Wikipedia ttwiki https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Медиа Махсус Бәхәс Кулланучы Кулланучы бәхәсе Википедия Википедия бәхәсе Файл Файл бәхәсе МедиаВики МедиаВики бәхәсе Калып Калып бәхәсе Ярдәм Ярдәм бәхәсе Төркем Төркем бәхәсе Портал Портал бәхәсе TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета 0 12751 3524722 3524526 2022-07-26T09:57:48Z Актубу 40453 /* Тарих */ wikitext text/x-wiki {{тел|исем=Француз теле|үзисем=français |төс=<nowiki>#ccff99</nowiki> |илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]]. |төбәкләр=бөтен дөнья |сөйләшүче=270 миллион |дәрәҗә=10 |классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]] * [[Роман телләре]] ** [[Галл-роман телләре]] *** '''Французча''' |рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]]. |идарә= |iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T) |iso3=fra |sil=FRA }} '''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла. Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый. Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән. [[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле. Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала. [[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]] [[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала. [[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма. 2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:<br/> • [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;<br/> • [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;<br/> • [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;<br/> • [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;<br/> • [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.<br/> [[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән: ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).<br/> Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар. ==Тарих== ===Халык латин теле үсеше=== Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]<nowiki/>лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere > escrivere (фр. écrire); spatha > espa(t)a (фр. éрéе); stabulum > establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam > porta. {| class="wikitable" |+Сузыклар үзгәрелүе |- align="center" ! rowspan="2" |Классик латин теле сузыклары !Латин язуы |ă |ā |ĕ |ē |ĭ |ī |ŏ |ō |ŭ |ū |æ |œ |au |- align="center" ![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]] |a |aː |e |eː |i |iː |o |oː |u |uː |ae̯ |oe̯ | rowspan="2" |au̯ |- align="center" ! colspan="2" |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ) | colspan="2" |a |ɛ | colspan="2" |e |i |ɔ | colspan="2" |o |u |ɛ |e |} [[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]<nowiki/>ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган: {| class="wikitable" |+ ! ! colspan="7" |Басымлы ачык иҗекләрдә ! colspan="2" |Барлык очракларда |- align="center" ! rowspan="2" |Әүвәл | rowspan="2" |ɛ | rowspan="2" |ɔ | rowspan="2" |e | rowspan="2" |o | colspan="3" |a | rowspan="2" |au̯ | rowspan="2" |u |- align="center" |m, n алдында |k, g артында |башка очракларда |- align="center" !Соң (VIII гасыр) |ɪ̯e |u̯o |eɪ̯ |ou̯ |aɪ̯ |ɪ̯e |eː |oː |y |} Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]<nowiki/>ләнеп калган: calidum > caldu, oculum > oclu, pede > pied, porta > porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән. Халык телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg), шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә. ==Фонетика== ===Тартыклар=== {| class="standard" ! colspan="2" rowspan="4" |Артикуляция ысулы ! colspan="9" |Артикулция урыны |- align="center" ! colspan="2" rowspan="2" |Ирен тартыклары ! colspan="3" |Тел алды тартыклары ! colspan="4" |Дорсаль тартыклар |- align="center" ! rowspan="2" |Альвеол ! rowspan="2" |Альвеол арты ! colspan="2" rowspan="2" |Тел уртасы ! colspan="2" rowspan="2" |Тел арты ! rowspan="2" |Кече тел |- align="center" !Ирен-ирен тартыклары !Ирен-теш тартыклары |- align="center" ! rowspan="2" |Плозивлар !Яңгыраулар |[[ХФӘ|b]] | |[[ХФӘ|d]] | | | |[[ХФӘ|g]] | | |- align="center" !Саңгыраулар |[[ХФӘ|p]] | |[[ХФӘ|t]] | | | |[[ХФӘ|k]] | | |- align="center" ! rowspan="2" |Сибилянтлар !Яңгыраулар | | |[[ХФӘ|z]] |[[ХФӘ|ʒ]] | | | | | |- align="center" !Саңгыраулар | | |[[ХФӘ|s]] |[[ХФӘ|ʃ]] | | | | | |-align="center" ! rowspan="2" |Фрикативлар !Яңгыраулар | |[[ХФӘ|v]] | | | | | | |[[ХФӘ|ʁ]] |-align="center" !Саңгыраулар | |[[ХФӘ|f]] | | | | | | | |- align="center" ! rowspan="2" |Аппроксимантлар !Үзәктәгеләр | | | | |[[ХФӘ|j]] |[[ХФӘ|ɥ]] | |[[ХФӘ|w]] | |- align="center" !Яндагылар | | |[[ХФӘ|l]] | | | | | | |- align="center" ! colspan="2" |Борын тартыклары |[[ХФӘ|m]] | |[[ХФӘ|n]] | | | | | | |} Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый. ===Сузыклар=== Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]]. ===Сөйләм агышы=== Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә: * мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре, * [[фигыль]] белән [[алмашлык]], * күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре, * [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз, * баш сүз + бер иҗекле аергыч. Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри. Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала: {| |style="vertical-align:top"| {|class="wikitable" style="text-align:center" !Хәреф !Укылыш ([[ХФӘ]]) |- |d||[[ХФӘ|/t/]] |- |s, x||[[ХФӘ|/z/]] |- |f||[[ХФӘ|/v/]] |- |} |} Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә. Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар: * тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар», * сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]», * [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза», * ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]», * ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә», * ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы», * фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта». Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар: * исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый», * исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр», * ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул», * җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары», * алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?» ==Грамматика== ===Морфология=== ====Исем==== Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла. {| |style="vertical-align:top"| {|class="wikitable" style="text-align:left" !Ысул !Кулланылыш !Мисал !Искәрмә |- |''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''|| |- |юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''|| |- |''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;<br>''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu'' |- |''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',<br>''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б. |- |''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails'' |- |тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''|| |- |} |} Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар. ====Сыйфат==== Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша. Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә: {| style="wikitable" ! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында''' |- | beau || bel |- | nouveau || nouvel |- | vieux || vieil |- | fou || fol |- | mou || mol |} Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар: {| style="wikitable" ! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды''' |- | aigu || aiguë |- | bas || basse |- | beau || belle |- | blanc || blanche |- | doux || douce |- | faux || fausse |- | fou || folle |- | frais || fraîche |- | gentil || gentille |- | grec || grecque |- | gros || grosse |- | jaloux || jalouse |- | long || longue |- | mou || molle |- | nouveau || nouvelle |- | public || publique |- | sec || sèche |- | turc || turcque |- | vieux || vieille |} Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга: {| |style="vertical-align:top"| {|class="wikitable" style="text-align:left" !Ир-ат роды !Хатын-кыз роды !Мисал !Чыгармалар |- |''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&nbsp;— ''rouge''|| |- |''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&nbsp;— ''entière''|| |- |''-f''||''-ve''||''naïf''&nbsp;— ''naïve''|| |- |''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&nbsp;— ''heureuse'',<br>''travailleur''&nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',<br>''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',<br>''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',<br>''extérieur(e)'' |- |''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''|| |- |''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&nbsp;— ''inquiète'',<br>''concret''&nbsp;— ''concrète'',<br>''complet''&nbsp;— ''complète'',<br>''secret''&nbsp;— ''secrète'' |- |} |} Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла. {| |style="vertical-align:top"| {|class="wikitable" style="text-align:left" !Ысул !Кулланылыш !Мисал !Чыгармалар |- |''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''|| |- |юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''|| |- |''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''|| |- |''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',<br>''naval'', ''fatal'', ''final'' |- |} |} Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''. {| class="wikitable" |+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре !Чагыштыру дәрәҗәсе !Ясалышы !Мисаллар !Чыгарылма |- |Чагыштыру дәрәҗәсе |''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&nbsp;''que''&nbsp;теркәгече) |''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»<br>''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»<br>''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы» |''bon'' «яхшы»&nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»<br>''mauvais'' «яман»&nbsp;— ''pire'' «яманрак»<br>''petit'' «кечкенә»&nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк» |- |Артыклык дәрәҗәсе |билгеле артикль + ''plus'', ''moin'' |''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»<br>''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз» |''bon'' «яхшы»&nbsp;— ''артикль''&nbsp;+&nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»<br>''mauvais'' «яман»&nbsp;— ''артикль''&nbsp;+&nbsp;''pire'' «иң яман»<br>''petit'' «кечкенә»&nbsp;— ''артикль''&nbsp;+&nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә» |} Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле. Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла. Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш. ====Фигыль==== Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар. {| |style="vertical-align:top"| {|class="wikitable" style="text-align:left" |+Фигыль спряжениеләре !Спряжение !Фигыльләр !Искәрмә |- |I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;<br>кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә |- |II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре|| |- |III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк |- |} |} Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''<nowiki/>'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк. Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла. {| class="wikitable" |+Фигыль заманнары ! rowspan="2" |Төркемчә ! colspan="2" |Үткән заманнар ! rowspan="2" |Хәзерге заманнар (барысы да гади) ! colspan="2" |Киләчәк заманнар |- !Гадиләр !Катлаулылар !Гадиләр !Катлаулылар |- !Indicatif |Imparfait<br>Passé simple |Passe composé<br>Plus-que-parfait<br>Passé antérieur<br>Passé immédiat<br>Passé immédiat dans le passé<br> |Présent |Futur simple<br>Futur dans le passe |Futur antérieur<br>Futur immédiat<br>Futur immédiat dans le passé<br> |- !Conditionnel | |Conditionnel passé 1-ère forme<br>Conditionnel passé 2-ième forme |Coditionnel présent | | |- !Subjonctif |Subjonctif imparfait |Subjonctif passé<br>Subjonctif plus-que-parfait |Subjonctif présent | | |} {| class="wikitable" |+Гади заманнарда төрләнеш ! colspan="2" rowspan="2" |Хикәя фигыль ! colspan="3" |I спряжение ! colspan="3" |II спряжение ! rowspan="2" |Нәрсәгә кышымчалары ялгана |- !1-нче зат !2-нче зат !3-нче зат !1-нче зат !2-нче зат !3-нче зат |- ! rowspan="2" |Présent !Берлек саны | ''-e'' | ''-es'' | ''-e'' | ''-is'' | ''-is'' | ''-it'' | rowspan="4" |Инфинитив нигезенә |- !Күплек саны | ''-ons'' | ''-ez'' | ''-ent'' | ''-issons'' | ''-issez'' | ''-issent'' |- ! rowspan="2" |Passé simple !Берлек саны | ''-ai'' | ''-as'' | ''-a'' | ''-is'' | ''-is'' | ''-it'' |- !Күплек саны | ''-âmes'' | ''-âtes'' | ''-èrent'' | ''-îmes'' | ''-îtes'' | ''-irent'' |- ! rowspan="3" |Imparfait ! ! colspan="2" |1-нче зат ! colspan="2" |2-нче зат ! colspan="2" |3-нче зат ! |- !Берлек саны | colspan="2" |''-ais'' | colspan="2" |''-ais'' | colspan="2" |''-ait'' | rowspan="2" |''-ons''<nowiki/>'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә |- !Күплек саны | colspan="2" |''-ions'' | colspan="2" |''-iez'' | colspan="2" |''-aient'' |- ! rowspan="2" |Futur simple !Берлек саны | colspan="2" |''-ai'' | colspan="2" |''-as'' | colspan="2" |''-a'' | rowspan="4" |Инфинитивка |- !Күплек саны | colspan="2" |''-ons'' | colspan="2" |''-ez'' | colspan="2" |''-ont'' |- ! rowspan="2" |Futur dans le passé !Берлек саны | colspan="2" |''-ais'' | colspan="2" |''-ais'' | colspan="2" |''-ait'' |- !Күплек саны | colspan="2" |''-ions'' | colspan="2" |''-iez'' | colspan="2" |''-aient'' |- ! colspan="2" |Шарт фигыль ! colspan="2" |1-нче зат ! colspan="2" |2-нче зат ! colspan="2" |3-нче зат ! |- ! rowspan="2" |Coditionnel présent !Берлек саны | colspan="2" |''-ais'' | colspan="2" |''-ais'' | colspan="2" |''-ait'' | rowspan="2" |Инфинитивка |- !Күплек саны | colspan="2" |''-ions'' | colspan="2" |''-iez'' | colspan="2" |''-aient'' |- ! colspan="2" |Субъюнктив ! colspan="2" |1-нче зат ! colspan="2" |2-нче зат ! colspan="2" |3-нче зат ! |- ! rowspan="2" |Subjonctif présent !Берлек саны | colspan="2" |''-e'' | colspan="2" |''-es'' | colspan="2" |''-e'' | rowspan="2" |''-ent''<nowiki/>'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә |- !Күплек саны | colspan="2" |''-ions'' | colspan="2" |''-iez'' | colspan="2" |''-ent'' |- ! rowspan="2" |Subjonctif imparfait !Берлек саны | colspan="2" |''-se'' | colspan="2" |''-ses'' | colspan="2" |''-ât'' | rowspan="2" |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә |- !Күплек саны | colspan="2" |''-sions'' | colspan="2" |''-siez'' | colspan="2" |''-sent'' |} {| class="wikitable" |+Катлаулы заманнарда төрләнеш !Төркемчә !Заман !Ясалышы |- ! rowspan="8" |Хикәя фигыль !Passe composé |présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé |- !Plus-que-parfait |imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé |- !Passé antérieur |passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé |- !Passé immédiat |présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив |- !Passé immédiat dans le passé |imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив |- !Futur antérieur |futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé |- !Futur immédiat |présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив |- !Futur immédiat dans le passe |imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив |- ! rowspan="2" |Шарт фигыль !Conditionnel passé 1-ère forme |conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé |- !Conditionnel passé 2-ième forme | rowspan="2" |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé |- ! rowspan="2" |Субъюнктив !Subjonctif plus-que-parfait |- !Subjonctif passé |subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé |} == Шулай ук карагыз == {{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}} * [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]] * [[Телләрнең Интернета кулланылышы]] * [[Киң таралган телләр исемлеге]] * [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]] == Әдәбият == * THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON<br/> * ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7<br/> * ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7 * ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0 * Французский язык. Справочник школьника / Е.&nbsp;В.&nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&nbsp;Л.&nbsp;Королёва.&nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3 * ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963 * Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&nbsp;Демазюр, Н.&nbsp;Путилина.&nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&nbsp;– (Популярный самоучитель).&nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2 * ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959 * ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8 ==Чыганаклар== [[Төркем:Франсуз теле]] {{Lang-stub-cyr}} 7o4uut94c83qdiizwv2wvghkc0qq7bt 0 13319 3524665 3524587 2022-07-25T14:35:53Z Frhdkazan 3171 /* {{Вафатлар}} */ +[[|]] wikitext text/x-wiki '''27 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 157 көн кала. {{Июль тәкъвиме}} {{Шулай ук карагыз/Көн}} {{Тарихта бу көн}} =={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}== ==={{Халыкара истәлекле период}}=== ==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}=== * {{Байрак/Вьетнам}} [[Вьетнам]] — '''''Корбан төшкәннәрне искә алу көне''''' <small>({{lang-vi|[[:vi:Ngày thương binh liệt sĩ|Ngày thương binh liệt sĩ]]}}, {{lang-en|[[:en:Public holidays in Vietnam#Other Holidays|Martyrs and Wounded Soldiers Day]]}})</small>. * {{PRK}} / [[Төньяк Корея]] — '''''Бөек бабалар җирен азат итү сугышында [[Җиңү бәйрәме|җиңү көне]]''''' <small>({{lang-ko|[[:ko:조국해방전쟁 승리 기념일|조국해방전쟁 승리 기념일]]}})</small>. * {{PRI}} — '''''Доктор Хосе Челсо Барбоза туган көне''''' <small>({{lang-es|[[:es:Puerto Rico#Fiestas nacionales|Natalicio de José Celso Barbosa]]}}, {{lang-en|[[:en:Public holidays in Puerto Rico#Official public holidays|Birthday of Dr. José Celso Barbosa]]}})</small>. * {{PHL}} — '''''[[Христос]] чиркәвен булдыруга багышланган милли бәйрәм''''' <small>({{lang-en|[[:en:Public holidays in the Philippines#Other holidays|Iglesia ni Cristo Day]]}}, филипинча ''Araw ng Iglesia ni Cristo'')</small>. ==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}=== * {{BRA}}<ref>http://pt.wikipedia.org/wiki/27_de_julho#Feriados_e_eventos_c.C3.ADclicos</ref>.: ** '''''Брокерлар көне''''', <small>({{lang-pt|Dia do [[:pt:Despachante|Despachante]]}})</small>,<ref>{{ref-pt}} [http://jcrs.uol.com.br/site/noticia.php?codn=35136 Jornal do Comercio: Dia do Despachante]</ref> ** '''''Мотоциклистлар көне''''' <small>({{lang-pt|Dia do [[:pt:Motociclista|Motociclista]]}})</small>,<ref>{{ref-pt}} [http://www.revistamotoclubes.com.br/2012_07/Materia_2012_07_27_DiadoMotociclista.htm Conheça a história da criação do Dia do Motociclista] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130917100340/http://revistamotoclubes.com.br/2012_07/Materia_2012_07_27_DiadoMotociclista.htm |date=2013-09-17 }}</ref> ** '''''Педиатрлар көне''''' <small>({{lang-pt|Dia do [[:pt:Pediatra|Pediatra]]}})</small>,<ref>{{ref-pt}} [http://www.oabsp.org.br/portaldamemoria/datas-comemorativas/dia-do-pediatra Dia do pediatra]</ref> ** '''''Эш урыны аварияларга каршы профилактика көне''''' <small>({{lang-pt|Dia da Prevenção de [[:pt:Acidente de Trabalho|Acidentes de Trabalho]]}})</small>,<ref>{{ref-pt}} [http://csbbrasil.org.br/27-de-julho-dia-nacional-de-prevencao-de-acidentes-de-trabalho/ 27 de julho: Dia Nacional de Prevenção de Acidentes de Trabalho]</ref> ** {{Сан Паулу штаты байрагы}}ндагы {{Жардинополис гербы}} шәһәре көне (1898). * {{FIN}} — '''''Милли йокы чүлмәге көне''''' <small>({{lang-fi|[[:fi:Unikeonpäivä|Unikeonpäivä]]}})</small>. == {{Вакыйгалар}} == * [[1549 ел|1549]] — [[Франциск Ксаверий]] [[Рәсем:Imperial Seal of Japan.svg|20px]] [[Япония|Япон империясе]] ярларына җитә. * [[1694 ел|1694]] — [[Англия банкы]] оештырыла. * [[1922 ел|1922]] — [[Адыгея]] автоном өлкәсе барлыкка килә. * [[1943 ел|1943]] — {{ITA}}нең фашистик фикасе таратыла. * [[1990 ел|1990]] — {{MOL}} парламенты [[Рәсем:Flag of Gagauzia.svg|20px]] [[Гагаузия]] автономиясен кире кага. * [[2010 ел|2010]] — {{KGZ}} конституциясе кабул ителә. * [[2012 ел|2012]] — {{GBR}}ның {{Лондон гербы}} шәһәрендә [[Рәсем:Olympic flag.svg|border|20px]] [[Җәйге Олимпия уеннары 2012]] чарасы ачылышы булачак дип көтелә. == {{Туулар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:27 июль көнне туганнар}} * [[1612 ел|1612]] — [[Морад IV]], [[Госман империясе]]нең 17 солтаны. * [[1775 ел|1775]] — [[Тереза Брунсвик]], * [[1824 ел|1824]] — [[Александр Дюма (угыл)]], язучы. * [[1835 ел|1835]] — [[Җозуе Кардуччи]], * [[1848 ел|1848]] — [[Лоранд Этвөш]], * [[1853 ел|1853]] — [[Владимир Короленко]], язучы. * [[1881 ел|1881]] — [[Һанс Фишер]], * [[1887 ел|1887]] — [[Сара Шакулова]], математик-галим һәм мәгариф эшлеклесе. * [[1894 ел|1894]] — [[Галләм Саттаров]], * [[1897 ел|1897]] — [[Николай Кощиенко]], * [[1898 ел|1898]] — [[Миикул Крисун]], * [[1907 ел|1907]] — [[Сәгадәт Исхакый-Чагатай]], * [[1908 ел|1908]] — [[Эржебет Шаар]], * [[1911 ел|1911]] — [[Мифтахетдин Шәймөхәммәтов]], * [[1914 ел|1914]] — [[Прохор Щербаков]], * [[1915 ел|1915]] — [[Александр Сергеев (1915)|Александр Сергеев]], * [[1916 ел|1916]] — [[Зиннәт Шәрифуллин]], * [[1935 ел|1935]] — [[Владимир Васильев (1935)|Владимир Васильев]], дирижёр, [[Тукай премиясе]] лауреаты. * [[1936 ел|1936]] — [[Эдуард Вәлишин]], * [[1937 ел|1937]] — [[Ринарт Сөләйманов]], * 1937 — [[Фиркат Мәхмүтов]], * [[1938 ел|1938]] — [[Валентин Логунов]], * 1938 — [[Өлфәт Хәмәтҗанов]], * [[1945 ел|1945]] — [[Мәхмүт Гасыймов]], сынчы, [[ТР атказанган сәнгать эшлеклесе]] (''[[2008]]''). * [[1946 ел|1946]] — [[Валерий Чурилов]], * [[1948 ел|1948]] — [[Гүзәл Апанаева]], балет биючесе. * 1948 — [[Клара Хәйретдинова]], җырчы, РФ атказанган, ТР халык артисты. * [[1952 ел|1952]] — [[Динә Талхина]], * [[1953 ел|1953]] — [[Динә Арсланова]], * [[1956 ел|1956]] — [[Альберт Гыйльметдинов]], [[физика]] галиме, [[мәгариф]] чиновнигы. * [[1961 ел|1961]] — [[Әминә Әсфәндиярева]], * [[1963 ел|1963]] — [[Илшат Әминов]], * 1963 — [[Иршат Минкин]], * [[1965 ел|1965]] — [[Наталия Половынка]], * [[1975 ел|1975]] — [[Энҗе Камалиева]], * [[1976 ел|1976]] — [[Артем Анисимов (1976)|Артем Анисимов]], * [[1990 ел|1990]] — [[Роман Куц]], * [[1992 ел|1992]] — [[Ольга Сосина]], * [[1993 ел|1993]] — [[Габриэла Гунчикова]], * [[1995 ел|1995]] — [[Виктор Полетаев]], == {{Вафатлар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:27 июль көнне вафатлар}} * [[1194 ел|1194]] — [[Святослав Всеволод улы (Киев кенәзе)|Святослав Всеволод улы]], [[Бөек Киев кенәзләре|Бөек Киев кенәзе]]. * [[1740 ел|1740]] — [[Галдан-Норбо]], * [[1841 ел|1841]] — [[Михаил Лермонтов]], рус шагыйре. * [[1917 ел|1917]] — [[Эмил Теодор Кохер]], * [[1940 ел|1940]] — [[Василий Якимов]], * [[1942 ел|1942]] — [[Фәрит Фәтхуллин]], [[Совет-фин сугышы (1939-1940)|Совет-фин]] һәм [[Бөек Ватан сугышы|Бөек Ватан сугышлары]] чорында [[Кызыл Гаскәр]]енең [[истребитель]] эскадрильясе командиры, майор, [[Советлар Берлеге каһарманы]]. * [[1944 ел|1944]] — [[Нурмый Шәрипов]], [[Советлар Берлеге Каһарманы]], гвардия өлкән сержанты. * 1944 — [[Нух Идрисов]], лейтенант, [[Матросовчылар|матросовчы]]. * [[1947 ел|1947]] — [[Михаил Бондаренко]], * [[1965 ел|1965]] — [[Жанна Отердал]], * [[1966 ел|1966]] — [[Елеферий Суханкин]], * [[1968 ел|1968]] — [[Камал III]], драма актеры. * [[1981 ел|1981]] — [[Юрий Ларин]], * [[1992 ел|1992]] — [[Дженни Карези]], * [[1993 ел|1993]] — [[Рафаэль Еникиев]], * [[2000 ел|2000]] — [[Габделхәй Сәетов]], [[Советлар Берлеге каһарманы]]. * [[2001 ел|2001]] — [[Илдар Урманче]], * [[2002 ел|2002]] — [[Фәйзи Гомәров]], * [[2006 ел|2006]] — [[Юрий Нәзмиев]], * [[2009 ел|2009]] — [[Наталия Ирисова]], * [[2010 ел|2010]] — [[Айрат Закиров]], * [[2011 ел|2011]] — [[Агота Кристоф]], [[Швейцария]] язучысы. * [[2012 ел|2012]] — [[Хәернас Чыкаев]], * [[2013 ел|2013]] — [[Евгений Воронин]], * [[2017 ел|2017]] — [[Алексей Богданов]], * 2017 — [[Хәния Фәрхи]], татар эстрада җырчысы. * [[2018 ел|2018]] — [[Гафур Каюмов]], татар драматургы, театр режиссеры, актер. * [[2019 ел|2019]] — [[Җон Роберт Шриффер]], * 2019 — [[Ышылай Сайгын]], * [[2020 ел|2020]] — [[Леонид Арсланов]], * [[2021 ел|2021]] — [[Әлмира Әдиятуллина]], * 2021 — [[Гайсә Хөсәенов]], =={{Дини бәйрәмнәр}}== ===={{Исем бәйрәмнәре}}==== == Шулай ук карагыз == {{commonscat|27 July}} == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} {{Тәкъвим}} [[Төркем:Ел көннәре]] [[Төркем:27 июль]] 5lamskuo4vvw7l8zp1xxi3tfzh7eh70 6 14577 3524709 232785 2022-07-26T07:00:54Z MasterRus21thCentury 34925 перенесено на Викисклад wikitext text/x-wiki {{Gush Wizhdan | Description = "ТНВ (Татарстан - Яңа Гасыр )" Tele radio companiase logotipy | Source,Autor = http://tat.tnv.ru/hymn/ | Article = Татарстан - Яңа Гасыр | Portion = Entire because low resolution | Low_resolution = Yes | Purpose = The image is used as the primary means of visual identification of the article topic | Replaceability = No. Logos are always presumed non-free per WP:LOGO [http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:LOGO]. | other_information = }} {{NowCommons|File:ТНВ.jpg}} qrptjy990hjk9sr84sxjkux3ttc3njn 0 16325 3524678 3501552 2022-07-25T16:40:43Z Әмир 15082 /* Күренекле кешеләре */ wikitext text/x-wiki {{АТБВМ |Төс1 = {{Төс/Россия}} |Татар исеме = Апас районы |Чын исем = {{lang-ru|Апастовский район}} |Герб = Coat of Arms of Apastovsky rayon (Tatarstan).gif |Байрак = Flag of Apastovsky rayon (Tatarstan).png |Герб киңлеге = |Байрак киңлеге = |Герб тасвирламасы = |Байрак тасвирламасы = |Ил = [[Россия]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |уровень = |CoordScale = |Гимн = |Статус = [[Район]] |Регион төре = [[Җөмһүрият]] |Регион = [[Татарстан]] |Башкала = [[Апас]] |ЭреШәһәрләр = |Нигезләү = [[1930 ел]]ның [[10 август]]ы |Юкка чыгу = |Башлык =Заһидуллин Рәшид Нәҗиб улы<ref>http://apastovo.tatarstan.ru/rus_glava_amr{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> |Башлык исеме = Район башлыгы |Башлык2 = Сабирҗанов Алмаз Эдуард улы<ref>http://apastovo.tatarstan.ru/rusrukovod_ispolkom{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> |Башлык исеме2 = Башкарма комитет җитәкчесе |ТЭП = |ТЭП елы = |ТЭП буенча урын = |Кеше башына ТЭП = |Кеше башына ТЭП буенча урын = |Тел = |Телләр = |Халык саны = 21 627 кеше |Халык саны исәбе елы = 2010 |Халыктан % = 0,6 |Халык саны буенча урын = |Халык тыгызлыгы = |Халык тыгызлыгы буенча урын = |Милли состав = |Дини состав = |Мәйдан = 1047,6 |Мәйданнан % = 1,5 |Мәйдан буенча урын = |Максималь биеклеге = |Урта биеклеге = |Минималь биеклеге = |Киңлек = |Озынлык = |Харита = Location of Apastovsky District (Tatarstan).svg |Харита зурлыгы = 350px |Административ берәмлек харитасы = |Харита зурлыгы ае = |Сәгать поясы = MSK (UTC+3) |Аббревиатура = |ISO = |Телефон коды = |Почта индекслары = |Интернет домены = |Автомобиль номерлар коды = 16, 116 |Сайт =http://apastovo.tatar.ru/ |Commons-та төркем = |Искәрмә = }} '''Апас районы '''([[Рус теле|рус.]] Апастовский район) — [[Татарстан Республикасы]] составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Ул төбәкнең көньяк-көнбатышында урнашкан. Район территориясе бер шәһәр һәм 21 авыл җирлегенә берләшкән 72 торак пунктны үз эченә ала. 2020 ел башына халык саны 19512 кеше тәшкил итә. Административ үзәк — [[Апас|Апас шәһәр тибындагы поселогы]].<ref>{{cite web |url = https://tatstat.gks.ru/storage/mediabank/%D0%9C%D0%9E%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB2020_308759_311478.pdf |title = Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень |date = 2020 |publisher = Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан |accessdate =2020-11-07 |format = PDF }}</ref><ref>{{cite web |url = http://www.ite.antat.ru/articles/punkt_a/a147.html |title = Апастово |date = 2015 |publisher = Институт Татарской энциклопедии и регионоведения АН РТ |accessdate = 2020-11-13 }}</ref><ref name=RealTime>{{cite web |url =https://realnoevremya.ru/articles/78986-opisanie-i-istoriya-apastovskogo-rayona-tatarstana |title = Апастово: следы каменного века, села Казанского ханства и хозяева из «Ак Барс Холдинга» |date = 2017-10-15 |publisher = Реальное Время |accessdate = 2020-11-13 }}</ref> == География == [[Алтын Урда]]ның, [[Казан ханлыгы]]ның һәм [[Казан губернасы]]ның «Җәбалстаны», яки тарихи «[[Тау ягы]]»нда урнашкан. Республиканың [[Буа районы|Буа]], [[Тәтеш районы|Тәтеш]], [[Кама Тамагы районы|Кама Тамагы]], [[Югары Ослан районы|Югары Ослан]], [[Кайбыч районы|Кайбыч]] районнары, шулай ук [[Чуашстан]]ның [[Ялчык районы]] белән чиктәш.<ref>{{cite web |url =https://www.zamky.com.ua/ru/respublyka-tatarstan/arheologyya-y-drevnyaya-ystoryya-apastovskogo-rajona/. |title =Археология и древняя история Апастовского района |date = 2018-11-13 |publisher =Археологическая карта |accessdate =2020-11-13 }}</ref>{{sfn|Зиганшин|2015|c=73}} Көнбатыш өлеше Токмово тектоник своды авышлыгында, калган өлеше — Казан-Киров бөгелешенең көньяк-көнбатыш бортында урнашкан. Рельефы – калкулыклы тигезлек (биеклеге – 140-200 м). Иң зур биеклек - 228 метр, территориянең көньяк өлешендә, Зөя һәм [[Үләмә]] елгалары арасында; иң азы — 55 метр — [[Зөя елгасы]] буенда, аның озынлыгы 161 км. Барлык су артерияләре аның бассейнына керә. Гомуми озынлыгы 30 км дан артык булган башка эре елгалар: Бола, Үләмә, Коры [[Үләмә]], [[Бия]], [[Чирмешән (Бола кушылдыгы)|Чирмешән]], [[Имәле]]. Урман массивының гомуми мәйданы - 8,9 мең га.<ref name=RealTime/>{{sfn|Зиганшин|2015|c=73}} Туфрак караңгы-[[соры төс|соры]] һәм урман, көлсу туфраклар. Район территориясендә акшар, [[доломит]], [[балчык]], [[ком]], [[торф]] запаслары бар. == Герб һәм флаг == Герб һәм флагны эшләү белән Татарстан Республикасы президенты каршындагы Геральдика советы һәм Россия геральдистлар берлеге бергә шөгыльләнгән. Апас муниципаль район советының 2006 елның 30 сентябрендәге карары белән расланган. Герб һәм флагта районның төп икътисади, мәдәни һәм географик үзенчәлекләре сурәтләнгән. Башак һәм таҗ уңдырышлы җирләрне, ике [[шәүлегән]] — хезмәт сөючәнлек һәм рухи мәдәниятне, көмеш тасма — Зөя елгасын, кояш — җылылык һәм муллык символы. Гербтагы алтын төс уңыш, байлык, акыл, хөрмәт символы;көмеш - чисталык, камиллек, тынычлык, үзара аңлашу, кызыл — батырлык, көч, хезмәт сөючәнлек, матурлык һәм бәйрәм символы; яшел — табигать, сәламәтлек, яшьлек, тормыш үсеше символы.<ref>{{cite web |url= https://apastovo.tatarstan.ru/apastovo_gerb.htm |title= Апастовский муниципальный район |date= 2020 |publisher= Официальный Татарстан |accessdate=2020-11-20 }}</ref><ref>{{cite web |url = https://tatarica.org/ru/razdely/municipalnye-obrazovaniya/municipalnye-rajony/apastovskij-rajon/apastovskij-rajon |title = Апастовский район. Справка |date = 2020 |publisher = Tatarica. Татарская энциклопедия |accessdate = 2020-11-22 }}</ref> Апас районы флагы герб нигезендә эшләнгән. Киңлеге 2:3 булган турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт, ул алтын башаклар белән кызыл һәм яшел өлешкә бүленгән, кош сурәтләрен үз эченә алмый.<ref name=zamky>{{cite web |url =https://geraldika.ru/s/17019 |title = Герб Апастовского муниципального района |date =2006-12-11 |publisher = Сетевое издание «Геральдика.ру» |accessdate =2020-11-13 }}</ref><ref>{{cite web |url = https://geraldika.ru/s/17020 |title = Флаг Апастовского района |date = 2006 |publisher = Геральдика.ру |accessdate = 2020-11-22 }}</ref> == Тарихы == [[Файл:Апас Туган якны өйрәнү музее.jpeg|200px|thumb|right|[[Апас Туган якны өйрәнү музее]]]] Апас районы территориясендә 120 таш, тимер һәм бронза гасырлар, шулай ук [[Алтын Урда]] һәм [[Казан ханлыгы]] чорларында археологик һәйкәл бар.<ref name=zamky/>{{sfn|Зиганшин|2015|c=73}} Район территориясе 1921 елга кадәр [[Казан губернасы]]ның [[Тәтеш өязе]]нә керә, 1920 елдан 1927 елга кадәр — [[Тәтеш кантоны]]на, 1930 елда [[Татарстан АССР]]ның [[Буа кантоны]]на карый. Район 1930 елның 10 августында Бөтенроссия Үзәк башкарма комитеты президиумы карары белән барлыкка килә.<ref>{{cite web |url = https://apastovo.tatarstan.ru/history.htm |title = История района |date = 2019-12-17 |publisher = Апастовский муниципальный район |accessdate = 2020-11-13 }}</ref> Ул вакытта районга 50 авыл советы һәм гомуми халык саны 49 414 кеше булган 70 торак пункт керә. Башка күп кенә районнар кебек үк, район 1963 елның 1 февралендә бетерелә, ә җирләре Буа һәм Тәтеш районнары составына тапшырыла, аны 1964 елның 4 мартында торгызалар, ә 1991 елның 19 апрелендә составтан Кайбыч районы бүленеп чыга.<ref name=История>{{cite web |url =https://tatarica.org/ru/razdely/municipalnye-obrazovaniya/municipalnye-rajony/apastovskij-rajon/apastovskij-rajon-1 |title = Апастовский район |date =2020 |publisher =Татарская энциклопедия |accessdate = 2020-11-13 }}</ref><ref>{{cite web |url = https://realnoevremya.ru/articles/59405-territorialnoe-delenie-tatarstana-posle-revolyucii |title = Образование ТАССР: от Татаро-Башкирской республики и штата Идель-Урал к 10 кантонам и 70 районам |author = Лев Жаржевский |date = 2017-03-17 |publisher = Интернет-газета «Реальное время» |accessdate = 2020-11-22 }}</ref>{{sfn|Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель|1999|c=558}} Апас авылы XVII гасырдан Зөя ярындагы күл буендагы тораклык буларак билгеле. Аның килеп чыгышы турында берничә версия бар. Ул, мөгаен, авылдан чыккан кешеләр тарафыннан нигезләнгәндер. Икенче версия буенча, бистәгә [[Иске Әнәле]] авылыннан күченүчеләр нигез салган. Бу теория буенча, Апас Кече Әнәле дип аталган, һәм ул чакта ул 1647 елдан бирле билгеле. Шулай ук бистә якындагы дүрт торак пунктның кушылуы аркасында барлыкка килгән дигән фикер дә бар. Бу версияне XX гасыр документлары раслый, аларда Апас составына кергән Колсәет авылының үз мөстәкыйльлеген озак саклавы — Апас Колсәет авылы белән дигән язу бар.<ref>{{cite web |url = https://tatarica.org/ru/razdely/municipalnye-obrazovaniya/gorodskie-poseleniya/apastovo |title = Апастово |date = 2020 |publisher = Tatarica. Татарская энциклопедия |accessdate = 2020-11-13 }}</ref> 1998-2005 елларда Апас районы администрациясе башлыгы булып Ханифуллин Азат Сафин эшли. 2005 елда аны Заһидуллин Рәшит Нәҗиб улы алыштыра, ул бу вазифаны 2019 елга кадәр били.<ref>{{cite web |url = https://arhiv.tatarstan.ru/2017-god-2340617.htm |title = Руководители Республики Татарстан |date = 2020 |publisher = Государственный комитет РТ по архивному делу |accessdate = 2020-11-22 }}</ref>. В 2005 году его сменил Загидуллин Рашид Назибович, который занимал эту должность до 2019-го<ref>{{cite web |url = https://www.tatar-inform.ru/news/official/25-07-2005/naznachen-novyy-glava-administratsii-apastovskogo-rayona-rt-5642754 |title = Назначен новый глава администрации Апастовского района РТ |date = 2005-07-25 |publisher = Татар-Информ |accessdate = 2020-11-22 }}</ref> Хәзерге вакытта район белән Хисаметдинов Равил Фәрит улы идарә итә.<ref>{{cite web |url = https://tatcenter.ru/news/glavoj-apastovskogo-rajona-stal-ravil-hisamutdinov/ |title = Главой Апастовского района стал Равиль Хисамутдинов |date = 2019-09-25 |publisher = ТатЦентр |accessdate = 2020-11-22 }}</ref> == Халкы == Шәһәр шартларында ([[Апас|Апас штп]]) район халкының 25,58% ы яши.<ref name=История/> {| class='standard' style='text-align: center;' width=63% |- class='bright' ! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php</ref> !! [[2002]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php</ref> !! [[2010]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php</ref> |- class='bright' | 29 156 || 57 535 || 50 178 || 39 132 || 23 105 || 21 627 |} === Милли составы === *[[Татарлар]] – 90,9% *[[Чуашлар]] – 4,9% *[[Руслар]] – 3,9% === Күренекле кешеләре === [[Файл:Шәмбалыкчы музее.jpg|200px|thumb|right|[[Фәхри Насретдинов һәм Бану Вәлиева музее (Шәмбалыкчы)]]]] Апасның үзеннән һәм район авылларыннан зыялы шәхесләр күп чыккан. Апас туфрагы районның, республиканың һәм Россиянең горурлыгы булган өч Советлар Союзы Герое ([[Рем Абзалов]], [[Салават Карымов]]), бер Сугышчан Дан орденнарының тулы кавалеры, биш Социалистик Хезмәт Герое, бер Хезмәт Даны орденнарының тулы кавалеры, унҗиде Ленин ордены кавалерлары биргән. [[1887 ел]]да Апас авылында мулла гаиләсендә тәнкыйтьче, әдәбият [[тарих]]чысы һәм тел галиме [[Җамал Вәлиди]] (Җамалетдин Җәләлетдин улы Вәлидов) туа. [[1932 ел]]да ул [[репрессия]]ләнә. Апаста [[1891 ел]]да прозаик [[Садри Җәлал]] (Садрислам Хәйретдин улы Вәлидов) туган, [[1943 ел]]да вафат булган. Тел-әдәбият галимнәре, профессорлар: [[Мөхәммәт Гайнуллин|Мөхәммәт Хәйрулла улы Гайнуллин]] (Кызыл Тау, 1903—1985), [[Габдрахман Таһирҗанов|Габдрахман Таһир улы Таһирҗанов]] (Морзалар, 1907—1983), [[Рәшит Исламшин|Рәшит Әхәт улы Исламшин]] (Чирү-Бураш, 1939), [[Хәлил Сәлимов|Хәлил Хәлим улы Сәлимов]] (Дәвеш, 1947-2006); язучылар һәм шагыйрьләр: Габдулла Харис улы Харисов (Ябалак, 1893—1931), [[Мансур Крыймов|Мансур Кәрим улы Крыймов]] (Чирү-Бураш, 1898—1938), [[Рахман Ильяс]] (Габдрахман Вәкил улы Ильясов, Карамасар, 1908—1943), [[Гали Хуҗи|Гали Хуҗи улы Хуҗиев]] (Карамасар, 1912—1966), [[Әгъзам Камал|Әгъзам Камалетдин улы Камалетдинов]] (Үтәмеш, 1918—1943), язучы-драматург [[Хәбир Ибраһим|Хәбир Ибраһим (Ибраһимов)]] ([[Борнаш (Апас районы)|Борнаш]], 1958), ТАССР атказанган артисты [[Каюм Бариев]] ([[Дәүләки]], [[1898]]-[[1976]]), драматург-актер [[Әмир Камалиев|Әмир Аман улы Камалиев]] (Аманулла, Шыгай, 1960); композитор [[Рәшит Кәлимуллин|Рәшит Фәһим улы Кәлимуллин]] (Тәүгелде, 1957); җырчылар: Татарстанның халык артисты, Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты [[Фәхри Насретдинов|Фәхри Хөсәен улы Насретдинов]] (Шәмбалыкчы, 1911 — 1986), Фердинанд Габдулла улы Сәләхов (Чирү-Бураш, 1955); Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артистлары [[Мансур Ибраһимов|Мансур Әһлиулла улы Ибраһимов]] (Чатбаш, 1954), [[Илсөя Төхфәтуллина|Илсөя Җиһангир кызы Төхфәтуллина]] (Дәвеш, 1967), [[Илдус Габдрахманов|Илдус Илгизәр улы Габдрахманов]] (Апас, 1967) Апас районының төрле авылларында туып үскәннәр. * [[Илсур Сафин (1962)|Илсур Сафин]] (11.08.1962, [[Югары Балтай]]), җырчы (''баритон''), [[ТР халык артисты]] . * [[Рамис Сафин]] (1965, [[Урта Балтай]]) — «Сембер өлкәсе татар милли-мәдәни мохтарияте» иҗтимагый оешмасы башкарма комитеты рәисе, [[ТР атказанган мәдәният хезмәткәре]]. * [[Алсинә Закирова]], [[Казан татар дәүләт яшь тамашачылар театры|Габдулла Кариев исемендәге Казан Татар дәүләт яшь тамашачы театры]] артисты ([[2013 ел|2013 елдан]]). * [[Гөлчәчәк Гайфетдинова]], [[Татарстанның атказанган артисты]] (2016). * [[Гөлчирә Гафурова]] (1901, Борнаш―1967), журналист, [[«Азат хатын» журналы]]на нигез салуда катнашучы. == Муниципаль-территориаль бүленеше == Апас муниципаль районына 73 торак пункт керә, алар бер шәһәр һәм 21 авыл җирлегенә бүленгән. {{Автонумерация | Оформление = standard sortable | Столбцов = 6 | Заголовок2 = Муниципаль берәмлек | Заголовок3 = {{comment|Админ.