты|Кыргыз дәүләт медицина инстиутына|ru|Киргизский государственный медицинский институт}} җибәрелә. Яшь галим Фрунзеда 1948—1964 елларда эшләгән. Әлеге югары уку йортында {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Гранозан|гранозанның|ru|Хлорид этилртути}} кешегә тәэсирен өйрәнә башлый. [[1960-еллар]] — СССРда, ашлыксыз калмас өчен, [[Авыл хуҗалыгы культуралары|авыл хуҗалыгы үсемлекләре]] корткычларына каршы пестицидларны, агулы химикатларны күпләп куллану башланган чор. Моның бер яктан файдасы булса, икенче яктан, халыкка зыяны да күп була: кешеләр күпләп агулана, үлем очраклары күзәтелә.

Нәзирә Җиһанша кызы төзелешендә [[терекөмеш]] булган әлеге матдәнең клиникасы, диагностикасы турында беренчел мәгълүматны туплый. Агулану очрагында дәвалау һәм агулануны кисәтү чаралары турында уйлана. Микъдары арткан очракта гранозанның куркыныч агуга әйләнүен исбатлый. Күп санлы гадәттән тыш комиссияләргә җитәкчелек итеп, Фрунзе дәүләт медицина институтында кандидатлык диссертациясе якларлык белем туплый.

[[1964 ел]]да Алматы дәүләт медицина институтында «Гранозан белән хроник агулану чорының башлангыч һәм ерак чорында нерв системасының торышы» ({{lang-ru|Состояние нервной системы в раннем и отдаленном периодах хронической интоксикации гранозаном}}) дигән темага медицина фәннәре кандидатлыгына диссертация яклаган&lt;ref&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01006412258  Мухтарова, Назира Джиганшиевна.] Российская государственная библиотека, 1964{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Киев ==
[[1965 ел]]да, әлеге тармак буенча СССРда бердәнбер медицина фәннәре кандидаты булуын исәпкә алып, СССР Сәламәтлек саклау министрлыгы Нәзирә Җиһанша кызын [[Киев]]ка, яңа ачылган Бөтенсоюз Гигиена, токсикология, пестицидлар, полимерлар һәм пластмассалар фәнни-тикшеренү институтына ({{lang-ru|ВНИИГИНТОКС, Всесоюзный научно-исследовательский институт гигиены и токсикологии пестицидов, полимерных и пластических масс}})&lt;ref&gt;[http://kievmy.ukrmy.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=505:2010-11-26-17-22-11&amp;catid=5:2010-11-04-23-25-09&amp;Itemid=6http://kievmy.ukrmy.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=505:2010-11-26-17-22-11&amp;catid=5:2010-11-04-23-25-09&amp;Itemid=6  Институт гигиены и токсикологии.] Киев. Энциклопедический справочник{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; күчерә. Институтның беренче (1964—1982) директоры СССР Медицина фәннәре академиясе академигы {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Левко Медведь|Л. И. Медведьның|ru|Медведь, Лев Иванович}} докторлык диссертациясе гранозанны теоретик яктан өйрәнүгә, Н. Мохтарованың гыйльми эзләнүләре әлеге агулы матдә белән агулану очракларын кисәтү һәм дәвалауга булышуга багышланган була. 15 еллап бу өлкәдә тикшеренүләр, эзләнүләр алып бара. Ашыгыч ярдәм күрсәтүче табиб сыйфатында, Нәзирә Җиһанша кызы СССРның агулану очраклары күзәтелгән төбәкләрендә була, дәвалый, тәҗрибә туплый. Агулаучылар, амбар мөдирләре, чәчүчеләр, [[агрономия|агрономнар]], гомумән, химикат кулланучылар арасында һөнәри авыруны булдырмау, нерв ялкынсынуын кисәтү чараларын эшләү, зыян күрүнең клиник классификацияләү ысулын булдыру, дәвалау-реабилитацияләү чараларын табу җәһәтеннән Н. Мохтарова тарафыннан 1392 кеше тикшерелгән, әлеге темага караган 463 дөнья әдәбияты анализланган.

[[1980 ел]]да Н. Мохтарова «Авыл хуҗалыгын химияләштерү шартларында хлорлы һәм терекөмешле органик матдәләр, пестицидлар төркеме китереп чыгарган нерв системасы патологиясе» ({{lang-ru|Патология нервной системы, вызванная воздействием хлор-, ртутьорганических и комплекса пестицидов в условиях химизации сельского хозяйства}}) темасына медицина фәннәре докторлыгына диссертация яклый&lt;ref&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01006412258 Мухтарова, Назира Джиганшиевна.] Российская государственная библиотека, 1979&lt;/ref&gt;.

== Гыйльми кызыксынулар өлкәсе ==
Үз темасы буенча 12 фәнни конференция, съезд, симпозиумда, [[Япония]]дә һәм [[Беларусия]]дә узган авыл медицинасы халыкара конгрессларында чыгыш ясаган.

Химик [[этиология]]нең клиник патологиясе, пестицидлар куллану рәвеше, авыруларга диагноз кую, авыл [[гигиена]]сы һәм халык сәламәтлеген саклау мәсьәләләре һ. б. турында 23 мәкаләсе совет һәм чит ил журналларында басылган. «Гранозан белән агулануны ничек кисәтергә?» дигән доклады СССР Сәламәтлек саклау министрлыгының үзәк санитария мәгарифе фәнни-тикшеренү институтында хуплау таба&lt;ref&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01008336758 Санитарно-просветительная работа по профилактике пищевых отравлений гранозаном.] Центр. ин-т сан. просвещения М-ва здравоохранения СССР{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. Лекцияләре югары уку йортлары программаларына кертелә. Пестицидлар турында белешмәләр чыгаруда катнаша. 

== Әдәбият ==
* ''[[Хәмзә Бәдертдинов]].'' Агуга каршы ау. // Хәмзә Бәдертдинов. Татарстаннан читтәге татар галимнәре (Беренче кисәк). [[Йошкар-Ола]]: Мари полиграфия-нәшрият комбинаты, 2000 ел, 100-103нче бит. ISBN 5-87898-139-4

== Сылтамалар ==
* [http://www.millattashlar.ru/index.php/Мухтарова,_Назира_Джиганшиевна  Мухтарова, Назира Джиганшиевна.]  «Милләттәшләр» порталы{{ref-ru}}
* [https://search.rsl.ru/ru/record/01006412258   Мухтарова, Назира Джиганшиевна.] Российская государственная библиотека, 1964
* [https://search.rsl.ru/ru/record/01006412258   Мухтарова, Назира Джиганшиевна.] Российская государственная библиотека, 1979

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

{{DEFAULTSORT:Мохтарова, Нәзирә}}
[[Төркем:Казан дәүләт медицина институтын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Медицина фәннәре докторлары]]
[[Төркем:Профессорлар]]
[[Төркем:ССРБ галимнәре]]
[[Төркем:Кыргызстан галимнәре]]
[[Төркем:Украина галимнәре]]
{{MyTatarstan2020}}</text>
      <sha1>qfzn6aec3ccnobhlbvi4fxfs9wsyhdy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхәс:Себер татар теле</title>
    <ns>1</ns>
    <id>481064</id>
    <revision>
      <id>3524440</id>
      <parentid>3117579</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:00:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.230.175.200</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1343" xml:space="preserve">Мәкаләдә идиомга бер генә караш бар: аерым һәм бердәм тел кибәк буларак. Ә башка карашлар ничек соң? Мин яза алыр идем, ләкин мәкаләне үзгәрешү сүндерелгән. [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:30 (UTC)
:[[Махсус:Теркәлү|Хисап язманы теркәгез]] дә, аның аркылы кереп монда яза башлагыз. Бераздан (ялгышмасам 50 төзәтү кертүегездән соң) мәкаләнең текстына да кертә алырсыз. --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 18 авг 2021, 11:50 (UTC)
::Рәхмәт, аңладым![[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 12:35 (UTC)

Мәкаләдә &quot;ЮНЕСКО игълан иткәнчә&quot; буларак билгеләнүе - ЮНЕСКО сайтында торган ачык атласдагы кулланучы хокукы гына. Өстәвенә, сылтама эшләми. Ялган мәгълүматны бетердем.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 23 июл 2022, 13:00 (UTC)</text>
      <sha1>d8kr81ooi4a6dsz7appmlbac51x8xt2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Борис Ивановский</title>
    <ns>0</ns>
    <id>485894</id>
    <revision>
      <id>3524454</id>
      <parentid>3244730</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T14:24:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6837" xml:space="preserve">{{Шәхес|тулы исем=Бори́с Алекса́ндрович Ивано́вский|туу датасы=|туу җире=Вятка өлкәсе Слабутски шәһәре|alma mater=елда Казан университеты|Гыйльми исем=профессор|һөнәр=укытучы, табиб}}
{{фш|Ивановский}}
'''Борис  Ивановский''' ( [[1890 ел|1890]] - [[1941 ел|1941]] ) - совет табибы, укытучы, профессор, физик культура хезмәткәре&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;&gt;[http://www.offsport.ru/boris-ivanovski.shtml/ Борис Александрович Ивановский]&lt;/ref&gt;.

== Биография ==
Бори́с Алекса́ндрович Ивано́вский 1890 елның 24 июлендә Вятка өлкәсенең  Слабутски (рус.Слободской) шәһәрендә туган. 
1914 елда  [[Казан (Идел буе) федераль университеты|Казан университетының]] медицина факультетын тәмамлый.
Беренче бөтендөнья сугышы башлангач,  фронтка китә. Башта  кече табиб, аннары кыр госпиталендә ординатор була. Сугышта ул газ белән агулана, шуннан соң, сәламәтлеген  ныгыту  гел  Мюллер системасыннан файдалана, Анохинның ирекле гимнастикасы һәм хатха-йога системасы белән шөгыльләнә. Октябрь революциясеннән соң, Кызыл Армиянең Кызыл Армиянең Баш санитар идарәсендә хезмәт итә. Гражданнар сугышы фронтларында хәрби-санитар эшне оештыруда катнаша.

Сугыштан соң физик культураны һәм спортны пропагандалауга зур өлеш кертә. 1922 елда ул &quot;Физик культура турында&quot; брошюра чыгара.

Бори́с Ивано́вский 1923 елның гыйнварында ул СССР Халык Сәламәтлек Комиссариатына күчә, һәм анда физик тәрбияне сәламәтлек саклау практикасына кертү өстендә эшли. Бер үк вакытта 1924 елның октябреннән ул Дәүләт физик культура институтында эшли. Монда аның фәнни җитәкчесе  В. В. Гориневский була.

Бори́с Алекса́ндрович Ивано́вский -  «Врачебный контроль над физическим развитием» китабы авторы.

1931 елда аның инициативасы буенча СССР медицина белеме системасында табибларны камилләштерү Үзәк институтының  беренче   физкультура кафедрасы оештырыла. Гомеренең соңгы көннәренә кадәр ун ел буе  бу бүлекне   җитәкли.

Ул 1941 елның 16 маенда Мәскәүдә үлгән, Донской зиратында күмелгән. &lt;ref&gt;https://lfk.sportedu.ru/sites/lfk.sportedu.ru/files/ivanova_ivanovskiy_k_130_letiyu_so_dnya_rozhdeniya.pdf/ К 130-ЛЕТИЮ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ ПРОФЕССОРА Б.А. ИВАНОВСКОГО]&lt;/ref&gt;

== Фәнни эшчәнлеге ==
СССРда беренче булып физик тәрбиядә табиб контроле темасы белән шөгыльләнә. Аның бу өлкәгә  багышланган  100 дән артык фәнни хезмәте бар. Ул беренчеләрдән булып сәламәт кешенең тәнен өйрәнү кирәклегенә игътибарны җәлеп итте. Бер хезмәтендә  ул болай дип язган:

«Как это ни кажется странным, больной организм изучен гораздо лучше, чем здоровый. На изучение здорового организма, на физиологию труда и быта, на деятельность организма под влиянием ежедневной обычной работы, отдыха и т. п. обращалось до последнего времени гораздо меньше внимания, чем на изучение организма больного.»&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;&gt;[http://www.offsport.ru/boris-ivanovski.shtml/ Борис Александрович Ивановский]&lt;/ref&gt;

== Хезмәтләре ==
* Бокс как физическое упражнение, Изв. физ. культ., № 23-24, с. 10, 1926
* Задачи и методы врачебно-педагогического контроля в школах 1 и 2 ступени, Теор. и практ. физ. культ., №2, с. 41, 1927
* Научно-врачебный контроль над физическим развитием, М., 1927
* Здоровье и физическое развитие студенчества и задачи его физического воспитания, там же, № 6, с. 11, 1928
* Врачебный контроль над физической культурой, М., 1935.
== Әдәбият ==

* Проф. Б. А. Ивановский (к 25-летию врачебной, научно-педагогической и общественной деятельности), в кн.: Леч. физкульт. в клин., под ред. Н. П. Крылова, в. 9, с. 5, М., 1941.

* Большая Медицинская Энциклопедия, под редакцией Петровского Б.В., 3-е издание

== Искәрмәләр (үзгәртү) ==
{{Reflist}}

== Сылтамалар ==

* [https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%98%D0%92%D0%90%D0%9D%D0%9E%D0%92%D0%A1%D0%9A%D0%98%D0%99_%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87/ ИВАНОВСКИЙ Борис Александрович]
[[Төркем:Казан университетын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Мәскәүдә вафатлар]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:1941 елда вафатлар]]
[[Төркем:16 май көнне вафатлар]]
[[Төркем:1890 елда туганнар]]
[[Төркем:24 июль көнне туганнар]]</text>
      <sha1>sj7397mlozmxa2yu0rqbkxeq7d5gksn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524455</id>
      <parentid>3524454</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T14:30:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>wikidata</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6607" xml:space="preserve">{{Шәхес|тулы исем=Бори́с Алекса́ндрович Ивано́вский}}
{{фш|Ивановский}}
'''Борис  Ивановский''' ( [[1890 ел|1890]] - [[1941 ел|1941]] ) - совет табибы, укытучы, профессор, физик культура хезмәткәре&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;&gt;[http://www.offsport.ru/boris-ivanovski.shtml/ Борис Александрович Ивановский]&lt;/ref&gt;.

== Биография ==
Бори́с Алекса́ндрович Ивано́вский 1890 елның 24 июлендә Вятка өлкәсенең  Слабутски (рус.Слободской) шәһәрендә туган. 
1914 елда  [[Казан (Идел буе) федераль университеты|Казан университетының]] медицина факультетын тәмамлый.
Беренче бөтендөнья сугышы башлангач,  фронтка китә. Башта  кече табиб, аннары кыр госпиталендә ординатор була. Сугышта ул газ белән агулана, шуннан соң, сәламәтлеген  ныгыту  гел  Мюллер системасыннан файдалана, Анохинның ирекле гимнастикасы һәм хатха-йога системасы белән шөгыльләнә. Октябрь революциясеннән соң, Кызыл Армиянең Кызыл Армиянең Баш санитар идарәсендә хезмәт итә. Гражданнар сугышы фронтларында хәрби-санитар эшне оештыруда катнаша.

Сугыштан соң физик культураны һәм спортны пропагандалауга зур өлеш кертә. 1922 елда ул &quot;Физик культура турында&quot; брошюра чыгара.

Бори́с Ивано́вский 1923 елның гыйнварында ул СССР Халык Сәламәтлек Комиссариатына күчә, һәм анда физик тәрбияне сәламәтлек саклау практикасына кертү өстендә эшли. Бер үк вакытта 1924 елның октябреннән ул Дәүләт физик культура институтында эшли. Монда аның фәнни җитәкчесе  В. В. Гориневский була.

Бори́с Алекса́ндрович Ивано́вский -  «Врачебный контроль над физическим развитием» китабы авторы.

1931 елда аның инициативасы буенча СССР медицина белеме системасында табибларны камилләштерү Үзәк институтының  беренче   физкультура кафедрасы оештырыла. Гомеренең соңгы көннәренә кадәр ун ел буе  бу бүлекне   җитәкли.

Ул 1941 елның 16 маенда Мәскәүдә үлгән, Донской зиратында күмелгән. &lt;ref&gt;https://lfk.sportedu.ru/sites/lfk.sportedu.ru/files/ivanova_ivanovskiy_k_130_letiyu_so_dnya_rozhdeniya.pdf/ К 130-ЛЕТИЮ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ ПРОФЕССОРА Б.А. ИВАНОВСКОГО]&lt;/ref&gt;

== Фәнни эшчәнлеге ==
СССРда беренче булып физик тәрбиядә табиб контроле темасы белән шөгыльләнә. Аның бу өлкәгә  багышланган  100 дән артык фәнни хезмәте бар. Ул беренчеләрдән булып сәламәт кешенең тәнен өйрәнү кирәклегенә игътибарны җәлеп итте. Бер хезмәтендә  ул болай дип язган:

«Как это ни кажется странным, больной организм изучен гораздо лучше, чем здоровый. На изучение здорового организма, на физиологию труда и быта, на деятельность организма под влиянием ежедневной обычной работы, отдыха и т. п. обращалось до последнего времени гораздо меньше внимания, чем на изучение организма больного.»&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;&gt;[http://www.offsport.ru/boris-ivanovski.shtml/ Борис Александрович Ивановский]&lt;/ref&gt;

== Хезмәтләре ==
* Бокс как физическое упражнение, Изв. физ. культ., № 23-24, с. 10, 1926
* Задачи и методы врачебно-педагогического контроля в школах 1 и 2 ступени, Теор. и практ. физ. культ., №2, с. 41, 1927
* Научно-врачебный контроль над физическим развитием, М., 1927
* Здоровье и физическое развитие студенчества и задачи его физического воспитания, там же, № 6, с. 11, 1928
* Врачебный контроль над физической культурой, М., 1935.
== Әдәбият ==

* Проф. Б. А. Ивановский (к 25-летию врачебной, научно-педагогической и общественной деятельности), в кн.: Леч. физкульт. в клин., под ред. Н. П. Крылова, в. 9, с. 5, М., 1941.

* Большая Медицинская Энциклопедия, под редакцией Петровского Б.В., 3-е издание

== Искәрмәләр (үзгәртү) ==
{{Reflist}}

== Сылтамалар ==

* [https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%98%D0%92%D0%90%D0%9D%D0%9E%D0%92%D0%A1%D0%9A%D0%98%D0%99_%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87/ ИВАНОВСКИЙ Борис Александрович]
[[Төркем:Казан университетын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Мәскәүдә вафатлар]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:1941 елда вафатлар]]
[[Төркем:16 май көнне вафатлар]]
[[Төркем:1890 елда туганнар]]
[[Төркем:24 июль көнне туганнар]]</text>
      <sha1>cuqudtgdzido1042owwcp8u7rril6ms</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балчыкһисар (Һаймана)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>508157</id>
    <revision>
      <id>3524531</id>
      <parentid>3283816</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T01:26:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>3807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: бу мәкаләнең [[Википедия:Интервики|интервики]] сылтамалары (2) хәзер [[d:Q10737695|Wikidata-да]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2334" xml:space="preserve">{{УК}}

{{мәгънәләр|Балчыкһисар}}

'''Балчыкһисар''' ({{lang-tr|Balçıkhisar}}) — [[Төркия Җөмһүрияте]]нең [[Эчке Анатолия бүлгесе]]&lt;ref&gt;[http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html Административное устройство Турции] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090120115121/http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html |date=2009-01-20}}&lt;/ref&gt; Анкара иле Һаймана илчесенә караган бер мәхәллә ({{lang-tr|mahalle}}).&lt;ref&gt;{{cite web |title=Türkiye İstatistik Kurumu. TÜİK Merkezi Dağıtım Sistemi Nüfus Verileri.|url=https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180817225821/https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|yayıncı=tbmm.gov.tr|archivedate=17 Ağustos 2018|archivedate=18 октябрь 2020||deadlink = no }}&lt;/ref&gt;

== Географиясе ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Халык саны ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [https://bigenc.ru/geography/text/4211458 Турция // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.]
* {{cite web |title = Төркия рәсми сайты |url = https://turkey.com/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20150522160612/http://turkey.com/ |archivedate = 2015-05-22 |deadlink = no }}
* [http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 Mahalle Nedir?]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304214324/http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 |date=4 Mart 2016 }}
* [http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 Kısaltmalar Dizini]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304193910/http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 |date=4 Mart 2016 }}

{{Turkey-geo-stub}}

[[Төркем:Һаймана илчесе мәхәлләләре]]
[[Төркем:Әлифба буенча торак пунктлар]]
[[Төркем:Төркия торак пунктлары]]
[[Төркем:Төркия мәхәлләләре]]</text>
      <sha1>5vhutb3a7uaqb99w8a8luoib8pzfziu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бешпынар (Чинар)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>508871</id>
    <revision>
      <id>3524535</id>
      <parentid>3284533</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T01:26:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>3807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: бу мәкаләнең [[Википедия:Интервики|интервики]] сылтамалары (2) хәзер [[d:Q3673608|Wikidata-да]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2338" xml:space="preserve">{{УК}}

{{мәгънәләр|Бешпынар}}

'''Бешпынар''' ({{lang-tr|Beşpınar}}) — [[Төркия Җөмһүрияте]]нең [[Көньяк-Көнчыгыш Анатолия бүлгесе]]&lt;ref&gt;[http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html Административное устройство Турции] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090120115121/http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html |date=2009-01-20}}&lt;/ref&gt; Диярбакыр иле Чинар илчесенә караган бер мәхәллә ({{lang-tr|mahalle}}).&lt;ref&gt;{{cite web |title=Türkiye İstatistik Kurumu. TÜİK Merkezi Dağıtım Sistemi Nüfus Verileri.|url=https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180817225821/https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|yayıncı=tbmm.gov.tr|archivedate=17 Ağustos 2018|archivedate=18 октябрь 2020||deadlink = no }}&lt;/ref&gt;

== Географиясе ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Халык саны ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [https://bigenc.ru/geography/text/4211458 Турция // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.]
* {{cite web |title = Төркия рәсми сайты |url = https://turkey.com/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20150522160612/http://turkey.com/ |archivedate = 2015-05-22 |deadlink = no }}
* [http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 Mahalle Nedir?]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304214324/http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 |date=4 Mart 2016 }}
* [http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 Kısaltmalar Dizini]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304193910/http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 |date=4 Mart 2016 }}

{{Turkey-geo-stub}}

[[Төркем:Чинар илчесе мәхәлләләре]]
[[Төркем:Әлифба буенча торак пунктлар]]
[[Төркем:Төркия торак пунктлары]]
[[Төркем:Төркия мәхәлләләре]]</text>
      <sha1>l5vfcoc1sb50w83hm1qotiy94ebu730</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гөкчен (Коҗакөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>510044</id>
    <revision>
      <id>3524536</id>
      <parentid>3285710</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T01:26:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>3807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: бу мәкаләнең [[Википедия:Интервики|интервики]] сылтамалары (2) хәзер [[d:Q10763637|Wikidata-да]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2336" xml:space="preserve">{{УК}}

{{мәгънәләр|Гөкчен}}

'''Гөкчен''' ({{lang-tr|Gökçen}}) — [[Төркия Җөмһүрияте]]нең [[Көньяк-Көнчыгыш Анатолия бүлгесе]]&lt;ref&gt;[http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html Административное устройство Турции] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090120115121/http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html |date=2009-01-20}}&lt;/ref&gt; Диярбакыр иле Коҗакөй илчесенә караган бер мәхәллә ({{lang-tr|mahalle}}).&lt;ref&gt;{{cite web |title=Türkiye İstatistik Kurumu. TÜİK Merkezi Dağıtım Sistemi Nüfus Verileri.|url=https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180817225821/https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|yayıncı=tbmm.gov.tr|archivedate=17 Ağustos 2018|archivedate=18 октябрь 2020||deadlink = no }}&lt;/ref&gt;

== Географиясе ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Халык саны ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [https://bigenc.ru/geography/text/4211458 Турция // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.]
* {{cite web |title = Төркия рәсми сайты |url = https://turkey.com/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20150522160612/http://turkey.com/ |archivedate = 2015-05-22 |deadlink = no }}
* [http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 Mahalle Nedir?]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304214324/http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 |date=4 Mart 2016 }}
* [http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 Kısaltmalar Dizini]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304193910/http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 |date=4 Mart 2016 }}

{{Turkey-geo-stub}}

[[Төркем:Коҗакөй илчесе мәхәлләләре]]
[[Төркем:Әлифба буенча торак пунктлар]]
[[Төркем:Төркия торак пунктлары]]
[[Төркем:Төркия мәхәлләләре]]</text>
      <sha1>j1b65p1k5lw2h5fuubi6ad9w3joxwov</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җанбаз (Гөнен)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>513314</id>
    <revision>
      <id>3524533</id>
      <parentid>3289007</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T01:26:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>3807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: бу мәкаләнең [[Википедия:Интервики|интервики]] сылтамалары (2) хәзер [[d:Q10744139|Wikidata-да]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2292" xml:space="preserve">{{УК}}

{{мәгънәләр|Җанбаз}}

'''Җанбаз''' ({{lang-tr|Canbaz}}) — [[Төркия Җөмһүрияте]]нең [[Мәрмәр бүлгесе]]&lt;ref&gt;[http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html Административное устройство Турции] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090120115121/http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html |date=2009-01-20}}&lt;/ref&gt; Балыкесир иле Гөнен илчесенә караган бер мәхәллә ({{lang-tr|mahalle}}).&lt;ref&gt;{{cite web |title=Türkiye İstatistik Kurumu. TÜİK Merkezi Dağıtım Sistemi Nüfus Verileri.|url=https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180817225821/https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|yayıncı=tbmm.gov.tr|archivedate=17 Ağustos 2018|archivedate=18 октябрь 2020||deadlink = no }}&lt;/ref&gt;

== Географиясе ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Халык саны ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [https://bigenc.ru/geography/text/4211458 Турция // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.]
* {{cite web |title = Төркия рәсми сайты |url = https://turkey.com/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20150522160612/http://turkey.com/ |archivedate = 2015-05-22 |deadlink = no }}
* [http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 Mahalle Nedir?]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304214324/http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 |date=4 Mart 2016 }}
* [http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 Kısaltmalar Dizini]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304193910/http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 |date=4 Mart 2016 }}

{{Turkey-geo-stub}}

[[Төркем:Гөнен илчесе мәхәлләләре]]
[[Төркем:Әлифба буенча торак пунктлар]]
[[Төркем:Төркия торак пунктлары]]
[[Төркем:Төркия мәхәлләләре]]</text>
      <sha1>0rcqsd2wlvmnx45eh0dq21in3k43o0x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шөлен (Эргани)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>525842</id>
    <revision>
      <id>3524534</id>
      <parentid>3304864</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T01:26:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>3807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: бу мәкаләнең [[Википедия:Интервики|интервики]] сылтамалары (2) хәзер [[d:Q10842826|Wikidata-да]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2327" xml:space="preserve">{{УК}}

{{мәгънәләр|Шөлен}}

'''Шөлен''' ({{lang-tr|Şölen}}) — [[Төркия Җөмһүрияте]]нең [[Көньяк-Көнчыгыш Анатолия бүлгесе]]&lt;ref&gt;[http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html Административное устройство Турции] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090120115121/http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html |date=2009-01-20}}&lt;/ref&gt; Диярбакыр иле Эргани илчесенә караган бер мәхәллә ({{lang-tr|mahalle}}).&lt;ref&gt;{{cite web |title=Türkiye İstatistik Kurumu. TÜİK Merkezi Dağıtım Sistemi Nüfus Verileri.|url=https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180817225821/https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|yayıncı=tbmm.gov.tr|archivedate=17 Ağustos 2018|archivedate=18 октябрь 2020||deadlink = no }}&lt;/ref&gt;

== Географиясе ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Халык саны ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [https://bigenc.ru/geography/text/4211458 Турция // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.]
* {{cite web |title = Төркия рәсми сайты |url = https://turkey.com/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20150522160612/http://turkey.com/ |archivedate = 2015-05-22 |deadlink = no }}
* [http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 Mahalle Nedir?]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304214324/http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 |date=4 Mart 2016 }}
* [http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 Kısaltmalar Dizini]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304193910/http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 |date=4 Mart 2016 }}

{{Turkey-geo-stub}}

[[Төркем:Эргани илчесе мәхәлләләре]]
[[Төркем:Әлифба буенча торак пунктлар]]
[[Төркем:Төркия торак пунктлары]]
[[Төркем:Төркия мәхәлләләре]]</text>
      <sha1>a4s15447yca6mqoy99dt3emlarqt8wf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балыбагы (Чанкыры)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>529804</id>
    <revision>
      <id>3524532</id>
      <parentid>3308850</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T01:26:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>3807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: бу мәкаләнең [[Википедия:Интервики|интервики]] сылтамалары (2) хәзер [[d:Q2149428|Wikidata-да]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2770" xml:space="preserve">{{УК}}

{{мәгънәләр|Балыбагы}}

'''Балыбагы''' ({{lang-tr|Balıbağı}}) — [[Төркия Җөмһүрияте]]нең [[Эчке Анатолия бүлгесе]]&lt;ref&gt;[http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html Административное устройство Турции] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090120115121/http://www.akdenizdom.ru/work/adm.html |date=2009-01-20}}&lt;/ref&gt; [[Чанкыры]] иле Чанкыры илчесенә караган бер авыл ({{lang-tr|köy}}).&lt;ref&gt;{{cite web |title=Türkiye İstatistik Kurumu. TÜİK Merkezi Dağıtım Sistemi Nüfus Verileri.|url=https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180817225821/https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&amp;locale=tr|yayıncı=tbmm.gov.tr|archivedate=17 Ağustos 2018|archivedate=18 октябрь 2020||deadlink = no }}&lt;/ref&gt;

== Географиясе ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Халык саны ==
{{Бүлекне тулыландырырга}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [https://bigenc.ru/geography/text/4211458 Турция // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.]
* {{cite web |title = Төркия рәсми сайты |url = https://turkey.com/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20150522160612/http://turkey.com/ |archivedate = 2015-05-22 |deadlink = no }}
* [http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 Mahalle Nedir?]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304214324/http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-1305 |date=4 Mart 2016 }}
* [http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 Kısaltmalar Dizini]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304193910/http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198 |date=4 Mart 2016 }}
* {{cite web |title=Genel Kurul Tutanağı 24.Dönem 5. Yasama Yılı 30. Birleşim|url=http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/Tutanak_B_SD.birlesim_baslangic_yazici?P4=22303&amp;P5=H&amp;page1=90&amp;page2=90|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150305000118/http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/Tutanak_B_SD.birlesim_baslangic_yazici?P4=22303&amp;P5=H&amp;page1=90&amp;page2=90|yayıncı=tbmm.gov.tr|archivedate=4 Mart 2015|archivedate=5 Mart 2015|archivedate=15 12 2014||deadlink = no }}

{{Turkey-geo-stub}}

[[Төркем:Чанкыры илчесе авыллары]]
[[Төркем:Әлифба буенча торак пунктлар]]
[[Төркем:Төркия торак пунктлары]]
[[Төркем:Төркия авыллары]]</text>
      <sha1>izgo9ewglaglyhpdyvh9i820uzh4533</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Венсамполле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>547925</id>
    <revision>
      <id>3524447</id>
      <parentid>3523074</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T13:19:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.230.175.200</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3095" xml:space="preserve">{{ТП}}

'''Венсамполле''' ({{lang-be|Венсамполле}}&lt;ref&gt;Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7&lt;/ref&gt;) — [[Беларусия|Белоруссиянең]] [[Витебск өлкәсе]] Шаркавшчынский районында урнашкан авыл.&lt;ref&gt;Статистический ежегодник Витебской области. — Витебск: Главное статистическое управление Витебской области, 2013.&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
1921-1945 елларда Польша Республикасы Виленск воеводалыгы Дисенский өязе Германавічы гминасы составында авыл.&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Биредә климат уртача, җылы җәй һәм йомшак кыш хас. Җил җәен төньяк-көнбатыштан, кышын көньяк яки көньяк-көнбатыштан исә, кышын еш кына циклоннар уза һәм җепшек һава торышы тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://countrystudies.us/belarus/15.htm |title= Climate of Belarus.|author= |publisher=  |date = |accessdate= 2015-10-04 |lang= en |description=}}&lt;/ref&gt;

== Халык саны ==

* 1921 елда авылда 32 кеше, 5 хуҗалык исәпләнгән.&lt;ref name=&quot;skorowidz22&quot;&gt;Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 72.&lt;/ref&gt;
* 1931 елда авылда 36 кеше, 3 хуҗалык исәпләнгән.&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 12.&lt;/ref&gt;
{{ХСВМ||Таблица}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
* Регион. Витебская область. Время действий и преобразований = The region. Vitebsk region. The time of actions and transformations / ред.-сост. М. В. Шиманский, А. Ф. Градюшко; фото В. С. Стрелковский [и др.]. — Мн., 2006. — 196 с.
* В. А. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Минск: Белорусский Государственный Университет, 1974. — 448 с.

[[Төркем:Беларусия авыллары]]
[[Төркем:Витебск өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Шаркавшчынский районы торак пунктлары]]


{{Belarus-geo-stub}}</text>
      <sha1>jhtm365h8fsyjv8x7qhhpgbfmxnc5rn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иванския</title>
    <ns>0</ns>
    <id>549414</id>
    <revision>
      <id>3524477</id>
      <parentid>3388477</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:26:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pierre L'iserois</username>
        <id>40487</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3091" xml:space="preserve">{{ТП}}

'''Иванския''' ({{lang-be|Іванскія}}&lt;ref&gt;Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7&lt;/ref&gt;) — [[Беларусия|Белоруссиянең]] [[Витебск өлкәсе]] Шаркавшчынский районында урнашкан авыл.&lt;ref&gt;Статистический ежегодник Витебской области. — Витебск: Главное статистическое управление Витебской области, 2013.&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
1921-1945 елларда Польша Республикасы Виленский воеводалыгы Дисенский өязе Шаркавшчына гминасы составында авыл.&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Биредә климат уртача, җылы җәй һәм йомшак кыш хас. Җил җәен төньяк-көнбатыштан, кышын көньяк яки көньяк-көнбатыштан исә, кышын еш кына циклоннар уза һәм җепшек һава торышы тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://countrystudies.us/belarus/15.htm |title= Climate of Belarus.|author= |publisher=  |date = |accessdate= 2015-10-04 |lang= en |description=}}&lt;/ref&gt;

== Халык саны ==

* 1921 елда авылда 135 кеше, 21 хуҗалык исәпләнгән.&lt;ref name=&quot;skorowidz22&quot;&gt;Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 74.&lt;/ref&gt;
* 1931 елда авылда 130 кеше, 22 хуҗалык исәпләнгән.&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 25.&lt;/ref&gt;
{{ХСВМ||Таблица}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
* Регион. Витебская область. Время действий и преобразований = The region. Vitebsk region. The time of actions and transformations / ред.-сост. М. В. Шиманский, А. Ф. Градюшко; фото В. С. Стрелковский [и др.]. — Мн., 2006. — 196 с.
* В. А. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Минск: Белорусский Государственный Университет, 1974. — 448 с.

[[Төркем:Беларусия авыллары]]
[[Төркем:Витебск өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Шаркавшчынский районы торак пунктлары]]


{{Belarus-geo-stub}}</text>
      <sha1>nq5bmg4p51zzrrp6kgf0ax4qi2g29gi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юзафова (Радзюковски авыл советы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>553184</id>
    <revision>
      <id>3524510</id>
      <parentid>3404365</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T20:05:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pierre L'iserois</username>
        <id>40487</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3231" xml:space="preserve">{{ТП}}

'''Юзафова''' ({{lang-be|Юзафова}}&lt;ref&gt;Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7&lt;/ref&gt;) — [[Беларусия|Белоруссиянең]] [[Витебск өлкәсе]] Шаркавшчынский районында урнашкан авыл.&lt;ref&gt;Статистический ежегодник Витебской области. — Витебск: Главное статистическое управление Витебской области, 2013.&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
1921-1945 елларда Польша Республикасы Виленский воеводалыгы Дисенский өязе Шаркавшчына гминасы составында авыл.&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Биредә климат уртача, җылы җәй һәм йомшак кыш хас. Җил җәен төньяк-көнбатыштан, кышын көньяк яки көньяк-көнбатыштан исә, кышын еш кына циклоннар уза һәм җепшек һава торышы тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://countrystudies.us/belarus/15.htm |title= Climate of Belarus.|author= |publisher=  |date = |accessdate= 2015-10-04 |lang= en |description=}}&lt;/ref&gt;

== Халык саны ==

* 1921 елда авылда 33 кеше, 3 хуҗалык исәпләнгән.&lt;ref name=&quot;skorowidz22&quot;&gt;Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 74.&lt;/ref&gt;
* 1931 елда авылда 44 кеше, 3 хуҗалык исәпләнгән.&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 25.&lt;/ref&gt;
{{ХСВМ||Таблица}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
* Регион. Витебская область. Время действий и преобразований = The region. Vitebsk region. The time of actions and transformations / ред.-сост. М. В. Шиманский, А. Ф. Градюшко; фото В. С. Стрелковский [и др.]. — Мн., 2006. — 196 с.
* В. А. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Минск: Белорусский Государственный Университет, 1974. — 448 с.
* [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_III/615 Jakubowo, powiat dzisieński, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Tom_III/615]

[[Төркем:Беларусия авыллары]]
[[Төркем:Витебск өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Шаркавшчынский районы торак пунктлары]]


{{Belarus-geo-stub}}</text>
      <sha1>3d56fu4xzka84wym53fl2aj2tflj9nt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Якубова (Шаркавшчынский районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>553233</id>
    <revision>
      <id>3524498</id>
      <parentid>3404316</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:59:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pierre L'iserois</username>
        <id>40487</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3083" xml:space="preserve">{{ТП}}

'''Якубова''' ({{lang-be|Якубова}}&lt;ref&gt;Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7&lt;/ref&gt;) — [[Беларусия|Белоруссиянең]] [[Витебск өлкәсе]] Шаркавшчынский районында урнашкан авыл.&lt;ref&gt;Статистический ежегодник Витебской области. — Витебск: Главное статистическое управление Витебской области, 2013.&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
1921-1945 елларда Польша Республикасы Виленский воеводалыгы Дисенский өязе Шаркавшчына гминасы составында авыл.&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Биредә климат уртача, җылы җәй һәм йомшак кыш хас. Җил җәен төньяк-көнбатыштан, кышын көньяк яки көньяк-көнбатыштан исә, кышын еш кына циклоннар уза һәм җепшек һава торышы тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://countrystudies.us/belarus/15.htm |title= Climate of Belarus.|author= |publisher=  |date = |accessdate= 2015-10-04 |lang= en |description=}}&lt;/ref&gt;

== Халык саны ==

* 1921 елда авылда 27 кеше, 3 хуҗалык исәпләнгән.&lt;ref name=&quot;skorowidz22&quot;&gt;Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 74.&lt;/ref&gt;
* 1931 елда авылда 31 кеше, 3 хуҗалык исәпләнгән.&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 25.&lt;/ref&gt;
{{ХСВМ||Таблица}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
* Регион. Витебская область. Время действий и преобразований = The region. Vitebsk region. The time of actions and transformations / ред.-сост. М. В. Шиманский, А. Ф. Градюшко; фото В. С. Стрелковский [и др.]. — Мн., 2006. — 196 с.
* В. А. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Минск: Белорусский Государственный Университет, 1974. — 448 с.