|Административ}}<br>үзәк | Заголовок4 = Торак<br>пунктлар<br>саны | Заголовок5 = Халык саны | Заголовок6 = Мәйданы,<br>км² | Выравнивание4 = right | Выравнивание5 = right | Выравнивание6 = right | Сортировка4 = число | Сортировка5 = число | Сортировка6 = число |А-%| '''Шәһәр җирлеге''' | | | | |А|[[Апас]] | [[Апас]] | 2 | {{ Население | Городское поселение посёлок городского типа Апастово | тс }} | |Б-%| '''Авыл җирлекләре''' | | | | |Б| [[Әлмәндәр авыл җирлеге]]| [[Әлмәндәр]] | 3 | {{ Население | Альмендеровское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Бакырчы авыл җирлеге]]| [[Бакырчы (Апас районы)|Бакырчы]] | 2 | {{ Население | Бакрчинское сельское поселение (Апастовский район) | тс }} | |Б| [[Биеш авыл җирлеге]]| [[Биеш]] | 4 | {{ Население | Бишевское сельское поселение (Татарстан) | тс }} | |Б| [[Олы Болгаер авыл җирлеге]]| [[Кече Болгаер]] | 2 | {{ Население | Большеболгоярское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Зур Күккүз авыл җирлеге]]| [[Зур Күккүз]] | 4 | {{ Население | Большекокузское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Болын-Балыкчы авыл җирлеге]]| [[Болын-Балыкчы]] | 3 | {{ Население | Булым-Булыхчинское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Югары Акхуҗа авыл җирлеге]]| [[Югары Акхуҗа]] | 5 | {{ Население | Верхнеаткозинское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Югары Ындырчы авыл җирлеге]]| [[Югары Ындырчы]] | 3 | {{ Население | Верхнеиндырчинское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Дәвеш авыл җирлеге]]| [[Дәвеш]] | 3 | {{ Население | Деушевское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Ишәй авыл җирлеге]]| [[Идрәс-Тинки]] | 5 | {{ Население | Ишеевское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Каратун авыл җирлеге]]| [[Каратун тимер юл станциясе бистәсе|Каратун]] | 4 | {{ Население | Каратунское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Кызыл-Тау авыл җирлеге]]| [[Кызылтау (Апас районы)|Кызыл-Тау]] | 3 | {{ Население | Кзыл-Тауское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Коштавыл авыл җирлеге]]| [[Коштавыл]] | 3 | {{ Население | Куштовское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Сатмыш авыл җирлеге]]| [[Сатмыш]] | 5 | {{ Население | Сатламышевское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Урта Балтай авыл җирлеге]]| [[Урта Балтай]] | 5 | {{ Население | Среднебалтаевское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Иске Йомрал авыл җирлеге]]| [[Иске Йомралы|Иске Йомрал]] | 3 | {{ Население | Староюмралинское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Табар Черкене авыл җирлеге]]| [[Табар Черкене]] | 3 | {{ Население | Табар-Черкийское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Тутай авыл җирлеге]]| [[Тутай]] | 2 | {{ Население | Тутаевское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Чирмешән авыл җирлеге]]| [[Чирмешән (Апас районы)|Чирмешән]] | 3 | {{ Население | Черемшанское сельское поселение (Апастовский район) | тс }} | |Б| [[Чүри-Бураш авыл җирлеге]]| [[Чүри-Бураш]] | 2 | {{ Население | Чуру-Барышевское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Шамбалыкчы авыл җирлеге]]| [[Ябалак (Апас районы)|Ябалак]] | 4 | {{ Население | Шамбулыхчинское сельское поселение | тс }} | }} == Икътисады == [[Файл:Sviyaga.jpg|200px|thumb|right| Р-241 «Казан — Буа — Ульяновск» автоюлыннан Зөя күренеше]] Районда әзерләү-эшкәртү сәнәгать предприятиеләре өстенлек итә. 2019 ел нәтиҗәләре буенча, Апас районы социаль-икътисади үсеш рейтингында 39 нчы урынны һәм Татарстан Республикасының тулаем территориаль продуктында кече һәм урта бизнес өлеше буенча 27 нче урынны алып тора, бу 7,3 млрд сум тәшкил итә. Районда уртача айлык хезмәт хакы 26 мең сум.<ref>{{cite web |url =https://www.advis.ru/php/view_news.php?id=39C6D48A-9528-6248-A3C2-A4F2268D192E |title = Премьер-министр Татарстана Алексей Песошин: Сельское хозяйство является стратегически важной отраслью экономики Апастовского района |date = 2020-02-27 |publisher = INFOLine |accessdate = 2020-11-13 }}</ref> 2010 елдан 2020 елга кадәр минималь куллану бюджетына айлык уртача хезмәт хакы чагыштырмасы 1,78 тапкырдан 2,03 тапкырга арткан, ә эшсезлек дәрәҗәсе 2013 елдан 2020 елга кадәр 0,68% тан 1,83% ка кадәр арткан. 2020 елның беренче яртыеллыгында районда җитештерелгән 205 млн. сумлык товар читкә озатылган (чагыштыру өчен, бу күрсәткеч — 2013 елда 415 млн. сум булган).<ref name=Ratings>{{cite web |url= https://mert.tatarstan.ru/TerritorialDevelopment/Ratings.html |title= Рейтинг муниципальных образований |date= 2020 |publisher= Министерство экономики Республики Татарстан |accessdate=2020-11-15 }}</ref> === Авыл хуҗалыгы === Авыл хуҗалыгы төбәк икътисадының нигезе. Басуларда бодай, арыш, арпа, солы, карабодай, борчак, шикәр чөгендере һәм бәрәңге үстерелә. Шулай ук ит-сөт терлекчелеге, дуңгызчылык, сарыкчылык һәм кошчылык үсеш алган. Район территориясендә «Свияга», «Табар», «Агроактив», «Рәхимов исемендәге», «Алга», «Ибраһимов һәм Ко», «РиФ», «Яңа юл», «Дружба», «Агрозит», «Радуга», «Каратун икмәк кабул итү предприятиесе», «Кайнар икмәк», «Тәмле икмәк» авыл хуҗалыгы предприятиеләре, шулай ук 17 крестьян фермер хуҗалыгы урнашкан. Районның эре инвесторы «Ак Барс Холдинг»ы. 2019 ел нәтиҗәләре буенча Апас районы аграр комплексының тулаем продукциясе 2 млрд.<ref name=Invest>{{cite web |url= https://invest.tatarstan.ru/ru/news/apastovskiy-rayon/ |title= Апастовский район |date = 2019-06-13 |publisher= Инвестиционный портал Республики Татарстан |accessdate=2020-11-13 }}</ref><ref>{{cite web |url= https://agro.tatarstan.ru/index.htm/news/1691499.htm |title= Сельское хозяйство занимает важное место в экономике Апастовского района |date = 2020-02-26 |publisher= Министерство сельского хозяйства и продовольствия РТ |accessdate=2020-11-13 }}</ref> сумга якын тәшкил иткән. 2020 елның беренче яртыеллыгында авыл хуҗалыгының тулаем продукциясе 505 млн. сум тәшкил иткән. 2013 елда бу күрсәткеч 1,3 млрд. га якын тәшкил иткән.<ref name=Ratings/> === Инвестицион потенциал === Татарстан Республикасының социаль-икътисадый мониторинг комитеты бәяләве буенча, 2020 елның гыйнвар-июнь айларында төп капиталга инвестицияләр 460 563 мең сум яки Татарстанда инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,2% тәшкил иткән. 2020 елда инвестицияләр юнәлеше буенча авыл хуҗалыгы, ау һәм балык тоту үсеше алда бара - 81,5 млн. сум.<ref name=polugodie>{{cite web |url= https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/636/analiticheskiy-obzor-1-polugodie-2020.pdf |title= Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан |date= 2020 |publisher= Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан |accessdate=2020-11-07 }}</ref> Республика Дәүләт статистикасы федераль хезмәте хисапына караганда, 2019 елда 278 млн. сум инвестиция җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан һәм кече эшмәкәрлек субъектларыннан керемнәрдән тыш), 2018 елда - 460 млн. сум.<ref name=polugodie/><ref name=za_2019>{{cite web |url= https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/242/osnovnye_pokazateli_investitsionnoy_i_stroitelnoy_deyatelnosti_v_rt_za_2019_god.pdf |title= Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан |date= 2020 |publisher= Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан |accessdate=2020-11-07 }}</ref> === Транспорт === Апас Казаннан 109 км ераклыкта «[[Казан]] — [[Ульяновск]]» автомобиль юлында, Каратун тимер юл станциясеннән 11 км көньяк-көнчыгышка таба урнашкан. Район территориясе буенча район үзәге янында Р-241 «Казан — Буа — Ульяновск» автоюлы, башка мөһим юллардан «Олы Кайбыч — Апас — Тәтеш», «Шонгаты — Кама Тамагы» уза. Район үзәгеннән көнбатыштарак «Зөя — Ульяновск» тимер юл линиясе уза. Районда (Казаннан) станцияләр һәм тукталыш пунктлары: 55 км (т.п.), Ключи (разъезд), Каратун (ст.), Килдураз (ст.) урнашкан.<ref name=tatcenter/> 2018 елның көзендә Россия хөкүмәте Мәскәү - Түбән Новгород - Казан тиз йөрешле автомобиль юлы төзелешен хуплаган. Татарстан территориясендә Кайбыч, Апас, Югары Ослан, Кама Тамагы, Лаеш, Питрәч районнары аша узачак «Европа — Көнбатыш Кытай» автомагистрале халыкара транспорт коридорының бер өлеше булачак. Төзелеш 2024 елда тәмамланырга тиеш.<ref name=Invest/> == Экология == [[Файл:Beautiful Tatarstan's nature.jpg|200px|thumb|right|«Гран-Тау»]] Районның аеруча саклана торган табигать территорияләре 1275,9 га били, бу районның гомуми мәйданының 1,3% ын тәшкил итә. Бу территориядә региональ әһәмияттәге табигать һәйкәлләре: «Гран-Тау», «Маршалл яз йолдызы үсү урыны», «Петров почмагы», «Зөя үзәне», Зөя һәм Үләмә елгалары урнашкан. Татарстанның Кызыл китабына кертелгән хайваннар: бөркет-кәрлә, үләксә кошы, каракыш, ягылбай, урман күгәрчене, колаклы ябалак, урал соры ябалагы, соры ябалак, мәче башлы ябалак, яшел тукраннар очрый, имезүчеләр: ак түшле керпе, гади сукыр тычкан, гади коңгырт тештел, ак һәм соры куяннар, гади тиен, гади кондыз, гади әрлән, ондатр, бүре, гади төлке, урман сусары, ас, америка чәшкесе, бурсык, Ауропа бурсыгы, селәүсән, кабан, поши очрый.<ref name=tatcenter>{{cite web |url= https://tatcenter.ru/district/apastovskij-rajon/ |title= Апастовский район |date = 2020 |publisher= Татцентр.ру |accessdate= 2020-11-13 }}</ref>{{sfn|Зиганшин|2015|c=74-75}} == Социаль өлкә == [[Файл:Тутай музее.jpg|200px|thumb|right|[[Сара Садыйкова музее (Тутай)]]]] Районда 22 гомуми белем бирү мәктәбе, аграр көллият, 37 мәктәпкәчә балалар учреждениесе, ике балалар-яшүсмерләр спорт мәктәбе, ике филиалы булган балалар сәнгать мәктәбе, «Сәләт» балалар иҗаты үзәге һәм «Свияга» балалар сәламәтләндерү үзәге эшли. Спорт инфраструктурасы 97 спорт корылмасы бар, алар арасында боз сарае, универсаль спорт мәйданчыклары, спорт заллары, тирлар, хоккей тартмалары, футбол кырлары һәм башкалар бар. Мәдәният өлкәсендә район мәдәният йорты, 25 авыл мәдәният йорты һәм 35 клуб, 29 китапханә, дүрт музей, «Микродиск» халык киностудиясе һәм «Йолдызлар» халык театры эшли. 1932 елдан башлап «Йолдыз» район газетасы татар һәм рус телләрендә нәшер ителә. 2008 елда җирле «Апас хәбәрләре» телекомпаниясе ачылган. 51 мәчет эшли.<ref name=RealTime/> Районда [[Апас туган якны өйрәнү музее]], [[Сара Садыйкова музее (Тутай)|Сара Садыйкова музее]] ([[Тутай]]), [[Фәхри Насретдинов һәм Бану Вәлиева музее (Шәмбалыкчы)|Фәхри Насретдинов һәм Бану Вәлиева музее]] ([[Шәмбалыкчы]]), [[Шәүкәт Галиев музее (Бакырчы)|Шәүкәт Галиев музее]] ([[Бакырчы (Апас районы)|Бакырчы]]) бар. === Мәдәни мирас объектлары === * Кадыйр Латыйпов йорты, [[XIX гасыр]] азагы — [[XX гасыр]] башы ([[Апас]]) — шәһәртөзүчелек һәм [[архитектура]] һәйкәле, төбәк ([[җөмһүрият]]) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты. * Мәчет, [[XX гасыр]] башы ([[Апас]]) — шәһәртөзүчелек һәм архитектура һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Әдәбият == * {{китап |автор = Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. |редактор = Д. В. Иванов |башлык = Экологический гид по зелёным уголкам Республики Татарстан |ссылка = https://eco.tatarstan.ru/file/Karman_spravochnik_web_spread.pdf |место = Казань |нәшрият = Фолиант |ел = 2015 |ref= Зиганшин }} * {{китап | башлык = Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель. 2 издание | ссылка = https://web.archive.org/web/20140517162903/http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=24&sid=412658 | место = Казань | нәшрият = Гасыр | ел = 1999 | бит = 615 | isbn = 5-93001-003-1 | ref = Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель }} {{Татарстан}} {{Апас районы}} [[Төркем:Апас районы]] [[Төркем:Татарстан районнары]] bd9acettv9wn7h5fjvsp2gcva5jc2jc 0 18593 3524644 3507948 2022-07-25T13:09:09Z Frhdkazan 3171 /* {{Вафатлар}} */ * 1938 — [[Сибгатулла Гафуров]], wikitext text/x-wiki '''9 май''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә бишенче айның тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 236 көн кала. {{Май тәкъвиме}}{{Шулай ук карагыз/Көн}} {{Тарихта бу көн}} =={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}== ==={{Халыкара истәлекле период}}=== * {{UN}} — '''''Икенче бөтендөнья сугышы дәвамында тормышларын югалтканнарны искә алу һәм татулашу заманы''''' <small>({{lang-ar|[[:ar:مناسبة للتذكر والمصالحة إجلالا لذكرى جميع ضحايا الحرب العالمية الثانية|مناسبة للتذكر والمصالحة إجلالا لذكرى جميع ضحايا الحرب العالمية الثانية]]}}, {{lang-en|[[:en:Time of Remembrance and Reconciliation for Those Who Lost Their Lives during the Second World War|Time of Remembrance and Reconciliation for Those Who Lost Their Lives during the Second World War]]}}, {{lang-ru|[[:ru:Дни памяти и примирения, посвящённые погибшим во Второй мировой войне|Дни памяти и примирения, посвящённые погибшим во Второй мировой войне]]}})</small>. (8-9 май)<ref>[http://www.un.org/en/events/remembranceday/ 8-9 май Икенче бөтендөнья сыгышы дәвамында тормышларын югалтканнарны искә алу һәм татулашу заманы дип БМОның A/RES/59/26 резолюциясы нигезендә кабул ителде]</ref>. ==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}=== [[Файл:Указ ПВС СССР от 9 мая 1945 года "Об объявлении 9 мая праздником Победы".jpg|thumb|right|270px|[[:ru:s:Указ_Президиума_ВС_СССР_от_8.05.1945_№_127/5|Указ тексты]]]] * {{CIS}} + {{GEO}}, {{Байрак/Молдавия}} [[Молдавия]], {{Байрак/Сербия}} [[Сербия]], {{Байрак/Украина}} [[Украина]] — '''''[[Җиңү көне]]''''' <small>({{lang-az|[[:az:Qələbə Günü|Qələbə Günü]]}}, {{lang-be|[[:be:Дзень Перамогі|Дзень Перамогі]]}}, {{lang-ka|[[:ka:გამარჯვების დღე|გამარჯვების დღე]]}}, {{lang-kk|[[:kk:Жеңіс күні|Жеңіс күні]]}}, {{lang-ky|[[:ky:9 май Жеңиш майрамы|9 май Жеңиш майрамы]]}}, {{lang-ru|[[:ru:День Победы|День Победы]]}}, {{lang-sr|[[:sr:Дан победе|Дан победе]]}}, {{lang-tg|[[:tg:Рӯзи Ғалаба|Рӯзи Ғалаба]]}}, {{lang-uk|[[:uk:День перемоги над нацизмом у Другій світовій війні|День перемоги над нацизмом у Другій світовій війні]]}}, {{lang-en|[[:en:Victory Day (9 May)|Victory Day]]}})</small>. * {{Байрак/АБ}} [[Аурупа Берлеге]] — '''''[[Аурупа]] көне''''' <small>({{lang-de|[[:de:Europatag|Europatag]]}}, {{lang-en|[[:en:Europe Day|Europe Day]]}}, {{lang-es|[[:es:Día de Europa|Día de Europa]]}}, {{lang-it|[[:it:Giorno europeo|Giorno europeo]]}}, {{lang-pl|[[:pl:Dzień Europy|Dzień Europy]]}}, {{lang-fi|[[:fi:Euroopan unionin symbolit#Eurooppa-päivä|Eurooppa-päivä]]}}, {{lang-fr|[[:fr:Journée de l'Europe (Union européenne)|Journée de l'Europe]]}})</small>. * {{Гернси байрагы}} һәм {{Җерси байрагы}} — '''''Азат ителү көне''''' <small>({{lang-en|[[:en:Liberation Day (Channel Islands)|Liberation Day]]}}, җер.[[норманд теле|норм.]] ''Jour d'la Libéthâtion'')</small>. ==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}=== * {{BRA}} — '''''Хезмәткәр һөнәри берлекләре әгъзалары көне''''' <small>({{lang-pt|[https://www.camara.leg.br/noticias/430267-camara-aprova-criacao-do-dia-nacional-do-empregado-sindical/ Dia Nacional do Empregado Sindical]}}, {{lang-en|National Day of [[:en:Trade union|Trade Union]] members}}, {{lang-ru|Общенациональный день участников [[:ru:Профессиональный союз|профессиональных союзов]]}})</small>. * {{JPN}} — '''''Гоку көне''''' <small>({{lang-ja|[[:ja:孫悟空 (ドラゴンボール)|孫悟空]]の日}}, {{lang-en|[[:en:Goku#Cultural impact|Goku]] Day}}, {{lang-ru|День [[:ru:Сон Гоку|Гоку]]}})</small>. === [[Май#.D0.9A.D0.B8.D2.A3 .D0.B2.D0.B0.D0.BA.D1.8B.D1.82.D0.BB.D1.8B .D1.85.D0.B0.D0.BB.D1.8B.D0.BA.D0.B0.D1.80.D0.B0 .D1.87.D0.B0.D1.80.D0.B0.D0.BB.D0.B0.D1.80|Киң вакытлы халыкара чаралар]] === == {{Вакыйгалар}} == * [[1936 ел|1936]] — [[Муссолини]] {{ETH}}нең {{ITA}}гә кушылуы турында игълан итте. * [[1938 ел|1938]] — [[Сталин]] сызган исемлек буенча {{ТАССР гербы}} җитәкчелегеннәң 69 кеше үлемгә хөкем ителә. * [[1945 ел|1945]] — {{Өченче рейх байрагы}}ның (нацист [[Алмания]]) капитуляциясе турында акт {{Мәскәү гербы}}гә килә. == {{Туулар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:9 май көнне туганнар}} * [[1825 ел|1825]] — [[Семён Пахман]], * [[1839 ел|1839]] — [[Николай Барсов]], * [[1860 ел|1860]] — [[Джеймс Барри]], шотланд [[язучы]]сы, [[драматург]]. * [[1863 ел|1863]] — [[Николай Мочалов]], * [[1875 ел|1875]] — [[Николай Симашкевич]], * [[1880 ел|1880]] — [[Ибраһим Әхтәмов]], ''[[хокук белгече]]'', татар [[меньшевиклар]]ы җитәкчеләренең берсе. * [[1890 ел|1890]] — [[Елена Жилина]], [[Казан дәүләт академия рус Зур драма театры]] актрисасы. * [[1908 ел|1908]] — [[Николай Тарасенко]], * [[1916 ел|1916]] — [[Шәйхулла Чанбарисов]], [[Башкортстан дәүләт университеты]]ның беренче ректоры. * [[1924 ел|1924]] — [[Рифкать Янекәев]], * [[1926 ел|1926]] — [[Николай Мальнев]], * [[1927 ел|1927]] — [[Манфред Эйген]], * [[1929 ел|1929]] — [[Ирина Ганнушкина]], * 1929 — [[Николай Шиндялов]], * [[1932 ел|1932]] — [[Стелла Базазьянц]], * [[1935 ел|1935]] — [[Габбәс Мөхәммәтшин]], ТР мәдәният министры урынбасары (1989-1997), ''[[ТАССР атказанган төзүчесе]]''. * [[1938 ел|1938]] — [[Евгений Бусыгин]], [[вирус]]ология белгече, профессор. * 1938 — [[Евгений Воронин]], * [[1942 ел|1942]] — [[Әлфия Борнашева]], * [[1947 ел|1947]] — [[Майкл Левитт]], * [[1954 ел|1954]] — [[Борис Гафуров]], * 1954 — [[Ринат Солтанов]], * [[1958 ел|1958]] — [[Николай Фёдоров]], {{RSFSR}} һәм {{RUS}} ''[[юстиция]]'' [[министр]]ы, 1-нче {{Чуашстан республикасы байрагы}} ''[[президент]]''ы, {{RUS}} ''[[авыл хуҗалыгы]]'' министры. * [[1960 ел|1960]] — [[Фиргать Бәйрәмгулов]], * [[1964 ел|1964]] — [[Рөстәм Мәрданов]], * [[1966 ел|1966]] — [[Рәфыйк Таһиров]], [[Әлмәт театры]] актеры, [[ТР халык артисты]]. * [[1971 ел|1971]] — [[Римма Гайсина]], драма актрисасы, [[Татарстан Республикасының Атказанган артисты]] (2019). * [[1972 ел|1972]] — [[Василий Мосин (1972)|Василий Мосин]], * [[1981 ел|1981]] — [[Олег Кузьмин]], * [[1983 ел|1983]] — [[Виталий Шулаков]], * [[1985 ел|1985]] — [[Владимир Жаворонков]], * [[1991 ел|1991]] — [[Станислав Альшевский]], * 1991 — [[Ярослав Альшевский]], * [[1992 ел|1992]] — [[Эмиль Галимов]], * [[1996 ел|1996]] — [[Энҗе Хөсәенова]], == {{Вафатлар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:9 май көнне вафатлар}} * [[1903 ел|1903]] — [[Поль Гоген]], француз рәссам, сынчы, график. * [[1928 ел|1928]] — [[Вәли Ибраимов]], * [[1938 ел|1938]] — [[Кыям Абрамов]], [[ТАССР]] ХКШ рәисе (''[[1930]]-[[1937]]''). * 1938 — [[Миңнегәрәй Әхмәтшин]], {{ССРБ байрагы}} дәүләт эшлеклесе, {{ТАССР гербы}} Үзәк башкарма комитеты президиумы рәисе ''(1927-1929)''. * 1938 — [[Гомәр Байчурин]], {{ССРБ байрагы}} дәүләт эшлеклесе, {{ТАССР гербы}} Үзәк башкарма комитеты президиумы рәисе ''(1934-1936)''. * 1938 — [[Шаһвәли Башкиров]], {{ССРБ байрагы}} дәүләт эшлеклесе, {{ТАССР гербы}} юстиция һәм мәгариф халык комиссары, прокуроры. * 1938 — [[Ләбиб Гыйльми]], татар язучысы. * 1938 — [[Әхмәтсафа Дәүләтьяров]], {{ССРБ байрагы}} дәүләт эшлеклесе, {{ТАССР гербы}} халык комиссарлары шурасы (хөкүмәте) рәисе. * 1938 — [[Альфред Лепа]], {{ССРБ байрагы}} дәүләт эшлеклесе, [[КПССның Татарстан өлкә комитеты|КПССның ТАССР өлкә комитеты]] беренче сәркатибе. * 1938 — [[Әхәт Әхмәтов]], * 1938 — [[Габдрахман Искәндәрев]], * 1938 — [[Госман Дивәев]], * 1938 — [[Исхак Янекәев]], * 1938 — [[Моисей Айвазов]], * 1938 — [[Рияз Алкин]], * 1938 — [[Сибгатулла Гафуров]], * 1938 — [[Таһир Әхмәдуллин]], * [[1949 ел|1949]] — [[Хәдичә Сөнгатьзадә]], татар [[шагыйрә]] һәм [[мөгаллим]]әсе. * [[1952 ел|1952]] — [[Михаил Морозов]], * 1952 — [[Николай Максимов (1880)|Николай Максимов]], * [[1967 ел|1967]] — [[Модест Ильин]], * [[1970 ел|1970]] — [[Александр Жирмунский]], * 1970 — [[Идрис Кудашев]], [[Кызыл Гаскәр]] югары сержанты, [[Советлар Берлеге каһарманы]]. * [[1972 ел|1972]] — [[Алексей Петров (1910)|Алексей Петров]], * [[1980 ел|1980]] — [[Ион Кодица]], * [[1989 ел|1989]] — [[Сергей Бармин]], * [[1991 ел|1991]] — [[Янка Дягилева]], * [[1996 ел|1996]] — [[Атилла Расих]], татар язучысы, [[Г.Тукай исемендәге ТР Дәүләт премиясе]] лауреаты. * 1996 — [[̻Хаптад Баба]], * [[2004 ел|2004]] — [[Әхмәт Кадыйров]], Мәскәү яклы беренче {{Чечня республикасы байрагы}} президенты. * [[2009 ел|2009]] — [[Зөбәрҗәт Янбирдина]], * [[2014 ел|2014]] — [[Якуп Ханбикев]], * [[2016 ел|2016]] — [[Вакыйф Фәхретдинов]], * [[2017 ел|2017]] — [[Марат Сафин (1935)|Марат Сафин]], * [[2019 ел|2019]] — [[Сергей Доренко]], =={{Дини бәйрәмнәр}}== ===={{Исем бәйрәмнәре}}==== == Шулай ук карагыз == == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} {{commonscat|9 May}} {{Rq|stub}} {{Тәкъвим}} [[Төркем:Ел көннәре]] [[Төркем:9 май]] oad3apdlsitjtryqu6xns2vimnra63i 0 19390 3524652 3105022 2022-07-25T13:19:12Z Frhdkazan 3171 {{фш|Хәкимҗанов}} wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Зөләйха Хәкимҗанова | рәсем = | рәсем_зурлыгы = | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = | тулы исем = Зөләйха Рафыйк кызы Хәкимҗанова | һөнәр = актриса | туу датасы = 30.06.1950 | туу җире = {{туу җире|Әстерхан өлкәсе|Әстерхан өлкәсендә}}, [[Нариман районы]], Осиный бугор авылы | гражданлык = | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = [[Татарстан Республикасының халык артисты]] | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Хәкимҗанов}}{{фш|Хәкимҗанова}} '''Зөләйха Хәкимҗанова''' — күренекле [[татар]] актрисасы, [[Татарстан]]ның халык артисткасы<ref>{{Citation |title=Театр юбилее |url=http://shaimiev.tatar.ru/tat/news/view/9588 |access-date=2011-09-29 |archive-date=2011-11-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111121112822/http://shaimiev.tatar.ru/tat/news/view/9588 |dead-url=yes }}</ref>. Ул [[1950 ел]]ның [[30 июнь|30 июнендә]] [[Әстерхан өлкәсе|Әстерхан өлкәсендә]] [[Нариман районы]] Осиный бугор авылы туа. 8 сыйныфны тәмамлый аннан соң Нариман халык театрында эшли башлый. «Ай тотылган төндә» трагедиясендә Зөбәрҗәт ролен башкара. [[1974 ел]]дан башлап ул [[Республика күчмә театры]]нда эшли башлый. Беренче мөстәкыйль роле — К. Гольдонинның «Ике хуҗаның хезмәтчесе» комедиясендә хезмәтче малай Джакомо. Соңрак, тәҗрибә туплап, ул хикмәтле, характерлы рольләрдә уңыш казана башлый. Уены эмоциональ, колоритлы. Рольләре арасында «Ак тәүбә, кара тәүбә»дә Алинә, «Ефәк баулы былбыл кош»та Шифан, «Хушлашырга иртәрәк бит әле»дә Фаягөл, «Сөяркә»дә Хатимә, «Тол хатыннар көймәсе»ндә Аида, «Гайфи бабай, өйлән давай!»да картның кызы Наилә, «[[Хуҗа Насретдин]]»дә Сәхилә карчык һәм башка бик күп образлар бар. == Искәрмәләр == {{Искәрмәләр}} == Чыганаклар == * [https://tinchurinteatr.ru/team/хакимзянова-зулейха-рафиковна/ Зөләйха Рафыйк кызы Хәкимҗанова] Кәрим Тинчурин театры сайты * [http://forum.belem.ru/index.php?act=calendar&cal_id=1&code=showday&y=2009&m=6&d=30 Белем.ру] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160311181437/http://forum.belem.ru/index.php?act=calendar&cal_id=1&code=showday&y=2009&m=6&d=30 |date=2016-03-11 }} {{rq|image|stub}} {{DEFAULTSORT:Хәкимҗанова, Зөләйха}} [[Төркем:Тинчурин театры актерлары]] [[Төркем:Татарстанның халык артистлары]] a0y5lcxwixzcjx3het7te15skdz2mmq 0 19598 3524685 2996695 2022-07-25T17:45:59Z Әмир 15082 яңа бүлек исеме өстәү: /* Хәтер */ wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Надир Дәүләт | рәсем = Nadir Devlet.jpg | рәсем_зурлыгы = 200px | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = | тулы исем =Надир Ибраһим улы Дәүләткилде | һөнәр = тарихчы-галим | туу датасы = 15.7.1944 | туу җире = [[Шеньяң|Мукден]], [[Маньчжурия]], [[Кытай]] | гражданлык = {{TUR}} | милләт = [[татар]] | үлем датасы = 30.04.2021 | үлем җире = {{үлем җире|Истанбул|Истанбулда}} шәһәрендә | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = | сайт = http://www.devletkildi.net/ | башка мәгълүмат = }} '''Надир Дәүләт''' ''({{lang-tr|Nadir Devlet}}, [[15 июль|15.07]].[[1944]], [[Шеньяң|Мукден]] шәһәре <small>([[:ru:Шеньяң|ru]])</small>, [[Кытай]] ― [[2021 ел]]ның [[30 апрель|30 апреле]], [[Төркия]], [[Истанбул]])'' — күренекле [[татар]] галиме, [[Төркия]]нең [[Истанбул]] шәһәрендә яшәүче Мәрмәрә университеты профессоры, тарихчы, TASAM премиясе лауреаты<ref>http://groups.google.com/group/tatar-press/msg/4f55ae23262d6083</ref><ref>Intertat.ru/[http://intertat.ru/tt/angama-tt/item/38294-nadir-dәүlәt-tatarlar-dөnyaga-chyigarga-tiesh.html Надир Дәүләт: Татарлар дөньяга чыгарга тиеш]</ref><ref>İstanbul Ticaret Üniversitesi, [http://www.ticaret.edu.tr/akademik/ndevlet Prof. Dr. Nadir Devlet]</ref>. [[1982 ел]]дан бирле фән өлкәсендә тарих буенча нәтиҗәле эшчәнлек алып бара. Ул [[татар теле|татар]], [[инглиз теле|инглиз]], [[азәрбайҗан теле|азәрбайҗан]], [[төрек теле|төрек]] телләрендә басылган егермедән артык гыйльми китаплар авторы. [[Азатлык радиосы]]нда Әхтәм Ибраһим [[тәхәллүс]]е астында эшли. == Тәрҗемәи хәл == Надир 1944 елда большевизм диктатурасыннан туткачып, Кытай [[Маньчжурия]]сенә барып, тыныч куыш тапкан татар зыялысы Ибраһим Дәүләт-Килденең гаиләсендә дөньяга килә. Бер яше тулар-тулмас вакытта совет гаскәрләре Маньчжуриягә бәреп керә, атасы Ибраһим абзый белән анасы Рокыя ханымны кулга алалар, Себергә алып китеп, зинданга ябалар. Бер яшьлек сабый Надирны күршеләре яшереп алып кала. Ятим Надирны миһербанлы Әхтәм абзый Ильясов белән Гайниҗамал ханым уллыкка ала. Надир үзенең ата-анасын күрми-белми үсә. Әхтәм абзый белән Гайниҗамал ханым Надир үсеп балигъ булгач кына серне ача. Шулай итеп, Надир үзенең Ильясов түгеллеген, бәлки Дәүләт-Килде атлы морзалар токымыннан икәнлеген белә. Соңрак ул Совет сөргенендә җәберләнүче анасы төрмәдә нәни сеңлесен табуын белә. Сеңлесен әнисеннән тартып алып ятимнәр йортына тапшырган булалар. Надир Дәүләт еллар буе аны эзли. 1990нчы елларда сеңлесе белән Казанда очрашалар. Надир Дәүләт 1967-1971 елларда [[Истанбул университеты]]нда белем ала. 1972-1974 елларда укуын Алманиядә, [[Мүнхен]]дагы Людвиг Максимилиан университетында дәвам итә. Яңадан Төркиягә әйләнеп кайткач, Надир Дәүләт бөтен күңелен үзе сайлаган тарихи мәсьәләләрне өйрәнүгә багышлый. Галим озак еллар Мәрмәрә университетында эшли, биредә төрки халыклар тарихын һәм мәдәниятен өйрәнү үзәген җитәкли. Надир Дәүләтнең активлыгы һәм тырышлыгы белән, Тукай исемендәге яшьләр клубы, "Тукай бюллетене", 1960 еллар ахырында "Идел-Урал төрек татарларының ярдәмләшү" җәмгыяте оештырыла. Төркиядә 1970 елларда күренекле эшкуар һәм меценат [[Әхмәтвәли Мәнгәр]] ярдәме белән нәшер ителгән [["Казан" журналы]] бастырыла башлый. 1970-1973 елларда Надир Дәүләт бу журналның баш мөхәррире булган, ә 1973-1980 елларда исә ул редколлегия әгъзасы вазифасын үтәгән. 1972-84 елларда [[«Азатлык» радиосы]]ның татар-башкорт редакциясендә тапшырулар алып бара. 1982 елда Алманиядә тарих фәненнән докторлык диссертациясен яклаганнан соң, дөньяның абруйлы югары уку йортларында (Истанбулда [[Мәрмәрә университеты]], [[АКШ]]та [[Колумбия университеты|Колумбия]] һәм [[Висконсин университеты|Висконсин]] университетлары) төрки халыклар тарихы һәм мәдәниятенә багышланган фәннәрне укыта. Профессор Надир Дәүләт тарафыннан татарлар арасында 1917–1919 елларда барган иҗтимагый-сәяси процесслар турында хезмәтләр, фәнни-гамәли экспедиция очерклары, төрек, татар, рус, азәрбайҗан һәм инглиз телләрендә 20ләп монография языла. Надир Дәүләтне Татарстанда, зур шәхес һәм олы галим буларак яхшы беләләр. Биредә аның 4 монографиясе һәм егермедән артык фәнни мәкаләсе дөнья күрде. Надир Дәүләт үзенең чын ватаны, чын дәүләте дип Татарстанны саный һәм татар халкының тарихы-әдәбиятына бәйле җыеннарда бик теләп, актив рәвештә катнаша. * 1984-2001 елларда Надир Дәүләт [[Мәрмәрә университеты]]нда укытучы була. * 1986-1997 елларда Мәрмәрә университеты каршындагы Төрки эзләнүләр үзәгенең директор урынбасары. * 1997-2001 елларда Мәрмәрә университеты каршындагы Төрки эзләнүләр үзәгенең директоры. * 1997-2005 елларда Хәрби академиядә укытучы. * 2001-2007 елларда Истанбулның Йедитәпә университетында тарих кафедрасы мөдире.<ref>http://www.antat.ru/tt/staff/6668/</ref> 2021 елның 30 апрелендә Истанбул шәһәрендә вафат <ref>[https://www.azatliq.org/a/31230850.html Күренекле галим Надир Дәүләт вафат] [[Азатлык радиосы]], 30 апрель 2021</ref>. == Эшчәнлеге == * 2005 елда Надир Дәүләтнең 1920-1940 елларда Ерак Шәрекъта күпләп һәм күмәкләшеп яшәгән татарларның тарихи язмышын тасвирлаган "Ерак Көнчыгыштагы татар-башкортларга ни булды?" хезмәте татар телендә дөнья күрде. Надир Дәүләт шул төбәктә туып үскән татар эмиграциясе вәкиле буларак, үз сүзен әйтеп, бик тә үзенчәлекле күзәтүләр ясый, татарларның бу төбәктәге ачы язмышын тәфсилләп тасвирлый. * 2008 елда Казанда "Җыен" һәм "Милли китап" нәшриятлары тарафыннан нәшер ителгән иң саллы "1917 ел октябрь инкыйлабы вә төрк-татар Милләт Мәҗлесе" эше. * "Милләт белән Совет арасында. 1917 елгы Октябрь инкыйлабы: Русия төркиләренең яшәеш өчен көрәше" дигән китабы. * "Русия төркиләренең милли көрәш тарихы (1905-1917)" китабы. * "Идел-Урал экспедиционы: Татарлар-Башкортлар-Чувашлар" (Анкара, 1997 ел). * "Русия төрекләренең милли муҗәдәлә тарихы" (Икенче басма, Анкара, 1998 ел). * "Ефәк юлы экспедициясе альбомы" (Анкара, 1997 ел) һ.б. == Хәтер == * [[2022 ел|2022]] ― [[Татарстан китап нәшрияты]]нда​ галимнең хатыны Гүзин Берил ханым Дәүләт язган «Бер гомеренә алты тормыш сыйдырган Надир Дәүләтнең язмышы» дип исемләнгән китап басылып чыккан ([[төрек теле]]ннән татарчага Рушания Алтай​ тәрҗемәсе) <ref>[https://sptatar.com/b-ten-t-rki-d-nyada-m-sh-r-k-renekle-tatar-galime-nadir-d-l-t-turynda-kitap-d-nya-k-rde/ Төркиядә яшәгән мәшһүр татар галиме Надир Дәүләт турында китап дөнья күрде.] [[Татарстан Язучылар берлеге]]</ref>.​ == Чыганаклар == # "Дәүләтле Надир Дәүләт". Рабит Батулла. "Казан утлары" журналы. №2. 2000 # "Күренекле тарихчы Надир Дәүләт юбилее мөнәсәбәте белән". Искәндәр Гыйләҗев. "Tatarica" журналы. №2. 2014 ел. == Искәрмәләр == {{Reflist}} {{Rq|stub}} {{DEFAULTSORT:Дәүләт, Надир}} [[Төркем:Татар галимнәре]] [[Төркем:Татар тарихчылары]] [[Төркем:Чит илләрдә яшәүче татарлар]] [[Төркем:Кытайда туганнар]] [[Төркем:Азатлык радиосы журналистлары]] [[Төркем:Татар милләтле төркиялеләр]] 8lkqvn8czpjn90yqxvekserov2cj8nj 0 19690 3524670 3085701 2022-07-25T15:48:42Z Frhdkazan 3171 /* {{Туулар}} */ +[[|]] wikitext text/x-wiki '''28 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 156 көн кала. {{Июль тәкъвиме}} {{Шулай ук карагыз/Көн}} {{Тарихта бу көн}} =={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}== ==={{Халыкара истәлекле период}}=== * {{WHO}} — '''''Бөтендөнья [[гепатит]] белән көрәш көне''''' <small>({{lang-en|[[:en:World Hepatitis Day|World Hepatitis Day]]}}, {{lang-ru|[[:ru:Всемирный день борьбы с гепатитом|Всемирный день борьбы с гепатитом]]}})</small>. * {{EUR}} — '''''[[Урман]] [[янгын]]ларына каршылык көне''''' <small>({{lang-it|Giornata europea di sensibilizzazione contro gli incendi boschivi}})</small>.<ref>{{ref-it}} [http://www.28luglio.it/ 28 luglio 1983] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120216034017/http://www.28luglio.it/ |date=2012-02-16 }}</ref>. ==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}=== * {{ARG}} — '''''Милли жандармерия көне''''' <small>({{lang-es| Día de la [[:es:Gendarmería Nacional Argentina|Gendarmería Nacional Argentina]]}})</small><ref name="es.wikipedia.org">[http://es.wikipedia.org/wiki/28_de_julio#Celebraciones ]</ref>. * {{CAN}} — [[1760 ел]]да акадиялыларның милкен тартуны искә алу<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Expulsion_of_the_Acadians#Commemorations</ref>. * {{FRO}} — '''''Оулавсёка көне''''' <small>({{lang-fo|[[:fo:Ólavsøka|Ólavsøka]]}})</small>. * {{Байрак/Перу}} [[Перу]] — '''''[[бәйсезлек көне]]''''' <small>({{lang-es|[[:es:Fiestas Patrias en el Perú|Fiestas Patrias]]}})</small>. * {{RUS}} — '''''Русьны христианлаштыру көне''''' <small>({{lang-ru|[[:ru:День крещения Руси|День крещения Руси]]}})</small>. * {{Байрак/Сан-Марино}} [[Сан-Марино]] — '''''[[фашизм]]ны [[җиңү көне]]''''' <small>({{lang-it|[[:it:San Marino#Festività|Festa della Liberazione dal Fascismo]]}}, {{lang-en|[[:en:San_Marino#Public_holidays_and_festivals|Liberation from Fascism]]}})</small>. * {{UKR}} — '''''Киев Русьны (Украинаны) христианлаштыру көне''''' <small>({{lang-uk|[[:uk:День Хрещення Київської Русі — України|День Хрещення Київської Русі — України]]}})</small>. ==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}=== * {{AUS}} — '''''[[Агачлар утырту көне]]''''' <small>({{lang-en|[[:en:Arbor Day|Arbor Day]]}})</small> (Австралия мәктәпләрендә) * {{BRA}}: ** [[Авыл хуҗалыгы]] көне<ref name="pt.wikipedia.org">http://pt.wikipedia.org/wiki/28_de_julho#Feriados_e_eventos_c.C3.ADclicos</ref>. ** {{Сан Паулу штаты байрагы}}нда {{Сан-Каэтану-ду-Сул гербы}} муниципалитеты көне. ** {{Акри штаты байрагы}}нда {{Родригес-Алвес (Акри) гербы}} муниципалитеты көне. ** {{Баия штаты байрагы}}нда: *** {{Итабуна гербы}} муниципалитеты көне. *** {{Паулу-Афонсу гербы}} муниципалитеты көне. * {{ESP}} — '''''{{Кантабрия вилаяте байрагы}} үзидарә институтлары бәйрәме''''' <small>({{lang-es|[[:es:Día de las Instituciones de Cantabria|Día de las Instituciones de Cantabria]]}})</small>. * {{PRT}} — [[Табигать]]не саклау көне<ref name="pt.wikipedia.org"/>. * {{RUS}} — '''''PR-белгечләре көне''''' <small>({{lang-ru|День [[:ru:PR-менеджмент|PR-специалиста]]}})</small><ref>{{ref-ru}} [http://www.calend.ru/holidays/0/0/750/ День PR-специалиста в России ]</ref>. == {{Вакыйгалар}} == * [[1914 ел|1914]] — [[Беренче бөтендөнья сугышы]] башлана. * [[1928 ел|1928]] — {{Амстердам гербы}}да [[Рәсем:Olympic flag.svg|border|20px]] [[Җәйге Олимпия уеннары 1928|Җәйге Олимпия уеннары]] башлана. * [[1994 ел|1994]] — {{MOL}} [[конституция]]се кабул ителә. * [[1995 ел|1995]] — {{IND}}ның ''Бомбей'' [[шәһәр]]е исеме [[Мумбай]]га үзгәртелә. == {{Туулар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:28 июль көнне туганнар}} * [[1165 ел|1165]] — [[Ибн әл-Гарәби]], * [[1577 ел|1577]] — [[Питер Пауль Рубенс]], Нидерланд рәссамы. * [[1804 ел|1804]] — [[Людвиг Фейербах]], [[алманнар|алман]] [[фәлсәфәче]]се. * [[1855 ел|1855]] — [[Борис (Плотников)|Борис]], * [[1899 ел|1899]] — [[Якуб Агишев]], татар әдәбият галиме, әдәби тәнкыйтьче. * [[1900 ел|1900]] — [[Иван Башкиров (1900)|Иван Башкиров]], * [[1902 ел|1902]] — [[Карл Поппер]], * [[1903 ел|1903]] — [[Лев Иванов]], * [[1904 ел|1904]] — [[Павел Черенков]], * [[1908 ел|1908]] — [[Әкрам Вәли]], балалар язучысы, мөхәррир. * 1908 — [[Фәйзрахман Әминов]], * [[1911 ел|1911]] — [[Зәки Хәбибуллин]], [[Файл:Hero of the USSR Gold Star.png|15px]] [[Советлар Берлеге Каһарманы]] (1945). * 1911 — [[Тәлига Бикташева]], * [[1915 ел|1915]] — [[Чарлз Һард Таунс]], * [[1917 ел|1917]] — [[Константин Смирнов]], * [[1923 ел|1923]] — [[Владимир Дәүләкәмев]], * [[1925 ел|1925]] — [[Барух Бламберг]], * [[1927 ел|1927]] — [[Рәшит Ибраһимов]], язучы, пилот-очучы. * [[1938 ел|1938]] — [[Әлмирә Янбухтина]], * [[1939 ел|1939]] — [[Нургали Булатов]], татар [[журналист]]ы. * [[1941 ел|1941]] — [[Фәйзрахман Ярышев]], * [[1945 ел|1945]] — [[Планета Козлова]], * [[1948 ел|1948]] — [[Иван Фартуков]], * [[1949 ел|1949]] — [[Александр Леухин]], рәссам, [[Тукай премиясе]] (''[[2016 ел|2016]]''). * [[1950 ел|1950]] — [[Рудик Искужин]], * [[1954 ел|1954]] — [[Уго Чавес]], {{VEN}} [[президент]]ы. * [[1956 ел|1956]] — [[Сабрина Григорян]], * [[1958 ел|1958]] — [[Наил Мәганов]], * 1958 — [[Эльза Саттарова]], * [[1961 ел|1961]] — [[Рамил Нотфуллин (1961)|Рамил Нотфуллин]], 2012 елдан ТР Балтач районы башлыгы. * [[1968 ел|1968]] — [[Радик Батыршин]], журналист, продюсер. * [[1974 ел|1974]] — [[Алексис Ципрас]], {{GRE}} премьер-министры. * [[1975 ел|1975]] — [[Лариса Абдуллина]], * [[1979 ел|1979]] — [[Зилола Мусаева]], * [[1980 ел|1980]] — [[Ринат Гыйззәтуллин (1980)|Ринат Гыйззәтуллин]], РФ министр урынбасары ([[2011]]). * [[1983 ел|1983]] — [[Глеб Клименко]], * 1983 — [[Хуан Гуайдо]], * [[1987 ел|1987]] — [[Павел Сергеев]], * [[1991 ел|1991]] — [[Евгений Фидий]], * [[1993 ел|1993]] — [[Фәрхат Арыҗан]], * 1993 — [[Һарри Кейн]], == {{Вафатлар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:28 июль көнне вафатлар}} * [[1750 ел|1750]] — [[Иоганн Себастьян Бах]], алман композиторы. * [[1938 ел|1938]] — [[Иоаким Вацетис]], рус һәм совет хәрби башлыгы. * [[1942 ел|1942]] — [[Николай Рынин]], [[инженер]], профессор, авиация һәм космонавтика популяризаторы. * [[1958 ел|1958]] — [[Габдулла Фәйзи]] (''[[Габдулла Сатыев]]''), педагог, дәреслекләр авторы. * [[1971 ел|1971]] — [[Владимир Зайцев]], ветеринария галиме, профессор, хирург. * [[1988 ел|1988]] — [[Искәндәр Фәйзуллин]], ерак араларга йөзүче, тренер, табиб. * [[2009 ел|2009]] — [[Файл:Sickle and Hammer.jpg|20px|Социалистик Хезмәт Каһарманы]] [[Зәки Рахмангулов]], металлург, [[Социалистик Хезмәт Каһарманы]] (1966). =={{Дини бәйрәмнәр}}== ===={{Исем бәйрәмнәре}}==== == Шулай ук карагыз == {{commonscat|28 July}} ==Искәрмәләр== {{искәрмәләр}} {{Тәкъвим}} [[Төркем:Ел көннәре]] [[Төркем:28 июль]] 0m2or7zz5g5apvpyin1vipnrd9zkamq 3524684 3524670 2022-07-25T17:11:58Z Frhdkazan 3171 /* {{Вафатлар}} */ +[[|]] wikitext text/x-wiki '''28 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 156 көн кала. {{Июль тәкъвиме}} {{Шулай ук карагыз/Көн}} {{Тарихта бу көн}} =={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}== ==={{Халыкара истәлекле период}}=== * {{WHO}} — '''''Бөтендөнья [[гепатит]] белән көрәш көне''''' <small>({{lang-en|[[:en:World Hepatitis Day|World Hepatitis Day]]}}, {{lang-ru|[[:ru:Всемирный день борьбы с гепатитом|Всемирный день борьбы с гепатитом]]}})</small>. * {{EUR}} — '''''[[Урман]] [[янгын]]ларына каршылык көне''''' <small>({{lang-it|Giornata europea di sensibilizzazione contro gli incendi boschivi}})</small>.<ref>{{ref-it}} [http://www.28luglio.it/ 28 luglio 1983] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120216034017/http://www.28luglio.it/ |date=2012-02-16 }}</ref>. ==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}=== * {{ARG}} — '''''Милли жандармерия көне''''' <small>({{lang-es| Día de la [[:es:Gendarmería Nacional Argentina|Gendarmería Nacional Argentina]]}})</small><ref name="es.wikipedia.org">[http://es.wikipedia.org/wiki/28_de_julio#Celebraciones ]</ref>. * {{CAN}} — [[1760 ел]]да акадиялыларның милкен тартуны искә алу<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Expulsion_of_the_Acadians#Commemorations</ref>. * {{FRO}} — '''''Оулавсёка көне''''' <small>({{lang-fo|[[:fo:Ólavsøka|Ólavsøka]]}})</small>. * {{Байрак/Перу}} [[Перу]] — '''''[[бәйсезлек көне]]''''' <small>({{lang-es|[[:es:Fiestas Patrias en el Perú|Fiestas Patrias]]}})</small>. * {{RUS}} — '''''Русьны христианлаштыру көне''''' <small>({{lang-ru|[[:ru:День крещения Руси|День крещения Руси]]}})</small>. * {{Байрак/Сан-Марино}} [[Сан-Марино]] — '''''[[фашизм]]ны [[җиңү көне]]''''' <small>({{lang-it|[[:it:San Marino#Festività|Festa della Liberazione dal Fascismo]]}}, {{lang-en|[[:en:San_Marino#Public_holidays_and_festivals|Liberation from Fascism]]}})</small>. * {{UKR}} — '''''Киев Русьны (Украинаны) христианлаштыру көне''''' <small>({{lang-uk|[[:uk:День Хрещення Київської Русі — України|День Хрещення Київської Русі — України]]}})</small>. ==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}=== * {{AUS}} — '''''[[Агачлар утырту көне]]''''' <small>({{lang-en|[[:en:Arbor Day|Arbor Day]]}})</small> (Австралия мәктәпләрендә) * {{BRA}}: ** [[Авыл хуҗалыгы]] көне<ref name="pt.wikipedia.org">http://pt.wikipedia.org/wiki/28_de_julho#Feriados_e_eventos_c.C3.ADclicos</ref>. ** {{Сан Паулу штаты байрагы}}нда {{Сан-Каэтану-ду-Сул гербы}} муниципалитеты көне. ** {{Акри штаты байрагы}}нда {{Родригес-Алвес (Акри) гербы}} муниципалитеты көне. ** {{Баия штаты байрагы}}нда: *** {{Итабуна гербы}} муниципалитеты көне. *** {{Паулу-Афонсу гербы}} муниципалитеты көне. * {{ESP}} — '''''{{Кантабрия вилаяте байрагы}} үзидарә институтлары бәйрәме''''' <small>({{lang-es|[[:es:Día de las Instituciones de Cantabria|Día de las Instituciones de Cantabria]]}})</small>. * {{PRT}} — [[Табигать]]не саклау көне<ref name="pt.wikipedia.org"/>. * {{RUS}} — '''''PR-белгечләре көне''''' <small>({{lang-ru|День [[:ru:PR-менеджмент|PR-специалиста]]}})</small><ref>{{ref-ru}} [http://www.calend.ru/holidays/0/0/750/ День PR-специалиста в России ]</ref>. == {{Вакыйгалар}} == * [[1914 ел|1914]] — [[Беренче бөтендөнья сугышы]] башлана. * [[1928 ел|1928]] — {{Амстердам гербы}}да [[Рәсем:Olympic flag.svg|border|20px]] [[Җәйге Олимпия уеннары 1928|Җәйге Олимпия уеннары]] башлана. * [[1994 ел|1994]] — {{MOL}} [[конституция]]се кабул ителә. * [[1995 ел|1995]] — {{IND}}ның ''Бомбей'' [[шәһәр]]е исеме [[Мумбай]]га үзгәртелә. == {{Туулар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:28 июль көнне туганнар}} * [[1165 ел|1165]] — [[Ибн әл-Гарәби]], * [[1577 ел|1577]] — [[Питер Пауль Рубенс]], Нидерланд рәссамы. * [[1804 ел|1804]] — [[Людвиг Фейербах]], [[алманнар|алман]] [[фәлсәфәче]]се. * [[1855 ел|1855]] — [[Борис (Плотников)|Борис]], * [[1899 ел|1899]] — [[Якуб Агишев]], татар әдәбият галиме, әдәби тәнкыйтьче. * [[1900 ел|1900]] — [[Иван Башкиров (1900)|Иван Башкиров]], * [[1902 ел|1902]] — [[Карл Поппер]], * [[1903 ел|1903]] — [[Лев Иванов]], * [[1904 ел|1904]] — [[Павел Черенков]], * [[1908 ел|1908]] — [[Әкрам Вәли]], балалар язучысы, мөхәррир. * 1908 — [[Фәйзрахман Әминов]], * [[1911 ел|1911]] — [[Зәки Хәбибуллин]], [[Файл:Hero of the USSR Gold Star.png|15px]] [[Советлар Берлеге Каһарманы]] (1945). * 1911 — [[Тәлига Бикташева]], * [[1915 ел|1915]] — [[Чарлз Һард Таунс]], * [[1917 ел|1917]] — [[Константин Смирнов]], * [[1923 ел|1923]] — [[Владимир Дәүләкәмев]], * [[1925 ел|1925]] — [[Барух Бламберг]], * [[1927 ел|1927]] — [[Рәшит Ибраһимов]], язучы, пилот-очучы. * [[1938 ел|1938]] — [[Әлмирә Янбухтина]], * [[1939 ел|1939]] — [[Нургали Булатов]], татар [[журналист]]ы. * [[1941 ел|1941]] — [[Фәйзрахман Ярышев]], * [[1945 ел|1945]] — [[Планета Козлова]], * [[1948 ел|1948]] — [[Иван Фартуков]], * [[1949 ел|1949]] — [[Александр Леухин]], рәссам, [[Тукай премиясе]] (''[[2016 ел|2016]]''). * [[1950 ел|1950]] — [[Рудик Искужин]], * [[1954 ел|1954]] — [[Уго Чавес]], {{VEN}} [[президент]]ы. * [[1956 ел|1956]] — [[Сабрина Григорян]], * [[1958 ел|1958]] — [[Наил Мәганов]], * 1958 — [[Эльза Саттарова]], * [[1961 ел|1961]] — [[Рамил Нотфуллин (1961)|Рамил Нотфуллин]], 2012 елдан ТР Балтач районы башлыгы. * [[1968 ел|1968]] — [[Радик Батыршин]], журналист, продюсер. * [[1974 ел|1974]] — [[Алексис Ципрас]], {{GRE}} премьер-министры. * [[1975 ел|1975]] — [[Лариса Абдуллина]], * [[1979 ел|1979]] — [[Зилола Мусаева]], * [[1980 ел|1980]] — [[Ринат Гыйззәтуллин (1980)|Ринат Гыйззәтуллин]], РФ министр урынбасары ([[2011]]). * [[1983 ел|1983]] — [[Глеб Клименко]], * 1983 — [[Хуан Гуайдо]], * [[1987 ел|1987]] — [[Павел Сергеев]], * [[1991 ел|1991]] — [[Евгений Фидий]], * [[1993 ел|1993]] — [[Фәрхат Арыҗан]], * 1993 — [[Һарри Кейн]], == {{Вафатлар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:28 июль көнне вафатлар}} * [[1750 ел|1750]] — [[Иоһанн Себастьян Бах]], алман композиторы. * [[1854 ел|1854]] — [[Андрей Кайсаров]], * [[1891 ел|1891]] — [[Николай Попов (1828)|Николай Попов]], * [[1930 ел|1930]] — [[Альвар Гульстранд]], * [[1934 ел|1934]] — [[Сергей Реформатский]], * [[1937 ел|1937]] — [[Абдулмөслим Магомаев]], * [[1938 ел|1938]] — [[Борис Берман (1897)|Борис Берман]], * 1938 — [[Иоаким Вацетис]], рус һәм совет хәрби башлыгы. * [[1941 ел|1941]] — [[Галиулла Касыймов]], * [[1942 ел|1942]] — [[Николай Рынин]], [[инженер]], профессор, авиация һәм космонавтика популяризаторы. * [[1944 ел|1944]] — [[Дмитрий Горбунов]], * [[1955 ел|1955]] — [[Александр Половинкин]], * [[1958 ел|1958]] — [[Габдулла Фәйзи]] (''[[Габдулла Сатыев]]''), педагог, дәреслекләр авторы. * [[1966 ел|1966]] — [[Яков Кулдуркаев]], * [[1968 ел|1968]] — [[Отто Һан]], * [[1970 ел|1970]] — [[Анатолий Ерошин]], * 1970 — [[Виктор Константинов]], * [[1971 ел|1971]] — [[Владимир Зайцев]], ветеринария галиме, профессор, хирург. * [[1988 ел|1988]] — [[Искәндәр Фәйзуллин]], ерак араларга йөзүче, тренер, табиб. * [[1995 ел|1995]] — [[Георгий Зарубин]], * [[1996 ел|1996]] — [[Фәүзи Саттаров]], * 1996 — [[Фәхирә Гомәрева]], * [[2000 ел|2000]] — [[Иван Суханов]], * 2000 — [[Флүр Субаев]], * [[2002 ел|2002]] — [[Арчер Мартин]], * 2002 — [[Иван Норкин]], * [[2004 ел|2004]] — [[Ильяс Галимов (1937)|Ильяс Галимов]], * 2004 — [[Фрәнсис Крик]], * [[2009 ел|2009]] — [[Файл:Sickle and Hammer.jpg|20px|Социалистик Хезмәт Каһарманы]] [[Зәки Рахмангулов]], металлург, [[Социалистик Хезмәт Каһарманы]] (1966). * [[2011 ел|2011]] — [[Галимҗан Нәфыйков]], * [[2015 ел|2015]] — [[Зәки Рахмангулов]], * [[2019 ел|2019]] — [[Владимир Кара-Мурза]], =={{Дини бәйрәмнәр}}== ===={{Исем бәйрәмнәре}}==== == Шулай ук карагыз == {{commonscat|28 July}} ==Искәрмәләр== {{искәрмәләр}} {{Тәкъвим}} [[Төркем:Ел көннәре]] [[Төркем:28 июль]] mduheddd2r4nbju1ki33ideuw8qlnve 0 19699 3524698 2726834 2022-07-25T19:53:22Z Frhdkazan 3171 /* {{Туулар}} */ +[[|]] wikitext text/x-wiki '''29 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 155 көн кала. {{Июль тәкъвиме}} {{Шулай ук карагыз/Көн}} {{Тарихта бу көн}} =={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}== ==={{Халыкара истәлекле период}}=== * '''''Халыкара [[мәдәни күптөрлелек|җәмгыяви-мәдәни төрлелекне]] яклау һәм дискриминацияга каршы көрәш көне''''' <small>({{lang-fr|Journée internationale pour la [[:fr:diversité culturelle|diversité socio-culturelle]] et pour la lutte contre la [[:fr:discrimination|discrimination]]}})</small>.<ref>{{ref-fr}} [http://www.lesjourneesmondiales.com/journeemondiale00.htm#JUILLET lesjourneesmondiales.com]</ref>. ==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}=== * {{BRA}} — Олылау көне<ref name="pt.wikipedia.org">http://pt.wikipedia.org/wiki/29_de_julho#Feriados_e_eventos_c.C3.ADclicos</ref>. * {{NOR}}, {{FRO}} — '''''«изге» Олафны олылау көне''''' <small>({{lang-no|[[:no:Olsok|Olsok]]}}, {{lang-fo|[[:fo:Ólavsøka|Ólavsøka]]}})</small>. * {{Байрак/Румыния}} [[Румыния]] — '''''Милли гимн - "Deșteaptă-te, române!" - көне''''' <small>({{lang-ro|[[:ro:Sărbători publice în România#Alte s.C4.83rb.C4.83tori oficiale|Ziua Imnului național]]}})</small>. * {{THA}} — '''''Таи теле көне''''' <small>({{lang-th|[[:th:วันภาษาไทยแห่งชาติ|วันภาษาไทยแห่งชาติ]]}}, {{lang-en|[[:en:Public holidays in Thailand#National observances|National Thai Language Day]]}})</small>. ==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}=== * '''''Халыкара [[юлбарыс]] көне''''' <small>({{lang-ru|[[:ru:Международный день тигра|Международный день тигра]]}}, {{lang-en|[[:en:International Tiger Day|International Tiger Day]]}})</small>. * {{BRA}} — муниципалитетлар көне:<ref name="pt.wikipedia.org"/> ** {{Сан Паулу штаты байрагы}}нда {{Порту-Феррейра гербы}} ** {{Риу-Гранди-ду-Сул штаты байрагы}}нда {{Нова-Палма гербы}} ** {{Баия штаты байрагы}}нда {{Крус-даз-Алмас гербы}} ** {{Парана штаты байрагы}}нда {{Паранагуа гербы}} ** {{Санта-Катарина штаты байрагы}}нда {{Конкордия (Бразилия) гербы}} ** {{Рио-де-Жанейро штаты байрагы}}нда {{Макаэ гербы}} == {{Вакыйгалар}} == * [[1918 ел|1918]] — [[большевиклар]] хөкүмәте [[Максим Горький]] чыгарган «[[Новая жизнь]]» гәзитен яба. * [[1948 ел|1948]] — {{Лондон гербы}}да [[Рәсем:Olympic flag.svg|border|20px]] [[Җәйге Олимпия уеннары 1948|Җәйге Олимпия уеннары]] ачыла. * [[1958 ел|1958]] — {{USA}} [[АКШ президентлары|президенты]] [[Дуайт Эйзенхауэр]] [[Рәсем:NASA logo.svg|20px]] [[НАСА]] оешмасын булдыру турында карарны имзалый. * [[1981 ел|1981]] — {{Лондон гербы}}да [[Чарльз шаһзадә]] (''Charles Prince of Wales'') һәм [[Диана Спенсер]] (''Diana Princess of Wales'') туйлары уза. == {{Туулар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:29 июль көнне туганнар}} * [[1798 ел|1798]] — [[Карл Блехен]], * [[1828 ел|1828]] — [[Василий Энгельгардт]], * [[1857 ел|1857]] — [[Сергей Левашов]], [[Россия империясе]] табибы, җәмәгать һәм дәүләт эшлеклесе. * [[1880 ел|1880]] — [[Александр Гребенщиков]], * [[1883 ел|1883]] — [[Бенито Муссолини]], [[Италия]] диктаторы, фашизмга нигез салучы. * [[1888 ел|1888]] — [[Владимир Зворыкин]], * [[1890 ел|1890]] — [[Гали Рәфикый]], татар язучысы, педагог, галим. * [[1898 ел|1898]] — [[Исидор Айзек Раби]], * 1898 — [[Мария Васильева (1898)|Мария Васильева]], * [[1900 ел|1900]] — [[Эйвинд Йонсон]], * [[1907 ел|1907]] — [[Илле Тукташ]], * [[1908 ел|1908]] — [[Эржебет Шаар]], * [[1918 ел|1918]] — [[Алексей Бурлай]], нәкышчы рәссам, график. * [[1922 ел|1922]] — [[Серафима Люлякина]], [[эрзя халкы]] фольклорын саклаучы, язучы, әкиятче. * [[1925 ел|1925]] — [[Микис Теодоракис]], * [[1926 ел|1926]] — [[Габдулла Шәрәфи]], татар шагыйре. * 1926 — [[Илья Прокопьев]], * [[1930 ел|1930]] — [[Шәрифулла Сәгъдуллин]], * [[1936 ел|1936]] — [[Эрик Галимов]], * [[1937 ел|1937]] — [[Дәниел Макфадден]], * [[1941 ел|1941]] — [[Геннадий Васько]], * [[1943 ел|1943]] — [[Ингрид Кремер]], * [[1945 ел|1945]] — [[Фәрит Хәкимҗанов]], татар теле галиме. * [[1946 ел|1946]] — [[Зөһрә Фәйзуллина]], * [[1948 ел|1948]] — [[Фәридә Рәсүлева]], * [[1949 ел|1949]] — [[Һенри Пуна]], * [[1950 ел|1950]] — [[Илдар Низамов (1950)|Илдар Низамов]], * [[1952 ел|1952]] — [[Олег Вьюгин]], * 1952 — [[Ринат Мөхәммәтҗанов]], * [[1954 ел|1954]] — [[Юрий Шәйгарданов]], * [[1957 ел|1957]] — [[Нелли Ким]], * 1957 — [[Флүн Гомәров]], * 1957 — [[Фумио Кисида]], * [[1977 ел|1977]] — [[Сапар Исаков]], * [[1979 ел|1979]] — [[Надирә Исаева]], * [[1981 ел|1981]] — [[Роман Бусаргин]], * [[1992 ел|1992]] — [[Ильяс Камал]], музыкант, [[композитор]], [[Татарстан Республикасы композиторлар берлеге|ТР]] һәм [[Россиянең композиторлар берлеге|РФның композиторлар берлеге]] әгъзасы. * [[1994 ел|1994]] — [[Булат Мусин (1994)|Булат Мусин]], == {{Вафатлар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:29 июль көнне вафатлар}} * [[1856 ел|1856]] — [[Роберт Шуман]], алман композиторы. * [[1890 ел|1890]] — [[Винсент Ван Гог]], голланд рәссамы. * [[1938 ел|1938]] — [[Вилһелм Кнорин]], инкыйлабчы, тарихчы, совет дәүләт эшлеклесе. * 1938 — [[Василий Шорин]], [[Кызыл армия]] командиры. * [[1994 ел|1994]] — [[Григол Абашидзе]], [[гөрҗи теле|гөрҗи]] язучысы. * [[1997 ел|1997]] — [[Николай Алтынов]], [[Советлар Берлеге каһарманы]], танкист. * [[2009 ел|2009]] — [[Гакыйль Сәгыйров]], татар шагыйре, рәссам. * [[2013 ел|2013]] — [[Салават Низаметдинов]], башкорт [[композитор]]ы. =={{Дини бәйрәмнәр}}== ===={{Исем бәйрәмнәре}}==== == Шулай ук карагыз == {{commonscat|29 July}} ==Искәрмәләр== {{искәрмәләр}} {{Тәкъвим}} [[Төркем:Ел көннәре]] [[Төркем:29 июль]] s8fgjxb3x000ltuvc2vg32wgsiixxo7 3524703 3524698 2022-07-25T20:38:38Z Frhdkazan 3171 /* {{Вафатлар}} */ +[[|]] wikitext text/x-wiki '''29 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 155 көн кала. {{Июль тәкъвиме}} {{Шулай ук карагыз/Көн}} {{Тарихта бу көн}} =={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}== ==={{Халыкара истәлекле период}}=== * '''''Халыкара [[мәдәни күптөрлелек|җәмгыяви-мәдәни төрлелекне]] яклау һәм дискриминацияга каршы көрәш көне''''' <small>({{lang-fr|Journée internationale pour la [[:fr:diversité culturelle|diversité socio-culturelle]] et pour la lutte contre la [[:fr:discrimination|discrimination]]}})</small>.<ref>{{ref-fr}} [http://www.lesjourneesmondiales.com/journeemondiale00.htm#JUILLET lesjourneesmondiales.com]</ref>. ==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}=== * {{BRA}} — Олылау көне<ref name="pt.wikipedia.org">http://pt.wikipedia.org/wiki/29_de_julho#Feriados_e_eventos_c.C3.ADclicos</ref>. * {{NOR}}, {{FRO}} — '''''«изге» Олафны олылау көне''''' <small>({{lang-no|[[:no:Olsok|Olsok]]}}, {{lang-fo|[[:fo:Ólavsøka|Ólavsøka]]}})</small>. * {{Байрак/Румыния}} [[Румыния]] — '''''Милли гимн - "Deșteaptă-te, române!" - көне''''' <small>({{lang-ro|[[:ro:Sărbători publice în România#Alte s.C4.83rb.C4.83tori oficiale|Ziua Imnului național]]}})</small>. * {{THA}} — '''''Таи теле көне''''' <small>({{lang-th|[[:th:วันภาษาไทยแห่งชาติ|วันภาษาไทยแห่งชาติ]]}}, {{lang-en|[[:en:Public holidays in Thailand#National observances|National Thai Language Day]]}})</small>. ==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}=== * '''''Халыкара [[юлбарыс]] көне''''' <small>({{lang-ru|[[:ru:Международный день тигра|Международный день тигра]]}}, {{lang-en|[[:en:International Tiger Day|International Tiger Day]]}})</small>. * {{BRA}} — муниципалитетлар көне:<ref name="pt.wikipedia.org"/> ** {{Сан Паулу штаты байрагы}}нда {{Порту-Феррейра гербы}} ** {{Риу-Гранди-ду-Сул штаты байрагы}}нда {{Нова-Палма гербы}} ** {{Баия штаты байрагы}}нда {{Крус-даз-Алмас гербы}} ** {{Парана штаты байрагы}}нда {{Паранагуа гербы}} ** {{Санта-Катарина штаты байрагы}}нда {{Конкордия (Бразилия) гербы}} ** {{Рио-де-Жанейро штаты байрагы}}нда {{Макаэ гербы}} == {{Вакыйгалар}} == * [[1918 ел|1918]] — [[большевиклар]] хөкүмәте [[Максим Горький]] чыгарган «[[Новая жизнь]]» гәзитен яба. * [[1948 ел|1948]] — {{Лондон гербы}}да [[Рәсем:Olympic flag.svg|border|20px]] [[Җәйге Олимпия уеннары 1948|Җәйге Олимпия уеннары]] ачыла. * [[1958 ел|1958]] — {{USA}} [[АКШ президентлары|президенты]] [[Дуайт Эйзенхауэр]] [[Рәсем:NASA logo.svg|20px]] [[НАСА]] оешмасын булдыру турында карарны имзалый. * [[1981 ел|1981]] — {{Лондон гербы}}да [[Чарльз шаһзадә]] (''Charles Prince of Wales'') һәм [[Диана Спенсер]] (''Diana Princess of Wales'') туйлары уза. == {{Туулар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:29 июль көнне туганнар}} * [[1798 ел|1798]] — [[Карл Блехен]], * [[1828 ел|1828]] — [[Василий Энгельгардт]], * [[1857 ел|1857]] — [[Сергей Левашов]], [[Россия империясе]] табибы, җәмәгать һәм дәүләт эшлеклесе. * [[1880 ел|1880]] — [[Александр Гребенщиков]], * [[1883 ел|1883]] — [[Бенито Муссолини]], [[Италия]] диктаторы, фашизмга нигез салучы. * [[1888 ел|1888]] — [[Владимир Зворыкин]], * [[1890 ел|1890]] — [[Гали Рәфикый]], татар язучысы, педагог, галим. * [[1898 ел|1898]] — [[Исидор Айзек Раби]], * 1898 — [[Мария Васильева (1898)|Мария Васильева]], * [[1900 ел|1900]] — [[Эйвинд Йонсон]], * [[1907 ел|1907]] — [[Илле Тукташ]], * [[1908 ел|1908]] — [[Эржебет Шаар]], * [[1918 ел|1918]] — [[Алексей Бурлай]], нәкышчы рәссам, график. * [[1922 ел|1922]] — [[Серафима Люлякина]], [[эрзя халкы]] фольклорын саклаучы, язучы, әкиятче. * [[1925 ел|1925]] — [[Микис Теодоракис]], * [[1926 ел|1926]] — [[Габдулла Шәрәфи]], татар шагыйре. * 1926 — [[Илья Прокопьев]], * [[1930 ел|1930]] — [[Шәрифулла Сәгъдуллин]], * [[1936 ел|1936]] — [[Эрик Галимов]], * [[1937 ел|1937]] — [[Дәниел Макфадден]], * [[1941 ел|1941]] — [[Геннадий Васько]], * [[1943 ел|1943]] — [[Ингрид Кремер]], * [[1945 ел|1945]] — [[Фәрит Хәкимҗанов]], татар теле галиме. * [[1946 ел|1946]] — [[Зөһрә Фәйзуллина]], * [[1948 ел|1948]] — [[Фәридә Рәсүлева]], * [[1949 ел|1949]] — [[Һенри Пуна]], * [[1950 ел|1950]] — [[Илдар Низамов (1950)|Илдар Низамов]], * [[1952 ел|1952]] — [[Олег Вьюгин]], * 1952 — [[Ринат Мөхәммәтҗанов]], * [[1954 ел|1954]] — [[Юрий Шәйгарданов]], * [[1957 ел|1957]] — [[Нелли Ким]], * 1957 — [[Флүн Гомәров]], * 1957 — [[Фумио Кисида]], * [[1977 ел|1977]] — [[Сапар Исаков]], * [[1979 ел|1979]] — [[Надирә Исаева]], * [[1981 ел|1981]] — [[Роман Бусаргин]], * [[1992 ел|1992]] — [[Ильяс Камал]], музыкант, [[композитор]], [[Татарстан Республикасы композиторлар берлеге|ТР]] һәм [[Россиянең композиторлар берлеге|РФның композиторлар берлеге]] әгъзасы. * [[1994 ел|1994]] — [[Булат Мусин (1994)|Булат Мусин]], == {{Вафатлар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:29 июль көнне вафатлар}} * [[1808 ел|1808]] — [[III Сәлим]], * [[1856 ел|1856]] — [[Карел Гавличек-Боровский]], * 1856 — [[Роберт Шуман]], алман композиторы. * [[1890 ел|1890]] — [[Винсент Ван Гог]], голланд рәссамы. * [[1934 ел|1934]] — [[Фране Булич]], * [[1938 ел|1938]] — [[Василий Шорин]], [[Кызыл армия]] командиры. * 1938 — [[Вилһелм Кнорин]], инкыйлабчы, тарихчы, совет дәүләт эшлеклесе. * 1938 — [[Николай Антипов]], * 1938 — [[Яков Яковлев]], * [[1964 ел|1964]] — [[Владимир Виноградов (1882)|Владимир Виноградов]], * [[1976 ел|1976]] — [[Александр Шаповалов]], * 1976 — [[Никифор Вачанка]], * [[1978 ел|1978]] — [[Павел Васильев (1909)|Павел Васильев]], * [[1979 ел|1979]] — [[Михаил Ферин]], * [[1982 ел|1982]] — [[Владимир Зворыкин]], * [[1994 ел|1994]] — [[Григол Абашидзе]], [[гөрҗи теле|гөрҗи]] язучысы. * 1994 — [[Дороти Һоҗкин]], * [[1997 ел|1997]] — [[Николай Алтынов]], [[Советлар Берлеге каһарманы]], танкист. * [[1999 ел|1999]] — [[Анатолий Соловьяненко]], * [[2001 ел|2001]] — [[Мөхәммәт Йосыф (1954)|Мөхәммәт Йосыф]], * [[2009 ел|2009]] — [[Гакыйль Сәгыйров]], татар шагыйре, рәссам. * 2009 — [[Яков Дамский]], * [[2013 ел|2013]] — [[Салават Низаметдинов]], башкорт [[композитор]]ы. * [[2015 ел|2015]] — [[Лия Шакирова]], * [[2018 ел|2018]] — [[Аркадий Алексеев (1946)|Аркадий Алексеев]], =={{Дини бәйрәмнәр}}== ===={{Исем бәйрәмнәре}}==== == Шулай ук карагыз == {{commonscat|29 July}} ==Искәрмәләр== {{искәрмәләр}} {{Тәкъвим}} [[Төркем:Ел көннәре]] [[Төркем:29 июль]] 68go12yc0l72xxhtv5iosqj7xcb2hnw 0 19701 3524653 592186 2022-07-25T13:19:32Z Frhdkazan 3171 {{фш|Хәкимҗанов}} wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Фәрит Хәкимҗанов | рәсем = | рәсем_зурлыгы = | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = | тулы исем = Фәрит Сабирҗан улы Хәкимҗанов | һөнәр = галим | туу датасы = 29.07.1945 | туу җире = [[ТАССР]], [[Казан]] | гражданлык = | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Хәкимҗанов}} '''Фәрит Сабирҗан улы Хәкимҗанов''' — [[төрки телләр]]нең [[тарих]]ы һәм язма истәлекләре буенча танылган белгеч, галим. Ул [[1945 ел]]ның [[29 июль|29 июлендә]] [[Казан]] шәһәрендә туа. Мәктәп елларында [[спорт]] белән мавыгып, шактый үрләр яуласа да, күңеле гыйлемгә, фәнгә тартыла. [[1976 ел|1976]] — [[1990 ел]]ларда ул [[Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты]]нда эшли, [[1990 ел]]да Татарстан хөкүмәте карары белән Татар энциклопедиясен төзү буенча иҗади төркем туплый, җитди һәм катлаулы эш башлап җибәрә. [[1992 ел|1992]] — [[1996 ел]]ларда [[Төркия]]нең [[Әнкара]] университетында татар теле һәм әдәбияты буенча дәресләр алып бара. Ул 15 китап һәм 150 дән артык мәкалә авторы, дистәләрчә халыкара конференцияләрдә чыгыш ясаган галим. {{Rq|image}} [[Төркем:Татар тел галимнәре]] ie4gxhhlpis7vl4s93lxx0nxehyjwyd 0 19706 3524714 2395711 2022-07-26T07:44:17Z Frhdkazan 3171 /* {{Туулар}} */ +[[|]] wikitext text/x-wiki '''30 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 154 көн кала. {{Июль тәкъвиме}} {{Шулай ук карагыз/Көн}} {{Тарихта бу көн}} =={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}== ==={{Халыкара истәлекле период}}=== * {{UN}} — '''''Бөтендөнья [[коллык|кешеләр белән сәүдә итүгә]] каршылык көне''''' <small>({{lang-es|[[:es:Día Mundial contra la Trata de Personas|Día Mundial contra la Trata de Personas]]}}, {{lang-ru|Всемирный день борьбы с торговлей людьми}})</small>. * {{UN}} — '''''Халыкара [[дуслык]] көне''''' <small>({{lang-en|[[:en:Friendship Day|International Friendship Day]]}}, {{lang-es|[[:es:Día Internacional de la Amistad|Día Internacional de la Amistad]]}})</small>.<ref>[http://www.un.org/en/events/friendshipday/ Халыкара дуслык көне БМОның A/RES/65/275 резолюциясы нигезендә кабул ителде]</ref> ==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}=== * {{Байрак/Вануату}} [[Вануату]] — '''''[[бәйсезлек]] көне''''' <small>({{lang-en|[[:en:Independence Day (Vanuatu)|Independence Day]]}}, {{lang-fr|[[:fr:Vanuatu#Fêtes nationales|Jour de l'indépendance de la République de Vanuatu]]}})</small>. * {{SSD}} — '''''Җафа чигүчеләр көне''''' <small>({{lang-en|[[:en:Public holidays in South Sudan|Martyrs Day]]}})</small>. * {{CUB}} — '''''Инкыйлаб өчен җафа чигүчеләрен искә алу көне''''' <small>({{lang-ru|День мучеников революции}})</small>.<ref>http://ru.wikipedia.org/wiki/30_июля#.D0.9F.D1.80.D0.B0.D0.B7.D0.B4.D0.BD.D0.B8.D0.BA.D0.B8</ref> * {{MAR}} — '''''[[Тәхет]]кә утыру көне''''' <small>({{lang-ar|عيد العرش/Eid Al-Ârch}}, {{lang-fr|[[:fr:Fêtes et jours fériés au Maroc|Fête du trône]]}})</small>. ==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}=== * {{USA}} / {{Юта штаты байрагы}} — [[:en:Dream Theater]] прогрессив-метал [[музыка]]ль төркеме көне<ref>http://fr.wikipedia.org/wiki/30_juillet#C.C3.A9l.C3.A9brations</ref>. * {{PRY}} — '''''Дуслар көне''''' <small>({{lang-es|[[:es:Día del Amigo#Paraguay|Día del Amigo]]}})</small>. == {{Вакыйгалар}} == * [[762 ел|762]] — [[Әл-Мансур]] {{Багдад гербы}} шәһәренә нигез сала. * [[1930 ел|1930]] — {{URY}}да [[1930 елгы дөнья футбол чемпионаты|футбол буенча беренче дөнья беренчелегенең]] финал уенында [[Уругвай]] җиңү яулый. * [[1932 ел|1932]] — {{Лос-Анджелес гербы}}та ХХ {{IOC}} [[Олимпия уеннары]] ачыла. * [[1937 ел|1937]] — гадәттән тыш [[НКВД]] «өчлекләр»енә халык дошманнарына үлем карарларын чыгару вәкаләте бирелә. * [[1974 ел|1974]] — {{OIF}} [[Француз теле]] {{Квебек вилаяте байрагы}}нең бердәнбер рәсми теле булып игълан ителә. * [[1999 ел|1999]] — [[Чистай районы]], [[Ямаширмә]] авылында [[Гаяз Исхакый]]ның музей-утары ачыла. == {{Туулар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:30 июль көнне туганнар}} * [[1676 ел|1676]] — [[Борис Куракин]], * [[1757 ел|1757]] — [[Илья Толстой]], * [[1829 ел|1829]] — [[Николай Вагнер]], * [[1854 ел|1854]] — [[Николай Попов (1854)|Николай Попов]], * [[1862 ел|1862]] — [[Николай Юденич]], [[Русия империясе]] хәрби эшлеклесе. * [[1863 ел|1863]] — [[Генри Форд]], [[АКШ]] [[эшмәкәр]]е, [[конвейер]] [[уйлап табучы]]. * [[1868 ел|1868]] — [[Мефодий (Краснопёров)|Мефодий]], * [[1870 ел|1870]] — [[Илья Бондаренко]], * [[1876 ел|1876]] — [[Пахомий (Кедров)|Пахомий]], * [[1898 ел|1898]] — [[Николай Ют]], * [[1920 ел|1920]] — [[Әхнәф Юлдашев]], төрки телләр белгече, профессор. * [[1927 ел|1927]] — [[Харис Салихҗан]], татар дин эшлеклесе. * [[1931 ел|1931]] — [[Станислав Галиәкбәров]], * [[1935 ел|1935]] — [[Виктор Пяткин]], * [[1937 ел|1937]] — [[Игорь Мищенко]], * [[1938 ел|1938]] — [[Җәүһәрия Мәрданова]], татар драма театры актрисасы. * [[1944 ел|1944]] — [[Искәндәр Байбәков]], [[Патологик анатомия|паталогоанатомия]] белгече, профессор. * [[1945 ел|1945]] — [[Патрик Модиано]], * [[1946 ел|1946]] — [[Владимир Кузнецов (1946)|Владимир Кузнецов]], * [[1947 ел|1947]] — [[Арнольд Шварценеггер]], * 1947 — [[Франсуаза Барре-Синусси]], * [[1948 ел|1948]] — [[Дмитрий Красильников]], * 1948 — [[Жан Рено]], француз актеры. * 1948 — [[Нәҗип Исмәгыйлев]] (Нәҗип Нәккаш), әдәбият галиме, хаттат. * [[1949 ел|1949]] — [[Зилә Сөнгатуллина]], татар опера җырчысы, профессор. * [[1951 ел|1951]] — [[Алибәк Днишев]], казак опера җырчысы ''(тенор)''. * [[1953 ел|1953]] — [[Александр Машин]], * [[1955 ел|1955]] — [[Радик Хәсәнов]], * [[1956 ел|1956]] — [[Зәйтүнә Ханова]], * 1956 — [[Фәһимә Кавеева]], * [[1962 ел|1962]] — [[Рәгать Хөсәенов]], * [[1963 ел|1963]] — [[Лиза Кудроу]], [[АКШ]] актрисасы. * [[1970 ел|1970]] — [[Артем Хохорин]], [[ТР буенча эчке эшләр министрлыгы|ТР буенча эчке эшләр министры]]. * 1970 — [[Кристофер Нолан]], * [[1972 ел|1972]] — [[Роман Львович]], * 1972 — [[Светлана Захарова (1972)|Светлана Захарова]], * [[1990 ел|1990]] — [[Марта Зәйнуллина]], * [[1991 ел|1991]] — [[Ирина Кривко]], * 1991 — [[Никита Двуреченский]], == {{Вафатлар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:30 июль көнне вафатлар}} * [[1898 ел|1898]] — [[Отто фон Бисмарк]], {{Алман империясы байрагы}} дәүләт эшлеклесе. * [[1965 ел|1965]] — [[Дзюнъитиро Танидзаки]], япон язучысы, драматург. * [[2007]] — [[Ингмар Бергман]]. =={{Дини бәйрәмнәр}}== ===={{Исем бәйрәмнәре}}==== == Шулай ук карагыз == {{commonscat|30 July}} ==Искәрмәләр== {{искәрмәләр}} {{Тәкъвим}} [[Төркем:Ел көннәре]] [[Төркем:30 июль]] 8nzcidjnif6tgh6wnxixvfq1r195qap 3524715 3524714 2022-07-26T08:34:38Z Frhdkazan 3171 /* {{Вафатлар}} */ +[[|]] wikitext text/x-wiki '''30 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 154 көн кала. {{Июль тәкъвиме}} {{Шулай ук карагыз/Көн}} {{Тарихта бу көн}} =={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}== ==={{Халыкара истәлекле период}}=== * {{UN}} — '''''Бөтендөнья [[коллык|кешеләр белән сәүдә итүгә]] каршылык көне''''' <small>({{lang-es|[[:es:Día Mundial contra la Trata de Personas|Día Mundial contra la Trata de Personas]]}}, {{lang-ru|Всемирный день борьбы с торговлей людьми}})</small>. * {{UN}} — '''''Халыкара [[дуслык]] көне''''' <small>({{lang-en|[[:en:Friendship Day|International Friendship Day]]}}, {{lang-es|[[:es:Día Internacional de la Amistad|Día Internacional de la Amistad]]}})</small>.<ref>[http://www.un.org/en/events/friendshipday/ Халыкара дуслык көне БМОның A/RES/65/275 резолюциясы нигезендә кабул ителде]</ref> ==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}=== * {{Байрак/Вануату}} [[Вануату]] — '''''[[бәйсезлек]] көне''''' <small>({{lang-en|[[:en:Independence Day (Vanuatu)|Independence Day]]}}, {{lang-fr|[[:fr:Vanuatu#Fêtes nationales|Jour de l'indépendance de la République de Vanuatu]]}})</small>. * {{SSD}} — '''''Җафа чигүчеләр көне''''' <small>({{lang-en|[[:en:Public holidays in South Sudan|Martyrs Day]]}})</small>. * {{CUB}} — '''''Инкыйлаб өчен җафа чигүчеләрен искә алу көне''''' <small>({{lang-ru|День мучеников революции}})</small>.<ref>http://ru.wikipedia.org/wiki/30_июля#.D0.9F.D1.80.D0.B0.D0.B7.D0.B4.D0.BD.D0.B8.D0.BA.D0.B8</ref> * {{MAR}} — '''''[[Тәхет]]кә утыру көне''''' <small>({{lang-ar|عيد العرش/Eid Al-Ârch}}, {{lang-fr|[[:fr:Fêtes et jours fériés au Maroc|Fête du trône]]}})</small>. ==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}=== * {{USA}} / {{Юта штаты байрагы}} — [[:en:Dream Theater]] прогрессив-метал [[музыка]]ль төркеме көне<ref>http://fr.wikipedia.org/wiki/30_juillet#C.C3.A9l.C3.A9brations</ref>. * {{PRY}} — '''''Дуслар көне''''' <small>({{lang-es|[[:es:Día del Amigo#Paraguay|Día del Amigo]]}})</small>. == {{Вакыйгалар}} == * [[762 ел|762]] — [[Әл-Мансур]] {{Багдад гербы}} шәһәренә нигез сала. * [[1930 ел|1930]] — {{URY}}да [[1930 елгы дөнья футбол чемпионаты|футбол буенча беренче дөнья беренчелегенең]] финал уенында [[Уругвай]] җиңү яулый. * [[1932 ел|1932]] — {{Лос-Анджелес гербы}}та ХХ {{IOC}} [[Олимпия уеннары]] ачыла. * [[1937 ел|1937]] — гадәттән тыш [[НКВД]] «өчлекләр»енә халык дошманнарына үлем карарларын чыгару вәкаләте бирелә. * [[1974 ел|1974]] — {{OIF}} [[Француз теле]] {{Квебек вилаяте байрагы}}нең бердәнбер рәсми теле булып игълан ителә. * [[1999 ел|1999]] — [[Чистай районы]], [[Ямаширмә]] авылында [[Гаяз Исхакый]]ның музей-утары ачыла. == {{Туулар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:30 июль көнне туганнар}} * [[1676 ел|1676]] — [[Борис Куракин]], * [[1757 ел|1757]] — [[Илья Толстой]], * [[1829 ел|1829]] — [[Николай Вагнер]], * [[1854 ел|1854]] — [[Николай Попов (1854)|Николай Попов]], * [[1862 ел|1862]] — [[Николай Юденич]], [[Русия империясе]] хәрби эшлеклесе. * [[1863 ел|1863]] — [[Генри Форд]], [[АКШ]] [[эшмәкәр]]е, [[конвейер]] [[уйлап табучы]]. * [[1868 ел|1868]] — [[Мефодий (Краснопёров)|Мефодий]], * [[1870 ел|1870]] — [[Илья Бондаренко]], * [[1876 ел|1876]] — [[Пахомий (Кедров)|Пахомий]], * [[1898 ел|1898]] — [[Николай Ют]], * [[1920 ел|1920]] — [[Әхнәф Юлдашев]], төрки телләр белгече, профессор. * [[1927 ел|1927]] — [[Харис Салихҗан]], татар дин эшлеклесе. * [[1931 ел|1931]] — [[Станислав Галиәкбәров]], * [[1935 ел|1935]] — [[Виктор Пяткин]], * [[1937 ел|1937]] — [[Игорь Мищенко]], * [[1938 ел|1938]] — [[Җәүһәрия Мәрданова]], татар драма театры актрисасы. * [[1944 ел|1944]] — [[Искәндәр Байбәков]], [[Патологик анатомия|паталогоанатомия]] белгече, профессор. * [[1945 ел|1945]] — [[Патрик Модиано]], * [[1946 ел|1946]] — [[Владимир Кузнецов (1946)|Владимир Кузнецов]], * [[1947 ел|1947]] — [[Арнольд Шварценеггер]], * 1947 — [[Франсуаза Барре-Синусси]], * [[1948 ел|1948]] — [[Дмитрий Красильников]], * 1948 — [[Жан Рено]], француз актеры. * 1948 — [[Нәҗип Исмәгыйлев]] (Нәҗип Нәккаш), әдәбият галиме, хаттат. * [[1949 ел|1949]] — [[Зилә Сөнгатуллина]], татар опера җырчысы, профессор. * [[1951 ел|1951]] — [[Алибәк Днишев]], казак опера җырчысы ''(тенор)''. * [[1953 ел|1953]] — [[Александр Машин]], * [[1955 ел|1955]] — [[Радик Хәсәнов]], * [[1956 ел|1956]] — [[Зәйтүнә Ханова]], * 1956 — [[Фәһимә Кавеева]], * [[1962 ел|1962]] — [[Рәгать Хөсәенов]], * [[1963 ел|1963]] — [[Лиза Кудроу]], [[АКШ]] актрисасы. * [[1970 ел|1970]] — [[Артем Хохорин]], [[ТР буенча эчке эшләр министрлыгы|ТР буенча эчке эшләр министры]]. * 1970 — [[Кристофер Нолан]], * [[1972 ел|1972]] — [[Роман Львович]], * 1972 — [[Светлана Захарова (1972)|Светлана Захарова]], * [[1990 ел|1990]] — [[Марта Зәйнуллина]], * [[1991 ел|1991]] — [[Ирина Кривко]], * 1991 — [[Никита Двуреченский]], == {{Вафатлар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:30 июль көнне вафатлар}} * [[1286 ел|1286]] — [[Әбелфәрәҗ]], * [[1859 ел|1859]] — [[Ричард Раш]], * [[1890 ел|1890]] — [[Александр Бунге]], * [[1898 ел|1898]] — [[Отто фон Бисмарк]], {{Алман империясы байрагы}} дәүләт эшлеклесе. * [[1905 ел|1905]] — [[Адольф Осипов]], * [[1919 ел|1919]] — [[Василий Брусянин]], * [[1938 ел|1938]] — [[Михаил Петров-Тинехпи]], * [[1957 ел|1957]] — [[Александр Дыхно]], * [[1964 ел|1964]] — [[Әхмәтләбиб Каран]], * [[1965 ел|1965]] — [[Дзюнъитиро Танидзаки]], япон язучысы, драматург. * [[1996 ел|1996]] — [[Клодетт Колбер]], * [[2007 ел|2007]] — [[Ингмар Бергман]], * [[2008 ел|2008]] — [[Тадеуш Орловски]], * [[2010 ел|2010]] — [[Назар Матчанов]], * [[2018 ел|2018]] — [[Семён Шапиро]], * 2018 — [[Эльмира Давыдова]], * [[2020 ел|2020]] — [[Ямил Сафиуллин]], * [[2021 ел|2021]] — [[Владимир Киселёв (1942)|Владимир Киселёв]], =={{Дини бәйрәмнәр}}== ===={{Исем бәйрәмнәре}}==== == Шулай ук карагыз == {{commonscat|30 July}} ==Искәрмәләр== {{искәрмәләр}} {{Тәкъвим}} [[Төркем:Ел көннәре]] [[Төркем:30 июль]] 1lzg6oco10sorkpesd4zcvdwq3w8zgq 0 19715 3524716 3085732 2022-07-26T09:53:12Z Frhdkazan 3171 /* {{Туулар}} */ +[[|]] wikitext text/x-wiki '''31 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның утыз беренче көне. Ел ахырына кадәр 153 көн кала. {{Июль тәкъвиме}} {{Шулай ук карагыз/Көн}} {{Тарихта бу көн}} =={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}== ==={{Халыкара истәлекле период}}=== * '''''[[Африка]] [[хатын-кыз]]лары көне''''' <small>({{lang-en|African Women’s Day}})</small>.<ref name="ru.wikipedia.org">http://ru.wikipedia.org/wiki/31_июля#.D0.9F.D1.80.D0.B0.D0.B7.D0.B4.D0.BD.D0.B8.D0.BA.D0.B8</ref><ref>[http://www.unesco.org/new/en/africa/resources/africa-department/news/panafrican_womens_day/#.U9jbj_mSzvc UNESCO: Panafrican Women's Day]</ref><ref>{{Citation |title=Celebrating African Women’s Day |url=http://www.womankind.org.uk/2012/07/celebrating-pan-african-womens-day/ |access-date=2015-07-27 |archive-date=2015-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150821040815/http://www.womankind.org.uk/2012/07/celebrating-pan-african-womens-day/ |dead-url=yes }}</ref> ==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}=== * {{Байрак/Конго}} [[Конго]] — инкыйлаб башлану көне. * {{CIV}} — '''''тынычлык ялкыны көне''''' <small>({{lang-fr|[[:fr:Flamme de la paix|Flamme de la paix]]}})</small>. * {{MYS}} — '''''каһарманнар көне''''' <small>({{lang-ms|[[:ms:Hari Pahlawan#Malaysia|Hari Pahlawan]]}})</small>. ==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}=== * {{USA}} / {{Гавайлар штаты байрагы}} — '''''Гавайлар байрагы көне''''' <small>({{lang-haw|Ka Hae Hawaii day}}, {{lang-en|[[:en:Flag of Hawaii#Ka Hae Hawaii day|Hawaiian Flag Day]]}})</small>. * {{GBR}} — [[:en:High Court of Justice|Югары гаделлек махкәмәсе]]нең Trinity утырышлары (9 июнь-31 июль) тәмамлана<ref name="en.wikipedia.org"/>. * {{POL}} — '''''Казначейлык көне''''' <small>({{lang-pl|[[:pl:Dzień Skarbowości|Dzień Skarbowości]]}})</small>. == {{Вакыйгалар}} == * [[1498 ел|1498]] — [[Христофор Колумб|Колумб]]ның өченче [[экспедиция]]сендә [[Тринидад]] утравы ачыла. * [[1954 ел|1954]] — тарихта беренче тапкыр [[итальян]] [[альпинист]]лары [[Гималайлар]]ның [[Чогори]] тавына менәләр (дөньяның биеклеге буенча икенче тавы). * [[1965 ел|1965]] — {{GBR}} [[телевидение]]сендә [[тәмәке]] рекламасы тыелган. == {{Туулар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:31 июль көнне туганнар}} * [[1768 ел|1768]] — [[Прасковья Жемчугова]], * [[1833 ел|1833]] — [[Илья Борщов]], * [[1848 ел|1848]] — [[Робер Планкетт]], француз [[композитор]]ы. * [[1885 ел|1885]] — [[Алексей Башкиров (1885)|Алексей Башкиров]], * [[1892 ел|1892]] — [[Василий Яблоков]], [[математика]] галиме, [[Казан үнивирситите|Казан университеты]] профессоры. * [[1893 ел|1893]] — [[Алексей Башкиров (1885)|Алексей Башкиров]], [[тарих]] галиме, [[археология]] һәм [[этнография]] белгече, профессор. * [[1905 ел|1905]] — [[Анастасия Жузе]], [[география]], [[гидробиология]] һәм [[палеонтология]] белгече. * [[1912 ел|1912]] — [[Хәбиб Габдуллаев]], [[геология]] галиме, [[петрология]] белгече, академик. * [[1914 ел|1914]] — [[Луи де Фюнес]], [[француз]] киноактеры, комик, режиссер, сценарист. * [[1926 ел|1926]] — [[Мидхәт Габбасов]], [[геология]] галиме, [[нефть]] һәм [[табигый газ]] җитештерү белгече, профессор. * [[1928 ел|1928]] — [[Талмас Гарипов]], * [[1929 ел|1929]] — [[Юрий Давыдов]], * [[1935 ел|1935]] — [[Виталий Корнилов]], * [[1937 ел|1937]] — [[Эдита Пьеха]], эстрада җырчысы, ССРБ халык артисты (1988). * [[1938 ел|1938]] — [[Рифкать Баһаветдинев]], * [[1939 ел|1939]] — [[Альберт Бикмуллин]], * 1939 — [[Валерий Сальников]], * [[1944 ел|1944]] — [[Роберт Мөртон]], * [[1945 ел|1945]] — [[Леонид Якубович]], * [[1957 ел|1957]] — [[Владимир Щепин]], * [[1962 ел|1962]] — [[Алексей Ионкин]], * [[1965 ел|1965]] — [[Джоан Роулинг]], инглиз [[язучы]]сы, [[Гарри Поттер]] турында китаплар [[автор]]ы. * [[1971 ел|1971]] — [[Филүз Казакбаев]], * [[1986 ел|1986]] — [[Золтан Келемен]], * [[1993 ел|1993]] — [[Вилфредо Леон]], == {{Вафатлар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:31 июль көнне вафатлар}} * [[1784 ел|1784]] — [[Дени Дидро]], француз язучысы, [[мәгърифәтче]], [[фәлсәфәче]]. * [[1936 ел|1936]] — [[Гыйбадулла Алпаров]], хәзерге татар грамматикасына нигез салучыларның берсе, профессор. * [[1944 ел|1944]] — [[Антуан де Сент-Экзюпери]], мәшһүр француз [[язучы]]сы. * [[1953 ел|1953]] — [[Николай Зелинский]], химия галиме. * [[1980 ел|1980]] — [[Роман Мамаев]], [[мари]] [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|совет]] дәүләт эшлеклесе. * [[1993 ел|1993]] — [[Габдрахман Кадыйров]], спортчы, 6 тапкыр дөнья чемпионы. * [[2016 ел|2016]] — [[Фазыл Искәндәр]], язучы. * [[2017 ел|2017]] — [[Жанна Моро]], француз кино актрисасы. =={{Дини бәйрәмнәр}}== ===={{Исем бәйрәмнәре}}==== == Шулай ук карагыз == {{commonscat|31 July}} ==Искәрмәләр== {{искәрмәләр}} {{Тәкъвим}} [[Төркем:Ел көннәре]] [[Төркем:31 июль]] diry9mv6uk1uj01ow40oyenu3riukpp 3524726 3524716 2022-07-26T10:19:41Z Frhdkazan 3171 /* {{Вафатлар}} */ +[[|]] wikitext text/x-wiki '''31 июль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә җиденче айның утыз беренче көне. Ел ахырына кадәр 153 көн кала. {{Июль тәкъвиме}} {{Шулай ук карагыз/Көн}} {{Тарихта бу көн}} =={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}== ==={{Халыкара истәлекле период}}=== * '''''[[Африка]] [[хатын-кыз]]лары көне''''' <small>({{lang-en|African Women’s Day}})</small>.