[[Төркем:Беларусия авыллары]]
[[Төркем:Витебск өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Шаркавшчынский районы торак пунктлары]]


{{Belarus-geo-stub}}</text>
      <sha1>elr155ha4m21kicft7bofy92zzwvjge</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:NCT</title>
    <ns>10</ns>
    <id>585146</id>
    <revision>
      <id>3524514</id>
      <parentid>3524256</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T20:27:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>176.98.158.31</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3259" xml:space="preserve">{{Imbox
|type=delete
|image=[[Файл:NowCom2010-Q-2-att.svg|60px]]
|text='''Этот файл доступен на [[Викиҗыентык]] под {{#ifeq:{{PAGENAME:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}|{{PAGENAME}}|&lt;u&gt;[[commons:File:{{PAGENAMEE:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}|тем же именем]]&lt;/u&gt;|именем [[commons:File:{{PAGENAMEE:{{{1}}}}}|File:{{PAGENAME:{{{1}}}}}]]}}.'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;{{#ifeq:{{PAGENAME:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}|{{PAGENAME}}||Внимание! Превью файла на Викиҗыентык может подменяться локальным файлом с тем же именем.}}

Перед удалением необходимо убедиться в адекватности переноса:
# '''проверить лицензию''', и если лицензия не допускает хранение файла на Викиҗыентык, то следует снять этот шаблон и [[commons:Commons:Deletion requests|выставить файл на Викиҗыентык на удаление]];{{#ifeq:
{{PAGENAME:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}|{{PAGENAME}}||# во всех статьях, которые [[Special:Whatlinkshere/{{FULLPAGENAME}}|используют этот файл]], '''скорректировать ссылку''' на новую;}}
# '''скопировать описание''' файла на аналогичную страницу на Викискладе, обернув его в шаблон &amp;#123;&amp;#123;[[commons:Template:Ru|Ru]]&amp;#125;&amp;#125;;
# убедиться, что не удаляется '''версия лучшего качества'''; при необходимости следует обновить версию файла на Викиҗыентык (ссылка «Загрузить новую версию этого файла»);
# если файл на Викиҗыентык под другим именем, убедитесь, что удаляемый файл '''не используется'''; при необходимости следует исправить его включения.
Если удалённый файл доступен на Викиҗыентык под тем же именем, то после удаления все включающие его статьи окажутся '''неотпатрулированными'''; следует отпатрулировать по крайней мере те из них, которые оказались неотпатрулированными только из-за удаления файла (для этого необходимо перейти по ссылке «изменения в шаблонах или файлах»).
----
{{Идарәчеләргә|[[ВП:ТБК#Ф7|Ф7]] — Викиҗыентыкта шул ук файл булса [[c:File:{{PAGENAME:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}]]}}&lt;/small&gt;&lt;/br&gt;
|imageright={{#ifeq:{{PAGENAME:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}|{{PAGENAME}}||[[Файл:{{PAGENAME:{{{1}}}}}|64px]]}}
}}&lt;includeonly&gt;{{#if:{{{nocat|}}}||[[Категория:Файлы:Перенесённые на Викисклад]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
[[Категория:Шаблоны:Файлы:Административные]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>7yntg8zgeczsl82b2ry7seutzz8qrfl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Россиянең 2022 елгы Украинага бәреп керүе дәвамында үтерелгән татарлар һәм башкортлар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>585188</id>
    <revision>
      <id>3524462</id>
      <parentid>3524437</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T17:10:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Д */ Әнисе Һадия, хатыны Вәсимә, татарча күмелгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46439" xml:space="preserve">{{мәгълүмати исемлек|show=2|Татарлар|Башкортлар|Россиянең Украинага бәреп керүе (2022)}}
{{Портал|Шәхесләр}}
{{TOC right}}
{{notice|'''Бу биттәге исемлек тулы булмаска мөмкин!'''&lt;br/&gt;Мәгълүмат һәм дәлилләүче чыганакларга сылтамалар белән баетуыгыз өчен изге рәхмәт!}}

== Исемлек ==
=== А ===
# [[Айдар Аиткужин]] (22 яшь, [[Күгәрчен районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Радмир Алиев]] ([[Сорокино (Төмән өлкәсе)|Сорокино]], [[Яркәү районы]], [[Төмән өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://72.ru/text/gorod/2022/05/20/71345213/ В спецоперации на Украине погиб 42-летний уроженец тюменского села.]&lt;/ref&gt;
# [[Альберт Аллагулов]] (25 яшь, [[Уфа]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Фәдис Аллаяров]] (22 яшь, [[Бишбүләк районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Шамил Алмәрдәнов]] (55 яшь, [[Учалы районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илгиз Алтыншин]] (40 яшь, [[Куергазы районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рөстәм Артемьев]] (45 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илфат Ахияров]] (33 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;&gt;{{cite web|url=https://ufa-kp-ru.turbopages.org/ufa.kp.ru/s/daily/27376/4569323/|title = 
Список погибших солдат из Башкирии на Украине во время спецоперации|publisher=[[Комсомольская правда]].Уфа порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[7 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[24 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;&gt;[https://vk.com/prufy_ru?z=album-25561502_283304189 Альбом памяти погибших на Украине.] Пруфы.рф  ВКонтакте&lt;/ref&gt;

=== Ә ===
# [[Руслан Әетов]] ([[Березовский]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://www.ura.news/news/1052540266 Свердловский солдат погиб во время спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Хәйдәр Әфләтүнов]] ([[Яңа Комазан]], [[Мамадыш районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/zitel-mamadysskogo-raiona-rt-pogib-vo-vremya-specoperacii-na-ukraine-5868729 Житель Мамадышского района РТ погиб во время спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Марат Әхмәтҗанов (1999)|Марат Әхмәтҗанов]] (23 яшь, [[Нуриман районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Николай Әхмәтҗанов]] ([[Новоуткинск]],  [[Свердловск өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://66.ru/news/incident/251704/ На Украине погибли как минимум 40 солдат из Свердловской области. Список.]&lt;/ref&gt;
# [[Рөстәм Әхмәтҗанов]] ([[Көлмез (Киров өлкәсе)|Көлмез]], [[Киров өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://gorodkirov.ru/news/pod-ukrainskim-izyumom-pogib-desantnik-iz-kilmezi/ Под украинским Изюмом погиб десантник из Кильмези.]&lt;/ref&gt;
# [[Рафаэль Әхмәтов]] ([[Ырынбур]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://56orb.ru/news/society/13-05-2022/v-orenburge-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-ofitserom-rafaelem-ahmetovym В Оренбурге простились с погибшим в ходе спецоперации на Украине Рафаэлем Ахметовым.]&lt;/ref&gt;
# [[Фидарис Әхмәтов]] (35 яшь, [[Тәтешле районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Андрей Әхмәтшин]] ([[Тольятти]], [[Самар өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.samara.kp.ru/daily/27377.5/4570103/ &quot;Он умер ради жизни других&quot;: погибшего на Украине старшину из Тольятти посмертно представили к Ордену.]&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Әхмәтшин]], өлкән лейтенант, танкист, (25 яшь, [[Кизнер]], Удмуртия) &lt;ref name=&quot;Tatar Today&quot;&gt;[https://tatar-today.ru/2022/05/75372/ Украинада Казан танк училищесыннан тагын 4 офицер һәлак булган.] Tatar Today — татар яңалыклары&lt;/ref&gt;.
# [[Мәлик Әхтәров]] ([[Екатеринбург]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref name=&quot;ТС&quot; /&gt;
# [[Рафил Әюпов]] (46 яшь, [[Белорет районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Б ===
# [[Илнар Байҗигетов]] (24 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рөстәм Бакиров]] (27 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Алмаз Батанов]], лейтенант, танкист (1999, [[Казан]])
# [[Артур Батыров]], өлкән лейтенант (28 яшь, [[Дәүләкән]], Башкортстан)&lt;ref&gt;''Азат Гиззатуллин''. [https://www.bashinform.ru/news/social/2022-05-23/v-bashkirii-prostilis-so-starshim-leytenantom-arturom-batyrovym-pogibshim-na-territorii-ukrainy-2814453  В Башкирии простились со старшим лейтенантом Артуром Батыровым, погибшим на территории Украины.] ИА «Башинформ», 23.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Байегет Бикбулатов]] (20 яшь, [[Бөрҗән районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Дамир Бикмансуров]] ([[Юкамен районы]], Удмуртия)&lt;ref&gt;[https://www.udm-info.ru/news/society/17-04-2022/urozhenets-udmurtii-damir-bekmansurov-pogib-na-ukraine%3famp=1 Уроженец Удмуртии Дамир Бекмансуров погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Сынбулат Билалов]] (21 яшь, [[Бөрҗән районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== В ===
# [[Виктор Вәлиев]] ([[Киев]], Украина)&lt;ref&gt;[https://i-ua.tv/society/32881-zahynuv-viktor-valieiev-kolyshnii-dyrektor-asotsiatsii-it-ukrainy Загинув Віктор Валєєв, колишній директор асоціації ІТ України.]{{ref-ua}}&lt;/ref&gt;
# [[Данил Вәлиев]] (31 яшь, [[Чакмагыш районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Данис Вәлиев]] (21 яшь, [[Дурасау (Чишмә районы)|Дурасов]], [[Чишмә районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Зөфәр Вәхиев]] (23 яшь, [[Маты (Балтач районы)|Маты]], [[Балтач районы (Башкортстан)|Балтач районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Гомәр Волков]] ([[Кырым]])&lt;ref&gt;[https://www.24tv.ua/ru/u-vijni-za-ukrainu-zaginuv-krimskotatarskij-boyec-umer-volkov_n1895031/amp В войне за Украину погиб крымскотатарский боец Умер Волков.]&lt;/ref&gt;

=== Г ===
# [[Виталий Габтуллин]] ([[Лысьва]], Пермь крае)&lt;ref name=&quot;ПА&quot; /&gt;
# [[Рөстәм Газизов]] (20 яшь, [[Балакатай районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Ренат Гайсин]], подполковник (1983, Казан)
# [[Илнур Гайфетдинов]], фельдшер (2000, [[Кукмара районы]])
# [[Илгиз Гайфуллин]] (26 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Әмир Галиәкбәров]] ([[Кызыл Алан (Нократ Аланы районы)|Кызыл Алан]], [[Нократ Аланы районы]], [[Киров өлкәсе]])
# [[Артём Галиев]] ([[Фаленки районы]], [[Киров өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.gtrk-vyatka.ru/vesti/incidents/amp/72956-major-iz-falenskogo-rajona-pogib-v-boju-na-ukraine.html Майор из Фалёнского района погиб в бою на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илдар Галиев]], рядовой ([[Балтач районы]])
# [[Илдар Гализиев]] ([[Подовинное]], [[Октябрьское районы (Чиләбе өлкәсе)|Октябрьское районы]], [[Чиләбе өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://74.ru/text/incidents/2022/06/04/71385302/ В Челябинской области простились с погибшим на Украине 19-летним ефрейтором.]&lt;/ref&gt;
# [[Рудольф Галимҗанов]] ([[Чусавай|Чусовой]], Пермь крае)
# [[Руслан Галимов]] (42 яшь, [[Салават районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илшат Галин]] (28 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Илвир Галләмов]], өлкән лейтенант, танк взводы командиры (1997, БР, [[Кушнаренко районы]], [[Калтай (Кушнарин районы)|Калтай]])&lt;ref&gt;
# [[Илшат Галләмов]] ([[Яңа Пижмар]], [[Мари-Төрек районы]], [[Мари Ил]])[https://ok.ru/dorogamipamyiti/topic/154011032692096 ПАМЯТИ СТАРШЕГО ЛЕЙТЕНАНТА ВООРУЖЕННЫХ СИЛ РФ ГАЛЛЯМОВА]&lt;/ref&gt;.&lt;ref name=&quot;kazanreporter2304&quot;&gt;{{cite web|url=https://kazanreporter.ru/news/49198_stalo-izvestno-o-gibeli-na-ukraine-semi-vypusknikov-kazanskogo-tankovogo-ucilisa|title = 
Еще пять выпускников казанского танкового училища погибли на Украине|publisher=«Казанский репортёр» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Галләмов]], прапорщик (1988, [[Чаллы]])
# [[Линар Гарипов]] (22 яшь, [[Салават (шәһәр)|Салават]])&lt;ref name=&quot;kazanreporter2304&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[http://www.gorodsalavat.ru/news.php?id=1078 www.gorodSalavat.ru - Житель Салавата Линар Гарипов погиб на Украине.] Сайт города Салават, 25.03.2022&lt;/ref&gt;
# [[Риф Гафаров]] (38 яшь, [[Балакатай районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Гашиятуллин]] ([[Сафакүл]], [[Сафакүл районы]], [[Курган өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://45.ru/text/incidents/2022/03/24/70528796/ В Зауралье простятся с военнослужащим Русланом Гашиятуллиным, погибшим на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Шамил Гаязетдинов]] ([[Уразавыл]], [[Кызыл Октябрь районы]], [[Түбән Новгород өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.nn.aif.ru/amp/society/34-letniy_shamil_gayazetdinov_iz_nizhegorodskoy_oblasti_pogib_na_ukraine 34-летний Шамиль Гаязетдинов из Нижегородской области погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Ленар Гәрәев]] (32 яшь, [[Тәбәрле]], [[Әгерҗе районы]], Татарстан) &lt;ref&gt;[http://agryz-rt.ru/news/nasha-zhizn/v-agryzskom-rayone-prostilis-s-geroicheski-pogibshim-na-ukraine-lenarom-garaevym В Агрызском районе простились с героически погибшим на Украине Ленаром Гараевым.] Агрызские вести, 9.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Сергей Гобәйдуллин]] ([[Чибәркүл]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;КД&quot; /&gt;
# [[Файл:RIAN archive 470774 Gold Star medal (cropped).jpg|15px|Россия Федерациясе Каһарманының Алтын Йолдыз медале - 2022]] [[Дамир Гыйлемханов (1999)]], танк механигы, ефрейтор (Казан)
# [[Равил Ринат улы Гомәров| Равил Гомәров]] ([[Салават (шәһәр)|Салават]], Башкортстан) &lt;ref&gt;''Ирина Кудрина''. [https://gorobzor.ru/novosti/proisshestviya/170975-v-salavate-provodili-v-posledniy-put-ravilya-gumerova-pogibshego-na-ukraine В Салавате проводили в последний путь Равиля Гумерова, погибшего на Украине.] Новости Уфы и Башкирии, 09.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Сергей Гыйззәтуллин]] ([[Канлы (Кушнарин районы)|Канлы]], [[Кушнарен районы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://bash.news/news/181165-v-bashkirii-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-sergeem-gizatullinym  В Башкирии простились с погибшим на Украине Сергеем Гизатуллиным]&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Гыйлемханов]] (35 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илмир Гыймалетдинов]] (43 яшь, [[Бүздәк районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

=== Д ===
# [[Өметҗан Дәүләтов]] ([[Чиләбе]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;КД&quot; /&gt;
# [[Олег Дещеня-Стриж]] ([[Яхшы Бай]], [[Азнакай районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/ryadovoi-iz-tatarstana-pogib-vo-vremya-specoperacii-na-ukraine-5873681 Рядовой из Татарстана погиб во время спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Дмитрий Дормидонтов]] ([[Теләче районы]], [[Кылбагыш]])
# [[Марат Дүсәкәев]] (Омск өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://m.bk55.ru/news/article/202341/ Еще четверо жителей Омской области погибли в ходе спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;

=== З ===
# [[Вадим Заһиров]] (21 яшь, [[Борай районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Айрат Заһитов]] (21 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рәмис Заһретдинов]], майор (34 яшь, [[Яр Чаллы]])&lt;ref&gt;[https://chelny-izvest.ru/news/facts/v-boyakh-na-ukraine-pogib-urozhenets-naberezhnykh-chelnov-ramis-zagretdinov?utm_source=yxnews&amp;utm_medium=desktop В боях на Украине погиб уроженец Набережных Челнов Рамис Загртдинов.] Челнинские известия. 14.05.2022&lt;/ref&gt;  
# [[Айгиз Закиров]] (20 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рушан Закиров]] (19 яшь, [[Дуван районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Эльвир Зимасов]] ([[Түбән Авыл (Барда районы)|Түбән Авыл]], [[Барда районы]], [[Пермь крае]])
# [[Илгизәр Зиннуров]] (25 яшь, [[Кыйгы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Җ ===
# [[Ренат Җангалиев]] (38 яшь, [[Аскын районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илсур Җанюлдашев]] (34 яшь, [[Сибай]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== И ===
# [[Айнур Измайлов]], танк взводы командиры, лейтенант (1998, Кукмара районы)
# [[Тамерлан Илһамов]] ([[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-115466005_310269 В Башкирии простились с Тамерланом Ильгамовым.] ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Илдус Иманаев]] (32 яшь, [[Чишмә районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Исәнбаев]] (22 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Файл:RIAN archive 470774 Gold Star medal (cropped).jpg|15px|Россия Федерациясе Каһарманының Алтын Йолдыз медале - 2022]] [[Дамир Исламов (1996)]] ([[Лениногорск]])
# [[Самат Ишкилдин]] (42 яшь, [[Зиянчура районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Эдуард Ишманов]] ([[Әрәмә авыл|Әрәмә]], Барда районы, Пермь крае)&lt;ref name=&quot;ПА&quot;&gt;[https://www.perm.aif.ru/amp/incidents/nevernuvshiesya_spisok_pogibshih_na_ukraine_voennyh_iz_permskogo_kraya Невернувшиеся. Список погибших на Украине военных из Пермского края]&lt;/ref&gt;
# [[Александр Иштирәков]] ([[Новоуральск]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref name=&quot;ТС&quot;&gt;[https://www.tagilcity.ru/news/incident/14-04-2022/spisok-pogibshih-sverdlovchan-v-hode-spetsoperatsii-na-ukraine%3famp=1 Список погибших свердловчан в ходе спецоперации на Украине (обновляется).]&lt;/ref&gt;

=== Й ===
# [[Морат Йосыпов]], механик-радиотелефончы  (2000, [[Иске Мөхәммәт]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== К ===
# [[Илназ Кадыйров]], капитан, танк ротасы командиры  (34 яшь, Казан) &lt;ref&gt;[https://kazanreporter.ru/news/49337_na-ukraine-pogib-komandir-roty-iz-kazani Казанский репортер: На Украине погиб командир роты из Казани.] Казанский репортер, 2.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Данил Казаков]] ([[Бөгелмә]])&lt;ref name=&quot;prokazan20220421&quot;&gt;{{cite web|url=https://prokazan.ru/news/view/157275|title = 
НА УКРАИНЕ ПОГИБ СЕРЖАНТ ИЗ ТАТАРСТАНА, КОМАНДИР ТАНКА АРТЕМ НАГОРКИН|publisher=«ProKazan» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[21 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;
# [[Денис Камалов]] (28 яшь, [[Уфа]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Хәкимҗан Карагулов]] (24 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Динаф Касыймов]] (20 яшь, [[Авык-Бүләк]], [[Тәтешле районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ПА&quot; /&gt;
# [[Рәмис Каюмов]] ([[Бөгелмә районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.kommersant.ru/amp/5382047 В Татарстане простились с погибшим в ходе спецоперации на Украине военнослужащим.]&lt;/ref&gt;
# [[Альберт Кәримов (1984)|Альберт Кәримов]], спецназ подполковнигы (38 яшь, [[Тирлән (авыл)|Тирлән]], [[Белорет районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Тимур Килмөхәммәтов]] (22 яшь, Учалы районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Инсур Кинҗәкәев]] (34 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Олег Кириллов]] (Кукмара районы, [[Түбән Чура]])
# [[Марсель Корманалин]], (28 яшь, [[Кырмыскалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Нурлан Куҗбасаров]] ([[Сосновка (Бреды районы)|Сосновка]], [[Бреды районы]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;Пчела&quot; /&gt;
# [[Тимур Кыпчатов]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])&lt;ref name=&quot;УКП&quot;&gt;[https://www.ul.kp.ru/daily/27399/4595610/Военные из Ульяновска и Ульяновской области, погибшие на Украине в 2022 году во время спецоперации.]&lt;/ref&gt;

=== М ===
# [[Ренад Мәҗитов]] (1972―2022, [[Лаеш районы]], Татарстан) &lt;ref&gt;''Саша Ларина.'' [http://laishevskyi.ru/news/novosti/segodnya-vsem-selom-zhiteli-tat-yantyka-khoronili-pogibshego-v-voennoy-spetsoperatsii-na-ukraine  Сегодня всем селом жители Тат. Янтыка хоронили погибшего в спецоперации на Украине.] Камская новь, 21.06.2022&lt;/ref&gt; 
# [[Илья Мәүлетов]] ([[Ырынбур]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.ural56.ru/amp/news/678140/ «Невыносимо хочет домой»: В ходе спецоперации на Украине погиб 20-летний Илья Маулятов из Оренбурга]&lt;/ref&gt;
# [[Азат Мозафаров]] (23 яшь, [[Идрис (Салават районы)|Идрис]], [[Салават районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref&gt;[https://ufa1.ru/text/incidents/2022/05/28/71367155/ В ходе спецоперации на Украине погиб контрактник из Башкирии Азат Музафаров.]&lt;/ref&gt;
# [[Илмир Монасыйпов]] (20 яшь, [[Ташлыяр (Мөслим районы)|Ташлыяр]], [[Төслим районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://muslumovo.tatarstan.ru/index.htm/news/2096571.htm  В Муслюмовском районе простились с солдатом Ильмиром Мунасиповым.] Муслюмовский муниципальный район, 16.06.2022&lt;/ref&gt;  
# [[Тимур Моратов]], (37 яшь, [[Зиянчура районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Марат Мостафин (1985)|Марат Мостафин]], (37 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Мөдәрисов]] ([[Шахи (Алтай крае)|Шахи]], [[Павловск районы]], [[Алтай крае]])&lt;ref&gt;[https://www.brl.mk.ru/amp/social/2022/04/05/v-altayskom-krae-pokhoronili-eshhe-odnogo-uchastnika-specoperacii-na-ukraine.html В Алтайском крае похоронили еще одного участника спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Нил Мөслимов]], гранатометчик (2003, [[Ахун]], Учалы районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Вадим Мөхәммәдов]] (26 яшь, [[Мәчетле районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Марат Мөхәммәдиев]] (35 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рәхимҗан Мөхетдинов]] (28 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Гаян Муллаҗанов]] ([[Азнакай районы]])&lt;ref name=&quot;prokazan20220421&quot;/&gt;

=== Н ===
# [[Игорь Насыйбуллин]] (Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рәмис Насыйров]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.ul.kp.ru/daily/27395/4591384/ Список военных из Ульяновска и Ульяновской области, погибших на Украине в 2022 году во время спецоперации]&lt;/ref&gt;
# [[Артур Нәбиуллин]] (37 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рәмзәл Нәфыйков]] (23 яшь, [[Бишбүләк районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Айрат Заһитов]] (21 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Динар Низаев]], (24 яшь, [[Кушнарин районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Линар Ниязов]] (Омск өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://omsk.bezformata.com/listnews/spetcoperatcii-na-ukraine-omichah/105472239/ Власти региона сообщили еще о четырех погибших в спецоперации на Украине омичах.]&lt;/ref&gt;
# [[Тимур Нухов]] (23 яшь, [[Балтач районы (Башкортстан)|Балтач районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== П ===
# [[Руслан Петрухин]] ([[Чкаловский (Ырынбур өлкәсе)|Чкаловский]], [[Әсәкәй районы]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref name=&quot;ИН&quot; /&gt;

=== Р ===
# [[Равил Рамазанов]] ([[Түбән Кама]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://kazanfirst-ru.turbopages.org/kazanfirst.ru/s/news/582448?utm_source=yxnews&amp;utm_medium=mobile&amp;utm_referrer=https%3A%2F%2Fyandex.ru%2Fnews%2Fstory%2FNaUkraine_vkhode_specoperacii_pogib_37-letnij_zhitel_Nizhnekamska--33f60128e7de77e8b0371c41f50f5d2f В спецоперации на Украине погиб слесарь-ремонтник нижнекамского предприятия.]&lt;/ref&gt;
# [[Айнур Раянов]] (31 яшь, [[Чакмагыш районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Арсен Рәимов]], өлкән лейтенант,  (29 яшь, [[Мәләвез районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Андрей Рәхмәтуллин]] ([[Түбән Новгород]])&lt;ref&gt;[https://newsroom24.ru/news/zhizn/244687/ Еще 11 нижегородских военных погибли при спецоперации на Украине]&lt;/ref&gt;
# [[Данис Рыбаков]] (23 яшь, [[Туймазы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

=== С ===
# [[Рүзәл Сабирҗанов]] ([[Кукмара районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.kazan.mk.ru/amp/incident/2022/06/03/21letniy-soldat-iz-tatarstana-pogib-na-ukraine.html 21-летний солдат из Татарстана погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илдар Садриев]] (22 яшь, [[Яр Чаллы]], Татарстан) &lt;ref&gt;[https://chelny-biz.ru/news/506267/ Выпускника колледжа, погибшего на Украине, похоронили в Тукаевском районе.] chelny-biz.ru, 29.06.2022&lt;/ref&gt;
# [[Ирек Садыйков]] (24 яшь, [[Мамадыш районы]], Югары Ошма)&lt;ref name=&quot;:Ирек мәйданы&quot;&gt;Без сакламасак, кем саклар. [[Ирек мәйданы (газета)|Ирек мәйданы]], 19.05.2022, 3нче бит&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Садыйков]] (Казан)&lt;ref name=&quot;prokazan20220421&quot;/&gt; 
# [[Рәшид Салаватов]] ([[Алешкин (Волгоград өдкәсе)|Алешкин]], [[Чернышковски районы]], [[Волгоград өлкәсе]])&lt;ref name=&quot;ИН&quot;&gt;[https://islamnews.ru/2022/3/28/voiny-tatary-i-bashkiry-pavshie-v-khode-spetsoperatsii-rf Воины-татары и башкиры, павшие в ходе спецоперации РФ. IslamNews.]&lt;/ref&gt;
# [[Денис Сафин]] (27 яшь, [[Белорет районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Артур Саяпов]] (26 яшь, [[Ильино-Поляна]], [[Благовещен районы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://ufa.aif.ru/politic/na_ukraine_pogib_leytenant_artur_sayapov_iz_bashkirii На Украине погиб лейтенант Артур Саяпов из Башкирии.] АиФ Уфа, 19.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Артур Сәетов]] (25 яшь, [[Шаран районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Винер Сәйфуллин]], механик-йөртүче (1999, [[Югары Кыйгы]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Илдар Сәйфуллин]] ([[Урыссу]], [[Ютазы районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/ukrainadagy-maxsus-operaciyada-tatarstan-egete-kapitan-ildar-saifullin-halak-bulgan-5857037 Украинадагы махсус операциядә Татарстан егете капитан Илдар Сәйфуллин һәлак булган.] [[Татар-информ]], 7.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Камил Сәйфуллин]] (35 яшь, [[Уфа]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Сәйфуллин]],  (Күктәкә, [[Азнакай районы]])&lt;ref&gt;''Лиза Нурлыева''. [http://aznakaevo-rt.ru/news/җәmgyiyat/tymytyk-m-kktk-il-iminlegen-saklagan-uly-beln-khushlashty Тымытык һәм Күктәкә ил иминлеген саклаган улы белән хушлашты.] [[ Маяк (Азнакай, гәзит)|Маяк]], 14.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Данис Сәләхетдинов]], прапорщик (1986, Казан)
# [[Руслан Сәфәров]] ([[Бакчагөл]], [[Бараба районы]], [[Новосибирск өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.vn.ru/news-vodolaz-razvedchik-ruslan-safarov-iz-barabinskogo-rayona-pogib-na-ukraine/amp/ Водолаз-разведчик Руслан Сафаров из Барабинского района погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илнур Сибгатуллин]], сержант (1990, [[Түбән Кама]])
# [[Денис Собханкулов]] (29 яшь, [[Әлшәй районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Вячеслав Солтанов]] ([[Коншак районы]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;Пчела&quot;&gt;[https://pchela.news/news/detail/21632 Во время спецоперации на Украине погиб 28-летний ефрейтор из Челябинской области.]&lt;/ref&gt;
# [[Фидан Солтанов]] (23 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Тимур Сөләйманов]] ([[Пенза]])&lt;ref&gt;[https://www.e1.ru/text/world/2022/03/24/70524677/?utm_source=vk&amp;utm_medium=social&amp;utm_campaign=e1 «Он позвонил в день смерти». На Украине погиб офицер из Екатеринбурга.]&lt;/ref&gt;
# [[Динар Сөләйманов]] (30 яшь, [[Уфа районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== У ===
# [[Артём Уразаев]] ([[Колюткино (Белоярски шәһәр бүлгесе)|Колюткино]], [[Белоярский шәһәр округы]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref name=&quot;ТС&quot; /&gt;
# [[Илдар Усманов]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])
# [[Галим Усманов]] (37 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Илгиз Усманов]] (38 яшь, Чишмә районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

=== Ф ===
# [[Айдар Фазылов]] (37 яшь, [[Дүртөйле районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Айрат Фатыйхов]] (32 яшь, [[Миякә районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рәнис Фәсхитов]] (21 яшь, [[Абзай (Кыйгы районы)|Абзай]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан) &lt;ref&gt;[https://vk.com/wall306580157_9541 С прискорбием сообщаю, что при исполнении воинского.] Зухра Гордиенко ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Данил Фәттахов]] (37 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-30988252_1894227?z=photo-30988252_457377071%2Falbum-30988252_00%2Frev В Уфе простились с Данилом Фаттаховым, погибшим..] Кумертау ВКонтакте&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Х ===
# [[Камил Хәбибнаҗаров]] ([[Новосибирск]])&lt;ref&gt;[https://ngs.ru/text/world/2022/04/11/71247221/ В Новосибирске похоронили 21-летнего ефрейтора, погибшего на Украине, — для опознания понадобился ДНК-тест.]&lt;/ref&gt;
# [[Рәмис Хәбибуллин]] ([[Мансур (Неверкин районы)|Мансур]], [[Неверкино районы]], [[Пенза өлкәсе]])
# [[Игорь Хаҗиәхмәтов]] ([[Каневская районы]], [[Краснодар крае]])&lt;ref&gt;[https://www.kanevskadm.ru/news/kanevskoy-rayon-prostilsya-s-voinami-pogibshimi-vo-vremya-spetsoperatsii-na-ukraine/ Каневской район простился с погибшими во время спецоперации на Украине]&lt;/ref&gt;
# [[Айдар Хайров]] (39 яшь, [[Норлат]], Татарстан)&lt;ref&gt;[http://nurlat-tat.ru/news/novosti/segodnya-v-nurlate-prostilis-s-aydarom-khayrovym  Сегодня в Нурлате простились с Айдаром Хайровым]&lt;/ref&gt;
# [[Илназ Харисов]] ([[Яшел Үзән]])&lt;ref name=&quot;kazanfirst20220420&quot;&gt;{{cite web|url=https://kazanfirst.ru/news/579019|title = 
В Зеленодольске похоронили погибшего на Украине Ильназа Харисова|publisher=«KazanFirst» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;
# [[Айнур Хаҗиев]] (21 яшь, [[Шаран районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Тимур Хәйруллин]] (27 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Вадим Хәкимов]] (26 яшь, [[Кырмыскалы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Хәлимов]] (22 яшь, [[Әлшәй районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Марсель Хәлиуллин]] (22 яшь, Кушнаренко районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Наил Хәлиуллин]], өлкән сержант, {{comment|ирекле|доброволец}} (49 яшь, Яр Чаллы) &lt;ref&gt;[https://kazanreporter.ru/news/49329_49-letnij-soldat-dobrovolec-iz-tatarstana-pogib-na-ukraine Казанский репортер: На Украине погиб 49-летний доброволец из Набережных Челнов]&lt;/ref&gt; 
# [[Марат Хәлитов]] ([[Ташлы районы]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.orenburg.media/%3fp=126575&amp;amp На Украине погиб спецназовец из Оренбургской области.]&lt;/ref&gt;
# [[Динар Хәмитов (1980)]] ([[Питрәч]])
# [[Илшат Хәмидрәхимов]], взвод командиры, өлкән лейтенант (26 яшь, [[Аксубай районы]])&lt;ref&gt;[http://shahrikazan.ru/news/kyiskacha-yaңalyiklar/kechkendn-sportchy-ide-tatarstanda-tagyn-ber-batyr-soldat-beln-khushlashtylar &quot;Кечкенәдән спортчы иде...&quot;: Татарстанда тагын бер батыр солдат белән хушлаштылар.] aksubayevo.ru, 8.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Таһир Хәсәнов]] ([[Югары Ләмәз]], [[Архангель районы (Башкортстан)|Архангель районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref&gt;[https://www.gorobzor.ru/amp/novosti/proisshestviya/169780-v-hode-specoperacii-na-territorii-ukrainy-pogib-tagir-hasanov-iz-bashkirii В ходе спецоперации на территории Украины погиб Тагир Хасанов из Башкирии.]&lt;/ref&gt;
# [[Габдрахман Хисаметдинов]] ([[Яңа Атъял]], [[Яулытора районы]], [[Төмән өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://vsluh.ru/novosti/obshchestvo/v-tyumenskoy-oblasti-proshchayutsya-s-eshche-dvumya-voennymi-pogibshimi-na-ukraine_378704/ В Тюменской области прощаются с еще двумя военными, погибшими на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Вадим Хисмәтуллин]] (34 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Айнур Холматов]] (19 яшь, [[Дәүләкән]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илнур Хөснетдинов]] (25 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Ш ===
# [[Гафур Шакирҗанов]], танк взводы командиры, өлкән лейтенант (1996, Яшел Үзән)
# [[Азат Шакиров]] (''DJ Mongol'', 34 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://prufy.ru/news/society/127169-na_ukraine_pogib_izvestnyy_ufimskiy_didzhey_azat_shakirov_dj_mongol/  На Донбассе погиб известный уфимский DJ Mongol Азат Шакиров]&lt;/ref&gt; 
# [[Ильяс Шамигулов]] (26 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рамил Шабуров]] (47 яшь, [[Танай (Алабуга районы)|Танайка]], [[Алабуга районы]]) &lt;ref&gt;[https://smartik.ru/elabuga/post/166198045  В Елабужском районе сегодня простились с погибшим.] Елабуга Онлайн, 21.06.2022&lt;/ref&gt;
# [[Эдуард Шәйдуллин]] (30 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Эдуард Шаһиев (2001)|Эдуард Шаһиев]] ([[Такталым]], [[Коншак районы]], [[Чиләбе өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.kommersant.ru/amp/5366804 Военный из Кунашакского района погиб в ходе спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Дамир Шәймәрданов]], өлкән лейтенант, танкист ([[Йошкар-Ола]], [[Мари Ил]])&lt;ref name=&quot;Tatar Today&quot;  /&gt;
# [[Изгар Шәйхелисламов]] (33 яшь, [[Иглин районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Равил Шәмсетдинов]] ([[Әбләз (Ырынбур өлкәсе)|Әбләз]], Саракташ районы, Ырынбур өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://56orb.ru/news/society/12-05-2022/v-saraktashskom-rayone-pohoronili-pogibshego-na-ukraine-voennosluzhaschego В Саракташском районе похоронили погибшего на Украине военнослужащего.]&lt;/ref&gt;
# [[Гадел Шәмгунов]], өлкән сержант (1993, Казан) &lt;ref&gt;[https://kazanreporter.ru/news/49067_tatarstanec-damir-gilemhanov-pogib-na-ukraine-emu-prisvoeno-zvanie-geroa-rossii Татарстанец Дамир Гилемханов погиб на Украине. Ему присвоено звание Героя России.] Казанский репортер, 15.04.2022&lt;/ref&gt; 
# [[Артур Шәрәфиев]] (2001, Яр Чаллы)
# [[Дим Шәрипов]] (44 яшь, [[Мәләвез]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илнар Шәфигуллин]] (23 яшь, [[Олы Бакырчы]], [[Апас районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-201846714_744 В селе Большие Бакрче Апастовского района.] Апастовский муниципальный район ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Роман Шәфыйков]] (29 яшь, [[Уфа]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Ю ===
# [[Марат Юнысов (2001)|Марат Юнысов]] ([[Карталы районы]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;КД&quot;&gt;[https://www.kursdela.biz/news/society/10-05-2022/spisok-pogibshih-yuzhnouraltsev-v-hode-spetsoperatsii-na-ukraine%3famp=1 Список погибших южноуральцев в ходе спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;

=== Я ===
# [[Руслан Язданов]] (27 яшь, Когалым-[[Әлмәт]])&lt;ref name=&quot;:Ирек мәйданы&quot;   /&gt;
# [[Айнур Ямалов]] ([[Амангилде (Әбҗәлил районы)|Амангилде]], [[Әбҗәлил районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref&gt;[https://74.ru/text/incidents/2022/05/27/71363561/ В Башкирии простились с погибшим на Украине уроженцем Магнитогорска. Он посмертно награжден орденом Мужества]&lt;/ref&gt;
# [[Дим Ямилхин]] ([[Учалы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-165286587_42657  29 июня 2022 года при исполнении воинского..] Учалинская правда ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Айнур Янышев]] (36 яшь, [[Миякә районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

== Моны да карагыз ==
* ''[[Россия Федерациясе]] [[Россия Федерациясе дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]''  ([[:ru:Государственные награды Российской Федерации|ru]]) {{*}} [[Россия Федерациясе Каһарманы]]
* ''[[Украина]] [[Украина дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]''  ([[:ru:Государственные награды Украины|ru]]) {{*}} [[Украина Каһарманы]]'' ([[:ru:Герой Украины|ru]])
* ''[[Луганск Халык Җөмһүрияте]] [[Луганск Халык Җөмһүрияте дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]''  ([[:ru:Награды Луганской Народной Республики|ru]])  {{*}} [[Луганск Халык Җөмһүрияте Каһарманы|Каһарманы]]
* ''[[Донецк Халык Җөмһүрияте]] [[Донецк Халык Җөмһүрияте Каһарманы|Каһарманы]]''  ([[:ru:Герой Донецкой Народной Республики|ru]])
* [[«Телсез Күке» спектакле]]
* [[Татарлар — Советлар Берлеге Каһарманнары исемлеге]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Чыганаклар ==
* {{cite web|url=https://www.azatliq.org/a/31759329.html|title = 
Путин сугышы корбаннары|publisher=[[Азатлык радиосы]] порталы|author=|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[татарча]]}}
* {{cite web|url=https://islamnews.ru/news-voiny-tatary-i-bashkiry-pavshie-v-khode-spetsoperatsii-rf|title = 
Воины-татары и башкиры, павшие в ходе спецоперации РФ|publisher=[[:ru:IslamNews.ru|IslamNews.ru]] порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[28 март]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[русча]]}}
* {{cite web|url=https://islamnews.ru/news-rasshirilsya-spisok-tatar-i-bashkir-pavshikh-na-ukraine|title = 
Расширился список татар и башкир, павших на Украине|publisher=[[:ru:IslamNews.ru|IslamNews.ru]] порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[19 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[русча]]}}
* {{cite web|url=https://ufa-kp-ru.turbopages.org/ufa.kp.ru/s/daily/27376/4569323/|title = 
Список погибших солдат из Башкирии на Украине во время спецоперации|publisher=[[Комсомольская правда]].Уфа порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[7 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[24 апрель]] көне|language= [[русча]]}}
* [https://vk.com/prufy_ru?z=album-25561502_283304189 Альбом памяти погибших на Украине.] Пруфы.рф  [[ВКонтакте]]{{ref-ru}}

== Сылтамалар ==
* [[:ru:Категория:Погибшие в ходе вторжения России на Украину|Категория:Погибшие в ходе вторжения России на Украину]] {{ref-ru}}
* [[:uk:Категорія:Загиблі від російського вторгнення в Україну 2022|Категорія:Загиблі від російського вторгнення в Україну 2022]] {{ref-uk}}
* [[:uk:Втрати_силових_структур_внаслідок_російського_вторгнення_в_Україну#2022 2|Втрати силових структур внаслідок російського вторгнення в Україну]] - көннәр буенча вафат булганнар исемлеге {{ref-uk}}


[[Төркем:Россиянең 2022 елгы Украина хәрби чаралары дәвамында үтерелгән кешеләр|Татарлар]]
[[Төркем:Татар хәрбиләре|2022]]
[[Төркем:2022 елда вафатлар|Украина]]
[[Төркем:Вафатлар исемлеге|*]]</text>
      <sha1>d5k42sfd47i7p0s9xx50ovpwmeq8k3b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айрат Янчур улы Зарипов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>585774</id>
    <revision>
      <id>3524465</id>
      <parentid>3508673</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T17:45:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>2651</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гыйльми хезмәтләре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4659" xml:space="preserve">
{{Шәхес}}
{{фш| Зарипов}}

'''Айрат Зарипов''' ([[12 октябрь]] [[1962 ел]]) — галим-социолог, фәлсәфә фәннәре докторы, Башкортстан Фәннәр Академиясендә Фәлсәфә буенча фәнни киңәшмәнең гыйльми сәркатибе, Русиянең халыкара  эшләр буенча Советы эксперты&lt;ref&gt;[http://ir.russiancouncil.ru/person/zaripov-ayrat-yansurovich/ Мәғлүмәт белешмәһе «Рәсәйҙә халыҡ ара ғилми хеҙмәттәр»]&lt;/ref&gt;. 

== Биографиясе ==
Айрат Янчура улы Зарипов 1962 елның 12 октябрендә [[Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Башкорт АССРның]] [[Мәчетле районы]] Ләмәзтамак авылында туган. Әнисе -[[Гафифә Корбанова|Корбанова Гафифә Мәгафүр кызы]]. 

1979 елда Олы Ыктамак урта мәктәбен тәмамлый. 1984 елда [[Акмулла исемендәге Башкортстан дәүләт педагогика университеты|Башкорт дәүләт педагогика институтын]], 1994 еылда  [[Уфа дәүләт авиация техник университеты]] аспиратурасын тәмамлый.

Хезмәт юлын 1986 елда [[Олы Ака]] урта мәктәбендә укытучы булып башлый. 1987 елдан [[Уфа]]&lt;nowiki/&gt;да яши һәм эшли. Башта [[Башкортстан Республикасы Милли музее|Башкортстан Республикасының Милли музеенда]] гыйльми хәзмәткәр, музейның  баш хезмәткәре булып эшли. 1995 елда [[Уфа дәүләт авиация техник университеты|Уфа дәүләт авиация техник университетының]] фәлсәфә кафедрасына эшкә күчә һәм хәзергәчә эшли. Соңгы эш дәрәҗәсе — кафера мөдиренең фән буенча урынбасары. Бер үк вакытта 1997—2007 елдарда «Башкорт энциклопедиясе» гыйльми нәшриятының киң мәгълүмат чаралары бүлегендә мөхәррир булып эшли.

== Гыйльми хезмәтләре ==
Этнос-ара мөнәсәбәтләрнең, этник аңның һәм үзаңның теоретик проблемаларын, этнополитология, этник мәдәниятне, тел һәм мәгарифны, хәзерге чит ил философиясен һәм аның агымнарын тикшерү белән шөгыльләнә. 150-нән күберәк фәнни хезмәт, шул исәптән 10 монография авторы.

* Социальная структура и социальная стратификация. Уфа, 2009 (в соавторстве). {{Ref-ru}}
* Этническое сознание и этническая идентичность. Уфа, 2009 (в соавторстве). {{Ref-ru}}
* Этнополитическая движение как социальный феномен. Уфа, 2000 (в соавторстве). {{Ref-ru}}
* Общие проблемы этногенеза и научная теория//Журнал социологии и социальной антропологии. 1999. Том II. Выпуск 4. {{Ref-ru}}
* Грани этнической идентификации//Социальные исследования. 1997. № 8 (в соавторстве). {{Ref-ru}}

== Искәрмәләр ==
&lt;references group=&quot;&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== Сылтамалар ==

* Зарипов Айрат Янчура улы // Башкорт энциклопедиясе. — Уфа: «Башкорт энциклопедиясе» гыйльми-нәшрият комплексы, 2015-2020. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-5-88185-143-9&lt;/nowiki&gt;.
* [http://ir.russiancouncil.ru/person/zaripov-ayrat-yansurovich/ Зарипов Айрат Янукович]
[[Төркем:Башкорт дәүләт педагогия институтын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]
[[Төркем:1962 елда туганнар]]
[[Төркем:12 октябрь көнне туганнар]]</text>
      <sha1>1d8xdqfoymzu58oatea86ynocbibzis</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524467</id>
      <parentid>3524465</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:14:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ilnur efende  [[Айрат Янчура улы Зарипов]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Айрат Янчур улы Зарипов]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4659" xml:space="preserve">
{{Шәхес}}
{{фш| Зарипов}}

'''Айрат Зарипов''' ([[12 октябрь]] [[1962 ел]]) — галим-социолог, фәлсәфә фәннәре докторы, Башкортстан Фәннәр Академиясендә Фәлсәфә буенча фәнни киңәшмәнең гыйльми сәркатибе, Русиянең халыкара  эшләр буенча Советы эксперты&lt;ref&gt;[http://ir.russiancouncil.ru/person/zaripov-ayrat-yansurovich/ Мәғлүмәт белешмәһе «Рәсәйҙә халыҡ ара ғилми хеҙмәттәр»]&lt;/ref&gt;. 