<ref name="ru.wikipedia.org">http://ru.wikipedia.org/wiki/31_июля#.D0.9F.D1.80.D0.B0.D0.B7.D0.B4.D0.BD.D0.B8.D0.BA.D0.B8</ref><ref>[http://www.unesco.org/new/en/africa/resources/africa-department/news/panafrican_womens_day/#.U9jbj_mSzvc UNESCO: Panafrican Women's Day]</ref><ref>{{Citation |title=Celebrating African Women’s Day |url=http://www.womankind.org.uk/2012/07/celebrating-pan-african-womens-day/ |access-date=2015-07-27 |archive-date=2015-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150821040815/http://www.womankind.org.uk/2012/07/celebrating-pan-african-womens-day/ |dead-url=yes }}</ref> ==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}=== * {{Байрак/Конго}} [[Конго]] — инкыйлаб башлану көне. * {{CIV}} — '''''тынычлык ялкыны көне''''' <small>({{lang-fr|[[:fr:Flamme de la paix|Flamme de la paix]]}})</small>. * {{MYS}} — '''''каһарманнар көне''''' <small>({{lang-ms|[[:ms:Hari Pahlawan#Malaysia|Hari Pahlawan]]}})</small>. ==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}=== * {{USA}} / {{Гавайлар штаты байрагы}} — '''''Гавайлар байрагы көне''''' <small>({{lang-haw|Ka Hae Hawaii day}}, {{lang-en|[[:en:Flag of Hawaii#Ka Hae Hawaii day|Hawaiian Flag Day]]}})</small>. * {{GBR}} — [[:en:High Court of Justice|Югары гаделлек махкәмәсе]]нең Trinity утырышлары (9 июнь-31 июль) тәмамлана<ref name="en.wikipedia.org"/>. * {{POL}} — '''''Казначейлык көне''''' <small>({{lang-pl|[[:pl:Dzień Skarbowości|Dzień Skarbowości]]}})</small>. == {{Вакыйгалар}} == * [[1498 ел|1498]] — [[Христофор Колумб|Колумб]]ның өченче [[экспедиция]]сендә [[Тринидад]] утравы ачыла. * [[1954 ел|1954]] — тарихта беренче тапкыр [[итальян]] [[альпинист]]лары [[Гималайлар]]ның [[Чогори]] тавына менәләр (дөньяның биеклеге буенча икенче тавы). * [[1965 ел|1965]] — {{GBR}} [[телевидение]]сендә [[тәмәке]] рекламасы тыелган. == {{Туулар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:31 июль көнне туганнар}} * [[1768 ел|1768]] — [[Прасковья Жемчугова]], * [[1833 ел|1833]] — [[Илья Борщов]], * [[1848 ел|1848]] — [[Робер Планкетт]], француз [[композитор]]ы. * [[1885 ел|1885]] — [[Алексей Башкиров (1885)|Алексей Башкиров]], * [[1892 ел|1892]] — [[Василий Яблоков]], [[математика]] галиме, [[Казан үнивирситите|Казан университеты]] профессоры. * [[1893 ел|1893]] — [[Алексей Башкиров (1885)|Алексей Башкиров]], [[тарих]] галиме, [[археология]] һәм [[этнография]] белгече, профессор. * [[1905 ел|1905]] — [[Анастасия Жузе]], [[география]], [[гидробиология]] һәм [[палеонтология]] белгече. * [[1912 ел|1912]] — [[Хәбиб Габдуллаев]], [[геология]] галиме, [[петрология]] белгече, академик. * [[1914 ел|1914]] — [[Луи де Фюнес]], [[француз]] киноактеры, комик, режиссер, сценарист. * [[1926 ел|1926]] — [[Мидхәт Габбасов]], [[геология]] галиме, [[нефть]] һәм [[табигый газ]] җитештерү белгече, профессор. * [[1928 ел|1928]] — [[Талмас Гарипов]], * [[1929 ел|1929]] — [[Юрий Давыдов]], * [[1935 ел|1935]] — [[Виталий Корнилов]], * [[1937 ел|1937]] — [[Эдита Пьеха]], эстрада җырчысы, ССРБ халык артисты (1988). * [[1938 ел|1938]] — [[Рифкать Баһаветдинев]], * [[1939 ел|1939]] — [[Альберт Бикмуллин]], * 1939 — [[Валерий Сальников]], * [[1944 ел|1944]] — [[Роберт Мөртон]], * [[1945 ел|1945]] — [[Леонид Якубович]], * [[1957 ел|1957]] — [[Владимир Щепин]], * [[1962 ел|1962]] — [[Алексей Ионкин]], * [[1965 ел|1965]] — [[Джоан Роулинг]], инглиз [[язучы]]сы, [[Гарри Поттер]] турында китаплар [[автор]]ы. * [[1971 ел|1971]] — [[Филүз Казакбаев]], * [[1986 ел|1986]] — [[Золтан Келемен]], * [[1993 ел|1993]] — [[Вилфредо Леон]], == {{Вафатлар}} == {{Шулай ук карагыз|:Төркем:31 июль көнне вафатлар}} * [[1784 ел|1784]] — [[Дени Дидро]], француз язучысы, [[мәгърифәтче]], [[фәлсәфәче]]. * [[1875 ел|1875]] — [[Эндрю Джонсон]], * [[1920 ел|1920]] — [[Яков Богородский]], * [[1927 ел|1927]] — [[Иван Попов (1857)|Иван Попов]], * [[1931 ел|1931]] — [[Евгений Будде]], * [[1936 ел|1936]] — [[Гыйбадулла Алпаров]], хәзерге татар грамматикасына нигез салучыларның берсе, профессор. * [[1942 ел|1942]] — [[Иван Григорьев]], * [[1944 ел|1944]] — [[Антуан де Сент-Экзюпери]], мәшһүр француз [[язучы]]сы. * 1944 — [[Борис Варнеке]], * [[1953 ел|1953]] — [[Николай Зелинский]], химия галиме. * [[1958 ел|1958]] — [[Гавриил (Абалымов)|Гавриил]], * [[1964 ел|1964]] — [[Хәлил Насретдинов]], * [[1967 ел|1967]] — [[Рихард Кун]], * [[1980 ел|1980]] — [[Роман Мамаев]], [[мари]] [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|совет]] дәүләт эшлеклесе. * [[1990 ел|1990]] — [[Алексей Полак]], * [[1992 ел|1992]] — [[Әнвәр Галиханов]], * [[1993 ел|1993]] — [[Габдрахман Кадыйров (1941)|Габдрахман Кадыйров]], спортчы, 6 тапкыр дөнья чемпионы. * [[1999 ел|1999]] — [[Игнатий Дятлов]], * [[2006 ел|2006]] — [[Ләйлә Байтирәкева]], * [[2009 ел|2009]] — [[Рәис Бохараев]], * [[2013 ел|2013]] — [[Евгений Копосов]], * [[2016 ел|2016]] — [[Фазыл Искәндәр]], язучы. * [[2017 ел|2017]] — [[Жанна Моро]], француз кино актрисасы. * [[2018 ел|2018]] — [[Флера Тарханова]], * [[2020 ел|2020]] — [[Гайнислам Ибраһимов]], =={{Дини бәйрәмнәр}}== ===={{Исем бәйрәмнәре}}==== == Шулай ук карагыз == {{commonscat|31 July}} ==Искәрмәләр== {{искәрмәләр}} {{Тәкъвим}} [[Төркем:Ел көннәре]] [[Төркем:31 июль]] qbpmkkvp470gk94aqn7r4ecdgttnq37 0 20426 3524724 3522494 2022-07-26T09:59:03Z Әмир 15082 /* Танылган кешеләр */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Сарма́н районы''' ({{lang-ru|Сармановский район}}) — [[Россия Федерациясе]]нең [[Татарстан Республикасы]] составындагы [[Административ-территориаль берәмлек|административ-территориаль]] һәм [[муниципаль берәмлек]] (муниципаль район). Республиканың көнчыгышында урнашкан. Административ үзәге — Сарман авылы. 2020 ел башына районда 34 230 кеше яши. Шуларның 12 695е — шәһәр, 21 535е — авыл халкы<ref>{{cite web |url = https://tatstat.gks.ru/storage/mediabank/%D0%9C%D0%9E%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB2020_308759_311478.pdf |title = Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень |date = 2020 |publisher = Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан |accessdate = 2020-11-07 |archivedate = 2021-01-24 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20210124015920/https://tatstat.gks.ru/storage/mediabank/%D0%9C%D0%9E%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB2020_308759_311478.pdf }}</ref>. Сарман районы 1930 елда оеша. 1959 елда районга бетерелгән Акташ һәм Яңа Юл районнары территорияләренең бер өлеше кушыла{{sfn|Ведомости Верховного Совета СССР|1959}}{{sfn|Ведомости Верховного Совета СССР 2|1959}}{{sfn|Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель|1999|c=564}}. Сарман районында нефть чыгару үсеш алган. Биредә берничә чыганакның бер өлеше урнашкан. Ромашкино нефть чыганагын эшкәртү белән Җәлилнефть, Мөслим — Мәлләнефть, Нөркәй — ТСНК шөгыльләнә<ref name=tatcenter/><ref name=dzhalilneft>{{cite web |url= https://realnoevremya.ru/companies/1191-ngdu-dzhalilneft |title= НГДУ Джалильнефть |date= 2020-08-26 |publisher= Интернет-газета «Реальное время» |accessdate=2020-11-26 }}</ref><ref name=pub>{{cite web |url= https://sarmanovo.tatarstan.ru/rus/file/pub/pub_646494.pdf |title= Стратегия социально-экономического развития Сармановского муниципального района на 2016 – 2021 гг. и на плановый период до 2030 года (проект) |date= 2016 |publisher= Сармановский муниципальный район |accessdate=2020-11-26 }}</ref>. == География == Төньякта район Татарстанның — [[Тукай районы]], көнчыгышта — [[Азнакай районы|Азнакай]] һәм [[Мөслим районы|Мөслим]] районнары, көньякта — [[Әлмәт районы]], көнбатышта исә [[Зәй районы]] белән чиктәш <ref name=tatcenter>{{cite web |url= https://tatcenter.ru/district/sarmanovskij-rajon/ |title= Сармановский район |date= 2020 |publisher= Интернет-портал TatCenter.ru |accessdate=2020-11-26 }}</ref>. Сарман районы мәйданы 1385,2 км² тәшкил итә. Көнчыгыш Кама аръягының төньяк-көнчыгыш өлешендә, Минзәлә һәм Мәллә елгаларының су җыю мәйданында (Ык елгасы бассейны) урнашкан. Район территориясендә сакланучы табигый объектлар — Игәнә, Минзәлә, Бохарай боры, Сөлек урманы урнашкан{{sfn|Экологический гид|2015|c=240—241}}. Район урман-дала зонасында урнашкан һәм сөрелгән территориянең проценты югары булу белән характерлана{{sfn|Экологический гид|2015|c=240—241}}. Урманнар территориянең ни бары 10 процентын тәшкил итә<ref>{{cite web |url=https://www.tatar-inform.ru/news/health/16-09-2009/v-kazani-vosstanavlivaetsya-uchastok-lesa-unichtozhennyy-uraganom-4843078 |title=В Казани восстанавливается участок леса, уничтоженный ураганом |date=2009-09-12 |publisher=Татар-Информ |accessdate=2020-12-01}}</ref>. == Гербы һәм флагы == {{основная статья|Сарман районы гербы|Сарман районы байрагы}} {{цитата|автор= В червлёном поле золотой поющий соловей; в оконечности оба угла щита выпукло выделены зеленью и ограничены выходящими снизу и вписанными фигурами: справа золотой головкой колоса, слева – чёрным потоком|}}<ref name=geraldika>{{cite web |url= https://geraldika.ru/s/25580 |title= Герб Заинского района |date= 2010-03-10 |publisher= Сетевое издание «Геральдика.ру» |accessdate=2020-11-24 }}</ref>. Гербтагы Сандугач күтәрелешне, иҗатны һәм алга омтылышны аңлата. Уның җыры халыкның мәдәният һәм сәнгать өлкәсендәге уңышларын гәүдәләндерә. Башак район икътисадында авыл хуҗалыгының зур ролен чагылдыра. Кара буй белән нефть чыгару күрсәтелә. Төсләр шулай ук әһәмияткә ия: кызыл хезмәт сөючәнлек, батырлык, оптимизм; яшел — табигать, сәламәтлек, уңдырышлылык һәм тормыш үсеше; сары (алтын) — байлык, тотрыклылык, хөрмәт һәм интеллект; кара — тыйнаклык, зирәклек, яшәешнең мәңгелеген символлаштыра<ref name=geraldika>{{cite web |url= https://geraldika.ru/s/25580 |title= Герб Заинского района |date= 2010-03-10 |publisher= Сетевое издание «Геральдика.ру» |accessdate=2020-11-24 }}</ref>. Район флагы герб нигезендә эшләнгән. Ул киңлеге — 2, озынлыгы 3 метр булган турыпочмактан гыйбарәт. Сул якта кызыл фонда җырчы сандугач сурәтләнгән. Икенче яктан, һәр берсе тукыманың 3/4 өлешенә тиң ике яшел кисәк урнашкан.<ref>{{cite web |url= https://geraldika.ru/s/25581 |title= Флаг Заинского района |date= 2018-06-01 |publisher= Сетевое издание «Геральдика.ру» |accessdate=2020-11-24 }}</ref>. == Тарихы == === Иртә тарихы === Археологлар, [[Нөркәй]] авылы янында мамонт яссы сыннары табылганнан соң, район территориясендә борынгы кешеләрнең югары палеолит чорындагы торагы булган, дип фаразлый. Сарман районы территориясендә беренче күчеп килүчеләр [[XVI гасыр]] ахырында күренә. Күпсанлы авыллар [[XVIII гасыр]]ның беренче яртысында барлыкка килә. 1919 елның февралендә Сарман волостенда 16 авыл була, крестьяннар күбесенчә авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнә. «Стахеев һәм уллары» исеме астында Петров шәраб заводы бердәнбер предприятие була<ref>{{cite web |url = https://sarmanovo.tatarstan.ru/about/history.htm |title = История возникновения Сармановского муниципального района |date = 2014-07-25 |publisher = Сармановский муниципальный район |accessdate =2020-11-26 }}</ref>. [[1920 ел]]га кадәр Сарман районы җирләре [[Уфа губернасы]] [[Минзәлә өязе]]нә керә. [[1920 ел]]да исә уезд [[ТАССР]] составына керә. 1922 елда территория [[Чаллы кантоны]]на тапшырыла{{sfn|Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель|1999|c=564}}{{sfn|Челнинская история|1989}}. 1930 елның июлендә Татарстан АССРның барлык кантоннары бетерелә<ref name=posle-revolyucii>{{cite web |url= https://realnoevremya.ru/articles/59405-territorialnoe-delenie-tatarstana-posle-revolyucii |title= Образование ТАССР: от Татаро-Башкирской республики и штата Идель-Урал к 10 кантонам и 70 районам |author= Лев Жаржевский |date= 2017-03-17 |publisher= Интернет-газета «Реальное время» |accessdate=2020-11-07 }}</ref>, ә 10 августта Сарман районы төзелә. 1959 елның 26 мартында аңа бетерелгән Акташ районы территориясенең бер өлешен бирәләр, ә 1959 елның 12 октябрендә исә бетерелгән Яңа Юл районының бер өлешен кушалар{{sfn|Ведомости Верховного Совета СССР|1959}}{{sfn|Ведомости Верховного Совета СССР 2|1959}}{{sfn|Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель|1999|c=564}}. === Хәзерге тарих === 1999 елда Сарман районы хакимияте башлыгы итеп Нәфис Закиров билгеләнә. 2006 елда Россиядә, муниципаль реформага бәйле, муниципаль берәмлекләр барлыкка килә һәм Закиров Сарман муниципаль берәмлеге (районы) башлыгы итеп билгеләнә. 2014 елда ул «Татнефть»кә күчә<ref>{{cite web |url = https://www.kazan.kp.ru/online/news/1901593/ |title = Глава Сармановского района поменял свое кресло на должность в ОАО «Татнефть» |author = Алексей Искандиров |date = 2014-11-19 |publisher = Комсомольская правда |accessdate =2020-11-26 }}</ref><ref>{{cite web |url = https://www.business-gazeta.ru/news/119471 |title = Нафис Закиров, возглавлявший Сармановский район 15 лет, уходит в «Татнефть» |date = 2014-11-26 |publisher = Деловая электронная газета «Бизнес Online» |accessdate =2020-11-26 }}</ref>. 2015нче елдан район башлыгы вазыйфасын Фәрит Хөснуллин били, ул 2020нче елда яңадан сайлана<ref>{{cite web |url = https://www.business-gazeta.ru/news/481978 |title = В Татарстане выбрали глав районов. Список |date = 2020-09-23 |publisher = Деловая электронная газета «Бизнес Online» (на связи) |accessdate =2020-11-26 }}</ref><ref>{{cite web |url = https://realnoevremya.ru/persons/648-husnullin-farit-munavirovich |title = Хуснуллин Фарит Мунавирович |date = 2020-08-20 |publisher = Интернет-газета «Реальное время» |accessdate =2020-11-26 }}</ref>. == Халкы == Кеше саны — 37 мең кеше. Төп милләтләр — [[татарлар]] (90,8 процент), [[руслар]] (7,8 процент), [[башкортлар]] (0,3 процент), [[чувашлар]] (0,2 процент). Ир-атлар — 46,4, хатын-кызлар 53,6 процент. Туучылар саны — 13,6 процент, үлүчеләр саны — 12,8 процент, халыкның табигый артуы — 0,8 процент. Эшкә яраклы кешеләр район халкының 51,2 процентын, яшьрәкләр — 24,8 процентын, өлкәнрәкләр 24,0 процентын тәшкил итә. Гаиләнең уртача күләме — 3,3 кеше, ә авыл торак пунктларында уртача 294 кеше йәши. Шәһәр шартларында (Җәлил бистәсендә (шәһәр тибындагы поселок) район халкының 36,7 проценты яши. {| class='standard' style='text-align: center;' width=63% |- class='bright' ! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php</ref> |- class='bright' | 40 128 || 39 919 || 39 256 || 32 258 |} {{ Население | Сармановский район }} {{население| Сармановский район |график}} ; Карта {| style="margin:0 auto;text-align:center;vertical-align:top" |- | [[File:Этническая карта Сарманского и Муслюмовского районов.png|thumb|300px|Сарман һәм Мөслим районнарының этник картасы]] | [[File:Религиозная карта Сарманского и Муслюмовского районов.png|thumb|300px|Сарман һәм Мөслим районнарының дини картасы]] |} === Милли состав === {| class='standard' style='text-align: center;' width=63% |- class='bright' ! Милләт !! [[1970]]<ref name="ВОТ">Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о [[Татарстан]]е (Экономико-географический справочник). — Казань, [[1994]]</ref> !! [[1979]]<ref name="ВОТ"/> !! [[1989]]<ref name="ВОТ"/> !! [[2002]]<ref>{{Citation |title=2002 ел сан алу базасы |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2013-10-29 |archive-date=2015-09-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150915194436/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}</ref>!! [[2010]]<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%BD%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.pdf |access-date=2013-10-29 |archive-date=2012-11-21 |archive-url=https://www.webcitation.org/6CLiVP5JY?url=http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%BD%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.pdf |dead-url=yes }}</ref> |- class='bright' | [[татарлар]] || 91,1% || 90,9% || 90,4% || 90,6%||90,8% |- class='bright' | [[руслар]] || 7,9% || 8,0% || 8,3% || 7,5%||7,8% |} == Муниципаль-территориаль бүленеш == Сарман муниципаль районында 1 шәһәр һәм 22 авыл җирлеге һәм алар составындагы 72 торак пункт бар<ref>{{Citation |title=Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года № 39-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Сармановский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе» |url=http://docs.pravo.ru/document/view/3331653/9691395/ |access-date=2020-12-23 |archive-date=2020-06-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200618104540/http://docs.pravo.ru/document/view/3331653/9691395/ |dead-url=yes }}</ref>. {{Автонумерация | Оформление = standard sortable | Столбцов = 6 | Заголовок2 = Муниципаль берәмлек | Заголовок3 = Административ үзәк | Заголовок4 = Тораҡ <br>пунктлар<br>исәбе | Заголовок5 = Халык | Заголовок6 = Мәйдан,<br>км² | Выравнивание4 = right | Выравнивание5 = right | Выравнивание6 = right | Сортировка4 = число | Сортировка5 = число | Сортировка6 = число |А-%| '''Ҡала җирлеге''' | | | | |А|[[Җәлил]] ҡала тибындағы бистә | [[Җәлил]] ҡала тибындағы бистә | 4 | {{ Население | Городское поселение посёлок городского типа Джалиль | тс }} | |Б-%| '''Авыл җирлекләре''' | | | | |Б| [[Азалак авыл җирлеге]] | [[Азалак]] авылы | 3 | {{ Население | Азалаковское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Александровка авыл җирлеге]] | [[Александровка]] авылы | 3 | {{ Население | Александровское сельское поселение (Сармановский район) | тс }} | |Б| [[Әлмәт авыл җирлеге]] | [[Әлмәт (Сарман районы)|Әлмәт]] авылы | 1 | {{ Население | Альметьевское сельское поселение (Сармановский район) | тс }} | |Б| [[Зур Нөркәй авыл җирлеге]] | [[Зур Нөркәй]] авылы | 1 | {{ Население | Большенуркеевское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Югары Чыршылы авыл җирлеге]] | [[Югары Чыршылы (Сарман районы)|Югары Чыршылы]] авылы| 3 | {{ Население | Верхне-Чершилинское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Илексаз авыл җирлеге]] | [[Илексаз]] авылы| 3 | {{ Население | Иляксазское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Кәүҗияк авыл җирлеге]] | [[Кәүҗияк]] авылы| 3 | {{ Население | Кавзияковское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Карашай-Саклау авыл җирлеге]] | [[Карашай-Саклау]] авылы| 2 | {{ Население | Карашай-Сакловское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Ләшәү Тамак авыл җирлеге]] | [[Ләшәү Тамак]] авылы | 4 | {{ Население | Лешев-Тамакское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Ләке авыл җирлеге]] | [[Ләке]] авылы | 4 | {{ Население | Лякинское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Мортыштамак авыл җирлеге]] | [[Мортыштамак (Сарман районы)|Мортыштамак]] авылы| 3 | {{ Население | Муртыш-Тамакское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Яңа Имән авыл җирлеге]] | [[Күтәмәле]] авылы | 5 | {{ Население | Новоимянское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Петровский Завод авыл җирлеге]] | [[Петровский Завод]] авылы| 5 | {{ Население | Петровско-Заводское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Рангазар авыл җирлеге]] | [[Рангазар]] авылы | 3 | {{ Население | Рангазарское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Саклаубаш авыл җирлеге]] | [[Саклаубаш]] авылы| 4 | {{ Население | Саклов-Башское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Сарман авыл җирлеге]] | [[Сарман]] авылы| 2 | {{ Население | Сармановское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Иске Имән авыл җирлеге]] | [[Иске Имән]] авылы | 2 | {{ Население | Старо-Имянское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Иске Кәшер авыл җирлеге]] | [[Иске Кәшер]] авылы| 6 | {{ Население | Старокаширское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Иске Минзәләбаш авыл җирлеге]] | [[Иске Минзәләбаш]] авылы| 2 | {{ Население | Старомензелябашское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Чукмарлы авыл җирлеге]] | [[Чукмарлы]] авылы| 3 | {{ Население | Чукмарлинское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Шәрләрәмә авыл җирлеге]] | [[Шәрләрәмә]] авылы | 3 | {{ Население | Шарлиареминское сельское поселение | тс }} | |Б| [[Янурыс авыл җирлеге]] | [[Янурыс ]] авылы | 3 | {{ Население | Янурусовское сельское поселение | тс }} | }} == Икътисад == === Сәнәгать === Сарман районында нефть чыгару үсеш алган. Биредә берничә чыганакның бер өлеше урнашкан. Ромашкино нефть чыганагын эшкәртү белән Җәлилнефть, Мөслим — Мәлләнефть, Нөркәй — ТСНК шөгыльләнә<ref name=dzhalilneft/><ref name=tatcenter/><ref name=pub/>. Элегрәк бу чыганакта республиканың беренче Президенты Минтимер Шәймиевнең оныгы Тимур Шәймиевның «Дружбанефть» компаниясе эшли, елына 20 мең тонна нефть чыгарыла<ref>{{cite web |url=https://realnoevremya.ru/articles/22015 |title=Росприроднадзор напомнил нефтяникам Татарстана о своем главном оружии |author=Дина Валиуллина |date=2016-01-20 |publisher=Реальное время |accessdate=2020-12-01}}</ref>, но в 2016-м компания была ликвидирована<ref>{{cite web |url=https://www.rbc.ru/companies/id/1021601898097-ao-druzhbaneft/ |title=АО «Дружбанефть» |date=2020-10-20 |publisher=РБК-Компании |accessdate=2020-12-01}}</ref>. Азык-төлек һәм эшкәртү сәнәгате белән «Сарман икмәге» һәм «Сарман-продукт» компанияләре, төзелеш белән Сарман «Мелиорация» ПМК-сы шөгыльләнә. 2020 елның гыйнвар-сентябрь айларында район компанияләре 1,5 миллиард сумлык үзләре җитештергән товарларны төяп озата (2013 ел дәвамында 3,3 миллиард була)<ref name=Ratings>{{cite web |url= https://mert.tatarstan.ru/TerritorialDevelopment/Ratings.html |title= Рейтинг муниципальных образований |date= 2020 |publisher= Министерство экономики Республики Татарстан |accessdate=2020-11-15 }}</ref>. === Авыл хуҗалыгы === Нефть чыгаруга карамастан, Сарман районы, нигездә, агросәнәгать комплексы районы, 1208,87 квадрат җир авыл хуҗалыгы җирләренә туры килә. Районда язгы бодай, көзге арыш, арпа, борчак, карабодай, шикәр чөгендере игелә. Терлекчелекнең төп тармаклары — сөт-ит терлекчелеге һәм дуңгызчылык<ref name=tatcenter/>. Районда республикада туфракның сыйфаты буенча өченче урында бәяләнгән — кара туфрак. Җир потенциалының икътисади бәясе (бонитет) 33,1 тәшкил итә<ref name=pub/>. 2020 елда район республикада шикәр чөгендере җыю буенча икенче урында тора — 8,8 мең гектардан 406,8 мең тонна уңыш алынган, уңдырышлылык гектарыннан 460,0 центнер, ә ашлык уңышы - 41,2 ц/га, ягъни бөтен Татарстан буенча 6нчы урында<ref>{{cite web |url = https://kazan.sweetinfo.ru/news/v-tatarstane-zavershilas-uborka-saharnoy-svekli-415108 |title = В Татарстане завершилась уборка сахарной свёклы |date = 2020-11-20 |publisher = Инлайн |accessdate =2020-11-26 }}</ref><ref>{{cite web |url = http://tatarnews.ru/shortnews/20515 |title = В Татарстане осталось обмолотить около 2 тыс. га площадей |date = 2020-09-15 |publisher = Газета «Известия Татарстана» |accessdate =2020-11-26 }}</ref>. Районның эре агрофирмалары — «Җәлил», «Сарман» һәм «Нөркәй» («Агрокөч» холдингы бүлекчәсе)<ref name=companies >{{cite web |url= https://www.rbc.ru/companies/ |title= РБК Компании |date= 2020 |publisher= ИА РБК |accessdate=2020-11-17 }}</ref>. В 2016 году район занимал третье место в республике по сбору зерна — 122 тыс. из 3,1 млн тонн<ref>{{cite web |url = https://glasnarod.ru/rossiya/respublika-tatarstan/52829-v-tatarstane-ubrano-75-ploshhadej-zernovyx-i-zernobobovyx-kultur |title = В Татарстане убрано 75% площадей зерновых и зернобобовых культур |date = 2016-08-12 |publisher = Глас Народа |accessdate =2020-11-01 }}</ref>. 2020 елның беренче яртыеллыгында авыл хуҗалыгының тулай продукциясе 442 миллион сум тәшкил итә. 2013 ел өчен бу күрсәткеч 1,9 миллиардка якын булган<ref name="Ratings" />. === Инвестицион потенциал === 2010 елдан 2020 елга кадәр минималь куллану бюджетына айлык уртача хезмәт хакы нисбәте 1,79дан 2,52 тапкырга арткан. Шул ук вакытта, 2010 елда уртача хезмәт хакы 13,6 мең сумга якын булган, ә 2020 елга 35 меңгә кадәр арткан. 2010 елдан 2020 елга кадәр эшсезлек дәрәҗәсе 2,41 проценттан 1,35 процентка кадәр кимегән, уртача төбәк күрсәткече — 3,78<ref name=Ratings/><ref>{{cite web |url = https://rosstat.gov.ru/scripts/db_inet2/passport/table.aspx?opt=9265300020192020 |title = Занятость и заработная плата. Сармановский муниципальный район |date = 2020 |publisher = Федеральная служба государственной статистики |accessdate =2020-11-01 }}</ref>. Татарстан Республикасының Социаль-икътисадый мониторинг комитеты бәяләвенчә, Сарман районының төп капиталына инвестицияләр (хуҗалык итүче субъектларның тулы даирәсе) 2020 елның гыйнвар-июнь айларында 900 млиллион сум чамасы тәшкил иткән, ягъни Татарстанда инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,4 процент<ref name=polugodie>{{cite web |url= https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/636/analiticheskiy-obzor-1-polugodie-2020.pdf |title= Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан |date= 2020 |publisher= Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан |accessdate=2020-11-07 }}</ref>. Инвестицияләр юнәлеше буенча файдалы казылмалар чыгару (434 миллион сум) һәм авыл хуҗалыгы, аучылык һәм балыкчылык (57 миллион сумга якын) алда бара<ref name=polugodie/>. Республика Дәүләт статистикасы федераль хезмәте мәгълүматлары буенча, 2019 елда Сарман районына 3,5 миллиард сум инвестиция җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан һәм кече эшмәкәрлек субъектларыннан тыш), ә 2018 елда —3,7 миллиард сум<ref name=polugodie/><ref name=za_2019>{{cite web |url= https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/242/osnovnye_pokazateli_investitsionnoy_i_stroitelnoy_deyatelnosti_v_rt_za_2019_god.pdf |title= Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан |date= 2020 |publisher= Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан |accessdate=2020-11-07 }}</ref>. === Торак фонды === {| class="wikitable" |+Торак йортларны файдалануга тапшыру<ref name="polugodie" /><ref name="za_2019" /> ! rowspan="3" | ! colspan="4" |2018 ел ! colspan="4" |2019 ел ! colspan="4" |2020 ел (гыйнвар-июнь) |- | rowspan="2" |кв.м | rowspan="2" |% | colspan="2" |ТРда | rowspan="2" |кв.м | rowspan="2" |% | colspan="2" |ТРда | rowspan="2" |кв.м | rowspan="2" |% | colspan="2" |ТРда |- |кв.м |район % |кв.м |район % |кв.м |район % |- |бөтенесе |10028 |100 |2409949 |0,42 |10077 |100 |2675529 |0,38 |5810 |100 |1353428 |0,43 |- |Шул исәптән предприятиеләр һәм оешмалар | - | - |1301195 | - |1235 |12,26 |1569808 |0,08 |783 |13,48 |551485 |0,14 |- |Шул исәптән халык |10028 |100 |1108754 |0,90 |8842 |87,74 |1105721 |0,80 |5027 |86,52 |801943 |0,63 |} === Транспорт === Төньяктан көньякка таба район буенча «[[Яр Чаллы]] — [[Сарман]] — [[Азнакай]] — [[Октябрьский]]» автомобиль юлы уза, көньяк-көнбатыштан көнчыгышка таба — «[[Әлмәт]] — [[Мөслим (Мөслим районы)|Мөслим]]» юлы, район үзәгеннән көнбатышка таба — «[[Сарман]] — Зәй» юлы, көньяктан «[[Азнакай]] — [[Җәлил]] — [[Рус Акташы]]» юлы уза. [[2010 ел]]да [[Мортышбаш]] авылы буенча «[[Сарман]] — [[Игәнәбаш]]» автомобиль юлына 39,1 млн сумлык капиталь ремонт ясала<ref>{{cite web |url = https://prokazan.ru/news/view/8956 |title = В Татарстане построили новую дорогу за 39 млн.рублей |date = 2016-08-12 |publisher = ProKazan.ru |accessdate =2020-11-30 }}</ref>. == Социаль өлкә == Районда 32 гомуми белем бирү мәктәбе, 33 балалар бакчасы эшли. [[Сарман аграр көллияте|Һөнәри училищеда]] алты һөнәр буенча белгечләр әзерләнә. Спорт инфраструктурасы 124 объектны үз эченә ала. 51 фельдшер-акушерлык пункты, Үзәк һәм Җәлил район хастаханәләре, Саклаубаш участок хастаханәсе һәм Александровка табиблык амбулаториясе сәламәтлек сагында тора. Сарман районында 36 авыл мәдәният йорты, 14 авыл клубы, ике район мәдәният йорты, ике музей (берсе ― Сармандагы [[Бөек Ватан сугышы һәм Туган якны өйрәнү музее (Сарман)|Бөек Ватан сугышы һәм Туган якны өйрәнү музее]]), [[Сарман үзәк китапханәсе|Үзәк һәм балалар китапханәсе]] һәм аның 36 авыл филиалы эшли, 10 Халык коллективы бар<ref name="tatcenter" />. 1931 елдан [[Сарман (газета)|«Сарман»]] район газетасы чыга. Башта ул «Комбайн» дип атала, 1938 елдан — «Кыр стахановчысы», 1953 елдан — «Югары уңыш өчен», 1963 елдан — «Ленинчы» («Ленинец»), шул ук вакытта рус телендә версия барлыкка килә, хәзерге исеме менән 1993 елдан атала. 1998 — 2000 елларда газета үз эшен туктатып тора<ref>{{cite web |url = https://tatarica.org/ru/razdely/sredstva-massovoj-informacii/periodicheskie-izdaniya/sarman |title = Сарман |date = 2020 |publisher = Tatarica. Татарская энциклопедия |accessdate =2020-11-26 }}</ref>. 2017 елда газета Татарстан Республикасы журналистика һәм массакүләм мәгълүмат чаралары өлкәсендә узган XX «Бәллүр каләм» — «Хрустальное перо» конкурсында «Иң яхшы республика, шәһәр, район массакүләм мәгълүмат чаралары» номинациясенә тәкъдим ителә<ref>{{cite web |url = http://rt-online.ru/nominanty-xx-konkursa-v-sfere-zhurnalistiki-i-massmedia-respubliki-tatarstan-bellur-kalem-hrustalnoe-pero-2017-god/ |title = Номинанты XX конкурса в сфере журналистики и массмедиа Республики Татарстан «Бэллур калэм» – «Хрустальное перо», 2017 год |date = 2017-05-12 |publisher = Газета «Республика Татарстан» |accessdate =2020-11-30 }}</ref>. Моннан тыш, районда «[[Татмедиа]]» ААҖ филиалы — Сарман мәгълүмат-мөхәрририят үзәге, «Новый Сарман» газетасы , Сарман радиосы бар. Район территориясендә берничә тарихи — мәдәни һәйкәл бар: [[Карашай Саклау]] стоянкасы, Сарман стоянкасы, [[Яхшы Каран]] курганы, [[Рантамак]] торагы. Районның мәдәни мирас объектларына [[Иске Минзәләбаш]] ([[архитектура]] һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты, [[ХХ гасыр]] башы), [[Яхшыбай]] (архитектура һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты, [[ХХ гасыр]] башы), [[Мортышбаш]] ([[XIX гасыр]] ахыры — [[ХХ гасыр]] башы), [[Яхшы Каран]] (1922) мәчетләре, шулай ук [[Михаил-Архангел чиркәве (Язикәү, Сарман районы)|Языково авылындагы чиркәү]] (1891 ел) керә. == Сарман турында җырлар == * Сарман * Сарман алмагачлары * Сарман буйларында тирәктә * Сарман көе * Сарманым * Сарман тангосы == Сарман районының Почетлы гражданнары == * 2022 ― Сәид хәзрәт Хаков, [[имам]]-[[мөхтәсиб]]. * 2022 ― Литфия Миңнуллина (1947), [[Өчөйле Саклау]] терлекчелек фермасы мөдире, X чакырылыш [[Татарстан АССР Югары Советы]] депутаты (1980) <ref>[https://tatar-inform.tatar/news/sarman-raionynda-pocetly-grazdannarny-iglan-ittelar-5855923 Сарман районында Почетлы гражданнарны игълан иттеләр.] [[Татар-информ]], 13.06.2022</ref> == Танылган кешеләр == * [[Нияз Акмал]] — татар язучысы, шагыйрь, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1988 елдан). * [[Роберт Андреев]] — композитор, Г. Тукай исемендәге дәүләт премиясе иясе (2008), Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре * [[Кашшафетдин әс-Сөлеки]] — татар шагыйре, казакъ акыны. * [[Валерий Әхмәтшин]] (1941), композитор, музыка педагогы. * [[Вәсим Әхмәтшин]] (1951), композитор, музыка педагогы. [[Валерий Әхмәтшин|В. Әхмәтшинның]] энесе. * [[Марат Бибишев]], архитектор. * [[Клара Булатова]] — шагыйрь. * [[Нәкыйф Вәлиев]] (1942), 1983-1991 елларда КПССның Сарман райкомы беренче секретаре, 1991-1995 елларда Сарман районы администрациясе башлыгы. Россиянең атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре (1995). * [[Әзһәр Габиди]] — шагыйрь. * [[Дамир Гарифуллин]] — шагыйрь, журналист, археограф. * [[Нәкыйп Гатиятуллин]] (1949), фән докторы, РФ һәм [[ТР атказанган геологы]]. * [[Әмирҗан Гәрәев]] — генерал-майор, хәрби табиб. * [[Әнвәр Гәрәев]] (1910―1974), биология фәннәре докторы (1957), профессор (1959), Кыргызстан ССР ФА әгъза-корреспонденты (1964). * [[Рафис Гыйззәтуллин]] — татар язучысы, журналист. * [[Аяз Гыйләҗев]] (1928–2002) — татар язучысы, драматург. * [[Гамирҗан Дәүләтшин]] (1950), тарихчы галим. * [[Йосыф Дәүләтшин]] (1980), дин әһеле, имам-мөхтәсиб. * [[Изаил Зарипов]] (1927-1999) — журналист, язучы. * [[Чәчкә Заһирова]] (Чәчкә Миңнегали кызы Заһирова) — сугыш чорында партизан-разведчик, тыныч тормыш елларында икътисад фәннәре кандидаты. * [[Гөлшат Зәйнашева]] (хәзерге Тукай районы) — күренекле татар шагыйрәсе, Г. Тукай исемендәге дәүләт премиясе иясе, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1969 елдан). * [[Әүфәр Зәкиев]] (1938-1994) — төзүче-җитәкче, Г. Тукай исемендәге дәүләт премиясе иясе (1981). * [[Диләрә Зөбәерова]] — язучы, журналист. * [[Саимә Ибраһимова]] (1928―2021), тәрҗемәче, журналист, [[ТАССР атказанган мәдәният хезмәткәре]] (1974). * [[Ямаш Игәнәй]] — татар шагыйре, журналист, публицист. Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1982 елдан). * [[Гамирҗан Исламхуҗин]] (1929–1999) ― Кузбасста шахтерлар бригадиры (1950 елдан), РСФСР атказанган шахтеры, I, II, III дәрәҗә «Шахтер даны» билгесе иясе. * [[Александр Казаков]] ''([[1917]], [[Александровка (Сарман районы)|Александровка]] — [[1950]], [[Азнакай]])'', [[Советлар Берлеге Каһарманы]] ([[1944]]). * [[Ирек Кашапов (1984)|Ирек Кашапов]] (1984), [[Камал театры]] артисты (2009 елдан). [[Татарстанның атказанган артисты]] (2021). * [[Рәфкать Кәрами]] — язучы-прозаик. * [[Алинә Кәримова]] (''[[Алинә Прокофьева]]'', 1992), җырчы. * [[Эдуард Латыйпов (1974)|Эдуард Латыйпов]] (1974) — [[Әлмәт театры|театр]] актеры, ''[[ТР атказанган артисты]] (2018).'' * [[Мәдинә Маликова]] — күренекле татар язучысы, драматург. * [[Илгизәр Миргалимов]] — дирижер, [[КДМИ]] профессоры. * [[Вәдүт Мифтах]] (1915-1942) — шагыйрь. * [[Рафис Могыйнов]] — хәрби журналист. * [[Илдус Мортазин]] — рәссам. * [[Илтөзәр Мөхәммәтгалиев]] (1966) — [[Камал театры]] актеры, [[ТР атказанган артисты]] (2012). * [[Ринат Мөхәммәтҗанов]] (1952—2014), табиб, балалар хирургы, РФ атказанган табибы (1994). * [[Җәмил Мөхәммәтшин]] (1946), тарихчы-галим, 1969―2000 елларда [[Болгар дәүләт тарихи-архитектура музей-тыюлыгы|Болгар музей-тыюлыгы]] директоры, [[ТАССР атказанган мәдәният хезмәткәре]] (1990). * [[Ләйсән Мөхәррәмова]] (1960), [[Казан дәүләт медицина университеты|КДМУ]] проректоры. * [[Мөҗип Низамиев]] (1934―2012), 2000―2004 елларда Казандагы Г. Тукай музее директоры, 1971―1997 елларда мәдәният министры урынбасары. * [[Рифкать Ризатдинов]] (1929), генерал-лейтенант (1977). * [[Морад Рәмзи]] — мәгърифәтче. * [[Сөббух Рәфыйков]] (1913-1971) — татар шагыйре, язучы. * [[Фәрит Рәхимов]] (1935), СССР спорт мастеры, фән кандидаты, ЧДПИ кафедра мөдире, милли хәрәкәт эшлеклесе. * [[Җәүдәт Салихов]] — ТР президенты иминлек хезмәте башлыгы ([[1998]]-[[2002]]), ТР президенты эшләр идарәсе җитәкчесе ([[2002]]-[[2010]]). * [[Илгиз Салихов]] — 2003 елдан «[[Татнефть]]» ААҖ «Норлатнефть» НГДУ башлыгы. * [[Хафиз Салихов]] — ТР сәүдә министры ([[1998]]-[[2007]]), физика-математика фәннәре докторы ([[2010]]). * [[Рифхәт Сәхәбетдинов]] (1955), техник фәннәр докторы (2001), профессор. * [[Зөһрә Сәхәбиева]] (1951, [[Салих-Тукай]], хәзерге [[Тукай районы]]) — күренекле татар җырчысы, мөгаллим, ТАССРның халык артисткасы (1984). * [[Рафаэль Сибгатуллин]] (1937), ветеринария фәне белгече, ''[[Татарстанның фән һәм техника өлкәсендәге Дәүләт бүләге|ТР Дәүләт бүләге]] иясе (1996).'' * [[Әлфинә Сибгатуллина]] — филология фәннәре докторы ([[2000]]), профессор ([[2002]]) (''[[Мәскәү]]-[[Төркия]]''). * [[Фатыйма Сираева]] (1924—2010), тракторчы, [[ТАССР атказанган авыл хуҗалыгы механизаторы]] (1970). * [[Марсель Таишев]] — ТАССР (''[[1991 ел]]дан [[ТР]]'') мәдәният министры (''[[1985 ел|1985]]-[[1999 ел|1999]]''). * [[Габдрахман Тайсугани]] (Габдрахман Туймөхәммәт улы Бикчурин) (1691-1764) — имам-мөдәррис, хаттат, дәреслекләр авторы. * [[Адлер Тимергалин]] (1931-2013) — татар язучысы, тәрҗемәче, СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1975 елдан). * [[Дамир Тимерханов]] (1935—2009), генерал-майор (1981), тарих фәннәре кандидаты (1990). * [[Халидә Уразаева]] (1939-2010), мәдәният эшлеклесе, җырчы, ТАССР, РСФСР атказанган мәдәният хезмәткәре. * [[Илдар Фатыйхов (1979)|Илдар Фатыйхов]] (1979), 2013 елдан [[Татарстан Республикасы Сәламәтлек саклау министрлыгы|ТР Сәламәтлек саклау министры]] урынбасары, [[Татарстанның атказанган сәламәтлек саклау хезмәткәре|ТР атказанган сәламәтлек саклау хезмәткәре]] (2020). * [[Разин Фатыйхов]] (1952―2003), 1995―2002 елларда РКБ баш табибы ― ТР Сәламәтлек саклау министры урынбасары. [[Татарстанның атказанган табибы]]. * [[Гөлира Фатыйхова]] (1953), балалар табибы, [[Җәлил]] район хастаханәсенең бүлек мөдире, [[Татарстанның атказанган табибы]]. * [[Әбүзәр Фәйзуллин]] (1964) — виртуоз баянчы, ТР атказанган артисты (''[[1997]]''). * [[Рәмзия Фәйзуллина]] (1962), [[Татар дәүләт «Әкият» курчак театры|«Әкият» курчак театры]] актрисасы, [[ТР халык артисты]] (''[[2001]]''). * [[Тамара Халитова]] (1947―2022), 1995―2002 елларда [[Әлмәт театры]] директоры, [[Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре]] (1998). * [[Мәснәви Хәертдинов]] (1924-1983) — ТАССР халык рәссамы (''[[1977]]''). * [[Хәниф Хәйруллин]] — язучы. * [[Вәсимә Хәйруллина]] — шагыйрь. * [[Гөлдания Хәйруллина]] — җырчы. * [[Рәсиха Хәмидуллина]] (1954), [[Сарман балалар сәнгать мәктәбе]]нең вокал буенча педагогы, [[Татарстанның атказанган укытучысы]]. * [[Зиннәт Хәсәнов]] (1916-1944) — Идел-Урал легионында яшерен антифашист каршылыгы оешмасының катнашучы, җәлилче. * [[Әзһәр Хөсәенов]] (1941-2019), [[Минзәлә татар дәүләт драма театры|Минзәлә]], [[Татар дәүләт «Әкият» курчак театры|Курчак театры]], [[Камал театры]] директоры. * [[Мәгъсүм Хөсәенов]] (1911-1987) — [[Социалистик Хезмәт Каһарманы]]. * [[Альберт Хуҗин]] (1974), эшмәкәр, Мөслим муниципаль районы башлыгы в. б. (2021 елдан). * [[Илһам Шакиров]] (хәзерге Тукай районы) — җырчы, Габдулла Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясенең сәнгать җитәкчесе. * [[Җофар Шәйфетдинов]] (1937, [[Алга (Сарман районы)|Алга]]), Чаллы (1993—2000), Алабуга (1991—1993), Чистай (1983—1991) прокуроры. * [[Мөнип Шәймөхәммәтов]] (''[[Мөнип Газар]], [[1935 ел|1935]], [[Рангазар]]—[[2009 ел|2009]], [[Казан]]'') — шагыйрь. * [[Зөһрә Шәрифуллина]] (''[[1956 ел|1956]], [[Сарман]]'') — җырчы. ''[[ТР халык артисты]] (1997).'' * [[Фәрит Шиһапов]] (1951), музыкант, театр директоры, педагог, ''[[ТР халык артисты]] (1995).'' * [[Фәрит Яхин]] — язучы. * [[Лилия Камалиева]] — [[Татар дәүләт драма һәм комедия театры|Кәрим Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры]] артисты ([[2016 ел|2016 елдан]]). * [[Гүзәл Гайнуллина]], [[Татарстан Республикасының Атказанган артисты|Татарстан Республикасының атказанган артисты]] (2018). == Моны да карагыз == * [[Бакыр Тау]] * [[Татар Илеге (елга)|Татар Илеге елгасы]] == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} {{Татарстан}} {{Сарман районы}} [[Төркем:Сарман районы]] [[Төркем:Татарстан районнары]] d94vp7q5jiqzk1d5er4lf22ssf1o1jv 10 21751 3524695 3524055 2022-07-25T19:30:17Z Әмир 15082 викиләштерү wikitext text/x-wiki {{Навигация тасмасы |төс = PaleGreen |рәсем = |рәсем2 = |башлык = Төрки телләр |эчтәлек = [[Азәрбайҗан теле|Азәрбайҗан]] {{!