== Биографиясе ==
Айрат Янчура улы Зарипов 1962 елның 12 октябрендә [[Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Башкорт АССРның]] [[Мәчетле районы]] Ләмәзтамак авылында туган. Әнисе -[[Гафифә Корбанова|Корбанова Гафифә Мәгафүр кызы]]. 

1979 елда Олы Ыктамак урта мәктәбен тәмамлый. 1984 елда [[Акмулла исемендәге Башкортстан дәүләт педагогика университеты|Башкорт дәүләт педагогика институтын]], 1994 еылда  [[Уфа дәүләт авиация техник университеты]] аспиратурасын тәмамлый.

Хезмәт юлын 1986 елда [[Олы Ака]] урта мәктәбендә укытучы булып башлый. 1987 елдан [[Уфа]]&lt;nowiki/&gt;да яши һәм эшли. Башта [[Башкортстан Республикасы Милли музее|Башкортстан Республикасының Милли музеенда]] гыйльми хәзмәткәр, музейның  баш хезмәткәре булып эшли. 1995 елда [[Уфа дәүләт авиация техник университеты|Уфа дәүләт авиация техник университетының]] фәлсәфә кафедрасына эшкә күчә һәм хәзергәчә эшли. Соңгы эш дәрәҗәсе — кафера мөдиренең фән буенча урынбасары. Бер үк вакытта 1997—2007 елдарда «Башкорт энциклопедиясе» гыйльми нәшриятының киң мәгълүмат чаралары бүлегендә мөхәррир булып эшли.

== Гыйльми хезмәтләре ==
Этнос-ара мөнәсәбәтләрнең, этник аңның һәм үзаңның теоретик проблемаларын, этнополитология, этник мәдәниятне, тел һәм мәгарифны, хәзерге чит ил философиясен һәм аның агымнарын тикшерү белән шөгыльләнә. 150-нән күберәк фәнни хезмәт, шул исәптән 10 монография авторы.

* Социальная структура и социальная стратификация. Уфа, 2009 (в соавторстве). {{Ref-ru}}
* Этническое сознание и этническая идентичность. Уфа, 2009 (в соавторстве). {{Ref-ru}}
* Этнополитическая движение как социальный феномен. Уфа, 2000 (в соавторстве). {{Ref-ru}}
* Общие проблемы этногенеза и научная теория//Журнал социологии и социальной антропологии. 1999. Том II. Выпуск 4. {{Ref-ru}}
* Грани этнической идентификации//Социальные исследования. 1997. № 8 (в соавторстве). {{Ref-ru}}

== Искәрмәләр ==
&lt;references group=&quot;&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== Сылтамалар ==

* Зарипов Айрат Янчура улы // Башкорт энциклопедиясе. — Уфа: «Башкорт энциклопедиясе» гыйльми-нәшрият комплексы, 2015-2020. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-5-88185-143-9&lt;/nowiki&gt;.
* [http://ir.russiancouncil.ru/person/zaripov-ayrat-yansurovich/ Зарипов Айрат Янукович]
[[Төркем:Башкорт дәүләт педагогия институтын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]
[[Төркем:1962 елда туганнар]]
[[Төркем:12 октябрь көнне туганнар]]</text>
      <sha1>1d8xdqfoymzu58oatea86ynocbibzis</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524471</id>
      <parentid>3524467</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:15:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Биографиясе */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4657" xml:space="preserve">
{{Шәхес}}
{{фш| Зарипов}}

'''Айрат Зарипов''' ([[12 октябрь]] [[1962 ел]]) — галим-социолог, фәлсәфә фәннәре докторы, Башкортстан Фәннәр Академиясендә Фәлсәфә буенча фәнни киңәшмәнең гыйльми сәркатибе, Русиянең халыкара  эшләр буенча Советы эксперты&lt;ref&gt;[http://ir.russiancouncil.ru/person/zaripov-ayrat-yansurovich/ Мәғлүмәт белешмәһе «Рәсәйҙә халыҡ ара ғилми хеҙмәттәр»]&lt;/ref&gt;. 

== Биографиясе ==
Айрат Янчур улы Зарипов 1962 елның 12 октябрендә [[Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Башкорт АССРның]] [[Мәчетле районы]] Ләмәзтамак авылында туган. Әнисе -[[Гафифә Корбанова|Корбанова Гафифә Мәгафүр кызы]]. 

1979 елда Олы Ыктамак урта мәктәбен тәмамлый. 1984 елда [[Акмулла исемендәге Башкортстан дәүләт педагогика университеты|Башкорт дәүләт педагогика институтын]], 1994 еылда  [[Уфа дәүләт авиация техник университеты]] аспиратурасын тәмамлый.

Хезмәт юлын 1986 елда [[Олы Ака]] урта мәктәбендә укытучы булып башлый. 1987 елдан [[Уфа]]&lt;nowiki/&gt;да яши һәм эшли. Башта [[Башкортстан Республикасы Милли музее|Башкортстан Республикасының Милли музеенда]] гыйльми хәзмәткәр, музейның  баш хезмәткәре булып эшли. 1995 елда [[Уфа дәүләт авиация техник университеты|Уфа дәүләт авиация техник университетының]] фәлсәфә кафедрасына эшкә күчә һәм хәзергәчә эшли. Соңгы эш дәрәҗәсе — кафера мөдиренең фән буенча урынбасары. Бер үк вакытта 1997—2007 елдарда «Башкорт энциклопедиясе» гыйльми нәшриятының киң мәгълүмат чаралары бүлегендә мөхәррир булып эшли.

== Гыйльми хезмәтләре ==
Этнос-ара мөнәсәбәтләрнең, этник аңның һәм үзаңның теоретик проблемаларын, этнополитология, этник мәдәниятне, тел һәм мәгарифны, хәзерге чит ил философиясен һәм аның агымнарын тикшерү белән шөгыльләнә. 150-нән күберәк фәнни хезмәт, шул исәптән 10 монография авторы.

* Социальная структура и социальная стратификация. Уфа, 2009 (в соавторстве). {{Ref-ru}}
* Этническое сознание и этническая идентичность. Уфа, 2009 (в соавторстве). {{Ref-ru}}
* Этнополитическая движение как социальный феномен. Уфа, 2000 (в соавторстве). {{Ref-ru}}
* Общие проблемы этногенеза и научная теория//Журнал социологии и социальной антропологии. 1999. Том II. Выпуск 4. {{Ref-ru}}
* Грани этнической идентификации//Социальные исследования. 1997. № 8 (в соавторстве). {{Ref-ru}}

== Искәрмәләр ==
&lt;references group=&quot;&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== Сылтамалар ==

* Зарипов Айрат Янчура улы // Башкорт энциклопедиясе. — Уфа: «Башкорт энциклопедиясе» гыйльми-нәшрият комплексы, 2015-2020. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-5-88185-143-9&lt;/nowiki&gt;.
* [http://ir.russiancouncil.ru/person/zaripov-ayrat-yansurovich/ Зарипов Айрат Янукович]
[[Төркем:Башкорт дәүләт педагогия институтын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]
[[Төркем:1962 елда туганнар]]
[[Төркем:12 октябрь көнне туганнар]]</text>
      <sha1>ftjvg3yiozqrlaosx4wj1rq3g3998er</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхәс:Айрат Янчур улы Зарипов</title>
    <ns>1</ns>
    <id>585775</id>
    <revision>
      <id>3524463</id>
      <parentid>3508672</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T17:37:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>2651</id>
      </contributor>
      <comment>/* Атаһының исеме */ яңа бүлек</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="873" xml:space="preserve">{{ТИМ|ba|Зарипов Айрат Йәнсура улы}}
{{Россия чыгарылышлары һәм остазлары 2022 бәйгесе мәкаләсе|кулланучы= Veronika 1991}}

== Атаһының исеме ==

Атаһының исеме башҡорт энциклопедияһында дөрөҫ яҙылмаған. Шуға БашВикила ла Йәнсура булып китте. Әле Айрат менән шул хәлде төҙәтергә йыйынабыҙ. Атаһының исеме башҡортса ла, татарса ла, хатта русса ла бер төрлө - Янсур. Үҙегеҙҙә төҙәтегеҙ әле, зинһар. [[Кулланучы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Кулланучы бәхәсе:Рөстәм Нурыев|бәхәс]]) 23 июл 2022, 17:37 (UTC)</text>
      <sha1>3nfkilulhh1p4sav5z00hmp0vg55qsk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524464</id>
      <parentid>3524463</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T17:38:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рөстәм Нурыев</username>
        <id>2651</id>
      </contributor>
      <comment>/* Атаһының исеме */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="928" xml:space="preserve">{{ТИМ|ba|Зарипов Айрат Йәнсура улы}}
{{Россия чыгарылышлары һәм остазлары 2022 бәйгесе мәкаләсе|кулланучы= Veronika 1991}}

== Атаһының исеме ==

[[Кулланучы:Veronika 1991]]. Айраттың атаһының исеме башҡорт энциклопедияһында дөрөҫ яҙылмаған. Шуға БашВикила ла Йәнсура булып китте. Әле Айрат менән шул хәлде төҙәтергә йыйынабыҙ. Атаһының исеме башҡортса ла, татарса ла, хатта русса ла бер төрлө - Янсур. Үҙегеҙҙә төҙәтегеҙ әле, зинһар. [[Кулланучы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Кулланучы бәхәсе:Рөстәм Нурыев|бәхәс]]) 23 июл 2022, 17:37 (UTC)</text>
      <sha1>i8kmwif3fv6lknb1cbabns5bu3fcqxo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524469</id>
      <parentid>3524464</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:14:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ilnur efende  [[Бәхәс:Айрат Янчура улы Зарипов]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Бәхәс:Айрат Янчур улы Зарипов]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="928" xml:space="preserve">{{ТИМ|ba|Зарипов Айрат Йәнсура улы}}
{{Россия чыгарылышлары һәм остазлары 2022 бәйгесе мәкаләсе|кулланучы= Veronika 1991}}

== Атаһының исеме ==

[[Кулланучы:Veronika 1991]]. Айраттың атаһының исеме башҡорт энциклопедияһында дөрөҫ яҙылмаған. Шуға БашВикила ла Йәнсура булып китте. Әле Айрат менән шул хәлде төҙәтергә йыйынабыҙ. Атаһының исеме башҡортса ла, татарса ла, хатта русса ла бер төрлө - Янсур. Үҙегеҙҙә төҙәтегеҙ әле, зинһар. [[Кулланучы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Кулланучы бәхәсе:Рөстәм Нурыев|бәхәс]]) 23 июл 2022, 17:37 (UTC)</text>
      <sha1>i8kmwif3fv6lknb1cbabns5bu3fcqxo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Спиридон Тримифунтский чиркәве (Агыйдел)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>587597</id>
    <revision>
      <id>3524509</id>
      <parentid>3522909</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T19:58:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12518" xml:space="preserve">{{Гыйбадәтханә
|Гыйбадәтханә төре                = Чиркәү
|Татар атамасы                    = Спиридон Тримифунтский чиркәве
|Үз атамасы                       = {{lang-ru|Церковь Спиридона Тримифунтского}}
|Рәсем                            = Агыйдел_храмы.jpg
|Рәсем язуы                       =  
|Рәсем зурлыгы                    = 
|Хәзерге халәте                   = 
|Ил                               = Россия 
|Урнашу урыны статусы             = шәһәр
|Урнашу урыны                     = 452920,&lt;br/&gt; [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|20px]] [[Башкортстан]],&lt;br/&gt; [[Файл:Flag of Agidel.svg|20px]] [[Агыйдел (шәһәр)|Агыйдел]], {{comment|Дуслык|Дружбы}} ур., 3а
|Координатлары                    = 55.902807, 53.940337
|Дин                              = [[Христианлык]]
|Мәхәллә                          = [[Нефтекама епархиясе]] / Николо-Березовка благочиние округы
|Кайсы дини агымга карый          = [[православие]]
|Бина төре                        = совет заманасы бинасыннан үзгәртеп корылган 
|Архитектура стиле                = 
|Проект авторы                    = 
|Төзүче                           = 
|Нигезләүче                       =
|Беренче телгә алу                = 
|Нигезләү                         = 1999 ел
|Төп даталар                      = 1999 ел – ачылу 
|Юк ителгән                       = 
|Төзелешнең башлануы              = 
|Төзелешнең тәмамлануы            = 
|Янкормалары                      =
|Ядкәрләре                        =
|Халәте                           = гамәлдә
|Сайт                             =
|Commons                          =
}}
'''Спиридон Тримифунтский чиркәве''' ({{lang-ru|Церковь Спиридона Тримифунтского, храм Святителя Спиридона Тримифунтского}}) – [[Башкортстан]]ның [[Агыйдел (шәһәр)|Агыйдел шәһәрендә]] урнашкан [[православие дине]] гыйбадәтханәсе (''чиркәү''). [[Рус православие чиркәве]]нең Мәскәү патриархлыгы [[Башкортстан митрополиясе]] [[Нефтекама епархиясе]] Николо-Березовка благочиниесе составындагы «Изге Спиридон исемендәге» җирле православие дини оешмасы (приход) карамагында. &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[http://religrb.ru/rajonyi/gorodskoj-okrug-gorod-agidel.html Городской округ город Агидель. Православные религиозные организации.] Религии Башкортостана{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. 
{{External media |рәсем1=[http://likirussia.ru/content/view/164  Чиркәү төзелү тарихы белән бәйле фоторәсемнәр]}}

== Тарих ==
[[Файл:Агыйдел_храмы_1.jpg|200px|thumb|right|Звонница (чаң кагу җайланмасы)]]
2010 елгы Бөтенроссия халык санын алу нәтиҗәләре буенча Агыйдел шәһәрендә яшәүче милләтләр: [[татарлар]] — 53,6 %, [[башкортлар]] ― 22,2 %, [[руслар]] ― 16,2 %, [[марилар]] ― 4,3 %, [[удмуртлар]] ― 1,5 %, башка милләт кешеләре ― 2,2% % &lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.bashstat.ru/perepis2010/pub_work/Итоги%20Всероссийской%20переписи%20населения%202010%20года%20по%20Республике%20Башкортостан.pdf |title = Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Башкортостан  |archiveurl = https://www.webcitation.org/6EzC0FMGq?url=http://www.bashstat.ru/perepis2010/pub_work/%D0%98%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8%20%D0%92%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%25 |archivedate = 2013-03-09 }}&lt;/ref&gt;.

Изге Спиридон Тримифунтский исеме белән аталган гыйбадәтханә [[Уфа авиация институты]] студенты Дмитрий Шурупов (хәзерге вакытта Белгород һәм Иске Оскол епархиясе рухание) башлангычы белән барлыкка килгән, ул Уфа һәм Стәрлетамак епискобы [[Никон (Васюков)|Никонга]] шәһәрдә православие храмын оештыру мөмкинлеге турындагы сорау белән хат яза. 1997 елның 23 сентябрендә епископтан уңай җавап хаты килә. 1997 елның декабрендә округ благочинные, [[Нефтекама]] шәһәренең Петропавел чиркәве настоятеле Алексей атакай (Алексей Николаевич Тихонов) җитәкчелегендә 43 кеше катнашында узган оештыру җыенында «Агыйдел шәһәрендә православие динендәгеләр {{comment|мәхәлләсе|приход}}» оеша. Чиркәү старостасы итеп, Агыйдел 1нче санлы мәктәбенең тарих укытучысы Юрий Александрович Шурупов сайлана (2001 елның сентябренә кадәр вазифада була) &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[http://likirussia.ru/content/view/164 храм Святителя Спиридона Тримифунтского.] likirussia.ru{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

1998 елның 24 мартында Агыйдел православие мәхәлләсе шәһәр хакимиятендә рәсми рәвештә теркәлгән һәм, епископ Никон хәер-фатихасы белән, могҗиза тудыручы, изге {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Спиридон Тримифунтский исемендәге чиркәү| Спиридон Тримифунтский чиркәве| ru| Храм Спиридона Тримифунтского}} дип аталу хокукына ия булган &lt;ref name=&quot;:0&quot;  /&gt;.

1999 елның 18 гыйнварында, [[Чумылдыру]] бәйрәмендә, махсус әзерләнгән эшчеләр ашханәсе (хәзер «Аэлита» кафесы) бинасында Петропавел храмы рухание Олег атакай (Олег Николаевич Зайцев) Агыйдел шәһәрендә беренче православие гыйбадәте уздыра &lt;ref name=&quot;:0&quot;  /&gt;. 

1999 елның августында шәһәр хакимияте тарафыннан, чиркәү итеп үзгәртеп төзү өчен, элеккеге медицина пункты бинасы бирелгән. Бинаны үзгәртеп корганнар, анда ремонт ясалган, түбәсендә ике [[гөмбәз]] урнаштырылган. Эчендә алтарь ясалган, диварларына иконалар беркеткәннәр.  

1999 елның 22 маенда епископ Никон [[Агыйдел (шәһәр)|Агыйдел шәһәрендә]] була һәм чиркәү настоятеле итеп иерей Гавриил атакайны (Гавриил В. Подлиннов) билгели &lt;ref name=&quot;:0&quot;  /&gt;.

2017 елда [[Россия Федерациясе юстиция министрлыгы|Россия Юстиция министрлыгының]] БР буенча идарәсендә җирле дини оешманың уставын яңадан теркәү үткәрелгән &lt;ref name=&quot;:1&quot;  /&gt;.

== Җитәкчелек == 
;Настоятельләр
* иерей Гавриил атакай (Гавриил В. Подлиннов)
* протоиерей  Олег атакай (Олег Викторович Максименко) &lt;ref name=&quot;:0&quot;  /&gt; 
* Сергей Владимирович Корягин &lt;ref name=&quot;:1&quot;  /&gt;

== Тасвирлама ==
[[Файл:Церковь Спиридона Тримифунтского.jpg|250px|thumb|right|Чиркәүнең эчке күренеше]] 
Агыйдел шәһәрендәге православие гыйбадәтханәсе шәһәрнең көнчыгыш өлешендә, Беренче төзүчеләр урамы артында, Дуслык урамы, 3А йортында урнашкан

Чиркәү һәм аның корылмалар комплексы ике чаң кагу җайланмасы (звонница), капка, койма белән әйләндереп алынган территориядән гыйбарәт. Чиркәү тирәсендә [[чәчәк]] клумбалары урнаштырылган, мәхәллә (приход) кешеләре өчен эскәмия урнаштырылган. Чаң кагу җайланмасының берсе гыйбадәтханәгә керү юлына якын урнашкан, 5 чаңы бар (1 эре, 2 уртача, 2 кечкенә чаң), икенчесе ― эреле-ваклы бушаган газ баллоннарын бергә тезеп, аркылы тимер торбага асып куеп ясалган &lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20211229165525/https://nashural.ru/mesta/bashkortostan/dostoprimechatelnosti-agideli-tserkov-spiridona-trimifuntskogo/ Достопримечательности Агидели: церковь Спиридона Тримифунтского.]  Наш Урал, 28.10.2021{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

Мәхәллә (приход) гыйбадәт көннәрендә эшли, расписание чиркәү ишекләрендә эленгән. Храм эчендә кечкенә генә сувенирлар кибете бар, анда балалар эшләнмәләрен сатып алырга һәм шуның белән храмны төзекләндерү эшендә матди ярдәм итәргә була.

Приход әгъзалары, шәһәрнең «Руслар соборы» иҗтимагый оешмасы белән берлектә,  Агыйдел шәһәрендә узучы «[[Раштуа бәйрәме|Раштуа]] колядкалары», [[Чумылдыру]], [[Хач ману]], [[Май чабу]] кебек дини бәйрәмнәрне, «Славян халыклары көннәре»н оештыруда һәм үткәрүдә актив катнаша &lt;ref name=&quot;:1&quot;  /&gt;. 

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
== Сылтамалар ==
* [http://religrb.ru/rajonyi/gorodskoj-okrug-gorod-agidel.html Городской округ город Агидель. Православные религиозные организации.] Религии Башкортостана{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20211229165525/https://nashural.ru/mesta/bashkortostan/dostoprimechatelnosti-agideli-tserkov-spiridona-trimifuntskogo/ Достопримечательности Агидели: церковь Спиридона Тримифунтского.]  Наш Урал, 28.10.2021{{ref-ru}}
* [https://vk.com/club116453226 Воскресная школа храма Святителя Спиридона ВКонтакте]

[[Төркем:Башкортстан чиркәүләре]]
[[Төркем:Агыйдел шәһәре гыйбадәтханәләре]]
[[Төркем:Православие чиркәүләре]]
[[Төркем:Нефтекама епархиясе чиркәүләре]]
[[Төркем:1999 елда барлыкка килгәннәр]]</text>
      <sha1>0vmhpw19j7nxk43n5b9euikd3h1xj0b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лам-Анг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>587928</id>
    <revision>
      <id>3524519</id>
      <parentid>3524219</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T22:31:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3865" xml:space="preserve">[[Файл:Lam-Ang Philippine folklore hero.JPG|мини|справа|Лам-анг]]
'''Лам-анг''' ([[илокан теле]]ндә: ''Biag ni Lam-ang'' — «Лам-анг тормышы») каһарман эпосы һәм пәһлеван әкияте жанр хаисятләренә ия [[илокан теле]]ндә эпик шигъри әсәр&lt;ref&gt;См. [http://philippine.ru/article_yatsenko_lam_ang.html С. И. Яценко. Илоканский эпос «Жизнь Лам-анга»: история изучения и содержание памятника] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130815210536/http://philippine.ru/article_yatsenko_lam_ang.html |date=2013-08-15 }}&lt;/ref&gt;, [[илоклар]]ның иң мәшһүр [[эпос]]ы.&lt;br/&gt; 
Ул Самтойдан, хәзерге көн Илоко төбәгеннән, төньяк Лусон эпосы.&lt;br/&gt;
Мәдәни каһарман Лам-ангның тууы, батырлыклары, өйләнүе, үлүе һәм янә тормышка кайтуы турында сөйли.&lt;br/&gt;
Эпосның беренче мәгълүм булган язылып куелган юрамасы, мөгаен, 1640 елда латин язмасы белән „Historia a Pacasaritaan ti Panagbiag ni Lam-ang iti Ili a Nalbuan nga Asaoa ni D.a Ines Cannoyan iti Ili a Calanutian“ атамасы астында Педро Буканег исемле тумыштан сукыр авторныкы булган.&lt;br/&gt; 
Хикәя Рамаянаның [[Лусон]] адаптациясе булып тора һәм анда Лам-Анг каһарманы турында сөйләнә. Анда испан йогынтысы сизелсә дә, ул илокларның борынгы җәмгыять структурасын һәм традицияләрен күрсәтә.&lt;br/&gt;
Берничә юрамада мәгълүм.&lt;br/&gt;
===Әдәби корылышы===
*Пролог: Лам-анг тууы (5–108 юллар)
*Әтисен эзләү (109–370 юллар)
**Әзерләнү (109–192 юллар)
**Киртә: Бурикан (193–261 юллар)
**Триумф (262–315 юллар)
**Өйгә кайту (315–370 юллар)
*Хатын эзләү (455–1300 юллар)
**Әзерләнү (455–586 юллар)
**Киртәләр: Сумаранг һәм Саридандан (587–724 юллар)
**Туй сые мәҗлесе (725–1286 юллар)
**Өйгә кайтуы (725–1286 юллар)
*Эпилог: Каһарманның үлеме һәм яңадан тормышка кайтуы (1301–1477 юллар)&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Flores |first=Randolf C. |year=2007 |title=Literary Unity and Structure of the Ilocano Epic, Biag ni Lam-ang |url=https://www.scribd.com/document/382773856/Diwa-Studies-in-Philosophy-and-Theology-32-2007 |journal=Diwa: Studies in Philosophy and Theology |volume=32 |issue=1 &amp; 2 |pages=25–38}}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

==Әдәбият==
* Hornedo, Florentino H. Panitikan: An Essay on the Philippine Ethnic Literature. Manila: Cultural Center of the Philippines, 1992

== Сылтамалар ==
* [http://philippine.ru/glossary.php?word=691 «Жизнь Лам-анга»] в словаре по Филиппинам
* [http://kapitbisig.com/node/934 Перевод «Жизни Лам-анга» на английский язык]
* [http://kapitbisig.com/node/600 Summary in Tagalog]
* [http://kapitbisig.com/node/934 Summary in English]
* [https://web.archive.org/web/20151115080145/http://www.kapitbisig.com/philippines/bilingual-tagalog-english-version-of-epics-mga-epiko-lam-ang-an-iloko-epic-bilingual-tagalog-english-version_789.html Bilingual (Tagalog-English) version]

[[Төркем:Эпос]]
[[Төркем:Рамаяна]]</text>
      <sha1>ikkqqruffolyhbarnspe02awyzv0968</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Potd/2022-07-24</title>
    <ns>10</ns>
    <id>587989</id>
    <revision>
      <id>3524450</id>
      <timestamp>2022-07-23T13:48:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Guard at the Prague castle, Prague - 7620 (cropped).jpg»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" xml:space="preserve">Guard at the Prague castle, Prague - 7620 (cropped).jpg</text>
      <sha1>3z16vk4ozfkei43fcknrzhhlwyiaz5d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Motd/2022-07-24</title>
    <ns>10</ns>
    <id>587990</id>
    <revision>
      <id>3524451</id>
      <timestamp>2022-07-23T13:49:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «LibriVox - The Island of Dr. Moreau 00.ogg»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">LibriVox - The Island of Dr. Moreau 00.ogg</text>
      <sha1>rhber8g3fyo1ryp6aotutmur7yjq6y7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Potd/2022-07-25</title>
    <ns>10</ns>
    <id>587991</id>
    <revision>
      <id>3524460</id>
      <timestamp>2022-07-23T17:05:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Esslingen aN - Altstadt - Altes Rathaus - nördlicher Giebel und Glockenspiel mit Abendsonne.jpg»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="96" xml:space="preserve">Esslingen aN - Altstadt - Altes Rathaus - nördlicher Giebel und Glockenspiel mit Abendsonne.jpg</text>
      <sha1>dvtbi918sagr98asx9ddi1uuapsxsha</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Motd/2022-07-25</title>
    <ns>10</ns>
    <id>587992</id>
    <revision>
      <id>3524461</id>
      <timestamp>2022-07-23T17:06:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Video Codecs 101.webm»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21" xml:space="preserve">Video Codecs 101.webm</text>
      <sha1>mb0nlum64e1b95zcpvqb4eb8eakb2ol</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айрат Янчура улы Зарипов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>587993</id>
    <redirect title="Айрат Янчур улы Зарипов" />
    <revision>
      <id>3524468</id>
      <timestamp>2022-07-23T18:14:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <comment>Ilnur efende  [[Айрат Янчура улы Зарипов]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Айрат Янчур улы Зарипов]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Айрат Янчур улы Зарипов]]</text>
      <sha1>m9ufiuc0b05a6h4ilssba3i2n560ezb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхәс:Айрат Янчура улы Зарипов</title>
    <ns>1</ns>
    <id>587994</id>
    <redirect title="Бәхәс:Айрат Янчур улы Зарипов" />
    <revision>
      <id>3524470</id>
      <timestamp>2022-07-23T18:14:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <comment>Ilnur efende  [[Бәхәс:Айрат Янчура улы Зарипов]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Бәхәс:Айрат Янчур улы Зарипов]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Бәхәс:Айрат Янчур улы Зарипов]]</text>
      <sha1>qkogphbohj09ggipoc28a6f7q3wjz7b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кулланучы бәхәсе:Nail Nabiulla</title>
    <ns>3</ns>
    <id>587995</id>
    <revision>
      <id>3524473</id>
      <timestamp>2022-07-23T18:17:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «==  ==  {{Рәхим итегез}} ~~~~»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="174" xml:space="preserve">==  ==

{{Рәхим итегез}} [[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 23 июл 2022, 18:17 (UTC)</text>
      <sha1>ktm3tbvj0yva5sqkuh5oqu42xzj6435</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фатыйма Мохтарова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>587996</id>
    <revision>
      <id>3524483</id>
      <timestamp>2022-07-23T18:36:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>яңа бит ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14652" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Исем              = Фатыйма Мохтарова
 |Имза          = 
 |Фото             = Fatma Mukhtarova.jpg
 |Рәсем асты язуы    = 
 |Фон              = 
 |Тугандагы исеме = 
 |Тулы исеме       = Фатыйма Саттар кызы Мохтарова
 |Туу көне    = 26.03.1893
 |Туу урыны   = {{Туу урыны|Персия|Иранда}}, [[Урмия (шәһәр)|Урмия]]
 |Үлү көне      = 19.10.1972
 |Үлү урыны     = [[СССР]], [[Азәрбайҗан ССР]], {{үлем җире| Баку| Бакыда}}
 |Еллар             = 1911 – 1958
 |Дәүләт           = {{байраклаштыру|Иран}}&lt;br/&gt;{{байраклаштыру|РСФСР}}→&lt;br/&gt; {{байрак|СССР}} [[СССР]]
 |Һөнәрләр        = опера [[җырчы]]сы, педагог
 |Моң  = меццо-сопрано
 |Кораллар      = 
 |Жанрлар            = опера, классика, халык җырлары, чегән романслары
 |Псевдонимнар       = Катя Мухтарова
 |Коллективлар       = Зимин театры&lt;br/&gt; Азәрбайҗан опера һәм балет театры
 |Хезмәттәшлек   = 
 |Лейбллар           = 
 |Бүләкләр          = {{Хезмәт Кызыл Байрагы ордены}}{{Хөрмәт билгесе ордены}}  [[Файл:People's Artist of the Azerbaijan SSR.png|20px|Азәрбайҗан ССР халык артисты - 1940]] 
 |Сайт             =
}}
{{фш|Мохтарова}}
''Фатыйма Мохтарова'', Фатыйма Саттар (''Аббас'') кызы Мохтарова ({{lang-az|Fatma Muxtarova}}, ''[[1893 ел]]ның [[23 март|14 (23) марты]], [[Персия]], [[Урмия (шәһәр)|Урмия]] – [[1972 ел]]ның [[19 октябрь|19 октябре]], [[СССР]], [[Азәрбайҗан ССР]], [[Баку]]'') – азәрбайҗан совет җырчысы (''меццо-сопрано'')&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://azerinfo.eu/old/az/images/stories/pdf/azerbaycanliliq.pdf |title=Contact Support|accessdate=2012-06-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120413022221/http://azerinfo.eu/old/az/images/stories/pdf/azerbaycanliliq.pdf |archivedate=2012-04-13 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;, Грузия ССР атказанган (1936), Азәрбайҗан ССР халык (1940) артисты&lt;ref&gt;Театральная энциклопедия. Том III. Под ред. С. Мокульского. М.: Советская энциклопедия. 1964. Стр. 1018&lt;/ref&gt;.

== Тәрҗемәи хәле ==
1893 елның 14 (23) мартында (''вариант'': 1898 елда) &lt;ref name=&quot;gracheva&quot;&gt;Грачева Л. [http://library.sgu.ru/elcol/0115.htm Судьба певицы] {{Wayback|url=http://library.sgu.ru/elcol/0115.htm |date=20160304001313 }}. Годы и люди: [Сб. очерков]. Саратов, 1988. Вып. 3. С. 164-174.&lt;/ref&gt; [[Персия]]нең (хәзерге [[Иран]]ның [[Көнбатыш Азәрбайҗан]] останы) [[Урмия (шәһәр)|Урмия шәһәрендә]] туган. Әтисе Аббас Рзаев [[фарсылар|фарсы]] &lt;ref name=&quot;bbe&quot;&gt;«Мухтарова Фатьма Саттаровна». Большая биографическая энциклопедия.&lt;/ref&gt; (''версия'': [[азәрбайҗаннар|азәрбайҗан]])&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;&gt;[http://www.azcongress.ru/article.php?2252 Лучшая в мире Кармен]. Из воспоминаний внучки Фатьмы Мухтаровой, Светланы Курочкиной. «Азербайджанский конгресс». 16 ноября 2009 года.&lt;/ref&gt; милләтеннән, җырчы һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Тар (музыка коралы)| тарда| ru| Тар}} уйнаучы; әнисе Сара Хәсәнович, [[ Польша-Литва татарлары|липка татары]]&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;/&gt;. Тиздән, кызлары тугач, гаилә [[Россия]]гә, [[Ростов-на-Дону]]га күченә. 1901 елда Фатыйманың әтисе чахотка эләктерә һәм 28 яшендә үлә, әнисе икенче тапкыр шарманкада уйнаучы, милләте буенча Персия азәрбайҗаны булган Саттар Мохтаровка кияүгә чыга&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;/&gt;. Гаилә ачлы-туклы яши һәм Россия шәһәрләре буйлап озак күченеп йөри, ниһаять, 1910 елда [[Сарытау]]да урнашып кала&lt;ref name=&quot;gracheva&quot;/&gt;. Биредә Фатыйманың әнисе кызын урам җырчыларына «җыр өйрәнергә» биргән. Тиздән Катя-шарманщица исеме астында украин костюмын кигән кыз бубен һәм гармун тавышына Сарытау урам-мәйданнарында һәм фабрикалар проходнойларында уңышлы гына чыгыш ясый башлый. Аның беренче тыңлаучыларының берсе ― фабрикада эшләүче яшь {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Лидия Русланова| Лидия Русланова| ru| Русланова, Лидия Андреевна}} булган, ул кызның җырлавына сокланган һәм аңа үзе белән булган бөтен акчасын биргән&lt;ref name=&quot;gracheva&quot;/&gt;.
[[Файл:Muxtarova 1911.jpg|thumb|left|180px|Фатыйма-Катя. 1911 ел]].

Тиздән Катя Мохтарованың таланты турында журналист Архангельский «Саратовский вестник»та язып чыга. Фатыйманы опера җырчысы {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Мария Каменская |Мария Каменскаяның| ru| Каменская, Мария Даниловна}} улы виолончелист Каменский үз канаты астына ала. Әмма яңа йортта Фатыйманы асрау-хезмәтче итеп күргәннәр. Мондый мөнәсәбәткә үпкәләгән Мохтарова Каменскийлар йортыннан китә һәм [[Сарытау губернасы]] шәһәрләре һәм бистәләрендә хәйрия концертлары үткәрүне дәвам итә, журналист Архангельский киңәше буенча, үзенә музыка буенча белем алырлык акча туплый. 1912 елда ул яңа ачылган Сарытау Император консерваториясенә укырга керергә омтылыш ясый, тик «суыкларда җырлап йөреп карлыккан, октавадан кимрәк диапазонлы тавышы» аркасында аны кабул итмиләр. Әмма Мохтаровага танылган опера җырчысы Михаил Медведев игътибар итә,  кызны өйрәтергә алына һәм ике атна эчендә аның тавышын көйли. Шулай итеп, Фатыйма Мохтарова – Сарытау консерваториясенең беренче студентлары арасында. Бу чорда ул әти-әнисе белән яшәгән һәм, консерватория уставына карамастан, илнең башка шәһәрләрендә чыгыш ясаган,  гаиләне тоткан&lt;ref name=&quot;gracheva&quot;/&gt;. 1913 елда шундый гастрольләрнең берсендә Мохтарова [[Баку]]га килеп чыга, анда опера җырчысы [[Хөсәенкули Сарабский]] белән таныша. Мохтарованың авыр финанс хәле турында белгәч, Сарабский Баку нефть сәнәгатькәре һәм меценат {{Тәрҗемә ителмәгән 3 |Мортаза Мохтаров| Мортаза Мохтаровны| ru| Мухтаров, Муртуза Мухтар оглы}} (''җырчының фамилиядәше'') яшь җырчыга ярдәм итәргә үгетли, бай эшмәкәр акча бирергә ризалаша&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;/&gt;.

== Һөнәри карьера == 
[[Файл:Fatma Mukhtarova in role.jpg|thumb|200px|]]
Фатыйма Мохтарованың беренче профессиональ чыгышы Сарытау шәһәр театрында (хәзерге {{Тәрҗемә ителмәгән 3 |И. А. Слонов исемендәге Сарытау драма театры |И. А. Слонов исемендәге Сарытау драма театры| ru| Саратовский театр драмы имени И. А. Слонова}}) «Князь Матвей ставкасы» драмасында була. 1914 елда Сарытау консерваториясен тәмамлап, Мохтарова адвокат Александр Малининга кияүгә чыга (тиздән кызлары Ләйлә туа&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;/&gt;) һәм [[Мәскәү]]гә китә. Биредә ул җырлавын [[Фёдор Шаляпин]]га, аннары театр эшлеклесе  {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Сергей Зимин| Сергей Зиминга| ru| Зимин, Сергей Иванович}} тыңлатуга ирешә, аннары Зиминның опера театрында (хәзер Мәскәүнең [[Зур театр]]ы филиалы) эшләргә дигән тәкъдимне кабул итә. Бу театрда ул «Борис Годунов» операсында Шаляпинның партнеры булган, шулай ук соңыннан аның иң якты һәм истә калырлык роленә әверелгән Кармен партиясен өйрәнгән&lt;ref name=&quot;gracheva&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;/&gt;. 1918 елда Мохтарова Сарытауга бер төркем җырчылар белән кайта һәм беренче тапкыр шул ук елның 31 декабрендә Сарытау опера театрында Кармен ролендә чыгыш ясый.

[[Октябрь революциясе|Революциядән]] соң Фатыйма Мохтарова [[Украина]], [[Идел елгасы|Идел буе]], [[Кавказ|Көньяк Кавказның]] төрле театрларында чыгыш ясый. Газеталар Мохтарова башкаруындагы Карменның «''гадәти булмаган табигый һәм эмоциональ''» булуын билгеләп үткән. 1924 елгы Баку гастрольләре вакытында Хозены уйнаган Георгий Нэлепп, саксызлык аркасында, Кармен-Мохтарова аркасына өч сантиметрга якын тирәнлеккә пычак кадый, Мохтарованың итәгеннән кан агуы артистлар баш игәндә генә күренә&lt;ref name=&quot;azcongress2&quot;&gt;[http://www.azcongress.ru/article.php?2294 Лучшая в мире Кармен]. Из воспоминаний внучки Фатьмы Мухтаровой, Светланы Курочкиной. «Азербайджанский конгресс». 23 ноября 2009 года.&lt;/ref&gt;.  

1921-1937 елларда [[Казан]]да, [[Ленинград]]та, [[Тбилиси]]да, [[Харьков]]та, [[Киев]]та, [[Одесса]]да җырлый. 1938 елдан – {{Тәрҗемә ителмәгән 3| М. Ф. Ахундов исемендәге Азәрбайҗан опера һәм балет театры |Азәрбайҗан опера һәм балет театры |ru |Азербайджанский театр оперы и балета имени М. Ф. Ахундова}} солисты.

1954 елда профессиональ сәхнәне калдырса да, яшь азәрбайҗан җырчыларын укытуын дәвам итә. Аның соңгы концерты  [[Палиашвили исемендәге Грузин опера һәм балет театры|Грузия опера һәм балет театрында]] узган.

== Партияләре ==
Полина («Пики дамасы»), Ваня («Иван Сусанин»), Весна («Снегурочка»), Зибель («Фауст»), Кармен («Кармен»); Любаша («{{comment|Патша кәләше|Царская невеста}}»), Любовь («Мазепа»), Марина Мнишек («Борис Годунов»), Амнерис; Азучена («Трубадур»), Ортруда («Лоэнгрнн»), Пугачёв хатыны («{{comment|Лачын фетнәсе|Орлиный бунт}}», Пащенко), Аксинья («Тын Дон»), Груня («Броненосец Потёмкин», Чишко), Азра («Низами», А. Бадалбәйли) һ. б.

== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* 1936 – Грузия ССР атказанган артисты
* 1940 – Азәрбайҗан ССР халык артисты

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
* [http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1804264936&amp;viewMode=B_1803401803 Мухтарова Фатьма Саттаровна] {{Wayback|url=http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1804264936&amp;viewMode=B_1803401803 |date=20161122221756 }}
{{DEFAULTSORT:Мохтарова, Фатыйма}}
[[Төркем:Әлифба буенча җырчылар]]
[[Төркем:Опера җырчылары]]
[[Төркем:Азәрбайҗан җырчылары]]
[[Төркем:Азәрбайҗан ССР халык артистлары]]
[[Төркем:Грузия ССР атказанган артистлары]]
[[Төркем:Меццо-сопрано]]
[[Төркем:Сарытау консерваториясен тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>n2xmzptdnqwvdzs2rcq2r7jqlk811ig</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524490</id>
      <parentid>3524483</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:44:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14654" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Исем              = Фатыйма Мохтарова
 |Имза          = 
 |Фото             = Fatma Mukhtarova.jpg
 |Рәсем асты язуы    = 
 |Фон              = 
 |Тугандагы исеме = 
 |Тулы исеме       = Фатыйма Саттар кызы Мохтарова
 |Туу көне    = 26.03.1893
 |Туу урыны   = {{Туу урыны|Персия|Иранда}}, [[Урмия (шәһәр)|Урмия]]
 |Үлү көне      = 19.10.1972
 |Үлү урыны     = [[СССР]], [[Азәрбайҗан ССР]], {{үлем җире| Баку| Бакыда}}
 |Еллар             = 1911 – 1958
 |Дәүләт           = {{байраклаштыру|Иран}}&lt;br/&gt;{{байраклаштыру|РСФСР}}→&lt;br/&gt; {{байрак|СССР}} [[СССР]]
 |Һөнәрләр        = опера [[җырчы]]сы, педагог
 |Моң  = меццо-сопрано
 |Кораллар      = 
 |Жанрлар            = опера, классика, халык җырлары, чегән романслары
 |Псевдонимнар       = Катя Мухтарова
 |Коллективлар       = Зимин театры&lt;br/&gt; Азәрбайҗан опера һәм балет театры
 |Хезмәттәшлек   = 
 |Лейбллар           = 
 |Бүләкләр          = {{Хезмәт Кызыл Байрагы ордены}}{{Хөрмәт билгесе ордены}}  [[Файл:People's Artist of the Azerbaijan SSR.png|20px|Азәрбайҗан ССР халык артисты - 1940]] 
 |Сайт             =
}}
{{фш|Мохтарова}}
'''Фатыйма Мохтарова''', Фатыйма Саттар (''Аббас'') кызы Мохтарова ({{lang-az|Fatma Muxtarova}}, ''[[1893 ел]]ның [[23 март|14 (23) марты]], [[Персия]], [[Урмия (шәһәр)|Урмия]] – [[1972 ел]]ның [[19 октябрь|19 октябре]], [[СССР]], [[Азәрбайҗан ССР]], [[Баку]]'') – азәрбайҗан совет җырчысы (''меццо-сопрано'')&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://azerinfo.eu/old/az/images/stories/pdf/azerbaycanliliq.pdf |title=Contact Support|accessdate=2012-06-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120413022221/http://azerinfo.eu/old/az/images/stories/pdf/azerbaycanliliq.pdf |archivedate=2012-04-13 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;, Грузия ССР атказанган (1936), Азәрбайҗан ССР халык (1940) артисты&lt;ref&gt;Театральная энциклопедия. Том III. Под ред. С. Мокульского. М.: Советская энциклопедия. 1964. Стр. 1018&lt;/ref&gt;.