}} [[алтай теле|Алтай]] {{!}} [[Төньяк алтай теле|Төньяк алтай]] {{!}} [[Карачай-балкар теле|Карачай-балкар]] {{!}} [[Башкорт теле|Башкорт]] {{!}} [[Гагауз теле|Гагауз]] {{!}} [[Долган теле|Долган]] {{!}} [[Казакъ теле|Казакъ]] {{!}} [[Караим теле|Караим]] {{!}} |башлык = Төрки телләр |эчтәлек = [[Азәрбайҗан теле|Азәрбайҗан]] {{!}} [[Алтай теле|Алтай]] {{!}} [[Төньяк алтай теле|Төньяк алтай]] {{!}} [[Карачай-балкар теле|Карачай-балкар]] {{!}} [[Башкорт теле|Башкорт]] {{!}} [[Гагауз теле|Гагауз]] {{!}} [[Долган теле|Долган]] {{!}} [[Казакъ теле|Казакъ]] {{!}} [[Караим теле|Караим]] {{!}} [[Каракалпак теле|Каракалпак]] {{!}} [[Кашкай теле|Кашкай]] {{!}} [[Кырымтатар теле|Кырымтатар]] {{!}} [[Кырымчак теле|Кырымчак]] {{!}} [[Куманды теле|Куманды]] {{!}} [[Кумык теле|Кумык]] {{!}} [[Кыргыз теле|Кыргыз]] {{!}} [[Нугай теле|Нугай]] {{!}} [[Салар теле|Салар]] {{!}} [[Татар теле|Татар]] {{!}} [[Теленгит теле|Теленгит]] {{!}} [[Телеут теле|Телеут]] {{!}} [[Тофалар теле|Тофалар]] {{!}} [[Трухмән теле|Трухмән]] {{!}} [[Туба теле|Тубалар]] {{!}} [[Тыва теле|Тыва]] {{!}} [[Төрек теле|Төрек]] {{!}} [[Төрекмән теле|Төрекмән]] {{!}} [[Үзбәк теле|Үзбәк]] {{!}} [[Уйгыр теле|Уйгыр]] {{!}} [[Хакас теле|Хакас]] {{!}} [[Чалкан теле|Чалкан]] {{!}} [[Чуаш теле|Чуаш]] {{!}} [[Чулым теле|Чулым]] {{!}} [[Шор теле|Шор]] {{!}} [[Якут теле|Якут]] }} <!-- Шаблонны тулыландырырга кирәк --> <noinclude>[[Төркем:Төрки телләр]] [[Төркем:Навигацион калыплар]]</noinclude> q1qlhqfawmenapw7zmew4p2gbn4xmq4 0 37420 3524658 3517835 2022-07-25T14:14:36Z 85.233.72.206 /* Милли состав үзгәрешләре */ wikitext text/x-wiki {{АТБВМ |Төс1 = {{Төс/Русия}} |Татар исеме = Чакмагыш |Чын исем = {{lang-ru|Чекмагушевский район}}<br/>{{lang-ba|Саҡмағош районы}} |Герб = Coat of Arms of Chekmagush rayon (Bashkortostan).png |Байрак = Flag of Chekmagush rayon (Bashkortostan).png |Герб киңлеге = |Байрак киңлеге = |Герб тасвирламасы = |Байрак тасвирламасы = |Ил = [[Русия]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |уровень = |CoordScale = |Гимн = |Статус = [[Район]] |Регион төре =[[Республика]] |Регион = [[Башкортстан]] |Башкала = [[Чакмагыш]] |ЭреШәһәрләр = |Нигезләү = [[1930]] |Юкка чыгу = |Башлык = Йосыпов Риф Сәгъдәтулла улы<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.chekmagush.com/readarticle.php?article_id=8 |access-date=2014-04-15 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804223604/http://www.chekmagush.com/readarticle.php?article_id=8 |dead-url=yes }}</ref> |Башлык исеме = Район башлыгы |Башлык2 = |Башлык исеме2 = |ТЭП = |ТЭП елы = |ТЭП буенча урын = |Кеше башына ТЭП = |Кеше башына ТЭП буенча урын = |Тел = |Телләр = |Халык саны = 30 780 кеше |Халык саны исәбе елы = 2010 |Халыктан % = |Халык саны буенча урын = |Халык тыгызлыгы = |Халык тыгызлыгы буенча урын = |Милли состав = |Дини состав = |Мәйдан = 1692 |Мәйданнан % = |Мәйдан буенча урын = |Максималь биеклеге = |Урта биеклеге = |Минималь биеклеге = |Киңлек = |Озынлык = |Харита =Location of Chekmagushevskiy rayon (Bashkortostan).svg |Харита зурлыгы = 350px |Административ берәмлек харитасы = |Харита зурлыгы ае = |Сәгать поясы = [[MSK+2]] ([[UTC+6]]) |Аббревиатура = |ISO = |Телефон коды = |Почта индекслары = |Интернет домены = |Автомобиль номерлар коды = 02, 102 |Сайт = http://www.chekmagush.com/news.php |Commons-та төркем = |Искәрмә = }} '''Чакмагыш районы''' ({{lang-ru|Чекмагушевский район}}) — [[Башкортстан]]га керүче [[муниципаль район]]. [[административ үзәк|Административ үзәге]] — [[Чакмагыш]] авылы.<br /> [[1930 ел]]ның [[20 август]]ында Үзәк башкарма комитетының карары белән барлыкка килгән. <br /> 1962 елны [[Кушнаренко районы]]на кушыла, 1965тә яңадан торгызыла. 78 торак урыны 13 авыл советына бүленгән. == География == Чакмагыш муниципаль районы республиканың төньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан. Мәйданы 1692 км² тәшкил итә. <br /> Район җирләре буйлап [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]] елгасының сул як кушылдыгы [[Базы]], [[Күәш]], [[Сыерыш]], [[Сәвәде]], [[Калмаш (Чәрмәсән кушылдыгы)|Калмаш]], [[Чебекәй]], [[Чакмагыш (Калмаш кушылдыгы)|Чакмагыш]] һәм башка зур булмаган елгалар бар. [[Чәрмәсән]], Чакмагыш җирләренең чигеннән ага. Районның җире типик селтеләнгән һәм көлсуланган туфрак, кара, соры, урман туфраклары таралган. Район биләмәсенең 19,9 проценты урманнар. Анда [[имән]], каен, усак,чыршы, [[нарат]] агачлары үсә.<ref>{{Citation |title=Чакмагыш районының 80 еллыгына багышлаулар |url=http://kitap.net.ru/bagautdinov/3.php |access-date=2011-06-30 |archive-date=2011-12-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111211102444/http://www.kitap.net.ru/bagautdinov/3.php |dead-url=yes }}</ref> == Халык == Иң эре торак урыннары: [[Чакмагыш]] (2009 елда 11 мең кеше яши), [[Иске Калмаш]] (1,84 мең), [[Аблай (Чакмагыш районы)|Аблай]] (1,3 мең). {{ХСВМ||Таблица}} === Милли состав үзгәрешләре === {| class='standard' style='text-align: center;' width=63% |- class='bright' ! Милләт !! [[1939]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39_ra.php?reg=2129</ref> !! [[1970]] !! [[1979]] !! [[1989]] !! [[2002]]<ref>{{Citation |title=2002 ел сан алу базасы |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2014-04-10 |archive-date=2017-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171111042357/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}</ref>!! [[2010]]<ref>{{Citation |title=2010 ел сан алу базасы |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2014-04-10 |archive-date=2017-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171111042357/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}</ref> |- class='bright' | [[татарлар]] ||61,7%|| 61,6%|| 58,5% || 75,8% || 59,1%||62,8% |- class='bright' | [[башкортлар]] ||30,2%|| 38,4% || 35,8% || 16,7% || 34,7%||30,7% |- class='bright' | [[чуашлар]] ||3,3%||? || ?|| ? || 3,1%||3,1% |- class='bright' | [[руслар]] ||3,4%|| ? || ? || ? || 1,8%||2,1% |} 2002 елгы җанисәпнең рәсми нәтиҗәләре буенча башкортлар район халкының 34,7% өлешен тәшкил иткәннәр, шул исәптә 6-19 яшьтәгеләр төркемендә — 32,35% (татарлар — 60,8%, 3,4% — чуашлар, 2,3% — руслар, 1,2% — башка милләтләр)<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2014-04-10 |archive-date=2017-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171111042357/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}</ref>. Шул ук вакытта 2002 елгы җанисәпкә әзерләү чикләрендә район мәгарифенең бүлеге тарафыннан сораштыру үткәрелгән. Шул сораштыру нәтиҗәсендә башкортлар Чакмагыш районы укучыларның 15 процентны гына тәшкил иткәннәр (татарлар — 78%, 4% — чуашлар, 2% — руслар, 1% — башка милләтләр)<ref>http://www.valerytishkov.ru/cntnt/nauchnaya_/etnografiy5/etnografiy/perepis_na1.html#_ftnref5</ref>. Туган тел буенча халык (2010): [[татар теле]] — 90,7%, [[чуаш теле]] — 3,0%, [[башкорт теле]] — 3,0%, [[рус теле]] — 2,4%.<ref><nowiki>[http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/login.xhtml?invalidSession=true&reason=Session+not+established. 2010 ел җанисәп алу базасы]</nowiki></ref> == Административ бүленеш == {{wikidata-2|properties|qualifiers|{{#invoke:wikibase|id}}|P527|P527|format=<li>%p</li>}} ==Тарихи белешмә== [[Бөек Ватан сугышы]]на районнан барлыгы 10065 ир-ат һәм 18 хатын-кыз Кызыл армия сафларына чакырыла, шуларның 4289ына гына фронттан исән-сау әйләнеп кайтарга насыйп була, ә 5794 якташ яу яланнарында мәңгелеккә ятып кала.<ref>[http://igenche.ucoz.com/news/khalkybyzny_b_ek_batyrlygy/2012-05-12-334 Халкыбызның бөек батырлыгы]</ref> == Район җирендә туган танылган кешеләр == {{col-begin}} {{col-4}} * [[Дамир Азаматов]] * [[Марат Азаматов]] * [[Флорид Әгъзәмов]] * [[Гыйлемдар Баембәтов]] * [[Салих Батыев]] * [[Әхтәм Бахтизин]] * [[Мөкамил Баянов]] * [[Әхнәф Бәйрәмов]] * [[Рамил Бигнов]] * [[Мөнәвир Галиев]] * [[Вахит Галимов]] {{col-4}} * [[Нур Гайсин]] * [[Хәләф Гарданов]] * [[Әкрам Вәли]] * [[Илһам Вәлиев]] * [[Нәбилә Вәлитова]] * [[Рим Идиятуллин]] * [[Вазыйх Исхаков]] {{col-4}} * [[Касыйм Йосыпов]] * [[Галимҗан Латыйп]] * [[Габдрахман Латыйпов]] * [[Зиннәт Моратов]] * [[Рәзинә Мөхияр]] * [[Ринат Нәбиев]] * [[Марис Нәзиров]] {{col-4}} * [[Гыйлемдар Рамазанов]] * [[Илфак Смаков]] * [[Мәлих Харис]] * [[Равмер Хәбибуллин]] * [[Галә Ходаяров]] * [[Шамил Шаһгали]] {{col-end}} * [[Фаиз Вахитов]] (1916―2006), актер, 1956―1961, 1965―1968 елларда [[Гафури театры]] директоры. БАССР атказанган сәнгать эшлеклесе (1977). * [[Зөлфия Шакирова]] (1965), җырчы, ТР атказанган (2001) һәм халык (2012), БР атказанган (2012) артисты. * [[Андалис Хәлимов]] (1941), техник фәннәр докторы (1997), профессор (2000). БР атказанган фән эшлеклесе (2017). == Икътисад == Файдалы казылмалардан нефть – [[Чакмагыш]], [[Тозлыкуш]], Манчар, Тамьян, Нур ятмаларында. Район үзәгендә биш автозаправка станциясендә ягулык-майлау материаллары сатыла. <br /> Чакмагыш кирпеч заводы. Завод продукциясе район ихтияҗларын тулысынча канәгатьләндерә, хәттә чит районнарга да озатыла. Азакы елларда биредә цемент һәм комнан йөзләү өчен [[стена]] һәм идән плитәләре, [[тәрәзә]] тупсалары чыгарыла. Район үзәгендә Уфадагы “Гидравлика” берләшмәсенең филиалы бар (“Чакмагыш механика заводы”). Райондагы төзелешләрне алып барыр өчен ”Римад”, Башнефтезаводстрой, “Туймазынефтестрой” кебек куәтле төзелеш трестларының идарәлекләре ПМКлары җәлеп ителә. <br /> Файдалы казылмалардан [[Метрә-Әюп|Митрә-Әюп]], Болгар яктылыгында – төзелеш ташы, [[Көсекәй]]дә – яндыру өчен {{коммент|акшар|избис, известь}}, Бикмәт, Васильевка, Игенче, Рәҗәп, Тамьян, Филипп ятмаларында {{коммент|акшар|избис, известь}}лау өчен агрономик руда бар. <br /> Чакмагыш – авыл хуҗалыгы-сәнәгать районы. Авыл хуҗалыгы өчен җир мәйданы–136,9 мең гектар, шул исәптән сөренте җирләр–106,5 мең гектар, печәнлекләр –0,7 мең гектар, көтүлекләр 29, 6 мең гектар тәшкил итә. <br /> Район җирләрендә бөртекле ашлык, шикәр чөгендере, көнбагыш, бәрәңге, яшелчә-җимеш үстерелә. Үстерелгән иген Чакмагыш ашлык кабул итү предприятиесенә, андагы амбарларга озатыла. Ак он чыгару өчен тегермәннәр эшли.<br /> ААҖ Чакмагыш сөт заводы, ААҖ ЧакмагышСөт. ДУП нәселле кош фабрикасы “Чәрмәсән” Башкортанада иң эереләрдән санала. Елына 5,5 млн данә [[йомырка]], 6,5 мең центнер кош ите җитештерә. Иң эре хуҗалык — СПК “Базы”. Ул [[Юмаш]] исемле чуаш авылында урнашкан, биредә 310 кеше эшли.<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://spkbazi.ruprom.net/ |access-date=2011-06-30 |archive-date=2011-01-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110122220645/http://spkbazi.ruprom.net/ |dead-url=yes }}</ref> == Транспорт == Район территориясендә җирле юллар челтәре яхшы үскән. Юлларның тулаем озынлыгы – 510 км. <br /> Иң якын тимер юл станциясе – [[Бүздәк]], ул 74 км ераклыкта урнашкан. == Мәгариф == 28 мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен белем бирү оешмасы. 16 урта, 5 төп, 26 азкомплектлы мәктәп, укучылар саны 4011. <br /> 2 урта һөнәри уку йорты: Башкорт төзелеш колледжы Чакмагыш филиалы, Уфа педагогика көллиятенең Чакмагыш филиалы. 1 башлангыч һөнәри уку йорты — Чакмагыш һөнәри лицее (86№). == Матбугат == [[1931 ел]]дан бирле [[татар теле|''татарча'']] [[Игенче (газета)|'''Игенче''']]<ref>http://igenche.ucoz.com/%20</ref> газетасы чыга. Шимбә көннәрне [[рус теле|''русча'']] кушымта белән чыга. [[2002]] елдан башлап газета редакциясе каршында мәҗбүри рәвештә [[башкорт теле|''башк.'']] “''Саткылар''” газетасы чыгарыла<ref>[http://igenche.ucoz.com/ '''Игенче''' гәҗите сайты]</ref>. [[1963 ел]]ның 6 мартыннан [[1965 ел]]ның 31 мартына кадәр Чакмагыш районы [[Кушнаренко районы]] белән берләшкәч, [[Кушнаренко]]да “''Агыйдел''” исеме белән район гәҗите чыга. [[1965 ел]]ның апреленнән районнарны яңадан аергач, [[Чакмагыш]]та "[[Игенче (газета)|''Игенче'']]", [[Кушнаренко]]да “''Авангард''” /[[Яңа көн (газета)|''“Яңа көн”'']] исеме белән район гәҗитләре мөстәкыйль нәшер ителә башлый<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://avangard-pressa.ru/2011-06-17-18-49-45.html |access-date=2014-08-23 |archive-date=2014-08-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140818101618/http://avangard-pressa.ru/2011-06-17-18-49-45.html |dead-url=yes }}</ref>. == Тышкы сылтамалар == * [http://kitap.net.ru/bagautdinov/3.php Рәүф Баһаветдинов. Чакмагыш районының 80 еллыгына багышлаулар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111211102444/http://www.kitap.net.ru/bagautdinov/3.php |date=2011-12-11 }} * [http://www.chekmagush.com Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110202153722/http://chekmagush.com/ |date=2011-02-02 }} {{ref-ru}} == Искәрмәләр == <references/> {{Башкортстан}} {{Чакмагыш районы }} [[Төркем:Башкортстан районнары]] 7gn092i5sbyysv9k2vhb4jhh5mc9uax 0 37907 3524677 2768680 2022-07-25T16:39:27Z Әмир 15082 /* Авылда туган күренекле шәхесләр */ wikitext text/x-wiki {{ТП |халәт = село |татар исеме = Борнаш |чын исем = Борнаш |ил = Россия |герб = |байрак = |герб киңлеге = |байрак киңлеге = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = type:city(17800)_region:RU |CoordScale = 250000 |ЯндексХарита = |ил харитасы зурлыгы =250 |төбәк харитасы зурлыгы =250 |район харитасы зурлыгы =250 |төбәк төре = Республика |төбәк = Татарстан |төбәк җәдвәлдә = Татарстан |район төре = муниципаль район |район = Апас районы |район җәдвәлдә= |җәмгыять төре= |җәмгыять = |җәмгыять таблицада = |ил харитасы = |төбәк харитасы = |эчке бүленеш = |башлык төре = |башлык = |нигезләү датасы = 1646 |беренче телгә алу = |элеккеге исемнәр = |мәйдан = |биеклек төре = |ТП мәркәзе биеклеге = |климат = dfb — дымлы континенталь |рәсми тел = |халык саны = 240 |исәп елы = 2010 |халык тыгызлыгы = |агломерация = |милли состав = |дини состав = |этнохороним = |сәгать кушагы = +4 |DST = |телефон коды = |почта индексы = 422355 |почта индекслары = |автомобиль коды = 16, 116 |Commons-та төркем = |сайт = |сайт теле = |сайт теле2 = |сайт теле3 = |сайт теле4 = |сайт теле5 = |add1n = |add1 = |add2n = Урысча топонимы |add2 = Бурнашево |add3n = |add3 = }} '''Борнаш''' — [[Татарстан Республикасы]]ның [[Апас районы]]ндагы авыл. Халык саны — 240 тирәсендә. Вакыт зонасы — MSK (Мәскәү вакыты) яки UTC+4. Почта индексы — 422355. == Тарих == [[1646 ел]]да нигезләнгән. == Демография == {| class='standard' style='text-align: center;' width=60% | colspan=13 | Халык саны |- class='shadow' |[[1859 ел|1859]] |[[1897 ел|1897]] |[[1908 ел|1908]] |[[1920 ел|1920]] |[[1926 ел|1926]] |[[1938 ел|1938]] |[[1949 ел|1949]] |[[1958 ел|1958]] |[[1970 ел|1970]] |[[1979 ел|1979]] |[[1989 ел|1989]] |[[2002 ел|2002]] |[[2010 ел|2010]] |- |719 |1350 |1510 |1400 |833 |801 |555 |460 |530 |423 |291 |290 |240 |} Төп милләтләр ([[1989 ел]]гы җанисәп буенча): [[татарлар]]. == Климат == {{temperatura12-y-cyrillic|-10.5|-10.6|-5.5|4.9|13.5|18.4|20.4|17.9|12.2|4.5|-4.4|-9.7|4.3}} Климат уртача континенталь. [[Кёппен климатлар классификация|Кёппен-Гейгер климатлар классификациясе]] буенча климатның коды: Dfb<ref>[http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/present.htm#data World Map of the Köppen-Geiger climate classification, Institute for Veterinary Public Health, University of Veterinary Medicine Vienna]</ref>. Уртача еллык һава температурасы 4.3&nbsp;°C.<ref>[http://www.retscreen.net NASA Surface meteorology and Solar Energy Data Set, RETScreen International]</ref> == Авылда туган күренекле шәхесләр == * [[Гөлчирә Гафурова]] (1901-1967), журналист, [[«Азат хатын» журналы]]на нигез салуда катнашучы. * [[Хәбир Ибраһим|Хәбир Ибраһим (Ибраһимов)]] (''[[1958 ел|1958]]''), язучы-драматург. == Искәрмәләр == {{Reflist}} == Чыганаклар == * Татарская энциклопедия, Институт Татарской энциклопедии (ИТЭ) Академии наук РТ. {{Апас районы}} sp4a05cxw2p5qo3rorpsql15ng1lmes 0 40670 3524723 2983846 2022-07-26T09:58:34Z Әмир 15082 мәгълүмат өстәү /* Шәхесләр */ wikitext text/x-wiki {{мәгънәләр|Чураш (мәгънәләр)}}{{ТП |халәт = село |татар исеме = Чураш |чын исем = Чураш |ил = Россия |герб = |байрак = |герб киңлеге = |байрак киңлеге = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = type:city(17800)_region:RU |CoordScale = 250000 |ЯндексХарита = |ил харитасы зурлыгы =300 |төбәк харитасы зурлыгы =300 |район харитасы зурлыгы =250 |төбәк төре = Республика |төбәк = Татарстан |төбәк җәдвәлдә = Татарстан |район төре = муниципаль район |район = Сарман районы |район җәдвәлдә= |җәмгыять төре= |җәмгыять = |җәмгыять таблицада = |ил харитасы = |төбәк харитасы = |эчке бүленеш = |башлык төре = |башлык = |нигезләү датасы = |беренче телгә алу = |элеккеге исемнәр = |мәйдан = |биеклек төре = |ТП мәркәзе биеклеге = |климат = dfb — дымлы континенталь |рәсми тел = |халык саны = |исәп елы = |халык тыгызлыгы = |агломерация = |милли состав = |дини состав = |этнохороним = |сәгать кушагы = +3 |DST = |телефон коды = |почта индексы = 423378 |почта индекслары = |автомобиль коды = 16, 116 |Commons-та төркем = |сайт = |сайт теле = |сайт теле2 = |сайт теле3 = |сайт теле4 = |сайт теле5 = |add1n = |add1 = |add2n = Урысча топонимы |add2 = Чурашево |add3n = |add3 = }} '''Чураш''' — [[Татарстан Республикасы]]ның [[Сарман районы]]ндагы авыл. Вакыт зонасы — MSK (Мәскәү вакыты) яки UTC+3. Почта индексы — 423378. == Климат == {{temperatura12-y-cyrillic|-11.2|-11.1|-5.8|4.3|13.3|18.6|20.4|17.6|12|4.2|-5.1|-10.5|3.9}} Климат уртача континенталь. [[Кёппен климатлар классификация|Кёппен-Гейгер климатлар классификациясе]] буенча климатның коды: Dfb<ref>[http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/present.htm#data World Map of the Köppen-Geiger climate classification, Institute for Veterinary Public Health, University of Veterinary Medicine Vienna]</ref>. Уртача еллык һава температурасы 3.9&nbsp;°C.<ref>[http://www.retscreen.net NASA Surface meteorology and Solar Energy Data Set, RETScreen International]</ref> == Шәхесләр == * [[Зөфәр Абдуллин]] (1927―2020), Бөек Ватан сугышында катнашкан, 1957 елдан СССР Журналистлар союзы әгъзасы. * [[Әнвәр Гәрәев]] (1910―1974), биология фәннәре докторы (1957), профессор (1959), Кыргызстан ССР ФА әгъза-корреспонденты (1964). * [[Вәсимә Хәйруллина]] (1943), шагыйрә, ''РСФСР атказанган укытучысы (1991)''. * Киноактер [[Антон Богданов (1984)|Антон Богдановның]] бабасы Миргазыян Шакирҗанов (''1924-1992'') Чурашта туган. == Искәрмәләр == {{Reflist}} == Чыганаклар == * Татарская энциклопедия, Институт Татарской энциклопедии (ИТЭ) Академии наук РТ. {{Сарман районы}} 7ng30ss2b1khnhkead6w01wlo6r5beu 0 111521 3524706 3483891 2022-07-26T04:47:19Z Mashkawat.ahsan 43028 рәсем өстәлде #WPWP wikitext text/x-wiki {{Химик элемент|prev=[[Хром]]|next=[[Тимер]]|Марганец / Manganum, (Mn) |25|<!-- Матдәнең тышкы күренеше-->|54,938045 (5)|<!-- Атом радиусы-->|<!-- Ионизация энергиясе-->|<!-- Электрон конфигурациясе-->|<!-- Ковалент радиусы-->|<!-- Ион радиусы-->|<!-- Электр тискәрелеге-->|<!--Электрод потенциалы-->|<!-- Оксидлашу дәрәҗәсе-->|7,44|<!-- Моляр җылы сыешлыгы-->|<!-- Җылы үткәрүчелек-->|<!-- Эрү температурасы-->|1244|2097|<!-- Парга әйләнү җылылыгы-->|<!-- Моляр күләм-->|<!-- Рәшәткә төзелеше-->||<!-- Рәшәткә параметрлары-->|<!--<!--Дебай температурасы-->}} '''Марганец''' ({{lang-lat|Manganum,}}, Mn) — [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның 4 период, 7 төркем элементы. Тәртип номеры - 25. [[File:Mangan 1-crop.jpg|thumb|200px|right|Марганец]] == Символы == Марганец элементының символы - Mn (''Марганец'' дип укыла). == Тарих == Марганец [[1774 ел]]да [[Ган]] тарафыннан ачыла. == Чыганаклар == * Atomic Weights of the Elements 2001, [http://www.iupac.org/publications/pac/2003/7508/7508x1107.html Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003]. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.{{ref-en}} * [http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html IUPAC Standard Atomic Weights Revised] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080305062433/http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html |date=2008-03-05 }} (2005).{{ref-en}} {{Chem-stub}} {{Менделеев таблицасы}} [[Төркем:Химик элементлар]] hnoltmi7j0irkn4gortfcfgwalzz1no 0 111547 3524710 3442378 2022-07-26T07:13:36Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{ҮК}} '''Цезий''' ({{lang-lat|Caesium}}, Cs) — [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның 6 период, 1 төркем элементы. Тәртип номеры - 55. == Символы == Цезий элементының символы - Cs (''Цезий'' дип укыла). == Тарих == Цезий [[1860 ел]]да [[Бунзен]] һәм [[Кирхгоф]] тарафыннан ачыла. == Шулай ук карарга мөмкин == * [[Цезий-137]] == Чыганаклар == * Atomic Weights of the Elements 2001, [http://www.iupac.org/publications/pac/2003/7508/7508x1107.html Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003]. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.{{ref-en}} * [http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html IUPAC Standard Atomic Weights Revised] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080305062433/http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html |date=2008-03-05 }} (2005).{{ref-en}} {{Менделеев таблицасы}} [[Төркем:Химик элементлар]] {{Chem-stub}} sr9qxs0o90lxvv36tt7ddon0qs5dim6 0 161063 3524649 3506982 2022-07-25T13:14:53Z Әмир 15082 яңа бүлек исеме өстәү: /* Шәхесләр */ wikitext text/x-wiki {{ТП-Россия |татар исеме = Вихоревка |чын исем = {{lang-ru|Вихоревка}} |ил = Россия |герб = |байрак = |герб киңлеге = |байрак киңлеге = 150 |lat_deg = 56|lat_min = 07|lat_sec = 00 |lon_deg = 101|lon_min = 10|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city(638300)_region:RU |CoordScale = |ЯндексХарита = http://maps.yandex.ru/map_search.xml?map=5&lay=28&id=3271 |ил харитасы зурлыгы = |төбәк харитасы зурлыгы = |район харитасы зурлыгы = |төбәк төре = |төбәк = Өpкeт өлкәсе |төбәк җәдвәлдә = |район төре = Район |район = Братск районы |район җәдвәлдә = |җәмгыять төре = |җәмгыять = |җәмгыять таблицада = |ил харитасы = |төбәк харитасы = |район харитасы = |эчке бүленеш = |башлык төре = |башлык = |нигезләү датасы = |беренче телгә алу = |элеккеге исемнәр = |халәт = [[Шәһәр]] |халәт бирле = 1966 ел{{!}}1966 елдан |мәйдан = |биеклек төре = |ТП мәркәзе биеклеге = |климат = |рәсми тел = |халык саны = {{ Халык саны | Вихоревка | тс }} |исәп елы = {{ Халык саны | Вихоревка | г }} |халык тыгызлыгы = |агломерация = |милли сасᴛаф = |дини сасᴛаф = |этнохороним = |сәгать поясы = |DST = |телефон коды = |пучтьı индексы = |пучтьı индекслары = |автомобил коды = |Commons-та төркем = |сайт = |сайт теле = |сайт теле 2 = |сайт теле 3 = |сайт теле 4 = |сайт теле 5 = | add1n = | add1 = | add2n = | add2 = | add3n = | add3 = }}'''Вихоревка''' ({{lang-ru|Вихоревка}}) — [[Россия Федерациясе]]нең [[Иркутск өлкәсе]]ндә урнашкан шәһәр. Халык саны — {{ Халык саны | Вихоревка | ф }} кеше ({{ Халык саны | Вихоревка | г }}){{ Халык саны | Вихоревка | с }}. == Сәгать поясы == {{ОбъектныңСәгатьпоясы/MSK+5|Объект=Вихоревка}} <!-- == Климат == <div style=width:80%> {{Шәһәр климаты |Шәһәр= |Чыганак= | Гый_ур = | Гый_ур_явым = | Фев_ур = | Фев_ур_явым = | Мар_ур = | Мар_ур_явым = | Апр_ур = | Апр_ур_явым = | Май_ур = | Май_ур_явым = | Июн_ур = | Июн_ур_явым = | Июл_ур = | Июл_ур_явым = | Авг_ур = | Авг_ур_явым = | Сен_ур = | Сен_ур_явым = | Окт_ур = | Окт_ур_явым = | Ноя_ур = | Ноя_ур_явым = | Дек_ур = | Дек_ур_явым = | Ел_ур = | Ел_ур_явым = | Гый_ур_мин = | Гый_ур_макс = | Фев_ур_мин = | Фев_ур_макс = | Мар_ур_мин = | Мар_ур_макс = | Апр_ур_мин = | Апр_ур_макс = | Май_ур_мин = | Май_ур_макс = | Июн_ур_мин = | Июн_ур_макс = | Июл_ур_мин = | Июл_ур_макс = | Авг_ур_мин = | Авг_ур_макс = | Сен_ур_мин = | Сен_ур_макс = | Окт_ур_мин = | Окт_ур_макс = | Ноя_ур_мин = | Ноя_ур_макс = | Дек_ур_мин = | Дек_ур_макс = | Ел_ур_мин = | Ел_ур_макс = | Гый_а_макс = | Гый_а_мин = | Фев_а_макс = | Фев_а_мин = | Мар_а_макс = | Мар_а_мин = | Апр_а_макс = | Апр_а_мин = | Май_а_макс = | Май_а_мин = | Июн_а_макс = | Июн_а_мин = | Июл_а_макс = | Июл_а_мин = | Авг_а_макс = | Авг_а_мин = | Сен_а_макс = | Сен_а_мин = | Окт_а_макс = | Окт_а_мин = | Ноя_а_макс = | Ноя_а_мин = | Дек_а_макс = | Дек_а_мин = | Ел_а_макс = | Ел_а_мин = |}} </div>--> == Тарих == Шәһәр тибындагы бистә стaтысын 1957 елдан, шәһәр стaтысын 1966 елдан башлап йөртә. ==Халык== {{ Халык саны |Бизәнү=standard | Вихоревка | гс }}Милләтләр (2010): урыслар (95,2%), украиннар (1,4%).<ref>{{Citation |title=2010 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2014-12-01 |archive-date=2017-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171111042357/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}</ref><ref>Милләтне әйтмәгән кешеләрне исәпләмичә</ref> == Шәхесләр == * [[Альберт Суфианов]] (1965), медицина фәннәре докторы (2000), профессор. == Тышкы сылтамалар == * {{wikidata|p856|}} * [http://www.mojgorod.ru/irkutsk_obl/vihorevka/index.html Вихоревка «Минем шәһәр» энциклопедиясендә] == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} {{Өpкeт өлкәсе}} [[Төркем:Өpкeт өлкәсе шәһәрләре]] ie9dbpqo7oipwc8xs3a34tgepy32a7x 0 162303 3524721 3435093 2022-07-26T09:57:48Z Әмир 15082 мәгълүмат өстәү wikitext text/x-wiki ''[[Татар]]ча [[Википедия]]дә әлеге фамилия кулланып төзелгән түбәндәге мәкаләләр урнаштырылган:'' * [[Әмир Гәрәев]] ''([[1928]]-[[2008]])'', язучы, [[Агыйдел (журнал)|«''Агыйдел''»]] журналы баш мөхәррире. * [[Әмирҗан Гәрәев]] ''([[1940]]-[[2005]])'', табиб, генерал-майор. * [[Әнвәр Гәрәев]] (1910―1974), биология фәннәре докторы (1957), профессор (1959), Кыргызстан ССР ФА әгъза-корреспонденты (1964). * [[Әүфәр Гәрәев]] (1946), география фәннәре докторы (1991), профессор (1992). БР атказанган фән эшлеклесе (1998). * [[Әюп Гәрәев]] (''[[Әюп Гәрәй]]'', 1910-1967), шагыйрь. * [[Вәгыйф Гәрәев]] (1955―2021), Россия дипломаты. 1нче класслы Гадәттән тыш һәм Тулы вәкаләтле илче (2015). * [[Гегель Гәрәев]], химия фәннәре докторы. * [[Зөлфәт Гәрәев]] (2000), авыр атлетчы. * [[Йосыф Гәрәев]] (''[[Йосыф Гәрәй]]'', 1904-1988), язучы. * '''[[Марат Гәрәев]]''' ** [[Марат Гәрәев (1958)|Марат Гәрәев]] (1958), опера җырчысы, РФ атказанган артисты. ** [[Марат Гәрәев (1962)|Марат Гәрәев]] (1962), продюсер, [[ТР атказанган сәнгать эшлеклесе]]. * [[Мәгъсүм Гәрәев]] ''([[1935]])'', язучы. * [[Мәхмүт Гәрәев]] ''([[1923]])'', армия генералы. * [[Муса Гәрәев]] (Муса Гәрәй) ''([[1922]]-[[1987]])'', очучы, ике тапкыр [[Советлар Берлеге Каһарманы]]. * [[Наил Гәрәев]] ''([[1932]])'', [[грек-рим көрәше]] буенча дөнья чемпионаты көмеш призы иясе. * [[Рауис Гәрәев]] ''([[1949]]-[[2004]])'', галим-агроном, фән докторы. * [[Рәшит Гәрәй|Рәшит Гәрәев]] ''(Рәшит Гәрәй, [[1931]]-[[1999]])'', шагыйрь. ---- * [[Наилә Гәрәева]] ''([[1940]])'', [[Камал театры]] актрисасы, [[ТР халык артисты|ТР халык]], РФ атказанган артисты, [[Тукай бүләге]] иясе. {{күп мәгънәле}} [[Төркем:Шәхесләр]] [[Төркем:Фамилияләр]] 3sb372h7fdmzcxgfbrzmpnox8zn46rp 0 162909 3524666 3518265 2022-07-25T14:39:23Z Frhdkazan 3171 [[Төркем:Фамилияләр]] wikitext text/x-wiki '''Хәкимов''' ― фамилия. ''[[Татар]]ча [[Википедия]]дә әлеге фамилия кулланып төзелгән түбәндәге мәкаләләр урнаштырылган:'' * [[Әхияр Хәкимов]] (1929―2003) – язучы, [[Салават Юлаев премиясе]] лауреаты (1984). * [[Виктор Хәкимов]] (1946), техник фәннәр кандидаты (1984), өлкән гыйльми хезмәткәр (1990). БР атказанган нефтьчесе (2006), СССР уйлап табучысы (1985). * [[Зөлфәт Хәким |Зөлфәт Хәким (Зөлфәт Хәкимханов)]] (1960), язучы, [[Тукай премиясе]] лауреаты (2009). * [[Кәрим Хәкимов]] (1882―1938), СССР илчесе * [[Исмәгыйль Хәкимов]] (1916―1980), [[Советлар Берлеге Каһарманы]]. * [[Нигъмәт Хәким |Нигъмәт Хәким (Нигъмәт Хәкимов)]] (1899―1937), галим-тел белгече. * [[Рамил Хәкимов]] (1932―1996), язучы, [[Салават Юлаев премиясе]] лауреаты (1976). * [[Рафаил Хәкимов]] (1947), тарих фәннәре докторы, Ш. Мәрҗани исемендәге Тарих институты директоры (2011—2020). [[Сибгат Хәким|С. Хәким]] улы. * [[Рафаэл Хәкимов]] (1990), РФ хоккейчысы (капкачы). * [[Сибгат Хәким |Сибгат Хәким (Сибгат Хәкимов)]] (1911―1986), шагыйрь, [[Тукай премиясе]] лауреаты (1960). ---- ;[[Хәкимова]] * [[Гөлнур Хәкимова]] (1941), [[Әтнә театры]] актрисасы, [[Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре]] (1991). * [[Ирина Хәкимова]] (1951), балет биючесе, мөгаллим, [[Тукай бүләге]] иясе (1977), ТАССР (1976) һәм РСФСР (1987) халык артисты. * [[Римма Хәкимова]] (1971), табиб-маммолог, терапевт, медицина фәннәре кандидаты, Небраска штаты һәм Омаха шәһәре мактаулы гражданы. * [[Светлана Хәкимова]] (1963), [[Гафури театры]] актрисасы. Башкортстанның халык артисты (2006). * [[Шәмсия Хәкимова]] (1908—2003), инженер-металлург, БАССР атказанган фән һәм техника эшлеклесе (1958). {{Күп мәгънәле}} [[Төркем:Фамилияләр]] 60dd78h5d1gvwy2c7zeq3al1669hkrs 0 174553 3524676 3524599 2022-07-25T16:38:57Z Әмир 15082 мәгълүмат өстәү wikitext text/x-wiki '''Гафуров''' — фамилия. [[Гарәп теле]]ннән кергән «Гафур» («''ярлыкаучы''») исеменнән ясалган<ref>[http://matbugat.ru/enc/g-tatarskie-imena-na-bukvu-g-2630/ Татар исемнәре һәм аларның мәгънәләре]</ref>. ''[[Татар]]ча [[Википедия]]дә әлеге фамилияне кулланып ясалган түбәндәге мәкаләләр урнаштырылган:'' * [[Бабаҗан Гафуров]] (1904-1977), таҗик тарихчысы һәм дәүләт эшлеклесе. * [[Галиәсгар Гафуров]] (''Галиәсгар Чыгътай'', 1867-1942), язучы, журналист. * [[Ибраһим Гафуров]] ** [[Ибраһим Гафуров (1910)|Ибраһим Гафуров]] (1910—1972), драма актеры, ТАССР халык артисты ([[1970]]). ** [[Ибраһим Гафуров (1937)|Ибраһим Гафуров]] (1937), үзбәк язучысы. * [[Илшат Гафуров]] (01.08.1961), КФУ ректоры (?―2021). * [[Марсель Гафуров]] (1933-2013), язучы, тәрҗемәче. * [[Мәҗит Гафури|Мәҗит Гафури (Гафуров)]] (1880-1934), язучы. * [[Сибгатулла Гафуров]] (1888―1938), партия эшлеклесе, сәяси репрессия корбаны. ---- ;[[Гафурова]] * [[Гөлчирә Гафурова]] (1901-1967), журналист, [[«Азат хатын» журналы]]на нигез салуда катнашучы. [[Сибгатулла Гафуров|С. С. Гафуровның]] хатыны. * [[Зөһрә Гафурова]] (1940), медицина фәннәре докторы (1997), профессор (1997). == Топонимнар == * [[Гафуров (Карамалы-Вәлит)|Гафуров]] (Карамалы-Вәлит) — БР [[Туймазы районы]]ндагы авыл. == <small>Искәрмәләр</small> == {{искәрмәләр}} {{күп мәгънәле}} [[Төркем:Фамилияләр]] [[Төркем:Топонимнар]] h7wq5fmhfnzxenrxa1iu8kambmcl2p7 3524682 3524676 2022-07-25T17:05:21Z Әмир 15082 wikitext text/x-wiki '''Гафуров''' — фамилия. [[Гарәп теле]]ннән кергән «Гафур» («''ярлыкаучы''») исеменнән ясалган<ref>[http://matbugat.ru/enc/g-tatarskie-imena-na-bukvu-g-2630/ Татар исемнәре һәм аларның мәгънәләре]</ref>. ''[[Татар]]ча [[Википедия]]дә әлеге фамилияне кулланып ясалган түбәндәге мәкаләләр урнаштырылган:'' * [[Бабаҗан Гафуров]] (1904-1977), таҗик тарихчысы һәм дәүләт эшлеклесе. * [[Галиәсгар Гафуров]] (''Галиәсгар Чыгътай'', 1867-1942), язучы, журналист. * [[Ибраһим Гафуров]] ** [[Ибраһим Гафуров (1910)|Ибраһим Гафуров]] (1910—1972), драма актеры, ТАССР халык артисты ([[1970]]). ** [[Ибраһим Гафуров (1937)|Ибраһим Гафуров]] (1937), үзбәк язучысы. * [[Илшат Гафуров]] (01.08.1961), КФУ ректоры (?―2021). * [[Марсель Гафуров]] (1933-2013), язучы, тәрҗемәче. * [[Мәҗит Гафури|Мәҗит Гафури (Гафуров)]] (1880-1934), язучы. * [[Сибгатулла Гафуров]] (1888―1938), партия эшлеклесе, сәяси репрессия корбаны. [[Гөлчирә Гафурова|Г. З. Гафурованың]] ире. ---- ;[[Гафурова]] * [[Гөлчирә Гафурова]] (1901-1967), журналист, [[«Азат хатын» журналы]]на нигез салуда катнашучы. [[Сибгатулла Гафуров|С. С. Гафуровның]] хатыны. * [[Зөһрә Гафурова]] (1940), медицина фәннәре докторы (1997), профессор (1997). == Топонимнар == * [[Гафуров (Карамалы-Вәлит)|Гафуров]] (Карамалы-Вәлит) — БР [[Туймазы районы]]ндагы авыл. == <small>Искәрмәләр</small> == {{искәрмәләр}} {{күп мәгънәле}} [[Төркем:Фамилияләр]] [[Төркем:Топонимнар]] br934sq23dqy5rmvmtuu825e0ldlnvx 0 183540 3524664 2882004 2022-07-25T14:32:24Z MikeZah 19442 wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Никита Салогор | рәсем = | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = | тулы исем = | һөнәр = | туу датасы = 15.08.1901 | туу җире = | гражданлык = | милләт = | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = }} '''Никита Салогор''' ({{СС2|15|август|1901|2}}, Константиновка, [[Херсон губернасы]], [[Рәсәй империясе]]<ref>([[Херсон өлкәсе]], [[Украина]])</ref>—{{Үлем датасы|24|06|1982}}, [[Кишинәү]], [[МССР]], [[СССР|ССРБ]]) — Совет фирка-дәүләт эшлеклесе, МССР Югары шурасы рәисе (1941-1947), Молдавия коммунистик фиркасе үзәк кәмититенең беренче сәркәтибе (1942-1946). <br/>1-2 чакырылышлары ССРБ Югары Шурасы депутаты. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} {{МКФ ҮК беренче сәркәтипләре}} [[Төркем:ССРБ Югары Шурасы депутатлары]] cnk140mxumv7711m977r70b4p8ti3jc 0 188122 3524687 2698264 2022-07-25T18:19:42Z Frhdkazan 3171 {{Үлем датасы| wikitext text/x-wiki {{Язучы|Исем=Григол Абашидзе}} '''Григол Абашидзе''' ({{lang-ka|გრიგოლ აბაშიძე}}, {{Туу датасы|1|8|1914}}, Чиатура, [[Тифлис губернасы]], [[Рәсәй империясе]] — {{Үлем датасы|29|7|1994}}, [[Тбилиси]], [[Гөрҗистан]]) — гөрҗи язучысы. Гөрҗистан ФА академиге (1979). Беренче шигырьләре [[1938 ел]]да матбугатта дөнья күргән. Беренче паимасы («Кара шәһәрдә яз») 1938 елда нәшер ителгән. «Дошманнар» (1941), «Георги Алтынчы» (1942), «Байраклар» (1943), «Җиңелмәс Кавказ» (1943) паимасы һәм башка әсәрләре [[Икенче бөтендөнья сугышы]] турында. «Беренче тбилисилеләр турында риваять» (1959), «Өч дәвергә сәяхәт» (1961) паималары, «Алтын йөземлек» (1969) тупламына кергән шигырьләре заманави темада. «Лашарела» (1957), «Озын төн» (1963), «Корнали» (1969) тарихи романнарында Гөрҗистанның 13 гасырдагы тормышы тасвирланган. Абашидзе [[Гөрҗистан ССР]] Дәүләт һимне автордашларыннан (1944-1991 елларда гамәлдә булган) берсе. Ш.Петөфи, А. Мицкевич, И. Вазов, Х. Ботева, П.Неруда, М.Эминеску әсәрләрен гөрҗи теленә тәрҗемә иткән; аның әсәрләре инглиз, франсуз, рус, украина һ.б. телләргә тәрҗемә ителгән. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} movpb5q2sbbjr54wnintc4n3sexzugn 0 191649 3524674 3438032 2022-07-25T16:36:24Z Frhdkazan 3171 wikitext text/x-wiki {{MyTatarstan2022}} {{фш|Зарубин}} {{Шәхес|тулы исем=Зарубин Георгий Петрович}}'''Георгий Петрович Зарубин''' ([[1928 ел|1928]] - [[1995 ел|1995]]) - Совет табибы, гигиенист, медицина фәннәре докторы, профессор, Россия медицина фәннәре академиясе әгъзасы. <ref name="roim">[https://roim.historymed.ru/science/publications/8287/ ПАМЯТИ ГЕОРГИЯ ПЕТРОВИЧА ЗАРУБИНА]</ref> Ул 100 дән артык бастырылган фәнни хезмәт авторы, шул исәптән су саклау һәм санитар эшләрне оештыру, аеруча экологик гигиена буенча 10 монография язган. "Су белән тәэмин итү һәм канализациянең санитар проблемалары" монографиясе өчен Г.