== Тәрҗемәи хәле ==
1893 елның 14 (23) мартында (''вариант'': 1898 елда) &lt;ref name=&quot;gracheva&quot;&gt;Грачева Л. [http://library.sgu.ru/elcol/0115.htm Судьба певицы] {{Wayback|url=http://library.sgu.ru/elcol/0115.htm |date=20160304001313 }}. Годы и люди: [Сб. очерков]. Саратов, 1988. Вып. 3. С. 164-174.&lt;/ref&gt; [[Персия]]нең (хәзерге [[Иран]]ның [[Көнбатыш Азәрбайҗан]] останы) [[Урмия (шәһәр)|Урмия шәһәрендә]] туган. Әтисе Аббас Рзаев [[фарсылар|фарсы]] &lt;ref name=&quot;bbe&quot;&gt;«Мухтарова Фатьма Саттаровна». Большая биографическая энциклопедия.&lt;/ref&gt; (''версия'': [[азәрбайҗаннар|азәрбайҗан]])&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;&gt;[http://www.azcongress.ru/article.php?2252 Лучшая в мире Кармен]. Из воспоминаний внучки Фатьмы Мухтаровой, Светланы Курочкиной. «Азербайджанский конгресс». 16 ноября 2009 года.&lt;/ref&gt; милләтеннән, җырчы һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Тар (музыка коралы)| тарда| ru| Тар}} уйнаучы; әнисе Сара Хәсәнович, [[ Польша-Литва татарлары|липка татары]]&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;/&gt;. Тиздән, кызлары тугач, гаилә [[Россия]]гә, [[Ростов-на-Дону]]га күченә. 1901 елда Фатыйманың әтисе чахотка эләктерә һәм 28 яшендә үлә, әнисе икенче тапкыр шарманкада уйнаучы, милләте буенча Персия азәрбайҗаны булган Саттар Мохтаровка кияүгә чыга&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;/&gt;. Гаилә ачлы-туклы яши һәм Россия шәһәрләре буйлап озак күченеп йөри, ниһаять, 1910 елда [[Сарытау]]да урнашып кала&lt;ref name=&quot;gracheva&quot;/&gt;. Биредә Фатыйманың әнисе кызын урам җырчыларына «җыр өйрәнергә» биргән. Тиздән Катя-шарманщица исеме астында украин костюмын кигән кыз бубен һәм гармун тавышына Сарытау урам-мәйданнарында һәм фабрикалар проходнойларында уңышлы гына чыгыш ясый башлый. Аның беренче тыңлаучыларының берсе ― фабрикада эшләүче яшь {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Лидия Русланова| Лидия Русланова| ru| Русланова, Лидия Андреевна}} булган, ул кызның җырлавына сокланган һәм аңа үзе белән булган бөтен акчасын биргән&lt;ref name=&quot;gracheva&quot;/&gt;.
[[Файл:Muxtarova 1911.jpg|thumb|left|180px|Фатыйма-Катя. 1911 ел]].

Тиздән Катя Мохтарованың таланты турында журналист Архангельский «Саратовский вестник»та язып чыга. Фатыйманы опера җырчысы {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Мария Каменская |Мария Каменскаяның| ru| Каменская, Мария Даниловна}} улы виолончелист Каменский үз канаты астына ала. Әмма яңа йортта Фатыйманы асрау-хезмәтче итеп күргәннәр. Мондый мөнәсәбәткә үпкәләгән Мохтарова Каменскийлар йортыннан китә һәм [[Сарытау губернасы]] шәһәрләре һәм бистәләрендә хәйрия концертлары үткәрүне дәвам итә, журналист Архангельский киңәше буенча, үзенә музыка буенча белем алырлык акча туплый. 1912 елда ул яңа ачылган Сарытау Император консерваториясенә укырга керергә омтылыш ясый, тик «суыкларда җырлап йөреп карлыккан, октавадан кимрәк диапазонлы тавышы» аркасында аны кабул итмиләр. Әмма Мохтаровага танылган опера җырчысы Михаил Медведев игътибар итә,  кызны өйрәтергә алына һәм ике атна эчендә аның тавышын көйли. Шулай итеп, Фатыйма Мохтарова – Сарытау консерваториясенең беренче студентлары арасында. Бу чорда ул әти-әнисе белән яшәгән һәм, консерватория уставына карамастан, илнең башка шәһәрләрендә чыгыш ясаган,  гаиләне тоткан&lt;ref name=&quot;gracheva&quot;/&gt;. 1913 елда шундый гастрольләрнең берсендә Мохтарова [[Баку]]га килеп чыга, анда опера җырчысы [[Хөсәенкули Сарабский]] белән таныша. Мохтарованың авыр финанс хәле турында белгәч, Сарабский Баку нефть сәнәгатькәре һәм меценат {{Тәрҗемә ителмәгән 3 |Мортаза Мохтаров| Мортаза Мохтаровны| ru| Мухтаров, Муртуза Мухтар оглы}} (''җырчының фамилиядәше'') яшь җырчыга ярдәм итәргә үгетли, бай эшмәкәр акча бирергә ризалаша&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;/&gt;.

== Һөнәри карьера == 
[[Файл:Fatma Mukhtarova in role.jpg|thumb|200px|]]
Фатыйма Мохтарованың беренче профессиональ чыгышы Сарытау шәһәр театрында (хәзерге {{Тәрҗемә ителмәгән 3 |И. А. Слонов исемендәге Сарытау драма театры |И. А. Слонов исемендәге Сарытау драма театры| ru| Саратовский театр драмы имени И. А. Слонова}}) «Князь Матвей ставкасы» драмасында була. 1914 елда Сарытау консерваториясен тәмамлап, Мохтарова адвокат Александр Малининга кияүгә чыга (тиздән кызлары Ләйлә туа&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;/&gt;) һәм [[Мәскәү]]гә китә. Биредә ул җырлавын [[Фёдор Шаляпин]]га, аннары театр эшлеклесе  {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Сергей Зимин| Сергей Зиминга| ru| Зимин, Сергей Иванович}} тыңлатуга ирешә, аннары Зиминның опера театрында (хәзер Мәскәүнең [[Зур театр]]ы филиалы) эшләргә дигән тәкъдимне кабул итә. Бу театрда ул «Борис Годунов» операсында Шаляпинның партнеры булган, шулай ук соңыннан аның иң якты һәм истә калырлык роленә әверелгән Кармен партиясен өйрәнгән&lt;ref name=&quot;gracheva&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;azcongress&quot;/&gt;. 1918 елда Мохтарова Сарытауга бер төркем җырчылар белән кайта һәм беренче тапкыр шул ук елның 31 декабрендә Сарытау опера театрында Кармен ролендә чыгыш ясый.

[[Октябрь революциясе|Революциядән]] соң Фатыйма Мохтарова [[Украина]], [[Идел елгасы|Идел буе]], [[Кавказ|Көньяк Кавказның]] төрле театрларында чыгыш ясый. Газеталар Мохтарова башкаруындагы Карменның «''гадәти булмаган табигый һәм эмоциональ''» булуын билгеләп үткән. 1924 елгы Баку гастрольләре вакытында Хозены уйнаган Георгий Нэлепп, саксызлык аркасында, Кармен-Мохтарова аркасына өч сантиметрга якын тирәнлеккә пычак кадый, Мохтарованың итәгеннән кан агуы артистлар баш игәндә генә күренә&lt;ref name=&quot;azcongress2&quot;&gt;[http://www.azcongress.ru/article.php?2294 Лучшая в мире Кармен]. Из воспоминаний внучки Фатьмы Мухтаровой, Светланы Курочкиной. «Азербайджанский конгресс». 23 ноября 2009 года.&lt;/ref&gt;.  

1921-1937 елларда [[Казан]]да, [[Ленинград]]та, [[Тбилиси]]да, [[Харьков]]та, [[Киев]]та, [[Одесса]]да җырлый. 1938 елдан – {{Тәрҗемә ителмәгән 3| М. Ф. Ахундов исемендәге Азәрбайҗан опера һәм балет театры |Азәрбайҗан опера һәм балет театры |ru |Азербайджанский театр оперы и балета имени М. Ф. Ахундова}} солисты.

1954 елда профессиональ сәхнәне калдырса да, яшь азәрбайҗан җырчыларын укытуын дәвам итә. Аның соңгы концерты  [[Палиашвили исемендәге Грузин опера һәм балет театры|Грузия опера һәм балет театрында]] узган.

== Партияләре ==
Полина («Пики дамасы»), Ваня («Иван Сусанин»), Весна («Снегурочка»), Зибель («Фауст»), Кармен («Кармен»); Любаша («{{comment|Патша кәләше|Царская невеста}}»), Любовь («Мазепа»), Марина Мнишек («Борис Годунов»), Амнерис; Азучена («Трубадур»), Ортруда («Лоэнгрнн»), Пугачёв хатыны («{{comment|Лачын фетнәсе|Орлиный бунт}}», Пащенко), Аксинья («Тын Дон»), Груня («Броненосец Потёмкин», Чишко), Азра («Низами», А. Бадалбәйли) һ. б.

== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* 1936 – Грузия ССР атказанган артисты
* 1940 – Азәрбайҗан ССР халык артисты

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
* [http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1804264936&amp;viewMode=B_1803401803 Мухтарова Фатьма Саттаровна] {{Wayback|url=http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1804264936&amp;viewMode=B_1803401803 |date=20161122221756 }}
{{DEFAULTSORT:Мохтарова, Фатыйма}}
[[Төркем:Әлифба буенча җырчылар]]
[[Төркем:Опера җырчылары]]
[[Төркем:Азәрбайҗан җырчылары]]
[[Төркем:Азәрбайҗан ССР халык артистлары]]
[[Төркем:Грузия ССР атказанган артистлары]]
[[Төркем:Меццо-сопрано]]
[[Төркем:Сарытау консерваториясен тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>b2qh6uvweda0r3n8t33o5t7bii6gi25</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхәс:Фатыйма Мохтарова</title>
    <ns>1</ns>
    <id>587997</id>
    <revision>
      <id>3524484</id>
      <timestamp>2022-07-23T18:38:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{ТИМ|ru|Мухтарова, Фатьма Саттаровна}} {{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =Польша татарлары |халык2 =азәрбайҗаннар |халык3 = |кулланучы= Әмир}}»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="251" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Мухтарова, Фатьма Саттаровна}}
{{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =Польша татарлары |халык2 =азәрбайҗаннар |халык3 = |кулланучы= Әмир}}</text>
      <sha1>avmfi2v35i9zp3hlhng1a1w03azb8gf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524518</id>
      <parentid>3524484</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T20:56:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>азәрбайҗан → әзербайҗан</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="251" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Мухтарова, Фатьма Саттаровна}}
{{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =Польша татарлары |халык2 =әзербайҗаннар |халык3 = |кулланучы= Әмир}}</text>
      <sha1>j5vaw5mrxd8bvbcrllmwjuqwj1a784y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Грузия ССР атказанган артистлары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>587998</id>
    <revision>
      <id>3524485</id>
      <timestamp>2022-07-23T18:38:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122" xml:space="preserve">[[Төркем:ССРБ республикаларының мактаулы исемнәренә ия булучылар]]</text>
      <sha1>sy3emc3geui948hnve8eq1fzetdtogc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Сарытау консерваториясен тәмамлаучылар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>587999</id>
    <revision>
      <id>3524486</id>
      <timestamp>2022-07-23T18:40:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="95" xml:space="preserve">[[Төркем:Сарытау югары уку йортларын тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>l4y1gocmk0jzz92ym92entzwfnq8j3t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мохтарова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588000</id>
    <revision>
      <id>3524489</id>
      <timestamp>2022-07-23T18:43:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>яңа бит ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="592" xml:space="preserve">'''Мохтарова''' — фамилия.
* [[Гөлфия Мохтарова]] (1995), спортчы (''[[самбо]]''), РФ спорт мастеры (''[[Әстерхан]]'').
* [[Назирә Мохтарова]] (Мөхәммәтшина, 1925), невропатолог, фән докторы, профессор (''[[Киев]]'').
* [[Фатыйма Мохтарова]] (1893?―1972), опера җырчысы, Азәрбайҗан ССР халык артисты (1940).
----
* '''[[Мохтаров]]'''
{{күп мәгънәле}}

[[Төркем:Фамилияләр]]</text>
      <sha1>8lgauz583slm7y1yi8jyldyz1o6bsmz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Melis Treat</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588001</id>
    <revision>
      <id>3524542</id>
      <timestamp>2022-07-24T09:30:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Старий Джен</username>
        <id>43083</id>
      </contributor>
      <comment>Создано переводом страницы «[[:ru:Special:Redirect/revision/124273291|Melis Treat]]»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9684" xml:space="preserve">{{Музыкант|Фон=Композитор|Сайт=}}
[[Категория:Проект:Музыка:Последняя правка в 2022 году]]
[[Категория:Проект:Музыка:Последняя правка в текущем месяце]]
[[Категория:Персоналии по алфавиту]]
[[Категория:Музыканты по алфавиту]]

'''Богдан Андреевич Смирнов''' (туган. [[30 ноябрь]] [[2000]] ([[Тверь]], [[Тверь өлкәсе]], [[Россия]]), сәхнә тәхәллүсе астында танылган '''Melis Treat''' — Россия DJ, музыкаль продюсер, музыкант, [[композитор]], аранжировщик, автор-башкаручы, саунд дизайнер&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://7days.ru/stars/bio/melis-treat/bio.htm|title=Биография Melis Treat — статьи и новости на 7days.ru}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-diao/|title=Музыкальная среда. DIAO}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-evgenij-okunev/|title=Музыкальная среда. Евгений Окунев}}&lt;/ref&gt; .

Музыка этикеткалары әгъзасы: Сони Музыка, Эффектив Рекордлар, Студия Союзы, Правда музыкасы, DNK, Бәрхет Музыкасы &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverskaya13.ru/lica-stolicy/muzy-ka-nashego-vremeni/|title=Музыка нашего времени|date=2019-08-07}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-melis-treat/|title=Музыкальная среда. MELIS TREAT}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.1001tracklists.com/artist/2qs8981w/alex-helder-and-melis-treat/index.html|title=Alex Helder &amp; Melis Treat Tracks / Remixes Overview}}&lt;/ref&gt; &quot;Курку хикәясе&quot; саундтрекы ярдәмендә иң популярлык казанды, рәсми саундтрек булды &quot;Патриот 2&quot; сериясе &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://artmoskovia.ru/muzykalnoe-shou-detskij-myuzikl-sozvezdie-rozy-predstavyat-na-stsene-kts-salyut.html|title=Музыкальное шоу – детский мюзикл «Созвездие Розы», представят на сцене КЦ «Салют»|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://artmoskovia.ru/dj-i-kompozitor-melis-treat-tvorchestvo-eto-realizatsiya-sebya-v-eto-mire.html|title=DJ и композитор MELIS TREAT: «Творчество – это реализация себя в этом мире»|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tophit.ru/ru/artist/Melis_Treat|title=Слушать все песни, треки, музыку Melis Treat бесплатно на ТопХит}}&lt;/ref&gt; .

Аның композицияләре радиостанцияләрдә балкып торды: Рекорд, Яңа Радио, Жара ФМ, Пилот Радио, шулай ук: Blasterjaxx, Markhese, ZROQ &lt;ref&gt;{{Cite news|title=Applications of Machine Learning to the Problem of Antimicrobial Resistance: an Emerging Model for Translational Research|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/JCM.01260-20|lang=en|first=Sanjat|author=Anahtar}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://moscultura.livejournal.com/1723886.html|title=MELIS TREAT: &quot;Творчество — это реализация себя в этом мире&quot;|author=moscultura|first=Михаил Брацилопише до}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://newradio.ru/artists/20941|title=Melis Treat}}&lt;/ref&gt; .

== Биография ==

=== 2000–2015: Беренче еллар ===
Богдан [[2000 ел|2000]] [[30 ноябрь|елның 30 ноябрендә]] [[Тверь|Твер]] шәһәрендә туган, балачактан ук [[музыка]] язарга яраткан &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://patriot.tnt-online.ru/s2e1|title=Сериал Патриот Сезон 2 Серия 1 смотреть онлайн в хорошем качестве}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://music.yandex.ru/artist/5393902?lang=uk|title=Melis Treat}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://miml.co/music/melis-treat-cheap-tricks/|title=Melis Treat - 'Cheap Tricks'|date=2020-11-15}}&lt;/ref&gt; .
[[Файл:Melis_Treat_играет_на_пианино,_на_концерте_в_Москве.webp|сулда|мини|220x220пкс| Богдан Смирнов [[Мәскәү|Мәскәүдәге]] концертта фортепианода уйный.]]
Бала чагымда мин төрле башкаручыларны тыңладым, ләкин Богдан өчен төп нәрсә Бенни Бенасси иде, кыска вакыт эчендә  музыка &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://newsmgroup.wordpress.com/2022/02/10/melis-treat-%d1%82%d0%b2%d0%be%d1%80%d1%87%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%be-%d1%8d%d1%82%d0%be-%d1%80%d0%b5%d0%b0%d0%bb%d0%b8%d0%b7%d0%b0%d1%86%d0%b8%d1%8f-%d1%81%d0%b5%d0%b1%d1%8f-%d0%b2-%d1%8d/|title=MELIS TREAT &quot;CREATIVITY IS REALIZATION OF YOURSELF IN THIS WORLD&quot;|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; шөгыльләнүне туктатты, ләкин 12 яшькә якынрак кызыксыну актив үсә башлады. яңадан иҗади &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://vk.com/wall155481245_4441|title=Попасть с треком в сериал ✅ Sony.. {{!}} Богдан Смирнов {{!}} VK}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-top4u/?utm_source=yxnews&amp;utm_medium=desktop&amp;utm_referrer=https://yandex.ru/news/search?text=|title=Музыкальная среда. TOP4U}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://artmoskovia.ru/dj-i-kompozitor-melis-treat-tvorchestvo-eto-realizatsiya-sebya-v-eto-mire.html|title=DJ и композитор MELIS TREAT: «Творчество – это реализация себя в этом мире»|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; .

== Лейблы ==

* Sony Music
* Эффектив язмалар,
* &quot;Союз&quot; студиясе
* чын музыка
* ДНК
* Бәрхет музыкасы
* гамма музыкасы

== Дискография ==

=== EP ===
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15.8em;&quot; |Исем
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:17.9em;&quot; | Мәгълүмат
|-
! scope=&quot;row&quot; | ''Минем йөрәгем'' 
|
* Чыгарылыш: [[2019 ел|2019]] [[3 февраль|елның 3 феврале]]
* Этикетка: MT Музыканы кыйный
* Форматы: Санлы
|}

=== Синглы ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Исем
! ясап чыгарылган көне
|-
| Сәхнәгә бару (feat. ПЛАНТИУМ)
| 2019 елның 5 октябре
|-
| Музыкаль сирәклек Pt. 064 (тәнәфес)
| rowspan=&quot;2&quot; | 2019 елның 19 октябре
|-
| Сәхнәгә бару
|-
| сулыш
| 4 декабрь, 2019
|-
| Акча алыгыз
| 23 март, 2020
|-
| NASA (feat. Алекс Хелдер
| 11 июнь, 2020
|-
| Тылсымлы (feat. Алекс Хелдер
| 10 июль, 2020
|-
| Джуманжи (feat. Алекс Хелдер
| 23 июль, 2020
|-
| Арзан хәйләләр
| 23 октябрь, 2020
|-
| Рөхсәт итегез
| 28 гыйнвар, 2021
|-
| Рендезвоус (feat. Гексари, АВВА П)
| 11 февраль, 2021
|-
| Шанс (feat. Резников)
| 20 февраль, 2021
|-
| Курку хикәясе (feat. VADDS, Кесси Блэк)
| 12 март, 2021
|-
| Безне алмаслар (feat. Резников)
| 11 июнь, 2021
|-
| Теләк (feat. NADI)
| 18 июнь, 2021
|-
| Wanna (feat. снилекс)
| 29 июнь, 2021
|-
| Игътибар итмә (feat. Снилекс, Кесси Блэк)
| 9 июль, 2021
|-
| Дус булыгыз (feat. ЯАОВА)
| 13 август, 2021
|-
| Кире
| 2021, 8 октябрь
|-
| Күбәләк (feat. гексари)
| 2021, 15 октябрь
|-
| Эчемдәге серләр (feat. косвик)
| 29 октябрь, 2021
|-
| Анда булмаган кыз (feat. ксенон)
| 9 ноябрь, 2021
|-
| Билгесез (feat. Резников)
| 28 гыйнвар, 2022
|-
| U белән бул (feat. Кесси Блэк
| 10 февраль, 2022
|-
| Күз яшьләре (feat. Codemdvd, Кесси Блэк)
| 18 февраль, 2022
|-
| Артка йөгерү (feat. Галиаскаров)
| 15 апрель, 2022
|-
| Төне озын (feat. Резников)
| 27 май, 2022
|-
| бәхетле
| 3 июнь, 2022
|-
| Бирегез (feat. Резников)
| 10 июнь, 2022
|-
| Порт-Манана
| 17 июнь, 2022
|-
| Йөгерү (feat. Арчелли Файдз)
| 24 июнь, 2022
|-
| Бик тирәнлектә (feat. Резников)
| 1 июль, 2022
|-
| Бүген кич уйнарга телим
| 8 июль, 2022
|-
| Бик ерак
| 22 июль, 2022
|}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

== Сылтамалар ==

* {{Official|https://vk.com/melistreat|}}
{{Навигация}}
[[Төркем:30 ноябрь көнне туганнар]]
[[Төркем:2000 елда туганнар]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:XXI гасыр композиторлары]]
[[Төркем:XX гасыр композиторлары]]
[[Төркем:Русия композиторлары]]
[[Төркем:Әлифба буенча музыкантлар]]
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]</text>
      <sha1>42dz5sdqpomxfjwxdm0mnmkf8r14o7y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524544</id>
      <parentid>3524542</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:31:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Старий Джен</username>
        <id>43083</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9343" xml:space="preserve">{{Музыкант|Фон=Композитор|Сайт=}}

'''Богдан Андреевич Смирнов''' (туган. [[30 ноябрь]] [[2000]] ([[Тверь]], [[Тверь өлкәсе]], [[Россия]]), сәхнә тәхәллүсе астында танылган '''Melis Treat''' — Россия DJ, музыкаль продюсер, музыкант, [[композитор]], аранжировщик, автор-башкаручы, саунд дизайнер&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://7days.ru/stars/bio/melis-treat/bio.htm|title=Биография Melis Treat — статьи и новости на 7days.ru}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-diao/|title=Музыкальная среда. DIAO}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-evgenij-okunev/|title=Музыкальная среда. Евгений Окунев}}&lt;/ref&gt; .

Музыка этикеткалары әгъзасы: Сони Музыка, Эффектив Рекордлар, Студия Союзы, Правда музыкасы, DNK, Бәрхет Музыкасы &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverskaya13.ru/lica-stolicy/muzy-ka-nashego-vremeni/|title=Музыка нашего времени|date=2019-08-07}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-melis-treat/|title=Музыкальная среда. MELIS TREAT}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.1001tracklists.com/artist/2qs8981w/alex-helder-and-melis-treat/index.html|title=Alex Helder &amp; Melis Treat Tracks / Remixes Overview}}&lt;/ref&gt; &quot;Курку хикәясе&quot; саундтрекы ярдәмендә иң популярлык казанды, рәсми саундтрек булды &quot;Патриот 2&quot; сериясе &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://artmoskovia.ru/muzykalnoe-shou-detskij-myuzikl-sozvezdie-rozy-predstavyat-na-stsene-kts-salyut.html|title=Музыкальное шоу – детский мюзикл «Созвездие Розы», представят на сцене КЦ «Салют»|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://artmoskovia.ru/dj-i-kompozitor-melis-treat-tvorchestvo-eto-realizatsiya-sebya-v-eto-mire.html|title=DJ и композитор MELIS TREAT: «Творчество – это реализация себя в этом мире»|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tophit.ru/ru/artist/Melis_Treat|title=Слушать все песни, треки, музыку Melis Treat бесплатно на ТопХит}}&lt;/ref&gt; .

Аның композицияләре радиостанцияләрдә балкып торды: Рекорд, Яңа Радио, Жара ФМ, Пилот Радио, шулай ук: Blasterjaxx, Markhese, ZROQ &lt;ref&gt;{{Cite news|title=Applications of Machine Learning to the Problem of Antimicrobial Resistance: an Emerging Model for Translational Research|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/JCM.01260-20|lang=en|first=Sanjat|author=Anahtar}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://moscultura.livejournal.com/1723886.html|title=MELIS TREAT: &quot;Творчество — это реализация себя в этом мире&quot;|author=moscultura|first=Михаил Брацилопише до}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://newradio.ru/artists/20941|title=Melis Treat}}&lt;/ref&gt; .

== Биография ==

=== 2000–2015: Беренче еллар ===
Богдан [[2000 ел|2000]] [[30 ноябрь|елның 30 ноябрендә]] [[Тверь|Твер]] шәһәрендә туган, балачактан ук [[музыка]] язарга яраткан &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://patriot.tnt-online.ru/s2e1|title=Сериал Патриот Сезон 2 Серия 1 смотреть онлайн в хорошем качестве}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://music.yandex.ru/artist/5393902?lang=uk|title=Melis Treat}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://miml.co/music/melis-treat-cheap-tricks/|title=Melis Treat - 'Cheap Tricks'|date=2020-11-15}}&lt;/ref&gt; .
[[Файл:Melis_Treat_играет_на_пианино,_на_концерте_в_Москве.webp|сулда|мини|220x220пкс| Богдан Смирнов [[Мәскәү|Мәскәүдәге]] концертта фортепианода уйный.]]
Бала чагымда мин төрле башкаручыларны тыңладым, ләкин Богдан өчен төп нәрсә Бенни Бенасси иде, кыска вакыт эчендә  музыка &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://newsmgroup.wordpress.com/2022/02/10/melis-treat-%d1%82%d0%b2%d0%be%d1%80%d1%87%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%be-%d1%8d%d1%82%d0%be-%d1%80%d0%b5%d0%b0%d0%bb%d0%b8%d0%b7%d0%b0%d1%86%d0%b8%d1%8f-%d1%81%d0%b5%d0%b1%d1%8f-%d0%b2-%d1%8d/|title=MELIS TREAT &quot;CREATIVITY IS REALIZATION OF YOURSELF IN THIS WORLD&quot;|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; шөгыльләнүне туктатты, ләкин 12 яшькә якынрак кызыксыну актив үсә башлады. яңадан иҗади &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://vk.com/wall155481245_4441|title=Попасть с треком в сериал ✅ Sony.. {{!}} Богдан Смирнов {{!}} VK}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-top4u/?utm_source=yxnews&amp;utm_medium=desktop&amp;utm_referrer=https://yandex.ru/news/search?text=|title=Музыкальная среда. TOP4U}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://artmoskovia.ru/dj-i-kompozitor-melis-treat-tvorchestvo-eto-realizatsiya-sebya-v-eto-mire.html|title=DJ и композитор MELIS TREAT: «Творчество – это реализация себя в этом мире»|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; .

== Лейблы ==
* Sony Music
* Эффектив язмалар,
* &quot;Союз&quot; студиясе
* чын музыка
* ДНК
* Бәрхет музыкасы
* гамма музыкасы

== Дискография ==

=== EP ===
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15.8em;&quot; |Исем
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:17.9em;&quot; | Мәгълүмат
|-
! scope=&quot;row&quot; | ''Минем йөрәгем'' 
|
* Чыгарылыш: [[2019 ел|2019]] [[3 февраль|елның 3 феврале]]
* Этикетка: MT Музыканы кыйный
* Форматы: Санлы
|}

=== Синглы ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Исем
! ясап чыгарылган көне
|-
| Сәхнәгә бару (feat. ПЛАНТИУМ)
| 2019 елның 5 октябре
|-
| Музыкаль сирәклек Pt. 064 (тәнәфес)
| rowspan=&quot;2&quot; | 2019 елның 19 октябре
|-
| Сәхнәгә бару
|-
| сулыш
| 4 декабрь, 2019
|-
| Акча алыгыз
| 23 март, 2020
|-
| NASA (feat. Алекс Хелдер
| 11 июнь, 2020
|-
| Тылсымлы (feat. Алекс Хелдер
| 10 июль, 2020
|-
| Джуманжи (feat. Алекс Хелдер
| 23 июль, 2020
|-
| Арзан хәйләләр
| 23 октябрь, 2020
|-
| Рөхсәт итегез
| 28 гыйнвар, 2021
|-
| Рендезвоус (feat. Гексари, АВВА П)
| 11 февраль, 2021
|-
| Шанс (feat. Резников)
| 20 февраль, 2021
|-
| Курку хикәясе (feat. VADDS, Кесси Блэк)
| 12 март, 2021
|-
| Безне алмаслар (feat. Резников)
| 11 июнь, 2021
|-
| Теләк (feat. NADI)
| 18 июнь, 2021
|-
| Wanna (feat. снилекс)
| 29 июнь, 2021
|-
| Игътибар итмә (feat. Снилекс, Кесси Блэк)
| 9 июль, 2021
|-
| Дус булыгыз (feat. ЯАОВА)
| 13 август, 2021
|-
| Кире
| 2021, 8 октябрь
|-
| Күбәләк (feat. гексари)
| 2021, 15 октябрь
|-
| Эчемдәге серләр (feat. косвик)
| 29 октябрь, 2021
|-
| Анда булмаган кыз (feat. ксенон)
| 9 ноябрь, 2021
|-
| Билгесез (feat. Резников)
| 28 гыйнвар, 2022
|-
| U белән бул (feat. Кесси Блэк
| 10 февраль, 2022
|-
| Күз яшьләре (feat. Codemdvd, Кесси Блэк)
| 18 февраль, 2022
|-
| Артка йөгерү (feat. Галиаскаров)
| 15 апрель, 2022
|-
| Төне озын (feat. Резников)
| 27 май, 2022
|-
| бәхетле
| 3 июнь, 2022
|-
| Бирегез (feat. Резников)
| 10 июнь, 2022
|-
| Порт-Манана
| 17 июнь, 2022
|-
| Йөгерү (feat. Арчелли Файдз)
| 24 июнь, 2022
|-
| Бик тирәнлектә (feat. Резников)
| 1 июль, 2022
|-
| Бүген кич уйнарга телим
| 8 июль, 2022
|-
| Бик ерак
| 22 июль, 2022
|}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

== Сылтамалар ==

* {{Official|https://vk.com/melistreat|}}
{{Навигация}}
[[Төркем:30 ноябрь көнне туганнар]]
[[Төркем:2000 елда туганнар]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:XXI гасыр композиторлары]]
[[Төркем:XX гасыр композиторлары]]
[[Төркем:Русия композиторлары]]
[[Төркем:Әлифба буенча музыкантлар]]
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]</text>
      <sha1>29phafqzwy8gkem4iqjuuqypdmyaoid</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524545</id>
      <parentid>3524544</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T09:31:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Старий Джен</username>
        <id>43083</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9342" xml:space="preserve">{{Музыкант|Фон=Композитор|Сайт=}}
'''Богдан Андреевич Смирнов''' (туган. [[30 ноябрь]] [[2000]] ([[Тверь]], [[Тверь өлкәсе]], [[Россия]]), сәхнә тәхәллүсе астында танылган '''Melis Treat''' — Россия DJ, музыкаль продюсер, музыкант, [[композитор]], аранжировщик, автор-башкаручы, саунд дизайнер&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://7days.ru/stars/bio/melis-treat/bio.htm|title=Биография Melis Treat — статьи и новости на 7days.ru}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-diao/|title=Музыкальная среда. DIAO}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-evgenij-okunev/|title=Музыкальная среда. Евгений Окунев}}&lt;/ref&gt; .

Музыка этикеткалары әгъзасы: Сони Музыка, Эффектив Рекордлар, Студия Союзы, Правда музыкасы, DNK, Бәрхет Музыкасы &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverskaya13.ru/lica-stolicy/muzy-ka-nashego-vremeni/|title=Музыка нашего времени|date=2019-08-07}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-melis-treat/|title=Музыкальная среда. MELIS TREAT}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.1001tracklists.com/artist/2qs8981w/alex-helder-and-melis-treat/index.html|title=Alex Helder &amp; Melis Treat Tracks / Remixes Overview}}&lt;/ref&gt; &quot;Курку хикәясе&quot; саундтрекы ярдәмендә иң популярлык казанды, рәсми саундтрек булды &quot;Патриот 2&quot; сериясе &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://artmoskovia.ru/muzykalnoe-shou-detskij-myuzikl-sozvezdie-rozy-predstavyat-na-stsene-kts-salyut.html|title=Музыкальное шоу – детский мюзикл «Созвездие Розы», представят на сцене КЦ «Салют»|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://artmoskovia.ru/dj-i-kompozitor-melis-treat-tvorchestvo-eto-realizatsiya-sebya-v-eto-mire.html|title=DJ и композитор MELIS TREAT: «Творчество – это реализация себя в этом мире»|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tophit.ru/ru/artist/Melis_Treat|title=Слушать все песни, треки, музыку Melis Treat бесплатно на ТопХит}}&lt;/ref&gt; .

Аның композицияләре радиостанцияләрдә балкып торды: Рекорд, Яңа Радио, Жара ФМ, Пилот Радио, шулай ук: Blasterjaxx, Markhese, ZROQ &lt;ref&gt;{{Cite news|title=Applications of Machine Learning to the Problem of Antimicrobial Resistance: an Emerging Model for Translational Research|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/JCM.01260-20|lang=en|first=Sanjat|author=Anahtar}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://moscultura.livejournal.com/1723886.html|title=MELIS TREAT: &quot;Творчество — это реализация себя в этом мире&quot;|author=moscultura|first=Михаил Брацилопише до}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://newradio.ru/artists/20941|title=Melis Treat}}&lt;/ref&gt; .

== Биография ==

=== 2000–2015: Беренче еллар ===
Богдан [[2000 ел|2000]] [[30 ноябрь|елның 30 ноябрендә]] [[Тверь|Твер]] шәһәрендә туган, балачактан ук [[музыка]] язарга яраткан &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://patriot.tnt-online.ru/s2e1|title=Сериал Патриот Сезон 2 Серия 1 смотреть онлайн в хорошем качестве}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://music.yandex.ru/artist/5393902?lang=uk|title=Melis Treat}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://miml.co/music/melis-treat-cheap-tricks/|title=Melis Treat - 'Cheap Tricks'|date=2020-11-15}}&lt;/ref&gt; .
[[Файл:Melis_Treat_играет_на_пианино,_на_концерте_в_Москве.webp|сулда|мини|220x220пкс| Богдан Смирнов [[Мәскәү|Мәскәүдәге]] концертта фортепианода уйный.]]
Бала чагымда мин төрле башкаручыларны тыңладым, ләкин Богдан өчен төп нәрсә Бенни Бенасси иде, кыска вакыт эчендә  музыка &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://newsmgroup.wordpress.com/2022/02/10/melis-treat-%d1%82%d0%b2%d0%be%d1%80%d1%87%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%be-%d1%8d%d1%82%d0%be-%d1%80%d0%b5%d0%b0%d0%bb%d0%b8%d0%b7%d0%b0%d1%86%d0%b8%d1%8f-%d1%81%d0%b5%d0%b1%d1%8f-%d0%b2-%d1%8d/|title=MELIS TREAT &quot;CREATIVITY IS REALIZATION OF YOURSELF IN THIS WORLD&quot;|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; шөгыльләнүне туктатты, ләкин 12 яшькә якынрак кызыксыну актив үсә башлады. яңадан иҗади &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://vk.com/wall155481245_4441|title=Попасть с треком в сериал ✅ Sony.. {{!}} Богдан Смирнов {{!}} VK}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-top4u/?utm_source=yxnews&amp;utm_medium=desktop&amp;utm_referrer=https://yandex.ru/news/search?text=|title=Музыкальная среда. TOP4U}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://artmoskovia.ru/dj-i-kompozitor-melis-treat-tvorchestvo-eto-realizatsiya-sebya-v-eto-mire.html|title=DJ и композитор MELIS TREAT: «Творчество – это реализация себя в этом мире»|date=2022-02-10}}&lt;/ref&gt; .

== Лейблы ==
* Sony Music
* Эффектив язмалар,
* &quot;Союз&quot; студиясе
* чын музыка
* ДНК
* Бәрхет музыкасы
* гамма музыкасы

== Дискография ==

=== EP ===
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15.8em;&quot; |Исем
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:17.9em;&quot; | Мәгълүмат
|-
! scope=&quot;row&quot; | ''Минем йөрәгем'' 
|
* Чыгарылыш: [[2019 ел|2019]] [[3 февраль|елның 3 феврале]]
* Этикетка: MT Музыканы кыйный
* Форматы: Санлы
|}

=== Синглы ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Исем
! ясап чыгарылган көне
|-
| Сәхнәгә бару (feat. ПЛАНТИУМ)
| 2019 елның 5 октябре
|-
| Музыкаль сирәклек Pt. 064 (тәнәфес)
| rowspan=&quot;2&quot; | 2019 елның 19 октябре
|-
| Сәхнәгә бару
|-
| сулыш
| 4 декабрь, 2019
|-
| Акча алыгыз
| 23 март, 2020
|-
| NASA (feat. Алекс Хелдер
| 11 июнь, 2020
|-
| Тылсымлы (feat. Алекс Хелдер
| 10 июль, 2020
|-
| Джуманжи (feat. Алекс Хелдер
| 23 июль, 2020
|-
| Арзан хәйләләр
| 23 октябрь, 2020
|-
| Рөхсәт итегез
| 28 гыйнвар, 2021
|-
| Рендезвоус (feat. Гексари, АВВА П)
| 11 февраль, 2021
|-
| Шанс (feat. Резников)
| 20 февраль, 2021
|-
| Курку хикәясе (feat. VADDS, Кесси Блэк)
| 12 март, 2021
|-
| Безне алмаслар (feat. Резников)
| 11 июнь, 2021
|-
| Теләк (feat. NADI)
| 18 июнь, 2021
|-
| Wanna (feat. снилекс)
| 29 июнь, 2021
|-
| Игътибар итмә (feat. Снилекс, Кесси Блэк)
| 9 июль, 2021
|-
| Дус булыгыз (feat. ЯАОВА)
| 13 август, 2021
|-
| Кире
| 2021, 8 октябрь
|-
| Күбәләк (feat. гексари)
| 2021, 15 октябрь
|-
| Эчемдәге серләр (feat. косвик)
| 29 октябрь, 2021
|-
| Анда булмаган кыз (feat. ксенон)
| 9 ноябрь, 2021
|-
| Билгесез (feat. Резников)
| 28 гыйнвар, 2022
|-
| U белән бул (feat. Кесси Блэк
| 10 февраль, 2022
|-
| Күз яшьләре (feat. Codemdvd, Кесси Блэк)
| 18 февраль, 2022
|-
| Артка йөгерү (feat. Галиаскаров)
| 15 апрель, 2022
|-
| Төне озын (feat. Резников)
| 27 май, 2022
|-
| бәхетле
| 3 июнь, 2022
|-
| Бирегез (feat. Резников)
| 10 июнь, 2022
|-
| Порт-Манана
| 17 июнь, 2022
|-
| Йөгерү (feat. Арчелли Файдз)
| 24 июнь, 2022
|-
| Бик тирәнлектә (feat. Резников)
| 1 июль, 2022
|-
| Бүген кич уйнарга телим
| 8 июль, 2022
|-
| Бик ерак
| 22 июль, 2022
|}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

== Сылтамалар ==

* {{Official|https://vk.com/melistreat|}}
{{Навигация}}
[[Төркем:30 ноябрь көнне туганнар]]
[[Төркем:2000 елда туганнар]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:XXI гасыр композиторлары]]
[[Төркем:XX гасыр композиторлары]]
[[Төркем:Русия композиторлары]]
[[Төркем:Әлифба буенча музыкантлар]]
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]</text>
      <sha1>0p4wp1le18mxl805blnvmtx779xs3r4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Potd/2022-07-26</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588002</id>
    <revision>
      <id>3524552</id>
      <timestamp>2022-07-24T11:54:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Zhuravlyne ozero.jpg»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" xml:space="preserve">Zhuravlyne ozero.jpg</text>
      <sha1>pe93w88oqr27ubfy8h6acu7yyhd9p96</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Motd/2022-07-26</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588003</id>
    <revision>
      <id>3524553</id>
      <timestamp>2022-07-24T11:56:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «La Tournée des grands ducs (1910, clip).webm»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" xml:space="preserve">La Tournée des grands ducs (1910, clip).webm</text>
      <sha1>gjh1xlslq8j6lylh1r37hhakcn3p40c</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>