П. Зарубин 1979 елда Ф.Ф. Эрисман исемендәге СССР медицина фәннәре академиясе премиясенә лаек була (И.П. Овчинкин белән берлектә). == Биография == 1928 елның 12 декабрендә туган. 1953 елда ул Казан медицина институтын (хәзерге [[Казан дәүләт медицина университеты]]) тәмамлый һәм [[Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Башкорт автономияле совет социалистик республикасының]] су объектларын саклау буенча санитар инспектор булып эшли. 1959 - 1962 елларда Ф.Ф. Эрисман исемендәге Мәскәү гигиена институтында тикшерүче булып хезмәт итә, аннары тимер юл транспорты гигиена институтының су гигиенасы һәм су белән тәэмин итү лабораториясендә эшли. 1962 елдан Г. П. Зарубин СССР Сәламәтлек саклау министрлыгы каршындагы Дүртенче төп дирекциянең санитария һәм эпидемиология станциясенең баш табибы булып эшли башлый һәм утыз ел дәвамында аның даими лидеры булып кала. Г. П. Зарубин - Россия Федерациясе президенты административ медицина үзәгенең санитар һәм эпидемиологик хезмәтен оештыручы һәм җитәкчесе, Россия Федерациясенең югары аттестация комитетының биомедицина, химия һәм аграр фәннәр бүлеге мөдире. <ref name="roim">[https://roim.historymed.ru/science/publications/8287/ ПАМЯТИ ГЕОРГИЯ ПЕТРОВИЧА ЗАРУБИНА]</ref> Ул Н.А. Семашко исемендәге Мәскәү медицина стоматология институтының гигиена кафедрасында профессор була (хәзерге Мәскәү дәүләт медицина һәм стоматология университеты). Аның җитәкчелегендә 22 кандидатлык диссертациясе якланды. Озак еллар гигиена һәм санитария журналының баш мөхәррире урынбасары, СССР югары аттестация комиссиясенең экспертлар советы әгъзасы булып хезмәт итә. <ref>[https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%97%D0%90%D0%A0%D0%A3%D0%91%D0%98%D0%9D_%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B9_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 ЗАРУБИН Георгий Петрович]</ref> 1995 елның 28 июлендә үлә. Аны Кунцево зиратына җирлиләр <ref>[http://www.moscow-tombs.ru/1995/zarubin_gp.htm ЗАРУБИН Георгий Петрович (1928 – 1995)]</ref>. == Бүләкләре һәм мактаулы исемнәре == Ул Кызыл Хезмәт байрагы ордены, ике Мактау билгесе ордены һәм медальләре белән бүләкләнде; Россия Федерациясенең мактаулы докторы. == Искәрмәләр == <references group="" responsive="1"></references> == Сылтамалар == * [https://roim.historymed.ru/upload/iblock/25a/25ab95d66940c7a9a241a1ac04f467da.pdf ПАМЯТИ ГЕОРГИЯ ПЕТРОВИЧА ЗАРУБИНА] [[Төркем:СБКФ әгъзалары]] [[Төркем:Казан дәүләт медицина институтын тәмамлаучылар]] [[Төркем:РФ атказанган табиблары]] [[Төркем:«Хөрмәт Билгесе» ордены кавалерлары]] [[Төркем:Хезмәт Кызыл Байрагы ордены кавалерлары]] [[Төркем:Медицина фәннәре докторлары]] [[Төркем:1995 елда вафатлар]] [[Төркем:28 июль көнне вафатлар]] [[Төркем:1928 елда туганнар]] [[Төркем:12 декабрь көнне туганнар]] b4s7rt0nn3rf15i65xmg8dtiwvri1wl 0 193125 3524655 2309270 2022-07-25T13:23:57Z Әмир 15082 калып өстәү wikitext text/x-wiki {{Шәхес}} {{фш|Суфиянов}} '''Әһлиулла Суфиянов''' (Әһлиулла Гыйбәт улы Суфиянов, {{ТД}}, {{ТУ}} — {{ҮД}}, {{ҮУ}}) — [[Социалистик Хезмәт Каһарманы]] (1961). == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} nbm30s6zh2f17zl3c65dgf7vxruc34j 0 193217 3524656 2310137 2022-07-25T13:25:14Z Әмир 15082 калып өстәү wikitext text/x-wiki {{Шәхес}} {{фш|Суфиянов}} '''Сафура Суфиянова''' (Сафура Рәфыйк кызы Суфиянова, {{ТД}}, {{ТУ}} — {{ҮД}}, {{ҮУ}}) — [[Социалистик Хезмәт Каһарманы]] (1971). == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} n76qk3h8gg75h2lrwbd7twm2g48tbyl 0 215121 3524702 2344479 2022-07-25T20:24:21Z Frhdkazan 3171 [[Төркем:24 декабрь көнне туганнар]] [[Төркем:1761 елда туганнар]] wikitext text/x-wiki {{Шәхес}} '''III Сәлим''' ({{ТД}}, {{wikidata|P19}} — {{ҮД}}, {{wikidata|P20}}) — {{#invoke:wd|properties|linked|qualifiers|P106|}}, {{#invoke:wd|properties|qualifiers|qualifiers|normal+|P39|P580|P582|format=[%p] (%q1[ – %q2])</span>[%s][%r]}}. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:24 декабрь көнне туганнар]] [[Төркем:1761 елда туганнар]] 05vua7aoo9x4q33bztl2pytz8zy2x7b 0 218583 3524659 3117689 2022-07-25T14:17:33Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki [[File:An image collage of Hindu deity Rama.jpg|thumb|right|Косаланың Патшасы, Һинд дине Ходае Вишнуның җиденче аватары Рама (Дэванагари язуы белән: राम). Әтисе:[[Дашаратха]], әнисе:[[Каусалья]], үги әнисе: [[Кайкейи]]. Сыену урыны:[[Вайкунтха]], [[Айодхья]] һәм [[Сакет]]. Сугыш коралы:[[Җәя һәм ук]]. Бертуганнары:[[Лакшмана]]<br>[[Бһарата]]<br>[[Шатругһна]]<br>[[Шанта]]. Бәйрәмнәр:[[Рама Навами]], [[Виваһа Панчами]], [[Дипавали]], [[Дусшеһра]]. Туу урыны: [[Айодхья]], [[Косала]] (хәзерге көн [[Уттар Прадеш]], [[Һиндстан]]. [[Лава]] (угылы), [[Куша]] (угылы). Династиясе: [[Рагһуванши]]-[[Икшваку династиясе]]-[[Сурьяванша]].]] '''Рама''' яки '''Рам''' ({{IPAc-en|ˈ|r|ɑː|m|ə}};<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/rama "Rama"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> [[Санскрит]] телендә: '''राम''', [[IAST]]: ''Rāma''),<!--Do not remove, WP:INDICSCRIPT doesn't apply to WikiProject Hinduism--> шулай ук '''Рамачандра''' буларак мәгълүм, [[Һинд дине]]ндә төп Ходай булып тора. Ул [[Вишну]] Ходаеның җиденче [[аватар]]ы булып тора, [[Кришна]] һәм [[Гаутама Буддһа]] белән иң популяр инкарнацияләрнең берсе булып тора.<ref name="King">{{cite book|last=King|first=Anna S.|title=The intimate other: love divine in Indic religions|publisher=Orient Blackswan|year= 2005|pages= 32–33|isbn=978-81-250-2801-7 |url=https://books.google.com/?id=0FvH1aCXETwC }}</ref><ref name="Matchett">{{cite book|last=Matchett|first=Freda|title=Krishna, Lord or Avatara?: the relationship between Krishna and Vishnu|publisher=9780700712816|year=2001|pages=3–4|url=https://books.google.com/?id=1oqTYiPeAxMC | isbn=978-0-7007-1281-6}}</ref><ref name="Lochtefeld2002p550">{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0-8239-3180-4|pages=72–73}}</ref> Һинд диненең Рама үзәкле традициясендә ул Иң Олы Җан булып таныла.<ref>{{cite book|author1=Tulasīdāsa|author2=RC Prasad (Translator)|title=Sri Ramacaritamanasa |url=https://books.google.com/books?id=VV7leonJ8aQC&pg=PA871 |year=1999|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0762-4|pages=871–872}}</ref> Рама [[Айодхья]]да [[Каушалья]]да һәм [[Дашаратха]]да туган булган, [[Косалы]] хөкемдары гаиләсендә. Аның туганнарына [[Лакшмана]], [[Бһарата]] һәм [[Шатругһна]] керә. Ул [[Сита]]га өйләнгән булган. Гәрчә патша гаиләсендә туса да, аның тормышы Һинд дине текстларында көтелмәгән үзгәрешләр булган дип тасвирланган, мәсьәлән, ярлы һәм авыр шартларга куылу, әхлакый сораулар һәм мораль дилеммалар куелу.<ref name="Brackney2013p238"/> Шәйтан-патша Рама Ситаны урлаганнан соң, аннан соң Рама һәм Лакшмананың билгеле һәм эпик тырышулары булган, алар азатлыкка ирешкәннәр һәм авырлыкларга карамастан явыз Равананы тар-мар иткәннәр. Раманың, Ситаның һәм аларның дусларының бөтен тормыш хикәясе аллегорик рәвештә шәхеснең вазыйфаларын, хокукларын һәм иҗтимагый җаваплыкларын тасвирлый. Ул модель персонажлар аша [[дһарма]]ны һәм дһармик тормышны сурәтли.<ref name="Brackney2013p238">{{cite book|author=William H. Brackney |title=Human Rights and the World's Major Religions, 2nd Edition |url=https://books.google.com/books?id=KZRgAQAAQBAJ&pg=PA238 |year=2013|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-2812-6|pages=238–239}}</ref><ref name="Hindery1978p95">{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA95 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=95–124}}</ref> Рама аеруча [[Вайшнавизм]]да әһәмиятле. Ул борынгы Һинд дине эпосы ''[[Рамаяна]]''да үзәк фигура булып тора, бу текст тарихи рәвештә Көньяк Азия һәм Көньяк-Көнчыгыш Азия мәдәниятләрендә популяр булып тора.<ref name=goldmanrama>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Robert P Goldman (Translator)|title=The Ramayana of Valmiki: Balakanda|url=https://books.google.com/books?id=DWX43jnbOngC|year=1990|publisher=Princeton University Press|isbn=9781400884551|page=3}}</ref><ref name=Dimock1963>{{cite journal| author = Dimock Jr, E.C.| year = 1963| title = Doctrine and Practice among the Vaisnavas of Bengal| journal = History of Religions| volume = 3| issue = 1| pages = 106–127| jstor = 1062079| doi = 10.1086/462474}}</ref><ref>{{cite book|author=Marijke J. Klokke|title=Narrative Sculpture and Literary Traditions in South and Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=fx3mpR4uKmkC&pg=PA51 |year=2000|publisher=BRILL|isbn=90-04-11865-9|pages=51–57}}</ref> Аның борынгы риваятьләре [[бһасья]] (комментарларны) һәм киңәйтелгән икенчел әдәбиятны җәлеп иткән һәм тамаша сәнгатьләрен илһамландырган. Бу текстларның икесе, мәсьәлән, ''[[Адһьятма Рамаяна]]'' – [[Рамананди]] монастырьлары тарафыннан нигез булып саналган рухи һәм теологик трактат,<ref name="Lamb2012p28">{{cite book|author=Ramdas Lamb|title=Rapt in the Name: The Ramnamis, Ramnam, and Untouchable Religion in Central India|url=https://books.google.com/books?id=R51OEErb9g8C&pg=PA28|year=2012|publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-8856-0|pages=28–32}}</ref> һәм ''[[Рамчаритманас]]'' – һәр елның көзендә Һиндстанда меңнәрчә [[Рамилила]] фестиваль тамашаларын илһамландыра торган популяр трактат.<ref name="SchechnerHess51">{{cite journal | last=Schechner | first=Richard | last2=Hess | first2=Linda | title=The Ramlila of Ramnagar [India] | journal=The Drama Review: TDR | publisher=The MIT Press | volume=21 | issue=3 | year=1977 | pages=51–82 | doi=10.2307/1145152 }}</ref><ref>{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: 2 Volumes |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0-8239-3180-4|page=389}}</ref><ref name="Jennifer Lindsay 2006 12–14">{{cite book|author=Jennifer Lindsay|title=Between Tongues: Translation And/of/in Performance in Asia|url=https://books.google.com/books?id=Ks-nUAO_fJgC&pg=PA12|year=2006|publisher=National University of Singapore Press|isbn=978-9971-69-339-8|pages=12–14}}</ref> Рама риваятьләре шулай ук [[Җәйничелек]] һәм [[Буддачылык]] текстларында бар, гәрчә ул бу текстларда кайвакыт Паума яки Падма дип атала,<ref name="Dalal2010p337">{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC&pg=PA338 |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=337–338}}</ref> һәм аның ваклылары Һинду юрамаларыннан шактый аерылып тора.<ref name="ClausDiamond2003p508">{{cite book|author1=Peter J. Claus|author2=Sarah Diamond|author3=Margaret Ann Mills|title=South Asian Folklore: An Encyclopedia : Afghanistan, Bangladesh, India, Nepal, Pakistan, Sri Lanka |url=https://books.google.com/books?id=ienxrTPHzzwC&pg=PA508|year=2003|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-415-93919-5|page=508}}</ref> ==Этимология һәм номенклатурасы== ''Рама'' ике контекстуаль мәгънә белән Ведик Санскрит сүзе. Бер контекстта ул [[Монье Монье-Уильямс]] раслаганча "Артхававеда"да бар, аның мәгънәсе "кара, караңгы" һәм ул "ратри" төшенчәсенә карый, аның мәгънәсе төн. Башка контекстта ул башка Ведик текстларда бар, сүзнең мәгънәсе "рәхәт китерүче, сокландыргыч, матур, сөйкемле".<ref name=mmwrama>Monier Monier Williams, [http://www.ibiblio.org/sripedia/ebooks/mw/0900/mw__0910.html राम], Sanskrit English Dictionary with Etymology, Oxford University Press, page 877</ref><ref name=parpola264/> Сүз кайвакыт төрле Һинд телләре һәм диннәрендә суффикс буларак кулланыла, мәсьәлән, Пали һәм Буддачылык текстларында, биредә ''-рама'' кушма сүзгә "акылны рәхәтләндерүче" мәгънәсен өсти.<ref>{{cite book|author1=Thomas William Rhys Davids|author2=William Stede|title=Pali-English Dictionary|url=https://books.google.com/books?id=0Guw2CnxiucC&pg=PA521 |year=1921|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1144-7|page=521}}</ref> Беренче исем буларак ''Рама'' Ведик әдәбиятта очрый, ул ике патронимик исем белән ассоциацияләнә - Маргавейя һәм Аупатасвини - алар төрле шәхесләрне чагылдыра. Өченче шәхси исем "Рама Җамадагнья" ул Һинд дине традициясендә "[[Ригведа]]"ның 10.110 гимнының фараз ителгән авторы.<ref name=mmwrama/> ''Рама'' сүзе борынгы әдәбиятта ихтирам итә торган төшенчәләрдә өч шәхес өчен очрый:<ref name=mmwrama/> #Парашу-рама, Вишнуның алтынчы [[аватар]]ы. Ул "Ригведа" данының "Рама Җамадагнья"сына бәйле. #Рама-чандра, Вишнуның җиденче [[аватар]]ы һәм борынгы ''Рамаяна''да аның даны турында язылган. #Бала-рама, шулай ук ''Халаюдха'' дип атала, [[Кришна]]ның олы абыйсы буларак, шуларның икесе дә Һинд дине, Буддачылык һәм Җәйничелектә очрый. Рама исеме Һинд дине текстларында мифик риваятьләрдә кабат-кабат төрле галимнәр һәм патшалар өчен очрый.<ref name=mmwrama/> Сүз шулай ук Ведик әдәбиятның борынгы [[Упанишада]]лар һәм [[Араньяка]]лар катламында очрый, шулай ук музыкада һәм пост-Ведик әдәбиятта, әмма кемдер "сокландыргыч, матур" яки "караңгылык, төн" контекстында.<ref name=mmwrama/> Рама исемле Вишну аватары шулай ук башка исем астында мәгълүм. Ул ''Рамачандра'' дип атала (матур, гүзәл ай<ref name=parpola264>{{cite book|author=Asko Parpola|title=Studia Orientalia, Volume 84|url=https://books.google.com/books?id=jkBZAAAAMAAJ |year=1998|publisher=Finnish Oriental Society|isbn=978-951-9380-38-4|page=264}}</ref>), яки ''Дасаратхи'' (Дасаратханың улы), яки ''Рагһава'' (Һинду космологиясендә Кояш династиясе Рагхуның токымы).<ref name=mmwrama/><ref>{{cite book|author1=Henk W. Wagenaar|author2=S. S. Parikh|title=Allied Chambers transliterated Hindi-Hindi-English dictionary |url=https://books.google.com/books?id=_kWROaer5UsC&pg=PA528 |year=1993|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-86062-10-4|page=528}}</ref> Раманың өстәмә исемнәренә Рамавиджя ([[Ява теле]]ндә), Пһреаһ Реам ([[Кхмер теле]]ндә), Пһра Рам ([[Лаос теле]]ндә һәм [[Тхаи теле]]ндә), Мегат Сери Рама ([[Малай теле]]ндә), Раджа Бантуган ([[Маранао]]), Рамуду ([[Телугу теле]]ндә), Рамар ([[Тамил теле]]ндә).<ref>{{cite book |last1=Rajarajan |first1=R.K.K. |title=Sītāpaharaṇam: Changing thematic Idioms in Sanskrit and Tamil. In Dirk W. Lonne ed. Tofha-e-Dil: Festschrift Helmut Nespital, Reinbeck, 2 vols., pp. 783-97 |date=2001 |isbn=3885870339 |pages=783–797 |url=https://www.researchgate.net/publication/263747582_Sitapaharanam_Changing_thematic_Idioms_in_Sanskrit_and_Tamil |language=en}}</ref> ''[[Вишну саһасранама]]''да Рама Вишнуның 394-енче исеме. Кайбер Адвайта Веданта тарафыннан илһамландырган текстларда, Рама Иң Олы [[Брахман]]ның метафизик концепциясен аңлата, ул мәңге балкучы рухи Үз (Атман, җан), анда [[йоги]]лар дуалистик булмаган рәвештә ләззәт табалар.<ref name="Lamb2012p28"/> ''Рама'' сүзенең тамыры ''ram-'', аның мәгънәсе "туктарга, тик торырга, ял итәргә, рәхәтләнергә".<ref name=parpola264/> Дуглас Адамс буенча, Санскрит сүзе ''Рама'' шулай ук башка Һинд-Аурупа телләрендә бар, мәсьәлән, [[Тохар телләре]]ндә ''ram'', ''reme'', ''*romo-'', монда аның мәгънәсе "тәэмин итәргә, тыныч итәргә", "шәһадәт булырга, ачык итеп күрсәтергә".<ref name=parpola264/><ref>{{cite book|author1=Adams|author2=Douglas Q. Adams|title=A Dictionary of Tocharian B: Revised and Greatly Enlarged |url=https://books.google.com/books?id=EWziAAAAQBAJ&pg=PA587 |year=2013|publisher=Rodopi|isbn=978-90-420-3671-0|page=587}}</ref> "Кара, караңгы, корым" мәгънәсендә ул шулай ук башка Һинд-Аурупа телләрендә очрый, мәсьәлән, ''*remos'' яки Иске Инглиз телендә ''romig''. ==Риваятьләр== Бу кыска тасвирлама "[[Рамаяна]]"дан һәм Буддачылыкның һәм Җәйничелекнең башка тарихи мифология эчтәлекле текстларына нигезләнгән традицион риваятьләргән нигезләнгән. Шелдон Поллок буенча Рама фигурасы "Һинд риваятьләренең башка борынгырак морфемаларын" үз эченә кертә, мәсьәлән, "Бали" һәм "Намучи" риваятьләрен. Борынгы олы фикер иясе Вальмики бу морфемаларны "Рамаяна"ның [[чагыштыру]]ларында кулланган, мәсьәлән, 3.27, 3.59, 3.73, 5.19 һәм 29.28 бүлекләрендә.<ref>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Sheldon I. Pollock|title=The Rāmāyaṇa of Vālmīki: An Epic of Ancient India. Araṇyakāṇḍa |url=https://books.google.com/books?id=h1g6fWIu-kAC |year=2007|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-3164-3|pages=41 with footnote 83}}</ref> ===Тууы=== Рама [[Чайтра]] ай календаренең аенда туган булган (Март - Апрель), бу көн бөтен Һиндстан буйлап "Рам Навами" буларак бәйрәм ителә. Бу [[Һинд дине календаре]]нда дүрт [[Навратри]]ларның берсе белән туры килә, атап әйткәндә, "Васантха Навратри" белән.<ref>{{cite book|author=Robin Rinehart|title=Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice|url=https://books.google.com/books?id=hMPYnfS_R90C |year=2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-905-8|pages=139, 388}}</ref> Борынгы ''Рамаяна'' эпосының ''Балаханда''сында Рама һәм аның туганнары [[Айодхья]]да [[Сарайю Елгасы]] ярларындагы шәһәр, Каушалья һәм Дашаратхада туган дип раслана.<ref name="Guruge1991p51"/><ref>[https://archive.org/stream/ShrimadValmikiRamayan-SanskritTextWithHindiTranslation-DpSharma10/ShrimadValmikiRamayan-SktHindi-DpSharmaVol01-BalaKanda1927#page/n177/mode/2up ''Valmiki Ramayana''], ''Bala Kanda''</ref> ''Рамаяна''ның Җәйничелек юрамаларында, мәсьәлән, Вималасуриның ''Паумачарийя''сында (турыдан-туры мәгънәдә Падманың гамәлләре), шулай ук Раманың иртә тормыш детальләре искә алына. Җәйничелек текстлары төрлечә даталана, әмма күбрәк безнең эраның 500-енче елга кадәр, әмма иң фараз ителгәне безнең эраның беренче 500 гасырлар эчендә.<ref name=cort313>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=313 note 9}}</ref> Дашаратха [[Косала]]ның патшасы, һәм [[Икшваку]]ларның Кояш династиясенең өлеше булганнар. Аның анасының исеме Каушалья турыдан-туры мәгънәдә ул Косаладан икәнен аңлата. Косала патшалыгы шулай ук Буддачылык һәм Җәйничелек текстларында, Борынгы Һиндстанның уналты "Маһа җанападалар"ның берсе һәм Җәйничеләр һәм Буддачылык тарафдарларының әһәмиятле дини сәфәр кылу урыны буларак искә алына.<ref name="Guruge1991p51">{{cite book|author=A. W. P. Guruge |title=The Society of the Ramayana |url=https://books.google.com/books?id=WWlsWQ8foNgC&pg=PA51 |year=1991|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-265-9|pages=51–54}}</ref><ref>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=160–162, 196, 314 note 14, 318 notes 57–58}}, Quote (p. 314): "(...) Kosala was the kingdom centered on Ayodhya, in what is now east-central Uttar Pradesh."</ref> Шулай да, хәзерге Айодхья чынлап та "Рамаяна"да һәм башка Һиндстан текстларында искә алынган Айодхья һәм Косала белән шул ук шәһәрме икәне турында галимнәр бәхәсе бара.<ref name=veer157>{{cite book|author=Peter van der Veer|title=Religious Nationalism: Hindus and Muslims in India|url=https://books.google.com/books?id=p29ArJ7j6zgC&pg=PA157|year=1994|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-08256-4|pages=157–162}}</ref>{{refn|group=note|Kosala is mentioned in many Buddhist texts and travel memoirs. The Buddha idol of Kosala is important in the Theravada Buddhism tradition, and one that is described by the 7th-century Chinese pilgrim Xuanzhang. He states in his memoir that the statue stands in the capital of Kosala then called Shravasti, midst ruins of a large monastery. He also states that he brought back to China two replicas of the Buddha, one of the Kosala icon of Udayana and another the Prasenajit icon of Prasenajit.<ref>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=194–200, 318 notes 57–58}}</ref>}} ===Яшьлеге, гаиләсе һәм дуслары=== [[File:An early 20th century Hindu deity Rama painting.jpg|thumb|left|upright=0.8|Рама Һинд дине сәнгатьләрендә һәм текстларында барлык тере мәхлукатлар өчен кайгырта торган мәрхәмәтле шәхес итеп тасвирлана.<ref name=hindery106>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA98 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=106–107}}</ref>]] Рама "Рамаяна"ның "Балаханда" секциясе буенча өч туганы булган. Алар Лакшмана, Бхарата һәм Шатругһна булганнар.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} Текстның сакланып калган кулъязмаларында аларның яшь шаһзадәләр буларак өйрәтелүләре һәм белем алулары тасвирлана, әмма бу кыскача. Рама әдәпле, үз-үзен контрольдә тотучы, яхшы яшь кеше итеп тасвирлана, ул һәрвакыт башкаларга ярдәм итәргә әзер. Аның белем алуына [[Веда]], [[Веданга]] һәм шулай ук хәрби сәнгатьләр кергән.<ref name="Dalal2010p326">{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=326–327}}</ref> Раманың үскән еллары башка Һинд дине текстларында, мәсьәлән, Тулсидасның "Рамавали"сында күбрәк детальләр белән тасвирланган. Калып [[Кришна]] өчен табылганнарга охшаш, әмма Тулсидас поэмаларында Рама йомшаграк һәм тыйнак интроверт, ә Кришна кебек шук уйнаучы түгел.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} ''Рамаяна''да Патша [[Җанака]] оештырган җәядән ату бәйгесе искә алына, анда Сита һәм Рама очрашалар. Рама бәйгедә ота, шул ук вакытта Җанака Сита һәм Раманың туена риза була. Сита Рама белән аның әтисе Дашратха башкаласына күчә.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} Сита Раманың туганнарын бертуганы һәм ике кузинасы белән таныштыра һәм алар бөтенесе өйләнә һәм кияүгә чыга.<ref name="Dalal2010p326"/> Рама һәм аның туганнары башка җирдә булганда, Бхаратаның әнисе һәм патша Дашаратханың икенче хатыны [[Кайкейи]] патшага ул сорган нәрсә белән килешергә вәгъдә иткәне турында искә төшерә. Дашаратха исенә төшерә һәм шулай эшләргә ризалаша. Ул таләп иткәнчә Рама ундүрт ел Дандака урманында качкын булып яшәргә тиеш.<ref name="Dalal2010p326"/> Дашаратха аның таләбенә һафалана. Аның улы Бхарата һәм башка гаилә әгъзалары аның таләбе шулай булгач күңелсезләнәләр. Рама раслаганча аның әтисе сүзен тотарга тиеш, һәм ул җир яки күк материаль рәхәтләре өчен сорамаячак дип өсти һәм ул куәт яки берәр нәрсә башка артыннан кумаячагын өсти. Ул карары турында хатыны белән сөйләшә һәм һәркемгә вакыт тиз уза дип сөйли. Сита аның белән урманда яшәр өчен китә, бертуган Лакшмана аларга качу вакытында якын туганын караганда кушыла.<ref name="Dalal2010p326"/> === Куылуы һәм сугыш === [[File:Rama exiled to Forest.jpg|thumb|Рама урманга кача.]] [[File:Rama Spurns Suparnakha by Warwick Goble.jpg|thumb|upright=0.8|left|Равананың туганы Супарнакха Раманы нәфес итеп Ситага хыянәт иттермәкче була. Ул баш тарта (өстә).]] Рама Косала патшалыгыннан читкә бара, Ямуна елгасын кичә һәм башта Читракутада, Мандакини елгасы буйларында, [[Васиштха]] олы фикер иясе сыену урынында кала.<ref name=dalal99>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=99, 326–327}}</ref> Бу урын Һинд дине традициясендә Уттар Прадеш һәм Мадхья Прадеш чикләрендә [[Читракут, Мадхья Прадеш]] дип ышаныла. Төбәктә күп Рама гыйбадәтханәләре бар һәм ул әһәмиятле Вайшнава дини сәфәр кылу урыны булып тора.<ref name=dalal99/> Текстларда Ведик [[риши]]ларның (олы фикер ияләренең) сыену урыннары тасвирлана, мәсьәлән, [[Атри]], һәм Раманың урманнарда йөрүе, гади тормыш алып баруы, шәйтаннардан төрле [[ашрам]]нарда яшәүче аскетларны яклавы һәм арындыруы тасвирлана.<ref name=dalal99/><ref name=hindery99>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA98 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=98–99}}</ref> [[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Reliëf op de aan Shiva gewijde tempel op de Candi Lara Jonggrang oftewel het Prambanan tempelcomplex TMnr 10016191.jpg|thumb|upright=0.8|left|Сулда Җатайю аңа ярдәм итәргә тырышканда, [[Равана]]ның [[Сита]]ны коткаруы. 9-ынчы гасыр [[Прамбанан]] барельефы, [[Ява]], [[Индонезия]].]] Ун ел йөрү һәм көрәшүдән соң Рама Годавари елгасы ярларында Панчаватига килә. Бу төбәктә төрле шәйтаннар (''ракшасалар'') булган. Бер көнне Шурпанакха дигән шәйтан хатыны Раманы күргән, аңа гашыйк булган һәм аны вәсвәсәләргә тели.<ref name="Dalal2010p326"/> Рама аннан баш тарта. Шурпанакха үч итеп Ситага яный. Гаиләсен яклап, энесе Лакшмана Шурпанакханың борынын һәм колакларын кисеп ала. Көч куллану циклы эскалацияләнгән һәм соңында патша Раванага килеп җиткән, ул Шурпанакханың бертуганы булган. Равана гаиләсе Панчаватига гаиләсе өчен үч алырга килә, Ситаны күрә, җәлеп ителә һәм аны патшалыгы Ланкага урлый (бу хәзерге Шри Ланка дип ышаныла).<ref name="Dalal2010p326"/><ref name=hindery99/> [[File:Hanuman meets Sri Rama in Forest.jpg|thumb|upright=0.8|left|[[Хануман]] Шри Рама белән Урманда очраша.]] Рама һәм Лакшмана аның урлануын ачыклыйлар, Ситаның куркынычсызлыгы өчен борчылалар, аның югалуы һәм Равананың чакыруына җавап бирә алмауга күрә төшенкелеккә биреләләр. Аларның көрәше яңа биеклекләргә җитә. Алар көньякка таба сәяхәт итәләр, маймыллар гаскәре маршалын Сугриваны очраталар һәм Сугриваның министры булган [[Хануман]] кебек тугъры командирларны җәлеп итәләр.<ref name="Ramayana">{{cite book | url=https://books.google.com/?id=4Wzg6wFJ5xwC |ref=harv | title=Ramayana | publisher=University of California Press | author=B. A van Nooten William | year=2000 | isbn=978-0-520-22703-3}}</ref> Шул ук вакытта Равана Ситаны вәсвәсәләргә тырыша һәм аны кәнизәге итәргә маташа. Сита моннан баш тарта. Равана ярсулана. Рама ахыр чиктә Ланкага барып җитә, күп отышлар һәм отылулар булган сугышта сугыша, әмма соңыннан Равана җиңеп чыга, Равананы һәм явызлык көчләрен үтерә һәм хатыны Ситаны коткара. Алар Айодхьяга кайталар.<ref name="Dalal2010p326"/><ref>{{cite book | url=https://books.google.com/?id=sFmsrEszbxgC | title=The Ramayana of Valmiki | publisher=Princeton University Press | author=Goldman Robert P | year=1996 | isbn=978-0-691-06662-2}}</ref> ===Сугыштан соң хөкеме һәм үлеме=== Раманың Айодхьяга кайтуы аның таҗ кию церемониясе белән бәйрәм ителә. Ул ''Рама паттабхишека'' дип атала, һәм хөкем үзе ''Рама раджья'' гадел хөкемдарлык дип тасвирлана.<ref>{{cite book|author=Ramashraya Sharma|title=A Socio-political Study of the Vālmīki Rāmāyaṇa |url=https://books.google.com/books?id=9Vo0OJtO6DQC&pg=PA2 |year=1986|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0078-6|pages=2–3}}</ref><ref>{{cite book|author=Gregory Claeys|title=The Cambridge Companion to Utopian Literature|url=https://books.google.com/books?id=sFCuoqykV9QC&pg=PA240 |year=2010|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-82842-0|pages=240–241}}</ref> Күпләр ышануынча Рама кайткач кешеләр шатлыкларын фейерверклар белән бәйрәм иткәннәр, һәм аның кайтуы белән [[Дивали]] фестивале бәйле. Раманың патша булып башлавыннан соң, Сита Равана белән булганда үзе барган дигән гайбәт тарала башлаган; Сита каршы килеп аның урлануы көч кулланып дип әйткән. Рама гайбәтләргә хатыныннан ваз кичеп җава бирә һәм аны "[[Агни]]" (ут) алдында сынау үтәргә сораган. Ул шулай эшли һәм сынауны үтә. "Рамаяна"да һәм башка төп текстларда Рама һәм Сита бергә бәхетле итеп Айодхьяда яшиләр, аларның Лув һәм Куш дигән игезәк угыллары була.<ref name=hindery99/> Шулай да, кайбер юрамаларда, хикәя аерылып тора һәм фаҗигале, Сита аның ире аңа ышанмагач кайгыдан үлә, бу Ситаны әхлак каһарманы итә һәм укучыны Рама турында әхлакый сораулар белән калдыра.<ref>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|page=100}}</ref><ref name = "Hess2001"/> Бу юрамаларда, Ситаның үлеме Раманың батуына китерә. Үлемнән соң, ул киләчәк тормышында аңа кушыла.<ref>{{cite book|author=Northrop Frye|title=Northrop Frye's Uncollected Prose|url=https://books.google.com/books?id=AV-zCAAAQBAJ&pg=PA191|year= 2015|publisher= University of Toronto Press|isbn=978-1-4426-4972-9|page=191}}</ref> "Тхири Рама" дигән Рама тормышының [[Мьянма]] юрамасында Рама батып үз-үзенә кул сала.<ref>{{cite book|author=Dawn F. Rooney|title=The Thiri Rama: Finding Ramayana in Myanmar|url=https://books.google.com/books?id=iiCEDgAAQBAJ |year=2017|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-315-31395-5|page=49}}</ref> ===Туры килмәүләр=== Ходай Рама риваятьләре төбәк буенча һәм манускриптлар буенча бик нык аерылып тора. Уртак нигез, сюжет, грамматика һәм явызлык һәм сугыш белән ассоциацияләнгән төп кыйммәтләр булып коррект юрама юк һәм шулай ук тикшереп карарлык бердәнбер борынгы юрама да юк. Паула Ричман буенча "Һиндстанда, көньяк-көнчыгыш Азиядә һәм шуннан читтә" йөзләрчә юрамалар бар.<ref name=richman7>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=7–9 (by Richman), pp. 22–46 (Ramanujan)}}</ref><ref name="Iyengar2005p29">{{cite book|author=A.N. Jani|editor=Kodaganallur R.S. Iyengar|title=Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia|url= https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&pg=PA29| year=2005| publisher= Sahitya Akademi|isbn= 978-81-260-1809-3|pages=29–55}}</ref> Юрамалар төбәк буенча локаль алдан әйтүләр һәм тарихларны чагылдырып төрле һәм "чын" юрамадан "төрле сөйләүләрнең тайпылыш"лары дип атала, бу Ричман һәм Рамануджан буенча, Рама хикәясенең барлык локаль юрамалары чын булганнан шактый аерылып тора.<ref name=richman7/> Хикәяләр детальләрдә аерылып тора, бигрәк тә әхлак соравы аңлаешлы, әмма тиешле этик җавап ачык түгел яки бәхәсләнгән урында.<ref name=richman10>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=10–12, 67–85}}</ref><ref name="Horstmann1991p9">{{cite book|author=Monika Horstmann|title=Rāmāyaṇa and Rāmāyaṇas|url=https://books.google.com/books?id=40A6s8l1lqQC |year=1991|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-03116-5|pages=9–21}}</ref> Мәсьәлән, шәйтан хатыны Шурпанакха Раманы вәсвәсә кылыр өчен хатын кыяфәтен ала, аннары Рама аннан баш тарткач, яшерен килә һәм бәйләнә, Лакшмана тиешле этик җавап алдына килә. Һиндстан традициясендә Ричман раслаганча, иҗтимагый кыйммәт булып "гаскәри беркайчан да хатынга тия алмавы" булып тора.<ref name=richman10/> Рама һәм Лакшмананың җавап детальләре һәм аларны гадел итеп тануның берничә юрамасы бар. Охшаш рәвештә алар Айодхьяга җиңеп кайткач Раманың Ситага каршы белән гайбәтләр белән эш итүнең төрле юрамалары бар, гайбәтләр объектив рәвештә тикшерелә алмау һәм исәпкә алынмаска алмаудан чыгып.<ref>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=11–12, 89–108}}</ref> Охшаш рәвештә юрамалар күп башка махсус вакыйгалар буенча аерылып тора, мәсьәлән, Рама, Сита һәм Лакшмананың ничек вафат булулары. Юрамалар һәм туры килмәүләр Һинд дине традицияләрендә табылган текстларга чикләнмәгән. Җәйничелек традициясендә Рама хикәясе шулай ук автор һәм дин буенча, детальләрдә, әхлакый эшләнергә тиешләрдә һәм хәтта исемнәрдә аерылып тора - борынгырак юрамалар Рама урынына Падма исеме кулланыла, шул ук вакытта соңгырак Җәйничелек текстларында бары тик Рама сүзе кулланыла.<ref>{{cite book|author=Umakant P. Shah|editor=Kodaganallur R.S. Iyengar|title=Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia|url= https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&pg=PA29| year=2005| publisher= Sahitya Akademi|isbn= 978-81-260-1809-3|pages=57–76}}</ref> ==Даталау== [[File:A relief summary of Ramayana at Hindu temple cave 16 Ellora India.jpg|thumb|left|Рама кыйссасы [[Эллора Мәгарә]]ләрендә иң зур Шива гыйбадәтханәсендә 8-енче гасыр рельеф сәнгать әйбере буларак ташта киселгән, бу аның Һиндстан җәмгыятенә әһәмиятен күрсәтә.<ref name=vatsyayan335>{{cite book|author=Kapila Vatsyayan|editor=Mandakranta Bose|title=The Ramayana Revisited |url=https://books.google.com/books?id=2Ar2Qfr-UeQC&pg=PA339 |year=2004|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-516832-7|pages=335–339}}</ref>]] Раманың тарихта булуы, һәм аның кайчан яшәве, әгәр дә аның чын шәхесне чагылдыруы төрле авторлар арасында бәхәсләнә. Кайбер Һинд дине текстларында Рама "Трета Юга"да яки "Двапара Юга"да яшәгән дип раслана бу кайбер авторлар тарафыннан фараз ителгәнчә якынча безнең эрага кадәр 5000 ел, шул ук вакытта башкалар Рама безнең эрага кадәр 102, 67 яки 8-дә яшәгән дип фаразлыйлар. Прото- һәм борынгы [[Һиндстан тарихы]]нда специальләшкән Һинд дине [[археолог]]ы [[Хасмукх Дһираҗлал Санкалья]] буенча болар барысы да "саф уйланмалар".<ref>{{cite book|title=The Ramayana in historical perspective|year=1982|pages=4–5, 51|first=Hasmukhlal|last=Dhirajlal Sankalia|publisher=Macmillan India}}</ref> Артур Боннер буенча "нәрсә булган булырга мөмкин" ул [[Гупта Империясе]]нең иртә патшасы Сарайю елгасында башкласын төзегән, бу яңа шәһәрне Айодхья дип атаган, һәм Рама нәкъ шул урында "миллионнарча еллар элек" туган дип расланган булган, шулай итеп династия Ходайлар белән кушылган, һәм бу ышану Һиндстанда Гупта Империясе беткәннән соң киң таралган булган.<ref>{{cite book|title=Averting the Apocalypse: Social Movements in India Today|first=Arthur|last=Bonner|page=354|year=1990|publisher=Duke University Press|isbn=9780822310488}}</ref> Раманың эпик хикәясе ''[[Рамаяна]]''ның хәзерге формада төзелеше безнең эрага кадәр 7-енче һәм 4-енче гасырлар арасында даталана.<ref>Swami Parmeshwaranand, ''Encyclopaedic Dictionary of Puranas - Volume 1'', 2001. p. 44</ref><ref>{{cite book|title=Archaeology: Indonesian Perspective : R.P. Soejono's Festschrift|first=Truman |last=Simanjuntak |page=361|year =2006}}</ref> "Рамаяна" буенча басылган эшләре өчен мәшһүр [[Оксфорд]] Университетының [[Санскрит]] теленең Профессоры Джон Броккингтон буенча оригиналь текст борынгырак заманнарда иҗат ителгән һәм борынгырак вакытта авыздан сөйләп тапшырылган булган, һәм хәзерге галимнәр безнең эрага кадәр 1-енче меңьеллыкта берничә гасыр тәкъдим иткәннәр. Броккингтон карашы буенча "эшнең теленә, стилена һәм эчтәлегенә нигезләнеп аны безнең эрага кадәр якынча 5-енче гасыр дип фаразларга була, һәм бу нигезле фараз."<ref>{{cite book|author1=John Brockington|author2=Mary Brockington|title=The Other Ramayana Women: Regional Rejection and Response |url=https://books.google.com/books?id=GgQzDAAAQBAJ&pg=PA3 |year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-39063-3|pages=3–6}}</ref> ==Иконографиясе== [[File:Rama and the ocean.jpg|left|alt=Lord Rama got fed up with asking a non-responding Varuna (God of the oceans) to help him and took up the Brahmastra.|thumb|upright=0.8|Рама иконографиясе бик төрле, һәм типик рәвештә аны берәр риваять контекстында күрсәтә. Өстә, Рама диңгезне кичеп карый.]] Рама иконографиясе Вишну аватарлары белән уртак элементларга ия, әмма берничә элементлар аерылып тора. Аның беркайчан да ике кулдан артык булмый, ул уң кулында "бана" (ук) тота яки аның янында шул ук бар, ә сул кулында аның "дһанус"ы (җәя).<ref name=raoramaicon/> Аның өчен иң киңәш ителгән сурәт - ул "трибханга" позасында (өч мәртәбә бөгелгән "S" формасы). Ул кара, зәңгәр яки караңгы төстә сурәтләнгән, типик рәвештә кызыл төсмерле кием кия. Аның хатыны һәм бертуганы иконографиянең өлеше булып тора, Лакшмана сул ягында, ә Сита Раманың һәрвакыт уңында, икесе дә саргылт-алтынсу тән төсе белән.<ref name=raoramaicon>{{cite book|author=T. A. Gopinatha Rao|title=Elements of Hindu iconography |url=https://books.google.com/books?id=MJD-KresBwIC |year=1993|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0878-2|pages=189–193}}</ref> ==Фәлсәфәсе һәм символизмы== Раманың тормыш кыйссасы символизм белән үрелгән. Шелдон Поллок буенча Һиндстан текстларында Рама тормышы шедевр итеп сөйләнеп тормышны һәм дөньяны чагылдыру, концепциясен булдыру һәм аңлау өчен кысалар тәкъдим итә. Бөтен дөнья буйлап башка эпослар һәм дини кыйссалар кебек үк, ул тормыш өчен әһәмиятлегә бәйле нәрсә булган, чөнки ул "мәдәнияткә ул нәрсә икәнен әйтә". Раманың тормышы көнбатыш яхшы һәм начар арасында сугыштан катлаулырак, биредә үлемсез куәтле Ходайлар һәм үлеме булган көрәшүче кешеләр арасында ачык аерма бар. Һиндстан традициясендә, бигрәк тә Рама кыйссасында кыйсса илаһи кеше, үлемле Ходай турында бара, алар бергә инкорпорацияләнеп трансцендент халәткә киләләр.<ref>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Sheldon I. Pollock|title=The Rāmāyaṇa of Vālmīki: An Epic of Ancient India. Araṇyakāṇḍa |url=https://books.google.com/books?id=h1g6fWIu-kAC |year=2007|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-3164-3|pages=41–43}}</ref> <blockquote> <poem> Олырак торган җан иясе яманга яманлык бирми,<br/> бу берәү үтәргә тиеш нәрсә;<br/> изгелекле шәхесләрнең бизәге аларның үз-үзләрен тотышы.<br/> (...) Затлы җан һәрвакыт мәрхәмәтле булачак,<br/> хәтта башкаларга җәрәхәт ясаучыларга да. </poem> Рамаяна 6.115, Вальмики. </blockquote> Шәхес буларак, Рама идеаль шәхеснең хасиятләренең чагылышы булып тора (''пурушоттама'').<ref name = "Hess2001">{{cite journal| author = Hess, L.| year = 2001| title = Rejecting Sita: Indian Responses to the Ideal Man's Cruel Treatment of His Ideal Wife| journal = Journal of the American Academy of Religion | volume = 67| issue = 1| pages = 1–32| url = http://jaar.oxfordjournals.org/cgi/content/citation/67/1/1| accessdate = 2008-04-12| doi = 10.1093/jaarel/67.1.1| pmid = 21994992}}</ref> Ул индивидуаль шәхес омтылган барлык дәрәҗәләргә ия, һәм ул барлык әхлак бурычларын үти. Рама ''марьяда пурушоттама'' яки Дһарма яклаучыларының иң яхшысы.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=LexraSEgRfIC&printsec=frontcover&dq=The+Blackwell+Companion+to+Hinduism#v=onepage&q=%22best%20of%20upholders%20of%20dharma%22&f=false|title=THE BLACKWELL COMPANION TO HINDUISM|author=Gavin Flood|isbn=978-81-265-1629-2|date=2008-04-17}}</ref> Родрик Хиндери буенча, 2, 6 һәм 7 китаплар әхлакый тәгълиматы өчен искә алына.<ref name="Horstmann1991p9"/><ref name=hindery100>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|pages=100–101}}</ref> The views of Раманың "уйлаучы йөрәк" ысулын булдыру өчен карашларында "мантыйк буенча фикер йөртү һәм эмоцияләр" комбинацияләнгән. Икенчедән, ул әйтелгәне һәм эшләгәне аша "характер әхлагын" булдыру өчен "үзаң һәм гамәл" берлеген булдыра. Өченчедән, Раманың тормышы әхлакны яшәү эстетикасы белән комбинацияли.<ref name=hindery100/> Раманың һәм аның кешеләре кыйссасы "явызлыкка явызлык белән җавап кайтарырга ярыймы" турында сораулар күтәрә һәм шуннан соң Һинд дине кысаларында бер диапазон сораулар күтәлә, мәсьәлән [[карма]] һәм [[дхарма]] мәсьәләләре.<ref name=hindery103>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|pages=103–106}}</ref> Раманың тормышы һәм комментарлары берәү тормышын тулысынча яшәргә һәм омтылырга тиеш булганын ассызыклый, һәм өч тормыш максаты да бик әһәмиятле булганын: алкыш (дһарма), теләкләр (кама), һәм законлы байлыкка ирешү (артха). Рама шулай ук берәүнең чын вазыйфалары, чын кызыксынулары һәм законлы ләззәтләрен тәфсилләп аңлауга ирешергә һәм исәпкә алырга тиеш дип өсти, мәсьәлән, "Рамаяна"ның 4.38 секциясендә.<ref name=hindery106/> ==Әдәби чыганаклар== [[File:Valmiki Ramayana.jpg|thumb|upright=0.8|[[Вальмики]] ''Рамаяна''ны төзи.]] ===Рамаяна=== Рама тормышының беренчел чыганагы булып [[риши]] [[Вальмики]] тарафыннан төзелгән Санскрит эпосы "Рамаяна" булып тора. [[File:Avatars.jpg|thumb|upright=0.8|Рама (өстән сулдан өченче) Вишнуның [[Дашаватар]]ында (ун инкарнациясендә) сурәтләнгән. [[Джайпур]]дан сурәт, хәзер [[Виктория һәм Альберт Музее]]нда.]] Эпосның Һиндстан төбәкләре буенча күп юрамалары бар. [[Мадхвачарья]] тарафдарлары ышануынча "Рамаяна"ның борынгырак юрамасы, "мула-Рамаяна" элек булган. Мадһва традициясе аны [[Вальмики]] юрамасыннан авторитетлырак дип саный. ''Рамаяна''ның юрамалары күпчелек төп Һиндстан телләрендә бар; Раманың тормышы, гамәлләре һәм илаһи фәлсәфәсен сөйли торган мисалларга ''[[Рамаватарам]]'' эпос поэмасы керә, һәм Рама тормыш тарихының дәвам булган киңрәк таралган юрамалары:<ref>{{cite book|author1=Constance Jones|author2=James D. Ryan|title=Encyclopedia of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC |year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7564-5|page=355}}</ref> * [[Тамил теле]]ндә 12-енче гасыр шагыйре [[Камбар]]ның ''Камба Рамаянам''ы; * 16-ынчы гасыр изгесе "[[Тулсидас]]"ның [[Һинди]] телендә ''[[Рамчаритманас]]''ы; * [[Каннада]] телендә [[Кувемпу]] тарафыннан "[[Шри Рамаяна Даршанам]]"ы һәм Кумара Вальмикиның "Пампа Рамаяна"сы, "Тораве Рамаяна"сы; * [[Вишванатха Сатьянараяна]] тарафыннан ''Рамаяна Калпаврукшам'' һәм [[Телугу теле]]ндә Ранганатха тарафыннан ''Рамаяна''; * [[Одиа теле]]ндә ''Виланка Рамаяна''; * [[Бенгаль теле]]ндә ''Крийивас Рамаяна''; * [[Малаялам теле]]ндә ''Элуттачан'' (бу текст [[Адвайта Веданта]] тарафыннан илһамдырылган "Адхьятма Рамаяна"га якынрак).<ref>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|page=4}}</ref> Бу эпос бөтен Һиндстан буйлап бар, төрле телләрдә һәм мәдәни традицияләрдә.<ref>[http://www.maxwell.syr.edu/moynihan_sac_inside.aspx?id=36507224368&terms=Regional%20Ramayanas "The Oral Tradition and the many 'Ramayanas'"], Moynihan @Maxwell, [[Maxwell School]] of [[Syracuse University]]'s South Asian Center</ref> ===Адхьятма Рамаяна=== ''Адхьятма Рамаяна'' соң [[Санскрит]] тексты ул [[Рамаяна]] текстының рухилыгын өстенлеген алга сөрә. Ул ''[[Брахманда Пурана]]''ның соңгы өлеше эченә куелган һәм аның якынча өчтән бер өлешен тәшкил итә.<ref name=jnfarquhar158>{{cite book|author=John Nicol Farquhar |title=An Outline of the Religious Literature of India |url=https://books.google.com/books?id=wRMaAAAAMAAJ |year=1920|publisher=Oxford University Press |pages=324–325}}</ref> Текст фәлсәфи рәвештә Рама Ходае [[Бхакти]]сын һәм [[Шактизм]]ны [[Адвайта Веданта]] белән килештереп карый, 65-тән күбрәк бүлек һәм 4500-тән артык шигырьдән тора.{{Sfn|Rocher|1986|pp=158-159 with footnotes}}<ref name="Tulasīdāsa1989p875">{{cite book|author=RC Prasad |title=Tulasīdāsa's Sriramacharitmanasa |url=https://books.google.com/books?id=BiYt00x5tcQC&pg=PA875 |year=1989|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0443-2 |pages=xiv-xv, 875–876}}</ref> Текстта Рама [[Брахман]] буларак чагылдырылган (метфаизик чынлык), абстракт кыйммәтләр һәм рухи иделлар Раманың барлык аспектлары һәм атрибутлары булып чагыла.<ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> ''Адхьятма Рамаяна'' ''Рамаяна''ны берәүнең үз җанын үзе өйрәнү символизмына Адвайта терминологиясеннән алынган метафоралар белән тасвирлап күчерә.<ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> Текст мәшһүр чөнки ул [[Тулсидас]]ның мәшһүр "[[Рамчаритманас]]"ына йогынты ясаган,<ref name=jnfarquhar158/><ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> һәм [[Бһанубхакта Ачарья]]ның "Рамаяна"ның [[Непали]] телендә иң популяр юрамасын илһамландырган.<ref>{{cite book|author=R. Barz|editor=Monika Horstmann|title=Rāmāyaṇa and Rāmāyaṇas|url=https://books.google.com/books?id=40A6s8l1lqQC |year=1991|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-03116-5|pages=32–35}}</ref> Бу шулай ук [[Тхунчатх Эжутхачан]] тарафыннан [[Малаялам теле]]нә тәрҗемә ителгән булган, бу телнең нигезләвенә китергән. ===Рамачаритманас=== ''Рамаяна'' - [[Санскрит]] тексты булып тора, шул ук вакытта ''[[Рамачаритаманаса]]'' "Рамаяна"ны төньяк Һиндстанда киң аңлашыла торган Һинди теленең асаба диалектында янә сөйли.<ref name=britramcharit/> {{sfn| Lutgendorf|1991}}<ref>{{harvnb|Miller|2008|p=217}}</ref><ref>{{harvnb|Varma|2010|p=1565}}</ref> ''Рамачаритаманаса'' 16-ынчы гасырда [[Тулсидас]] тарафыннан иҗат ителгән булган.<ref name=britramcharit>[https://www.britannica.com/topic/Ramcharitmanas Ramcharitmanas], Encyclopaedia Britannica (2012)</ref><ref>{{harvnb|Poddar|2001|pp=26–29}}</ref><ref>{{harvnb|Das|2010|p=63}}</ref> Популяр текст [[Бхакти хәрәкәте]] кысаларында эпос кыйссасын синтезлау өчен билгеле, шул ук вакытта оригиналь риваятьләр һәм фикерләр шәхси Ходай өчен рухи [[бхакти]] (тугъры мәхәббәт) чагылышына трансформацияләнә.<ref name=britramcharit/>{{sfn|Schomer|McLeod|1987|p=75}} Тулсидас ''Адхьятма Рамаяна'' белән илһамландырылган булган, биредә Рама һәм "Вальмики Рамаяна"ның башка персонажлары башка атрибутлары белән ("сагуна" хикәясе) рухи төшенчәләргә һәм атрибутларсыз ("ниргуна" чынлыгы) "[[Атман]]" (җан, үз, Брахман)га күчерелгән булган.<ref name=jnfarquhar158/><ref name="Tulasīdāsa1989p875"/>{{sfn|Schomer|McLeod|1987|pp=31, 74-75 with footnotes, Quote: "What is striking about the dohas in the Ramcharitmanas however is that they frequently have a sant-like ring to them, breaking into the very midst of the saguna narrative with a statement of nirguna reality".}} Капур буенча, "Рамчаритманаса"да Раманың тормыш кыйссасында мифология, фәлсәфә һәм дини ышанулар тормыш хикәсенә, әхлак законына, универсаль кеше кыйммәтләренә комбинацияләнә.<ref name="Pollet1995p181"/> Үзенең диалогларында ул кеше дилеммалары, үз-үзеңне тотышыңның идеаль стандартлары, яратучының вазифалары, һәм үзара җаваплылык турында бәхәсләшә. Ул тамашачыларны тормышларын рухи яссылыкта күрергә, алкышлыларны дәвам итәргә өнди, һәм басылганнарны дәва бальзамы белән дәвалый.<ref name="Pollet1995p181">{{cite book|author=A Kapoor|editor=Gilbert Pollet|title=Indian Epic Values: Rāmāyaṇa and Its Impact|url=https://books.google.com/books?id=EVnK3q48dL0C&pg=PA181 |year=1995|publisher=Peeters Publishers|isbn=978-90-6831-701-5|pages=181–186}}</ref> ''Рамачаритманас'' һәр елны көз белән башкарыла торган Рамага нигезләнгән пьеса буларак билгеле, бу атна буе бара торган "[[Рамила]]" сәнгатьләр фестивале дәвамында була.<ref name="Jennifer Lindsay 2006 12–14"/> "Рамачаритманас"ка нигезләнгән "Рамаяна"ны "сәхнәгә кую" 2008 елда ЮНЕСКО тарафыннан Кешелекнең Мәдәни Мирасы итеп танылган.<ref name=unescodussehra>[http://www.unesco.org/culture/ich/en/RL/ramlila-the-traditional-performance-of-the-ramayana-00110 Ramlila, the traditional performance of the Ramayana], UNESCO</ref> ==Йога Васиштха== <blockquote> Кеше тырышлыгы үзеңне яхшырту өчен кулланылырга мөмкин һәм Ходайлар тарафыннан мәңге язмыш дигән нәрсә юк.<br/> "Йога Васиштха" (Васиштха Раманы өйрәтә). </blockquote> ''Йога Васиштха'' ул [[Санскрит]] тексты ул Патшазадә Рама һәм [[Ади Шанкара]] тарафыннан Һинду фәлсәфәнең [[Веданта]] мәктәбенең беренче олы фикер иясе дип аталган [[Васиштха]] арасында әңгәмә итеп төзелгән.<ref name=chappleix/> Тулаем текстта 29 000-нән артык шигырь бар.<ref name=chappleix>{{Harvnb|Chapple|1984|pp=ix-xi}}</ref> The short version of the text is called ''Laghu Yogavasistha'' and contains 6,000 verses.<ref name="Leslie2003-105">{{Harvnb|Leslie|2003|pp=105}}</ref> Аны тәмамлауның төгәл гасыры билгеле түгел, әмма фараз ителгәнчә якынча 6-ынчы гасырдан 14-енче гасырга кадәр, әмма текст юрамасы 1-енче меңьеллыкта булган булырга охашаган.<ref>{{Harvnb|Chapple|1984|p=x}}</ref> ''[[Йога Васиштха]]'' тексты алты китаптан тора.<ref name="Chapple1984-xii"/> Беренче китапта Раманың тормыш табигате белән канәгатьләнмәве турында язылган.<ref name="Chapple1984-xii"/> Икенчесе Рама персонажы аша азат ителүгә омтылуны һәм шундый омтылуга ирешкәннең табигатен тасвирлый.<ref name="Chapple1984-xii"/> Өченче һәм дүртенче китапларда расланганча азат ителү рухи тормыш аша килә, ул үз өстеңнән тырышлык куюны таләп итә, һәм кыйссаларга кертелгән космологияне һәм метафизиканы тәкъдим итә.<ref name="Chapple1984-xii"/> Бу ике китап азат ихтиярны һәм кешенең иҗади көчен ассызыклау өчен мәгълүм.<ref name="Chapple1984-xii"/><ref>Surendranath Dasgupta, A History of Indian Philosophy, Volume 2, Cambridge University Press, ISBN 978-0521047791, pages 252-253</ref> Бишенче китапта медитация һәм аның шәхесне азат итәргә көче турында сөйләнә, ә соңгы китапта яктыртылган һәм алкышлы Раманың халәте тасвирлана.<ref name="Chapple1984-xii">{{Harvnb|Chapple|1984|pp=xi-xii}}</ref><ref>{{cite book |last= Venkatesananda |first=S (Translator) |title=The Concise Yoga Vāsiṣṭha |publisher=State University of New York Press |location=Albany |year=1984 |isbn=0-87395-955-8}}</ref> ''Йога Васиштха'' [[Ведантик]] фәлсәфәнең иң әһәмиятле текстларның берсе дип таныла.<ref>Pandit Rajmani Tigunait, Irene Petryszak (2002), The Himalayan Masters: A Living Tradition, pp 37, ISBN 978-0-89389-227-2</ref> Дэвид Гордон Вайт раслаганча текст урта гасыр Адвайта Веданта галимнәре өчен [[Йога]] буенча белешмә булып хезмәт иткән.<ref name=whiteysxvi>{{cite book|last= White |first=David Gordon |title=The "Yoga Sutra of Patanjali": A Biography| year=2014 |publisher=Princeton University Press|isbn=978-0691143774|pages=xvi-xvii, 51}}</ref> Вайт буенча, Йога Васиштха Һиндстан Йога мәдәниятендә 12-енче гасырга кадәр доминацияләнгән иң популяр текстларның берсе булган.<ref name=whiteysxvi/> ===Башка текстлар=== Рама буенча башка тарихи Һинд дине текстларга Тулсидасның ''Бхусунди Раманайя'', ''Прасанна рагһава'', һәм ''Рамавали'' керә.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}}<ref>{{cite book|author=Edmour J. Babineau|title=Love of God and Social Duty in the Rāmcaritmānas |url=https://books.google.com/books?id=StMdQuS37QcC&pg=PA85 |year=1979|publisher= Motilal Banarsidass|isbn= 978-0-89684-050-8|pages=85–86}}</ref> Безнең эраның җиденче гасырында [[Гуҗарат]]та яшәгән Бхаттиның Санскрит телендә ''[[Бхаттикавья]]'' поэмасында шул ук вакытта [[Панини]]ның "Аштадхьяи" грамматик мисаллары турында янә сөйләү бар һәм шулай ук [[Пракрит]] теленең һәм сөйләмнең төп шәхесләре турында бар.<ref>[[Fallon, Oliver]]. 2009. ''Bhatti's Poem: The Death of Rávana (Bhaṭṭikāvya)''. New York: [[Clay Sanskrit Library]] [http://www.claysanskritlibrary.org/]. ISBN 978-0-8147-2778-2 | ISBN 0-8147-2778-6 |</ref> Башка тарихи һәм хронологик мәшһүр текст ул Калидасаның "Рагхувамса"сы.<ref name=dalal323/> Аның кыйссасы "Рамаяна"ның күп детальләрен раслый, әмма аның төрле элементлары бар. Ул Раманың Куша дигән улы вакытында Айодхья башкала булмаган дип искә ала, әмма соңрак ул аңа кайткан һәм аны янә башкала итеп ясаган. Бу текст мәшһүр, чөнки текстта шигърият нәзек һәм Һинд традициясе буенча "Махакавья" дип атала, һәм күп галимнәр комментарларын җәлеп иткән. Ул шулай ук мәшһүр чөнки Калидасаның яшәү вакытын 4-енче һәм 5-енче гасырлар арасында булган дип әйтәләр һәм Калидаса вакытына Рамаяна риваяте инде булган дип фараз ителә.<ref name=dalal323>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|page=323}}</ref> ''Махабхарата''да "Рамаяна" сюжеты бар. Җәйничелек традициясендә шулай ук Раманың киң әдәбияты бар, әмма гомуми рәвештә анда ул Падма дип атала, мәсьәлән Вималасуриның "Паумачария"сында.<ref name=cort313/> Рама һәм Сита шулай ук Буддачылыкның Җатака хикәяләрендә искә алына, мәсьәлән, "Дашаратха - Җатака"да (461 номерлы хикәя), әмма бераз башкачарак әйтелеш белән, мәсьәлән, ''Лакшмана'' урынына ''Лакһана'' һәм "Рама" урынына "Рама-пандита".<ref name= Francis325>{{cite book|author1=H. T. Francis|author2=E. J. Thomas|title=Jataka Tales|url=https://books.google.com/books?id=WYjRAwAAQBAJ |year=1916|publisher=Cambridge University Press (Reprinted: 2014) |isbn=978-1-107-41851-6|pages=325–330}}</ref><ref name=cowell78>{{cite book|author1=E.B. Cowell|author2=WHD Rouse|title=The Jātaka: Or, Stories of the Buddha's Former Births|url=https://books.google.com/books?id=PtdAAQAAMAAJ&pg=PA57|year=1901|publisher=Cambridge University Press|pages=78–82}}</ref><ref>{{cite journal|authorlink=Suvira Jaiswal |first=Suvira|last=Jaiswal|title=Historical Evolution of Ram Legend|journal=Social Scientist|date=1993|volume=21|issue=3 / 4 March April 1993|pages=89–96}}</ref> "[[Вишну Пурана]]"ның 4 бүлегендә, "[[Падма Пурана]]"ның 112 бүлегендә, "[[Гаруда Пурана]]"ның 143 бүлегендә һәм "[[Агни Пурана]]"ның 5-енчедән 11-енчегә кадәр бүлекләрендә Рама тормышы кыйссасы бар.{{sfn|Rocher|1986|p=84 with footnote 26}} Шуңа өстәп, Рама кыйссасы "[[Махабхарата]]"ның "[[Вана Парма]]"сына кертелгән, бу "Рамаяна"ның күпкә борынгырак икәненең шәһадәте булып тора, һәм ул борынгы вакытларда "Махабхарата" эпосында сөйләнелгән булган.<ref>{{cite book|author=J. A. B. van Buitenen|title=The Mahabharata, Volume 2: Book 2: The Book of Assembly; Book 3: The Book of the Forest|url= https://books.google.com/books?id=2QG_ZgsM13IC|year=1973|publisher= University of Chicago Press|isbn=978-0-226-84664-4|pages=207–214}}</ref> ==Йогынтысы== [[File:Burmese Ramayana dance.jpg|thumb|upright=0.8|Рамаянаның Бирма юрамасы - [[Яма Затдва]]та Рама (Яма) һәм Сита (Тһида).]] Рама кыйссасы Көньяк Азия һәм Көньяк-Көнчыгыш Азия буенча зур иҗтимагый-мәдәни һәм илһам йогынтысы ясаган.<br/> Борынгы Санскрит эпосы "Вальмики Рамаяна" кебек популяр, йогынты ясый торган, кабатлана торган һәм уңышлы әдәбият әсәрләре әз.<br/> :– [[Роберт Голдмэн]], [[Санскрит]] Профессоры, Беркелейда Калифорния Университеты<ref name=goldmanrama/></blockquote> </blockquote> Оксфорд профессоры һәм Боден Санскрит галиме [[Артур Энтони Макдонелл]] буенча, Һинду текстларында сөйләнгән Рама фикерләре кешеләрнең тормышына һәм фикерләренә кимендә ике ярым меңьеллык дәвамында йогынты ясаганнар.<ref name=Goldmanramabp/><ref>{{cite book|author=P S Sundaram|title=Kamba Ramayana|url=https://books.google.com/books?id=EPTcCd32pJIC |year=2002|publisher=Penguin Books|isbn=978-93-5118-100-2|pages=1–2}}</ref> Аларның йогынтысы шәхси үз анализдан мәдәни фестивальләргә һәм җәмәгать тамашаларына кадәр булган.<ref name=goldmanrama/> Голдман әйтүенчә аның кыйссалары "сурәт, фильм, сынчылык, марионетка курчак тамашаларын, күләгә уеннарын, романнарны, поэмаларны, ТВ сериалларны һәм пьесалар" өчен илһам чыганагы булып торган.<ref name=Goldmanramabp>Robert Goldman (2013), [http://southasia.berkeley.edu/sites/default/files/shared/documents/Ramayana.pdf The Valmiki Ramayana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201028145411/http://southasia.berkeley.edu/sites/default/files/shared/documents/Ramayana.pdf |date=2020-10-28 }}, Center for South Asia Studies, University of California at Berkeley</ref> ===Һинд дине=== ====Рама Навами==== Рама Навами Раманың тууын бәйрәм итә торган яз фестивале. Фестиваль яз [[Навратри]]ның өлеше булып тора, ул традицион [[Һинд дине]] календаренда [[Чайтра]] аеның якты яртысының тугызынчы көненә туры килә. Бу типик рәвештә һәр елны Грегориан календаре буенча Март яки Апрель айларына туры килә.<ref name=lochetefeld562>{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z|url= https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC|year= 2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn= 978-0-8239-3180-4|page= 562}}</ref><ref>[http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=175953 The nine-day festival of Navratri leading up to Sri Rama Navami has bhajans, kirtans and discourses in store for devotees] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407143924/http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=175953 |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Friday, March 31, 2006.</ref> Көнне гыйбадәтханәләрдә Рама риваятьләрен уку яки өйдә Рама кыйссаларын укып үткәрәләр. Кайбер Вайшнав Һиндулар гыйбадәтханәгә баралар, башкалар өйләрендә дога укыйлар, һәм кайберәүләр музыка [[Пуджа]] һәм [[аарти]]ның өлеше буларак [[бхаджан]]да яки [[киртан]]да катнашалар.<ref>[http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-04-02/mysore/28056195_1_ramanavami-music-festival-temples-devotees Ramnavami] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121104195645/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-04-02/mysore/28056195_1_ramanavami-music-festival-temples-devotees |date=2012-11-04 }} ''[[The Times of India]]'', Apr 2, 2009.</ref> Җәмәгать иганә чаралары һәм волонтер табыннары әзерли. Фестиваль күп Һиндулар өчен әхлакый чагылыш чарасы булып тора.<ref name=bbc/><ref name="bp">{{cite web|title=President and PM greet people as India observes Ram Navami today|url=http://news.biharprabha.com/2014/04/president-and-pm-greet-people-as-india-observes-ram-navami-today/|work=IANS|publisher=news.biharprabha.com|accessdate=8 April 2014}}</ref> Кайберәүләр бу көнне [[врата]] (ашаудан тыелу) яки елгага коену белән билгелиләр.<ref name=bbc/><ref>[http://india.gov.in/knowindia/festivlas_ramnavami.php Ramnavami] [[Govt. of India]] Portal.</ref><ref name=dna8apr2014>[http://www.dnaindia.com/india/report-hindus-around-the-world-celebrate-ram-navami-today-1976344 Hindus around the world celebrate Ram Navami today], DNA, 8 Apr 2014</ref> Бу көнне мәшһүр бәйрәм итүләр [[Айодхья]], [[Ситамархи]]да,<ref>[https://www.britannica.com/place/Sitamarhi Sitamarhi], Encyclopedia Britannica (2014), Quote: "A large Ramanavami fair, celebrating the birth of Lord Rama, is held in spring with considerable trade in pottery, spices, brass ware, and cotton cloth. A cattle fair held in Sitamarhi is the largest in Bihar state. The town is sacred as the birthplace of the goddess Sita (also called Janaki), the wife of Rama."</ref> [[Җанакпурдһам]] ([[Непал]]), [[Бһадрачалам]], [[Вонтимитта, Кодандарама Гыйбадәтханәсе]] һәм [[Рамешварам]]да була. Берничә урында Рама, Сита, аның бертуганы [[Лакшмана]] һәм [[Хануман]] өчен "Шобһа ятралар" буларак арба процессияләре яки Ратха-Ятралар була.<ref name=bbc>[http://www.bbc.co.uk/religion/religions/hinduism/holydays/rama.shtml Ram Navami] ''[[BBC]]''.</ref><ref>[http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47910 On Ram Navami, we celebrate our love for the ideal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407143929/http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47910 |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Monday, March 31, 2003.</ref><ref>[http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990325/ige25105.html Shobha yatra on Ram Navami eve] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407015100/http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990325/ige25105.html |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Thursday, March 25, 1999.</ref> In Ayodhya, many take a dip in the sacred river [[Sarayu]] and then visit the Rama temple.<ref name="dna8apr2014"/> Рама Навами көне шулай ук [[Карнатака]]да һәм [[Андһра Прадеш]]та [[Угади]] белән башланган Васантхотхсавам (Яз фестивале) дип аталган тугыз көн яз фестивале ахырын билгели. Бу көннең кайбер вакыйгалары - ул [[Телангана]]ның [[Бхадрадри Котхагудем районы]]нда [[Годавари]] елгасы ярларында [[Бхадрачалам]]да ''Кальянам'' (гыйбадәтханә каһиннәре тарафыннан башкарылган церемониаль өйләнү), яггери һәм борыч белән әзерләнгән татлы эчемлек булган "Панакам"ны әзерләү һәм өләшү, процессия һәм Рама гыйбадәтханәсен бизәү. ==== Рамила һәм Дуссеһра ==== [[File:Ramlila artists.jpg|thumb|left|upright=0.85|Һиндстанның төньяк, үзәк һәм көнбатыш штатларында Рамила пьесасы [[Навратри]] вакытында авыл артистлары тарафыннан уйнала (өстә).]] Раманың тормышы һәр елны көз белән театр тамашалары һәм фейерверклар белән уйнала. Бу [[Рамлила]] дип атала, һәм тамаша ''[[Рамаяна]]''дан соң бара яки күбрәк таралган булганча ''[[Рамчаритманас]]''тан соң.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=389}} Ул меңнәрчә ел дәвамында башкарыла.<ref name="SchechnerHess51"/> Рамага бәйле тамаша һәм бию чаралары [[Һиндстан]]да [[Навратри]] фестивале вакытында куела.{{sfn | Encyclopedia Britannica | 2015}} Яхшы һәм Яман арасында риваять сугышын куюдан соң, Рамлила бәйрәм итүләренең кульминациясе [[Дуссеһра]]да Дасара, [[Виджаядашами]] төнге фестиваленда була, шул вакытта гигант гротекс Явызлык сурәтләре, мәсьәлән, Равана шәйтанның яндырыла, типик рәвештә фейерверклар белән.<ref name="unescodussehra"/><ref>[https://books.google.com/books?id=Sv7Uk0UcdM8C&pg=PA44&dq=Jatra+bengal&as_brr=0 Ramlila] ''Pop Culture India!: Media, Arts, and Lifestyle'', by Asha Kasbekar. Published by ABC-CLIO, 2006. ISBN 1-85109-636-1. ''Page 42''.</ref> Рамлила фестивальләре ЮНЕСКО тарафыннан 2008 елда "Кешелекнең Аерылгысыз Мәдәни Мирасы" дип игълан ителгән булган. Рамлила бигрәк тә [[Уттар-Прадеш]], [[Уттаракһанд]], [[Бихар]] һәм [[Мадхья-Прадеш]] тарихи әһәмитяле Һинду шәһәрләрендә - [[Айодхья]]да, [[Варанаси]]да, [[Вриндаван]]да, [[Алмора]]да, [[Сатна]]да һәм [[Мадхубани]]да билгеле.<ref name=unescodussehra/>{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|pp=561-562}} Эпос һәм аның театр тамашасы безнең эраның 1-енче меңьеллыгында көньяк-көнчыгыш Азиягә күчкән һәм ''Рамаяна''га нигезләнгән ''Рамлила'' Индонезиянең башкару сәнгатьләренең өлеше, бигрәк тә [[Бали]], [[Мьянма]], [[Камбоджа]] һәм [[Таиланд]] Һинду җәмгыятьләрендә.<ref>{{cite book|author=Mandakranta Bose|title=The Ramayana Revisited|url=https://books.google.com/books?id=2Ar2Qfr-UeQC |year=2004|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-516832-7|pages=342–350}}</ref> ====Дивали==== Һиндстанның кайбер өлешләрендә Раманың Айодхьяга кайтуы һәм аның таҗ кию церемониясе [[Дивали]]ны бәйрәм итү өчен төп сәбәп була, ул шулай ук "Утлар Фестивале" буларак мәгълүм.<br/> [[Гайана]]да Дивали махсус чара буларак билгеләнә һәм күп фанфаралар белән бәйрәм ителә. Ул дөньяның бу өлешендә милли бәйрәм буларак карала һәм Хөкүмәтнең кайбер министрлары шулай ук бәйрәм итүләрдә публик рәвештә катнашалар. Виджаядашими кебек үк, Дивали Һиндстанның төрле җәмәгатьләре тарафыннан Раманың Айодхьяга кайтуы вакыйгаларын искә алу өчен бәйрәм ителә. Мәсьәлән, күп җәмгатьләр Дивалиның бер көнен Кришнаның [[Наракасур]] шәйтанын Җиңүен Дивалиның бер көне итеп бәйрәм итәләр. ====Көньяк-көнчыгыш Азиядә Һинду сәнгатьләр==== [[File:L'exposition "Angkor - la naissance d'un mythe" (musée Guimet) (11804234493).jpg|thumb|upright=0.85|Рама кыйссасы Камбоджада, [[Ангкор Ват]]та сәнгать рельефларда төп өлеш булып тора. Рамаянаның төп дәвамнары шулай ук Явада, Индонезиядә бар.<ref>{{cite book|author=Willem Frederik Stutterheim|title=Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia|url=https://books.google.com/books?id=OoitUqGk8PAC |year=1989|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-251-2|pages=109–160}}</ref>]] Раманың тормыш кыйссасы, [[Санскрит]]ның язма формасында - ''Рамаяна'' һәм авыз иҗаты формасында көньяк-көнчыгыш Азиягә безнең эраның беренче меңьеллыгында килгән.<ref name="Brandon2009p22">{{cite book|author=James R. Brandon|title=Theatre in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=g-tAlBV5_LkC |year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02874-6|pages=22–27}}</ref> Рама кабул ителгән күп фикерләрнең һәм мәдәни темаларның берсе булган, башкалары Буддһа, Шива һәм башка күп Брахманик һәм Буддист фикерләр һәм кыйссалар.<ref name="Brandon2009p15">{{cite book|author=James R. Brandon|title=Theatre in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=g-tAlBV5_LkC |year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02874-6|pages=15–21}}</ref> Рама һәм башка мәдәни фикерләр аеруча Явада, Балида, Малайяда, Бирмада, Таиландта, Камбоджада һәм Лаоста үскән.<ref name="Brandon2009p15"/> The ''Рамаяна'' [[Санскрит]]тан борынгы [[Ява теле]]нә якынча безнең эраның 860-ынчы елда тәрҗемә ителгән булган, шул ук вакытта тамаша сәнгатьләре мәдәнияте фараз ителгәнчә күбесенчә авыз иҗаты традициясеннән Рамага нигезләнгән бию һәм тамашаларның Тамил һәм Бенгаль юрамаларын илһамландырган дип фараз ителә.<ref name="Brandon2009p22"/> Бу тамаша сәнгатьләрнең иң иртә шәһадәте булып Кытай язмалары буенча безнең эраның 243 елга карый. Рама тормышының бию һәм музыка белән бәйрәм итүдән башка көньяк-көнчыгыш Азиядә төзелгән Һинду гыйбадәтханәләрда, мәсьәлән, [[Йогьякарта]] (Ява) янында [[Прамбанан]], һәм [[Блитар]] янында [[Панатаран]]да (көнчыгыш Ява), Рама тормышының киң рельефлары күрсәтелгән.<ref name="Brandon2009p22"/><ref>Jan Fontein (1973), [https://www.jstor.org/stable/4171579 The Abduction of Sitā: Notes on a Stone Relief from Eastern Java], Boston Museum Bulletin, Vol. 71, No. 363 (1973), pp. 21-35</ref> Раманың тормышы көньяк-көнчыгыш Азиядә популяр булган.<ref>{{cite journal | last=Kats | first=J. | title=The Ramayana in Indonesia | journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies | publisher=Cambridge University Press | volume=4 | issue=03 | year=1927 | page=579 | doi=10.1017/s0041977x00102976 }}</ref> 14-енче гасырда [[Айуттхайя Патшалыгы]] һәм аның башкаласы Айуттхайя Һинду изге шәһәре Айодхья хөрмәтенә аталган булган, дәүләтнең рәсми дине Тхеравада Буддизмы булган.<ref>{{cite book|author1=Francis D. K. Ching|author2=Mark M. Jarzombek|author3=Vikramaditya Prakash|title=A Global History of Architecture|url=https://books.google.com/books?id=ciywCgAAQBAJ|year=2010|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-40257-3|page=456}}, Quote: "The name of the capital city [Ayuttaya] derives from the Hindu holy city Ayodhya in northern India, which is said to be the birthplace of the Hindu god Rama."</ref><ref>{{cite book|author=Michael C. Howard|title=Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: The Role of Cross-Border Trade and Travel|url=https://books.google.com/books?id=6QPWXrCCzBIC |year=2012|publisher=McFarland|isbn=978-0-7864-9033-2|pages=200–201}}</ref> Хәзерге эрага дәвам итеп, Таи патшалары Рама дип аталган булган, бу исем "Рамакиен"ның Рамасы белән илһамландырылган булган - бу Констанс Джоунс һәм Джеймс Райан буенча Санскрит "Рамаяна"ның асаба юрамасы булган. Мәсьәлән, Патша [[Чулалонгкорн]] (1853-1910) шулай ук Рама V буларак мәгълүм, шул ук вакытта тәхеткә 2016 елда варис булган Патша [[Ваджиралонгкорн]]ның исеме Рама Х.<ref>{{cite book|author1=Constance Jones|author2=James D. Ryan|title=Encyclopedia of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC&pg=PA443|year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7564-5|page=443}}</ref> Мәшһүр Рама гыйбадәтханәләре: * [[Рам Джанмабхуми]], Айодхья * [[Наламбалам]], Керала * [[Бхадрачалам Гыйбадәтханәсе]], [[Телангана]] — 1674 елда төзелгән булган * [[Рамасвами Гыйбадәтханәсе, Кумбаконам]] * [[Мудикондан Котхандармар Гыйбадәтханәсе]] * [[Виджаярагһава Перумал гыйбадәтханәсе]] * https://nedungunamramar.com {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190331091934/https://nedungunamramar.com/ |date=2019-03-31 }} * [[Шри Рама Гыйбадәтханәсе]], [[Трипрайяр]], [[Керала]] * [[Каларам Гыйбадәтханәсе]], 1788 елда төзелгән * [[Рагхунатх Гыйбадәтханәсе]], 1827 елда төзелгән * [[Рам Мандир, Бхубанешвар]], Орисса * [[Кодандарама Гыйбадәтханәсе]], Чикмагалур * [[Котхандарама Гыйбадәтханәсе, Тһиллайвилагам]] * [[Котхандарамасвами Гыйбадәтханәсе]], Рамешварам * [[Одогаон Рагхунатх Гыйбадәтханәсе]], Урта гасырларга карый * [[Рамчаура Мандир]], Биһар * [[Шри Рама Гыйбадәтханәсе, Рамапурам]] ==Шулай ук карарга мөмкин== * [[Һиндстан мәдәнияте]] * [[Рама генеалогиясе]] * [[Һинду фәлсәфәсе]] * [[Натьяшастра]] * [[Рам Нам]] * [[Тулсидас]] * [[Айодхья бәхәсләре]] * [[Рам Поты]] ===Билгеләмәләр=== ===Цитаталар=== ==Әдәбият== * Chapple, Christopher (1984). "Introduction". The Concise Yoga Vāsiṣṭha. Translated by Venkatesananda, Swami. Albany: State University of New York Press. ISBN 0-87395-955-8. OCLC 11044869. * Das, Krishna (15 February 2010), Chants of a Lifetime: Searching for a Heart of Gold, Hay House, Inc, ISBN 978-1-4019-2771-4 * "Navratri – Hindu festival". Encyclopedia Britannica. 21 February 2017. Retrieved 21 February 2017. * Flood, Gavin (17 April 2008). The Blackwell Companion to Hinduism. Wiley India Pvt. Limited. ISBN 978-81-265-1629-2. * Hertel, Bradley R.; Humes, Cynthia Ann (1993). Living Banaras: Hindu Religion in Cultural Context. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-1331-9. * Miller, Kevin Christopher (2008). A Community of Sentiment: Indo-Fijian Music and Identity Discourse in Fiji and Its Diaspora. ProQuest. ISBN 978-0-549-72404-9. * Leslie, Julia (2003). Authority and meaning in Indian religions: Hinduism and the case of Vālmīki. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 0-7546-3431-0. * Morārībāpu (1987). Mangal Ramayan. Prachin Sanskriti Mandir. * Poddar, Hanuman Prasad (2001). Balkand. 94 (in Awadhi and Hindi). Gorakhpur, India: Gita Press. ISBN 81-293-0406-6. * James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. ISBN 0-8239-2287-1. * Lutgendorf, Philip (1991). The Life of a Text: Performing the Rāmcaritmānas of Tulsidas. University of California Press. ISBN 978-0-520-06690-8. * Naidu, S. Shankar Raju (1971). A Comparative Study of Kamba Ramayanam and Tulasi Ramayan. University of Madras. * Platvoet, Jan. G.; Toorn, Karel Van Der (1995). Pluralism and Identity: Studies in Ritual Behaviour. BRILL. ISBN 90-04-10373-2. * Rocher, Ludo (1986). The Puranas. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3447025225. * Schomer, Karine; McLeod, W. H. (1 January 1987), The Sants: Studies in a Devotional Tradition of India, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0277-3 * Stasik, Danuta; Trynkowska, Anna (1 January 2006). Indie w Warszawie: tom upamiętniający 50-lecie powojennej historii indologii na Uniwersytecie Warszawskim (2003/2004). Dom Wydawniczy Elipsa. ISBN 978-83-7151-721-1. * Varma, Ram (1 April 2010). Ramayana : Before He Was God. Rupa & Company. ISBN 978-81-291-1616-1. * Zimmer, Heinrich (1953) [April 1952], Campbell, Joseph (ed.), Philosophies Of India, Routledge & Kegan Paul Ltd, ISBN 978-81-208-0739-6 ==Шулай ук укырга мөмкин== * Jain Rāmāyaṇa of Hemchandra (English translation), book 7 of the Trishashti Shalaka Purusha Caritra, 1931 * Ramayana, translated in English by Griffith, from Project Gutenberg * Willem Frederik Stutterheim (1989). Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-251-2. * Vyas, R.T. (ed.) Vālmīki Rāmāyaṇa, Text as Constituted in its Critical Edition, Oriental Institute, Vadodara, 1992. * Valmiki Ramayana, Gita Press, Gorakhpur, India. * Ramesh Menon, The Ramayana: A Modern Retelling of the Great Indian Epic ISBN 0-86547-660-8 * F.S. Growse, The Ramayana of Tulsidas * Jonah Blank, Arrow of the Blue-Skinned God: Retracing the Ramayana Through India ISBN 0-8021-3733-4 * Kambar, Kamba Ramayanam. ==Тышкы сылтамалар== * [https://www.britannica.com/topic/Rama-Hindu-deity Rama] at ''Encyclopædia Britannica'' * [https://www.jstor.org/stable/27868037 Rama and Sita in Wonoboyo], Willem van der Molen (2003), Brill (10th century Indonesian treasure discovered in 1990) <!--========================({{No More Links}})============================ | PLEASE BE CAUTIOUS IN ADDING MORE LINKS TO THIS ARTICLE. WIKIPEDIA | | IS NOT A COLLECTION OF LINKS, NOR SHOULD IT BE USED FOR ADVERTISING.| | | | Excessive or inappropriate links WILL BE DELETED. | | See [[Wikipedia:External links]] & [[Wikipedia:Spam]] for details. | | | | If there are already plentiful links, please propose additions or | | replacements on this article's discussion page, or submit your link | | to the relevant category at the Open Directory Project (dmoz.org) | | and link back to that category using the {{dmoz}} template. | ===({{No More Links}})=========--> == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Вайшнавизм]] [[Төркем:Вишнуизм]] [[Төркем:Һинд дине Илаһлары]] 60sz9maiuq4s08axpqkk0rubcguqrov 3524660 3524659 2022-07-25T14:18:21Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki [[File:An image collage of Hindu deity Rama.jpg|thumb|right|Косаланың Патшасы, Һинд дине Ходае Вишнуның җиденче аватары Рама (Дэванагари язуы белән: राम). Әтисе:[[Дашаратха]], әнисе:[[Каусалья]], үги әнисе: [[Кайкейи]]. Сыену урыны:[[Вайкунтха]], [[Айодхья]] һәм [[Сакет]]. Сугыш коралы:[[Җәя һәм ук]]. Бертуганнары:[[Лакшмана]]<br>[[Бһарата]]<br>[[Шатругһна]]<br>[[Шанта]]. Бәйрәмнәр:[[Рама Навами]], [[Виваһа Панчами]], [[Дипавали]], [[Дусшеһра]]. Туу урыны: [[Айодхья]], [[Косала]] (хәзерге көн [[Уттар Прадеш]], [[Һиндстан]]. [[Лава]] (угылы), [[Куша]] (угылы). Династиясе: [[Рагһуванши]]-[[Икшваку династиясе]]-[[Сурьяванша]].]] '''Рама''' яки '''Рам''' ({{IPAc-en|ˈ|r|ɑː|m|ə}};<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/rama "Rama"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> [[Санскрит]] телендә: '''राम''', [[IAST]]: ''Rāma''),<!--Do not remove, WP:INDICSCRIPT doesn't apply to WikiProject Hinduism--> шулай ук '''Рамачандра''' буларак мәгълүм, [[Һинд дине]]ндә төп Ходай булып тора. Ул [[Вишну]] Ходаеның җиденче [[аватар]]ы булып тора, [[Кришна]] һәм [[Гаутама Буддһа]] белән иң популяр инкарнацияләрнең берсе булып тора.<ref name="King">{{cite book|last=King|first=Anna S.|title=The intimate other: love divine in Indic religions|publisher=Orient Blackswan|year= 2005|pages= 32–33|isbn=978-81-250-2801-7 |url=https://books.google.com/?id=0FvH1aCXETwC }}</ref><ref name="Matchett">{{cite book|last=Matchett|first=Freda|title=Krishna, Lord or Avatara?: the relationship between Krishna and Vishnu|publisher=9780700712816|year=2001|pages=3–4|url=https://books.google.com/?id=1oqTYiPeAxMC | isbn=978-0-7007-1281-6}}</ref><ref name="Lochtefeld2002p550">{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0-8239-3180-4|pages=72–73}}</ref> Һинд диненең Рама үзәкле традициясендә ул Иң Олы Җан булып таныла.<ref>{{cite book|author1=Tulasīdāsa|author2=RC Prasad (Translator)|title=Sri Ramacaritamanasa |url=https://books.google.com/books?id=VV7leonJ8aQC&pg=PA871 |year=1999|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0762-4|pages=871–872}}</ref> Рама [[Айодхья]]да [[Каушалья]]да һәм [[Дашаратха]]да туган булган, [[Косалы]] хөкемдары гаиләсендә. Аның туганнарына [[Лакшмана]], [[Бһарата]] һәм [[Шатругһна]] керә. Ул [[Сита]]га өйләнгән булган. Гәрчә патша гаиләсендә туса да, аның тормышы Һинд дине текстларында көтелмәгән үзгәрешләр булган дип тасвирланган, мәсьәлән, ярлы һәм авыр шартларга куылу, әхлакый сораулар һәм мораль дилеммалар куелу.<ref name="Brackney2013p238"/> Шәйтан-патша Рама Ситаны урлаганнан соң, аннан соң Рама һәм Лакшмананың билгеле һәм эпик тырышулары булган, алар азатлыкка ирешкәннәр һәм авырлыкларга карамастан явыз Равананы тар-мар иткәннәр. Раманың, Ситаның һәм аларның дусларының бөтен тормыш хикәясе аллегорик рәвештә шәхеснең вазыйфаларын, хокукларын һәм иҗтимагый җаваплыкларын тасвирлый. Ул модель персонажлар аша [[дһарма]]ны һәм дһармик тормышны сурәтли.<ref name="Brackney2013p238">{{cite book|author=William H. Brackney |title=Human Rights and the World's Major Religions, 2nd Edition |url=https://books.google.com/books?id=KZRgAQAAQBAJ&pg=PA238 |year=2013|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-2812-6|pages=238–239}}</ref><ref name="Hindery1978p95">{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA95 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=95–124}}</ref> Рама аеруча [[ВишнуизмВайшнавизм]]да әһәмиятле. Ул борынгы Һинд дине эпосы ''[[Рамаяна]]''да үзәк фигура булып тора, бу текст тарихи рәвештә Көньяк Азия һәм Көньяк-Көнчыгыш Азия мәдәниятләрендә популяр булып тора.<ref name=goldmanrama>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Robert P Goldman (Translator)|title=The Ramayana of Valmiki: Balakanda|url=https://books.google.com/books?id=DWX43jnbOngC|year=1990|publisher=Princeton University Press|isbn=9781400884551|page=3}}</ref><ref name=Dimock1963>{{cite journal| author = Dimock Jr, E.C.| year = 1963| title = Doctrine and Practice among the Vaisnavas of Bengal| journal = History of Religions| volume = 3| issue = 1| pages = 106–127| jstor = 1062079| doi = 10.1086/462474}}</ref><ref>{{cite book|author=Marijke J. Klokke|title=Narrative Sculpture and Literary Traditions in South and Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=fx3mpR4uKmkC&pg=PA51 |year=2000|publisher=BRILL|isbn=90-04-11865-9|pages=51–57}}</ref> Аның борынгы риваятьләре [[бһасья]] (комментарларны) һәм киңәйтелгән икенчел әдәбиятны җәлеп иткән һәм тамаша сәнгатьләрен илһамландырган. Бу текстларның икесе, мәсьәлән, ''[[Адһьятма Рамаяна]]'' – [[Рамананди]] монастырьлары тарафыннан нигез булып саналган рухи һәм теологик трактат,<ref name="Lamb2012p28">{{cite book|author=Ramdas Lamb|title=Rapt in the Name: The Ramnamis, Ramnam, and Untouchable Religion in Central India|url=https://books.google.com/books?id=R51OEErb9g8C&pg=PA28|year=2012|publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-8856-0|pages=28–32}}</ref> һәм ''[[Рамчаритманас]]'' – һәр елның көзендә Һиндстанда меңнәрчә [[Рамилила]] фестиваль тамашаларын илһамландыра торган популяр трактат.<ref name="SchechnerHess51">{{cite journal | last=Schechner | first=Richard | last2=Hess | first2=Linda | title=The Ramlila of Ramnagar [India] | journal=The Drama Review: TDR | publisher=The MIT Press | volume=21 | issue=3 | year=1977 | pages=51–82 | doi=10.2307/1145152 }}</ref><ref>{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: 2 Volumes |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0-8239-3180-4|page=389}}</ref><ref name="Jennifer Lindsay 2006 12–14">{{cite book|author=Jennifer Lindsay|title=Between Tongues: Translation And/of/in Performance in Asia|url=https://books.google.com/books?id=Ks-nUAO_fJgC&pg=PA12|year=2006|publisher=National University of Singapore Press|isbn=978-9971-69-339-8|pages=12–14}}</ref> Рама риваятьләре шулай ук [[Җәйничелек]] һәм [[Буддачылык]] текстларында бар, гәрчә ул бу текстларда кайвакыт Паума яки Падма дип атала,<ref name="Dalal2010p337">{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC&pg=PA338 |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=337–338}}</ref> һәм аның ваклылары Һинду юрамаларыннан шактый аерылып тора.<ref name="ClausDiamond2003p508">{{cite book|author1=Peter J. Claus|author2=Sarah Diamond|author3=Margaret Ann Mills|title=South Asian Folklore: An Encyclopedia : Afghanistan, Bangladesh, India, Nepal, Pakistan, Sri Lanka |url=https://books.google.com/books?id=ienxrTPHzzwC&pg=PA508|year=2003|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-415-93919-5|page=508}}</ref> ==Этимология һәм номенклатурасы== ''Рама'' ике контекстуаль мәгънә белән Ведик Санскрит сүзе. Бер контекстта ул [[Монье Монье-Уильямс]] раслаганча "Артхававеда"да бар, аның мәгънәсе "кара, караңгы" һәм ул "ратри" төшенчәсенә карый, аның мәгънәсе төн. Башка контекстта ул башка Ведик текстларда бар, сүзнең мәгънәсе "рәхәт китерүче, сокландыргыч, матур, сөйкемле".<ref name=mmwrama>Monier Monier Williams, [http://www.ibiblio.org/sripedia/ebooks/mw/0900/mw__0910.html राम], Sanskrit English Dictionary with Etymology, Oxford University Press, page 877</ref><ref name=parpola264/> Сүз кайвакыт төрле Һинд телләре һәм диннәрендә суффикс буларак кулланыла, мәсьәлән, Пали һәм Буддачылык текстларында, биредә ''-рама'' кушма сүзгә "акылны рәхәтләндерүче" мәгънәсен өсти.<ref>{{cite book|author1=Thomas William Rhys Davids|author2=William Stede|title=Pali-English Dictionary|url=https://books.google.com/books?id=0Guw2CnxiucC&pg=PA521 |year=1921|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1144-7|page=521}}</ref> Беренче исем буларак ''Рама'' Ведик әдәбиятта очрый, ул ике патронимик исем белән ассоциацияләнә - Маргавейя һәм Аупатасвини - алар төрле шәхесләрне чагылдыра. Өченче шәхси исем "Рама Җамадагнья" ул Һинд дине традициясендә "[[Ригведа]]"ның 10.110 гимнының фараз ителгән авторы.<ref name=mmwrama/> ''Рама'' сүзе борынгы әдәбиятта ихтирам итә торган төшенчәләрдә өч шәхес өчен очрый:<ref name=mmwrama/> #Парашу-рама, Вишнуның алтынчы [[аватар]]ы. Ул "Ригведа" данының "Рама Җамадагнья"сына бәйле. #Рама-чандра, Вишнуның җиденче [[аватар]]ы һәм борынгы ''Рамаяна''да аның даны турында язылган. #Бала-рама, шулай ук ''Халаюдха'' дип атала, [[Кришна]]ның олы абыйсы буларак, шуларның икесе дә Һинд дине, Буддачылык һәм Җәйничелектә очрый. Рама исеме Һинд дине текстларында мифик риваятьләрдә кабат-кабат төрле галимнәр һәм патшалар өчен очрый.<ref name=mmwrama/> Сүз шулай ук Ведик әдәбиятның борынгы [[Упанишада]]лар һәм [[Араньяка]]лар катламында очрый, шулай ук музыкада һәм пост-Ведик әдәбиятта, әмма кемдер "сокландыргыч, матур" яки "караңгылык, төн" контекстында.<ref name=mmwrama/> Рама исемле Вишну аватары шулай ук башка исем астында мәгълүм. Ул ''Рамачандра'' дип атала (матур, гүзәл ай<ref name=parpola264>{{cite book|author=Asko Parpola|title=Studia Orientalia, Volume 84|url=https://books.google.com/books?id=jkBZAAAAMAAJ |year=1998|publisher=Finnish Oriental Society|isbn=978-951-9380-38-4|page=264}}</ref>), яки ''Дасаратхи'' (Дасаратханың улы), яки ''Рагһава'' (Һинду космологиясендә Кояш династиясе Рагхуның токымы).<ref name=mmwrama/><ref>{{cite book|author1=Henk W. Wagenaar|author2=S. S. Parikh|title=Allied Chambers transliterated Hindi-Hindi-English dictionary |url=https://books.google.com/books?id=_kWROaer5UsC&pg=PA528 |year=1993|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-86062-10-4|page=528}}</ref> Раманың өстәмә исемнәренә Рамавиджя ([[Ява теле]]ндә), Пһреаһ Реам ([[Кхмер теле]]ндә), Пһра Рам ([[Лаос теле]]ндә һәм [[Тхаи теле]]ндә), Мегат Сери Рама ([[Малай теле]]ндә), Раджа Бантуган ([[Маранао]]), Рамуду ([[Телугу теле]]ндә), Рамар ([[Тамил теле]]ндә).<ref>{{cite book |last1=Rajarajan |first1=R.K.K. |title=Sītāpaharaṇam: Changing thematic Idioms in Sanskrit and Tamil. In Dirk W. Lonne ed. Tofha-e-Dil: Festschrift Helmut Nespital, Reinbeck, 2 vols., pp. 783-97 |date=2001 |isbn=3885870339 |pages=783–797 |url=https://www.researchgate.net/publication/263747582_Sitapaharanam_Changing_thematic_Idioms_in_Sanskrit_and_Tamil |language=en}}</ref> ''[[Вишну саһасранама]]''да Рама Вишнуның 394-енче исеме. Кайбер Адвайта Веданта тарафыннан илһамландырган текстларда, Рама Иң Олы [[Брахман]]ның метафизик концепциясен аңлата, ул мәңге балкучы рухи Үз (Атман, җан), анда [[йоги]]лар дуалистик булмаган рәвештә ләззәт табалар.<ref name="Lamb2012p28"/> ''Рама'' сүзенең тамыры ''ram-'', аның мәгънәсе "туктарга, тик торырга, ял итәргә, рәхәтләнергә".<ref name=parpola264/> Дуглас Адамс буенча, Санскрит сүзе ''Рама'' шулай ук башка Һинд-Аурупа телләрендә бар, мәсьәлән, [[Тохар телләре]]ндә ''ram'', ''reme'', ''*romo-'', монда аның мәгънәсе "тәэмин итәргә, тыныч итәргә", "шәһадәт булырга, ачык итеп күрсәтергә".<ref name=parpola264/><ref>{{cite book|author1=Adams|author2=Douglas Q. Adams|title=A Dictionary of Tocharian B: Revised and Greatly Enlarged |url=https://books.google.com/books?id=EWziAAAAQBAJ&pg=PA587 |year=2013|publisher=Rodopi|isbn=978-90-420-3671-0|page=587}}</ref> "Кара, караңгы, корым" мәгънәсендә ул шулай ук башка Һинд-Аурупа телләрендә очрый, мәсьәлән, ''*remos'' яки Иске Инглиз телендә ''romig''. ==Риваятьләр== Бу кыска тасвирлама "[[Рамаяна]]"дан һәм Буддачылыкның һәм Җәйничелекнең башка тарихи мифология эчтәлекле текстларына нигезләнгән традицион риваятьләргән нигезләнгән. Шелдон Поллок буенча Рама фигурасы "Һинд риваятьләренең башка борынгырак морфемаларын" үз эченә кертә, мәсьәлән, "Бали" һәм "Намучи" риваятьләрен. Борынгы олы фикер иясе Вальмики бу морфемаларны "Рамаяна"ның [[чагыштыру]]ларында кулланган, мәсьәлән, 3.27, 3.59, 3.73, 5.19 һәм 29.28 бүлекләрендә.<ref>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Sheldon I. Pollock|title=The Rāmāyaṇa of Vālmīki: An Epic of Ancient India. Araṇyakāṇḍa |url=https://books.google.com/books?id=h1g6fWIu-kAC |year=2007|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-3164-3|pages=41 with footnote 83}}</ref> ===Тууы=== Рама [[Чайтра]] ай календаренең аенда туган булган (Март - Апрель), бу көн бөтен Һиндстан буйлап "Рам Навами" буларак бәйрәм ителә. Бу [[Һинд дине календаре]]нда дүрт [[Навратри]]ларның берсе белән туры килә, атап әйткәндә, "Васантха Навратри" белән.<ref>{{cite book|author=Robin Rinehart|title=Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice|url=https://books.google.com/books?id=hMPYnfS_R90C |year=2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-905-8|pages=139, 388}}</ref> Борынгы ''Рамаяна'' эпосының ''Балаханда''сында Рама һәм аның туганнары [[Айодхья]]да [[Сарайю Елгасы]] ярларындагы шәһәр, Каушалья һәм Дашаратхада туган дип раслана.<ref name="Guruge1991p51"/><ref>[https://archive.org/stream/ShrimadValmikiRamayan-SanskritTextWithHindiTranslation-DpSharma10/ShrimadValmikiRamayan-SktHindi-DpSharmaVol01-BalaKanda1927#page/n177/mode/2up ''Valmiki Ramayana''], ''Bala Kanda''</ref> ''Рамаяна''ның Җәйничелек юрамаларында, мәсьәлән, Вималасуриның ''Паумачарийя''сында (турыдан-туры мәгънәдә Падманың гамәлләре), шулай ук Раманың иртә тормыш детальләре искә алына. Җәйничелек текстлары төрлечә даталана, әмма күбрәк безнең эраның 500-енче елга кадәр, әмма иң фараз ителгәне безнең эраның беренче 500 гасырлар эчендә.<ref name=cort313>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=313 note 9}}</ref> Дашаратха [[Косала]]ның патшасы, һәм [[Икшваку]]ларның Кояш династиясенең өлеше булганнар. Аның анасының исеме Каушалья турыдан-туры мәгънәдә ул Косаладан икәнен аңлата. Косала патшалыгы шулай ук Буддачылык һәм Җәйничелек текстларында, Борынгы Һиндстанның уналты "Маһа җанападалар"ның берсе һәм Җәйничеләр һәм Буддачылык тарафдарларының әһәмиятле дини сәфәр кылу урыны буларак искә алына.<ref name="Guruge1991p51">{{cite book|author=A. W. P. Guruge |title=The Society of the Ramayana |url=https://books.google.com/books?id=WWlsWQ8foNgC&pg=PA51 |year=1991|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-265-9|pages=51–54}}</ref><ref>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=160–162, 196, 314 note 14, 318 notes 57–58}}, Quote (p. 314): "(...) Kosala was the kingdom centered on Ayodhya, in what is now east-central Uttar Pradesh."</ref> Шулай да, хәзерге Айодхья чынлап та "Рамаяна"да һәм башка Һиндстан текстларында искә алынган Айодхья һәм Косала белән шул ук шәһәрме икәне турында галимнәр бәхәсе бара.<ref name=veer157>{{cite book|author=Peter van der Veer|title=Religious Nationalism: Hindus and Muslims in India|url=https://books.google.com/books?id=p29ArJ7j6zgC&pg=PA157|year=1994|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-08256-4|pages=157–162}}</ref>{{refn|group=note|Kosala is mentioned in many Buddhist texts and travel memoirs. The Buddha idol of Kosala is important in the Theravada Buddhism tradition, and one that is described by the 7th-century Chinese pilgrim Xuanzhang. He states in his memoir that the statue stands in the capital of Kosala then called Shravasti, midst ruins of a large monastery. He also states that he brought back to China two replicas of the Buddha, one of the Kosala icon of Udayana and another the Prasenajit icon of Prasenajit.<ref>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=194–200, 318 notes 57–58}}</ref>}} ===Яшьлеге, гаиләсе һәм дуслары=== [[File:An early 20th century Hindu deity Rama painting.jpg|thumb|left|upright=0.8|Рама Һинд дине сәнгатьләрендә һәм текстларында барлык тере мәхлукатлар өчен кайгырта торган мәрхәмәтле шәхес итеп тасвирлана.<ref name=hindery106>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA98 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=106–107}}</ref>]] Рама "Рамаяна"ның "Балаханда" секциясе буенча өч туганы булган. Алар Лакшмана, Бхарата һәм Шатругһна булганнар.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} Текстның сакланып калган кулъязмаларында аларның яшь шаһзадәләр буларак өйрәтелүләре һәм белем алулары тасвирлана, әмма бу кыскача. Рама әдәпле, үз-үзен контрольдә тотучы, яхшы яшь кеше итеп тасвирлана, ул һәрвакыт башкаларга ярдәм итәргә әзер. Аның белем алуына [[Веда]], [[Веданга]] һәм шулай ук хәрби сәнгатьләр кергән.<ref name="Dalal2010p326">{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=326–327}}</ref> Раманың үскән еллары башка Һинд дине текстларында, мәсьәлән, Тулсидасның "Рамавали"сында күбрәк детальләр белән тасвирланган. Калып [[Кришна]] өчен табылганнарга охшаш, әмма Тулсидас поэмаларында Рама йомшаграк һәм тыйнак интроверт, ә Кришна кебек шук уйнаучы түгел.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} ''Рамаяна''да Патша [[Җанака]] оештырган җәядән ату бәйгесе искә алына, анда Сита һәм Рама очрашалар. Рама бәйгедә ота, шул ук вакытта Җанака Сита һәм Раманың туена риза була. Сита Рама белән аның әтисе Дашратха башкаласына күчә.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} Сита Раманың туганнарын бертуганы һәм ике кузинасы белән таныштыра һәм алар бөтенесе өйләнә һәм кияүгә чыга.<ref name="Dalal2010p326"/> Рама һәм аның туганнары башка җирдә булганда, Бхаратаның әнисе һәм патша Дашаратханың икенче хатыны [[Кайкейи]] патшага ул сорган нәрсә белән килешергә вәгъдә иткәне турында искә төшерә. Дашаратха исенә төшерә һәм шулай эшләргә ризалаша. Ул таләп иткәнчә Рама ундүрт ел Дандака урманында качкын булып яшәргә тиеш.<ref name="Dalal2010p326"/> Дашаратха аның таләбенә һафалана. Аның улы Бхарата һәм башка гаилә әгъзалары аның таләбе шулай булгач күңелсезләнәләр. Рама раслаганча аның әтисе сүзен тотарга тиеш, һәм ул җир яки күк материаль рәхәтләре өчен сорамаячак дип өсти һәм ул куәт яки берәр нәрсә башка артыннан кумаячагын өсти. Ул карары турында хатыны белән сөйләшә һәм һәркемгә вакыт тиз уза дип сөйли. Сита аның белән урманда яшәр өчен китә, бертуган Лакшмана аларга качу вакытында якын туганын караганда кушыла.<ref name="Dalal2010p326"/> === Куылуы һәм сугыш === [[File:Rama exiled to Forest.jpg|thumb|Рама урманга кача.]] [[File:Rama Spurns Suparnakha by Warwick Goble.jpg|thumb|upright=0.8|left|Равананың туганы Супарнакха Раманы нәфес итеп Ситага хыянәт иттермәкче була. Ул баш тарта (өстә).]] Рама Косала патшалыгыннан читкә бара, Ямуна елгасын кичә һәм башта Читракутада, Мандакини елгасы буйларында, [[Васиштха]] олы фикер иясе сыену урынында кала.<ref name=dalal99>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=99, 326–327}}</ref> Бу урын Һинд дине традициясендә Уттар Прадеш һәм Мадхья Прадеш чикләрендә [[Читракут, Мадхья Прадеш]] дип ышаныла. Төбәктә күп Рама гыйбадәтханәләре бар һәм ул әһәмиятле Вайшнава дини сәфәр кылу урыны булып тора.<ref name=dalal99/> Текстларда Ведик [[риши]]ларның (олы фикер ияләренең) сыену урыннары тасвирлана, мәсьәлән, [[Атри]], һәм Раманың урманнарда йөрүе, гади тормыш алып баруы, шәйтаннардан төрле [[ашрам]]нарда яшәүче аскетларны яклавы һәм арындыруы тасвирлана.<ref name=dalal99/><ref name=hindery99>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA98 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=98–99}}</ref> [[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Reliëf op de aan Shiva gewijde tempel op de Candi Lara Jonggrang oftewel het Prambanan tempelcomplex TMnr 10016191.jpg|thumb|upright=0.8|left|Сулда Җатайю аңа ярдәм итәргә тырышканда, [[Равана]]ның [[Сита]]ны коткаруы. 9-ынчы гасыр [[Прамбанан]] барельефы, [[Ява]], [[Индонезия]].]] Ун ел йөрү һәм көрәшүдән соң Рама Годавари елгасы ярларында Панчаватига килә. Бу төбәктә төрле шәйтаннар (''ракшасалар'') булган. Бер көнне Шурпанакха дигән шәйтан хатыны Раманы күргән, аңа гашыйк булган һәм аны вәсвәсәләргә тели.<ref name="Dalal2010p326"/> Рама аннан баш тарта. Шурпанакха үч итеп Ситага яный. Гаиләсен яклап, энесе Лакшмана Шурпанакханың борынын һәм колакларын кисеп ала. Көч куллану циклы эскалацияләнгән һәм соңында патша Раванага килеп җиткән, ул Шурпанакханың бертуганы булган. Равана гаиләсе Панчаватига гаиләсе өчен үч алырга килә, Ситаны күрә, җәлеп ителә һәм аны патшалыгы Ланкага урлый (бу хәзерге Шри Ланка дип ышаныла).<ref name="Dalal2010p326"/><ref name=hindery99/> [[File:Hanuman meets Sri Rama in Forest.jpg|thumb|upright=0.8|left|[[Хануман]] Шри Рама белән Урманда очраша.]] Рама һәм Лакшмана аның урлануын ачыклыйлар, Ситаның куркынычсызлыгы өчен борчылалар, аның югалуы һәм Равананың чакыруына җавап бирә алмауга күрә төшенкелеккә биреләләр. Аларның көрәше яңа биеклекләргә җитә. Алар көньякка таба сәяхәт итәләр, маймыллар гаскәре маршалын Сугриваны очраталар һәм Сугриваның министры булган [[Хануман]] кебек тугъры командирларны җәлеп итәләр.<ref name="Ramayana">{{cite book | url=https://books.google.com/?id=4Wzg6wFJ5xwC |ref=harv | title=Ramayana | publisher=University of California Press | author=B. A van Nooten William | year=2000 | isbn=978-0-520-22703-3}}</ref> Шул ук вакытта Равана Ситаны вәсвәсәләргә тырыша һәм аны кәнизәге итәргә маташа. Сита моннан баш тарта. Равана ярсулана. Рама ахыр чиктә Ланкага барып җитә, күп отышлар һәм отылулар булган сугышта сугыша, әмма соңыннан Равана җиңеп чыга, Равананы һәм явызлык көчләрен үтерә һәм хатыны Ситаны коткара. Алар Айодхьяга кайталар.<ref name="Dalal2010p326"/><ref>{{cite book | url=https://books.google.com/?id=sFmsrEszbxgC | title=The Ramayana of Valmiki | publisher=Princeton University Press | author=Goldman Robert P | year=1996 | isbn=978-0-691-06662-2}}</ref> ===Сугыштан соң хөкеме һәм үлеме=== Раманың Айодхьяга кайтуы аның таҗ кию церемониясе белән бәйрәм ителә. Ул ''Рама паттабхишека'' дип атала, һәм хөкем үзе ''Рама раджья'' гадел хөкемдарлык дип тасвирлана.<ref>{{cite book|author=Ramashraya Sharma|title=A Socio-political Study of the Vālmīki Rāmāyaṇa |url=https://books.google.com/books?id=9Vo0OJtO6DQC&pg=PA2 |year=1986|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0078-6|pages=2–3}}</ref><ref>{{cite book|author=Gregory Claeys|title=The Cambridge Companion to Utopian Literature|url=https://books.google.com/books?id=sFCuoqykV9QC&pg=PA240 |year=2010|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-82842-0|pages=240–241}}</ref> Күпләр ышануынча Рама кайткач кешеләр шатлыкларын фейерверклар белән бәйрәм иткәннәр, һәм аның кайтуы белән [[Дивали]] фестивале бәйле. Раманың патша булып башлавыннан соң, Сита Равана белән булганда үзе барган дигән гайбәт тарала башлаган; Сита каршы килеп аның урлануы көч кулланып дип әйткән. Рама гайбәтләргә хатыныннан ваз кичеп җава бирә һәм аны "[[Агни]]" (ут) алдында сынау үтәргә сораган. Ул шулай эшли һәм сынауны үтә. "Рамаяна"да һәм башка төп текстларда Рама һәм Сита бергә бәхетле итеп Айодхьяда яшиләр, аларның Лув һәм Куш дигән игезәк угыллары була.<ref name=hindery99/> Шулай да, кайбер юрамаларда, хикәя аерылып тора һәм фаҗигале, Сита аның ире аңа ышанмагач кайгыдан үлә, бу Ситаны әхлак каһарманы итә һәм укучыны Рама турында әхлакый сораулар белән калдыра.<ref>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|page=100}}</ref><ref name = "Hess2001"/> Бу юрамаларда, Ситаның үлеме Раманың батуына китерә. Үлемнән соң, ул киләчәк тормышында аңа кушыла.<ref>{{cite book|author=Northrop Frye|title=Northrop Frye's Uncollected Prose|url=https://books.google.com/books?id=AV-zCAAAQBAJ&pg=PA191|year= 2015|publisher= University of Toronto Press|isbn=978-1-4426-4972-9|page=191}}</ref> "Тхири Рама" дигән Рама тормышының [[Мьянма]] юрамасында Рама батып үз-үзенә кул сала.<ref>{{cite book|author=Dawn F. Rooney|title=The Thiri Rama: Finding Ramayana in Myanmar|url=https://books.google.com/books?id=iiCEDgAAQBAJ |year=2017|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-315-31395-5|page=49}}</ref> ===Туры килмәүләр=== Ходай Рама риваятьләре төбәк буенча һәм манускриптлар буенча бик нык аерылып тора. Уртак нигез, сюжет, грамматика һәм явызлык һәм сугыш белән ассоциацияләнгән төп кыйммәтләр булып коррект юрама юк һәм шулай ук тикшереп карарлык бердәнбер борынгы юрама да юк. Паула Ричман буенча "Һиндстанда, көньяк-көнчыгыш Азиядә һәм шуннан читтә" йөзләрчә юрамалар бар.<ref name=richman7>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=7–9 (by Richman), pp. 22–46 (Ramanujan)}}</ref><ref name="Iyengar2005p29">{{cite book|author=A.N. Jani|editor=Kodaganallur R.S. Iyengar|title=Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia|url= https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&pg=PA29| year=2005| publisher= Sahitya Akademi|isbn= 978-81-260-1809-3|pages=29–55}}</ref> Юрамалар төбәк буенча локаль алдан әйтүләр һәм тарихларны чагылдырып төрле һәм "чын" юрамадан "төрле сөйләүләрнең тайпылыш"лары дип атала, бу Ричман һәм Рамануджан буенча, Рама хикәясенең барлык локаль юрамалары чын булганнан шактый аерылып тора.<ref name=richman7/> Хикәяләр детальләрдә аерылып тора, бигрәк тә әхлак соравы аңлаешлы, әмма тиешле этик җавап ачык түгел яки бәхәсләнгән урында.<ref name=richman10>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=10–12, 67–85}}</ref><ref name="Horstmann1991p9">{{cite book|author=Monika Horstmann|title=Rāmāyaṇa and Rāmāyaṇas|url=https://books.google.com/books?id=40A6s8l1lqQC |year=1991|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-03116-5|pages=9–21}}</ref> Мәсьәлән, шәйтан хатыны Шурпанакха Раманы вәсвәсә кылыр өчен хатын кыяфәтен ала, аннары Рама аннан баш тарткач, яшерен килә һәм бәйләнә, Лакшмана тиешле этик җавап алдына килә. Һиндстан традициясендә Ричман раслаганча, иҗтимагый кыйммәт булып "гаскәри беркайчан да хатынга тия алмавы" булып тора.<ref name=richman10/> Рама һәм Лакшмананың җавап детальләре һәм аларны гадел итеп тануның берничә юрамасы бар. Охшаш рәвештә алар Айодхьяга җиңеп кайткач Раманың Ситага каршы белән гайбәтләр белән эш итүнең төрле юрамалары бар, гайбәтләр объектив рәвештә тикшерелә алмау һәм исәпкә алынмаска алмаудан чыгып.<ref>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=11–12, 89–108}}</ref> Охшаш рәвештә юрамалар күп башка махсус вакыйгалар буенча аерылып тора, мәсьәлән, Рама, Сита һәм Лакшмананың ничек вафат булулары. Юрамалар һәм туры килмәүләр Һинд дине традицияләрендә табылган текстларга чикләнмәгән. Җәйничелек традициясендә Рама хикәясе шулай ук автор һәм дин буенча, детальләрдә, әхлакый эшләнергә тиешләрдә һәм хәтта исемнәрдә аерылып тора - борынгырак юрамалар Рама урынына Падма исеме кулланыла, шул ук вакытта соңгырак Җәйничелек текстларында бары тик Рама сүзе кулланыла.<ref>{{cite book|author=Umakant P. Shah|editor=Kodaganallur R.S. Iyengar|title=Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia|url= https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&pg=PA29| year=2005| publisher= Sahitya Akademi|isbn= 978-81-260-1809-3|pages=57–76}}</ref> ==Даталау== [[File:A relief summary of Ramayana at Hindu temple cave 16 Ellora India.jpg|thumb|left|Рама кыйссасы [[Эллора Мәгарә]]ләрендә иң зур Шива гыйбадәтханәсендә 8-енче гасыр рельеф сәнгать әйбере буларак ташта киселгән, бу аның Һиндстан җәмгыятенә әһәмиятен күрсәтә.<ref name=vatsyayan335>{{cite book|author=Kapila Vatsyayan|editor=Mandakranta Bose|title=The Ramayana Revisited |url=https://books.google.com/books?id=2Ar2Qfr-UeQC&pg=PA339 |year=2004|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-516832-7|pages=335–339}}</ref>]] Раманың тарихта булуы, һәм аның кайчан яшәве, әгәр дә аның чын шәхесне чагылдыруы төрле авторлар арасында бәхәсләнә. Кайбер Һинд дине текстларында Рама "Трета Юга"да яки "Двапара Юга"да яшәгән дип раслана бу кайбер авторлар тарафыннан фараз ителгәнчә якынча безнең эрага кадәр 5000 ел, шул ук вакытта башкалар Рама безнең эрага кадәр 102, 67 яки 8-дә яшәгән дип фаразлыйлар. Прото- һәм борынгы [[Һиндстан тарихы]]нда специальләшкән Һинд дине [[археолог]]ы [[Хасмукх Дһираҗлал Санкалья]] буенча болар барысы да "саф уйланмалар".<ref>{{cite book|title=The Ramayana in historical perspective|year=1982|pages=4–5, 51|first=Hasmukhlal|last=Dhirajlal Sankalia|publisher=Macmillan India}}</ref> Артур Боннер буенча "нәрсә булган булырга мөмкин" ул [[Гупта Империясе]]нең иртә патшасы Сарайю елгасында башкласын төзегән, бу яңа шәһәрне Айодхья дип атаган, һәм Рама нәкъ шул урында "миллионнарча еллар элек" туган дип расланган булган, шулай итеп династия Ходайлар белән кушылган, һәм бу ышану Һиндстанда Гупта Империясе беткәннән соң киң таралган булган.<ref>{{cite book|title=Averting the Apocalypse: Social Movements in India Today|first=Arthur|last=Bonner|page=354|year=1990|publisher=Duke University Press|isbn=9780822310488}}</ref> Раманың эпик хикәясе ''[[Рамаяна]]''ның хәзерге формада төзелеше безнең эрага кадәр 7-енче һәм 4-енче гасырлар арасында даталана.<ref>Swami Parmeshwaranand, ''Encyclopaedic Dictionary of Puranas - Volume 1'', 2001. p. 44</ref><ref>{{cite book|title=Archaeology: Indonesian Perspective : R.P. Soejono's Festschrift|first=Truman |last=Simanjuntak |page=361|year =2006}}</ref> "Рамаяна" буенча басылган эшләре өчен мәшһүр [[Оксфорд]] Университетының [[Санскрит]] теленең Профессоры Джон Броккингтон буенча оригиналь текст борынгырак заманнарда иҗат ителгән һәм борынгырак вакытта авыздан сөйләп тапшырылган булган, һәм хәзерге галимнәр безнең эрага кадәр 1-енче меңьеллыкта берничә гасыр тәкъдим иткәннәр. Броккингтон карашы буенча "эшнең теленә, стилена һәм эчтәлегенә нигезләнеп аны безнең эрага кадәр якынча 5-енче гасыр дип фаразларга була, һәм бу нигезле фараз."<ref>{{cite book|author1=John Brockington|author2=Mary Brockington|title=The Other Ramayana Women: Regional Rejection and Response |url=https://books.google.com/books?id=GgQzDAAAQBAJ&pg=PA3 |year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-39063-3|pages=3–6}}</ref> ==Иконографиясе== [[File:Rama and the ocean.jpg|left|alt=Lord Rama got fed up with asking a non-responding Varuna (God of the oceans) to help him and took up the Brahmastra.|thumb|upright=0.8|Рама иконографиясе бик төрле, һәм типик рәвештә аны берәр риваять контекстында күрсәтә. Өстә, Рама диңгезне кичеп карый.]] Рама иконографиясе Вишну аватарлары белән уртак элементларга ия, әмма берничә элементлар аерылып тора. Аның беркайчан да ике кулдан артык булмый, ул уң кулында "бана" (ук) тота яки аның янында шул ук бар, ә сул кулында аның "дһанус"ы (җәя).<ref name=raoramaicon/> Аның өчен иң киңәш ителгән сурәт - ул "трибханга" позасында (өч мәртәбә бөгелгән "S" формасы). Ул кара, зәңгәр яки караңгы төстә сурәтләнгән, типик рәвештә кызыл төсмерле кием кия. Аның хатыны һәм бертуганы иконографиянең өлеше булып тора, Лакшмана сул ягында, ә Сита Раманың һәрвакыт уңында, икесе дә саргылт-алтынсу тән төсе белән.<ref name=raoramaicon>{{cite book|author=T. A. Gopinatha Rao|title=Elements of Hindu iconography |url=https://books.google.com/books?id=MJD-KresBwIC |year=1993|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0878-2|pages=189–193}}</ref> ==Фәлсәфәсе һәм символизмы== Раманың тормыш кыйссасы символизм белән үрелгән. Шелдон Поллок буенча Һиндстан текстларында Рама тормышы шедевр итеп сөйләнеп тормышны һәм дөньяны чагылдыру, концепциясен булдыру һәм аңлау өчен кысалар тәкъдим итә. Бөтен дөнья буйлап башка эпослар һәм дини кыйссалар кебек үк, ул тормыш өчен әһәмиятлегә бәйле нәрсә булган, чөнки ул "мәдәнияткә ул нәрсә икәнен әйтә". Раманың тормышы көнбатыш яхшы һәм начар арасында сугыштан катлаулырак, биредә үлемсез куәтле Ходайлар һәм үлеме булган көрәшүче кешеләр арасында ачык аерма бар. Һиндстан традициясендә, бигрәк тә Рама кыйссасында кыйсса илаһи кеше, үлемле Ходай турында бара, алар бергә инкорпорацияләнеп трансцендент халәткә киләләр.<ref>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Sheldon I. Pollock|title=The Rāmāyaṇa of Vālmīki: An Epic of Ancient India. Araṇyakāṇḍa |url=https://books.google.com/books?id=h1g6fWIu-kAC |year=2007|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-3164-3|pages=41–43}}</ref> <blockquote> <poem> Олырак торган җан иясе яманга яманлык бирми,<br/> бу берәү үтәргә тиеш нәрсә;<br/> изгелекле шәхесләрнең бизәге аларның үз-үзләрен тотышы.<br/> (...) Затлы җан һәрвакыт мәрхәмәтле булачак,<br/> хәтта башкаларга җәрәхәт ясаучыларга да. </poem> Рамаяна 6.115, Вальмики. </blockquote> Шәхес буларак, Рама идеаль шәхеснең хасиятләренең чагылышы булып тора (''пурушоттама'').<ref name = "Hess2001">{{cite journal| author = Hess, L.| year = 2001| title = Rejecting Sita: Indian Responses to the Ideal Man's Cruel Treatment of His Ideal Wife| journal = Journal of the American Academy of Religion | volume = 67| issue = 1| pages = 1–32| url = http://jaar.oxfordjournals.org/cgi/content/citation/67/1/1| accessdate = 2008-04-12| doi = 10.1093/jaarel/67.1.1| pmid = 21994992}}</ref> Ул индивидуаль шәхес омтылган барлык дәрәҗәләргә ия, һәм ул барлык әхлак бурычларын үти. Рама ''марьяда пурушоттама'' яки Дһарма яклаучыларының иң яхшысы.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=LexraSEgRfIC&printsec=frontcover&dq=The+Blackwell+Companion+to+Hinduism#v=onepage&q=%22best%20of%20upholders%20of%20dharma%22&f=false|title=THE BLACKWELL COMPANION TO HINDUISM|author=Gavin Flood|isbn=978-81-265-1629-2|date=2008-04-17}}</ref> Родрик Хиндери буенча, 2, 6 һәм 7 китаплар әхлакый тәгълиматы өчен искә алына.<ref name="Horstmann1991p9"/><ref name=hindery100>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|pages=100–101}}</ref> The views of Раманың "уйлаучы йөрәк" ысулын булдыру өчен карашларында "мантыйк буенча фикер йөртү һәм эмоцияләр" комбинацияләнгән. Икенчедән, ул әйтелгәне һәм эшләгәне аша "характер әхлагын" булдыру өчен "үзаң һәм гамәл" берлеген булдыра. Өченчедән, Раманың тормышы әхлакны яшәү эстетикасы белән комбинацияли.<ref name=hindery100/> Раманың һәм аның кешеләре кыйссасы "явызлыкка явызлык белән җавап кайтарырга ярыймы" турында сораулар күтәрә һәм шуннан соң Һинд дине кысаларында бер диапазон сораулар күтәлә, мәсьәлән [[карма]] һәм [[дхарма]] мәсьәләләре.<ref name=hindery103>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|pages=103–106}}</ref> Раманың тормышы һәм комментарлары берәү тормышын тулысынча яшәргә һәм омтылырга тиеш булганын ассызыклый, һәм өч тормыш максаты да бик әһәмиятле булганын: алкыш (дһарма), теләкләр (кама), һәм законлы байлыкка ирешү (артха). Рама шулай ук берәүнең чын вазыйфалары, чын кызыксынулары һәм законлы ләззәтләрен тәфсилләп аңлауга ирешергә һәм исәпкә алырга тиеш дип өсти, мәсьәлән, "Рамаяна"ның 4.38 секциясендә.<ref name=hindery106/> ==Әдәби чыганаклар== [[File:Valmiki Ramayana.jpg|thumb|upright=0.8|[[Вальмики]] ''Рамаяна''ны төзи.]] ===Рамаяна=== Рама тормышының беренчел чыганагы булып [[риши]] [[Вальмики]] тарафыннан төзелгән Санскрит эпосы "Рамаяна" булып тора. [[File:Avatars.jpg|thumb|upright=0.8|Рама (өстән сулдан өченче) Вишнуның [[Дашаватар]]ында (ун инкарнациясендә) сурәтләнгән. [[Джайпур]]дан сурәт, хәзер [[Виктория һәм Альберт Музее]]нда.]] Эпосның Һиндстан төбәкләре буенча күп юрамалары бар. [[Мадхвачарья]] тарафдарлары ышануынча "Рамаяна"ның борынгырак юрамасы, "мула-Рамаяна" элек булган. Мадһва традициясе аны [[Вальмики]] юрамасыннан авторитетлырак дип саный. ''Рамаяна''ның юрамалары күпчелек төп Һиндстан телләрендә бар; Раманың тормышы, гамәлләре һәм илаһи фәлсәфәсен сөйли торган мисалларга ''[[Рамаватарам]]'' эпос поэмасы керә, һәм Рама тормыш тарихының дәвам булган киңрәк таралган юрамалары:<ref>{{cite book|author1=Constance Jones|author2=James D. Ryan|title=Encyclopedia of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC |year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7564-5|page=355}}</ref> * [[Тамил теле]]ндә 12-енче гасыр шагыйре [[Камбар]]ның ''Камба Рамаянам''ы; * 16-ынчы гасыр изгесе "[[Тулсидас]]"ның [[Һинди]] телендә ''[[Рамчаритманас]]''ы; * [[Каннада]] телендә [[Кувемпу]] тарафыннан "[[Шри Рамаяна Даршанам]]"ы һәм Кумара Вальмикиның "Пампа Рамаяна"сы, "Тораве Рамаяна"сы; * [[Вишванатха Сатьянараяна]] тарафыннан ''Рамаяна Калпаврукшам'' һәм [[Телугу теле]]ндә Ранганатха тарафыннан ''Рамаяна''; * [[Одиа теле]]ндә ''Виланка Рамаяна''; * [[Бенгаль теле]]ндә ''Крийивас Рамаяна''; * [[Малаялам теле]]ндә ''Элуттачан'' (бу текст [[Адвайта Веданта]] тарафыннан илһамдырылган "Адхьятма Рамаяна"га якынрак).<ref>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|page=4}}</ref> Бу эпос бөтен Һиндстан буйлап бар, төрле телләрдә һәм мәдәни традицияләрдә.<ref>[http://www.maxwell.syr.edu/moynihan_sac_inside.aspx?id=36507224368&terms=Regional%20Ramayanas "The Oral Tradition and the many 'Ramayanas'"], Moynihan @Maxwell, [[Maxwell School]] of [[Syracuse University]]'s South Asian Center</ref> ===Адхьятма Рамаяна=== ''Адхьятма Рамаяна'' соң [[Санскрит]] тексты ул [[Рамаяна]] текстының рухилыгын өстенлеген алга сөрә. Ул ''[[Брахманда Пурана]]''ның соңгы өлеше эченә куелган һәм аның якынча өчтән бер өлешен тәшкил итә.<ref name=jnfarquhar158>{{cite book|author=John Nicol Farquhar |title=An Outline of the Religious Literature of India |url=https://books.google.com/books?id=wRMaAAAAMAAJ |year=1920|publisher=Oxford University Press |pages=324–325}}</ref> Текст фәлсәфи рәвештә Рама Ходае [[Бхакти]]сын һәм [[Шактизм]]ны [[Адвайта Веданта]] белән килештереп карый, 65-тән күбрәк бүлек һәм 4500-тән артык шигырьдән тора.{{Sfn|Rocher|1986|pp=158-159 with footnotes}}<ref name="Tulasīdāsa1989p875">{{cite book|author=RC Prasad |title=Tulasīdāsa's Sriramacharitmanasa |url=https://books.google.com/books?id=BiYt00x5tcQC&pg=PA875 |year=1989|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0443-2 |pages=xiv-xv, 875–876}}</ref> Текстта Рама [[Брахман]] буларак чагылдырылган (метфаизик чынлык), абстракт кыйммәтләр һәм рухи иделлар Раманың барлык аспектлары һәм атрибутлары булып чагыла.<ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> ''Адхьятма Рамаяна'' ''Рамаяна''ны берәүнең үз җанын үзе өйрәнү символизмына Адвайта терминологиясеннән алынган метафоралар белән тасвирлап күчерә.<ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> Текст мәшһүр чөнки ул [[Тулсидас]]ның мәшһүр "[[Рамчаритманас]]"ына йогынты ясаган,<ref name=jnfarquhar158/><ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> һәм [[Бһанубхакта Ачарья]]ның "Рамаяна"ның [[Непали]] телендә иң популяр юрамасын илһамландырган.<ref>{{cite book|author=R. Barz|editor=Monika Horstmann|title=Rāmāyaṇa and Rāmāyaṇas|url=https://books.google.com/books?id=40A6s8l1lqQC |year=1991|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-03116-5|pages=32–35}}</ref> Бу шулай ук [[Тхунчатх Эжутхачан]] тарафыннан [[Малаялам теле]]нә тәрҗемә ителгән булган, бу телнең нигезләвенә китергән. ===Рамачаритманас=== ''Рамаяна'' - [[Санскрит]] тексты булып тора, шул ук вакытта ''[[Рамачаритаманаса]]'' "Рамаяна"ны төньяк Һиндстанда киң аңлашыла торган Һинди теленең асаба диалектында янә сөйли.<ref name=britramcharit/> {{sfn| Lutgendorf|1991}}<ref>{{harvnb|Miller|2008|p=217}}</ref><ref>{{harvnb|Varma|2010|p=1565}}</ref> ''Рамачаритаманаса'' 16-ынчы гасырда [[Тулсидас]] тарафыннан иҗат ителгән булган.<ref name=britramcharit>[https://www.britannica.com/topic/Ramcharitmanas Ramcharitmanas], Encyclopaedia Britannica (2012)</ref><ref>{{harvnb|Poddar|2001|pp=26–29}}</ref><ref>{{harvnb|Das|2010|p=63}}</ref> Популяр текст [[Бхакти хәрәкәте]] кысаларында эпос кыйссасын синтезлау өчен билгеле, шул ук вакытта оригиналь риваятьләр һәм фикерләр шәхси Ходай өчен рухи [[бхакти]] (тугъры мәхәббәт) чагылышына трансформацияләнә.<ref name=britramcharit/>{{sfn|Schomer|McLeod|1987|p=75}} Тулсидас ''Адхьятма Рамаяна'' белән илһамландырылган булган, биредә Рама һәм "Вальмики Рамаяна"ның башка персонажлары башка атрибутлары белән ("сагуна" хикәясе) рухи төшенчәләргә һәм атрибутларсыз ("ниргуна" чынлыгы) "[[Атман]]" (җан, үз, Брахман)га күчерелгән булган.<ref name=jnfarquhar158/><ref name="Tulasīdāsa1989p875"/>{{sfn|Schomer|McLeod|1987|pp=31, 74-75 with footnotes, Quote: "What is striking about the dohas in the Ramcharitmanas however is that they frequently have a sant-like ring to them, breaking into the very midst of the saguna narrative with a statement of nirguna reality".}} Капур буенча, "Рамчаритманаса"да Раманың тормыш кыйссасында мифология, фәлсәфә һәм дини ышанулар тормыш хикәсенә, әхлак законына, универсаль кеше кыйммәтләренә комбинацияләнә.<ref name="Pollet1995p181"/> Үзенең диалогларында ул кеше дилеммалары, үз-үзеңне тотышыңның идеаль стандартлары, яратучының вазифалары, һәм үзара җаваплылык турында бәхәсләшә. Ул тамашачыларны тормышларын рухи яссылыкта күрергә, алкышлыларны дәвам итәргә өнди, һәм басылганнарны дәва бальзамы белән дәвалый.<ref name="Pollet1995p181">{{cite book|author=A Kapoor|editor=Gilbert Pollet|title=Indian Epic Values: Rāmāyaṇa and Its Impact|url=https://books.google.com/books?id=EVnK3q48dL0C&pg=PA181 |year=1995|publisher=Peeters Publishers|isbn=978-90-6831-701-5|pages=181–186}}</ref> ''Рамачаритманас'' һәр елны көз белән башкарыла торган Рамага нигезләнгән пьеса буларак билгеле, бу атна буе бара торган "[[Рамила]]" сәнгатьләр фестивале дәвамында була.<ref name="Jennifer Lindsay 2006 12–14"/> "Рамачаритманас"ка нигезләнгән "Рамаяна"ны "сәхнәгә кую" 2008 елда ЮНЕСКО тарафыннан Кешелекнең Мәдәни Мирасы итеп танылган.<ref name=unescodussehra>[http://www.unesco.org/culture/ich/en/RL/ramlila-the-traditional-performance-of-the-ramayana-00110 Ramlila, the traditional performance of the Ramayana], UNESCO</ref> ==Йога Васиштха== <blockquote> Кеше тырышлыгы үзеңне яхшырту өчен кулланылырга мөмкин һәм Ходайлар тарафыннан мәңге язмыш дигән нәрсә юк.<br/> "Йога Васиштха" (Васиштха Раманы өйрәтә). </blockquote> ''Йога Васиштха'' ул [[Санскрит]] тексты ул Патшазадә Рама һәм [[Ади Шанкара]] тарафыннан Һинду фәлсәфәнең [[Веданта]] мәктәбенең беренче олы фикер иясе дип аталган [[Васиштха]] арасында әңгәмә итеп төзелгән.<ref name=chappleix/> Тулаем текстта 29 000-нән артык шигырь бар.<ref name=chappleix>{{Harvnb|Chapple|1984|pp=ix-xi}}</ref> The short version of the text is called ''Laghu Yogavasistha'' and contains 6,000 verses.<ref name="Leslie2003-105">{{Harvnb|Leslie|2003|pp=105}}</ref> Аны тәмамлауның төгәл гасыры билгеле түгел, әмма фараз ителгәнчә якынча 6-ынчы гасырдан 14-енче гасырга кадәр, әмма текст юрамасы 1-енче меңьеллыкта булган булырга охашаган.<ref>{{Harvnb|Chapple|1984|p=x}}</ref> ''[[Йога Васиштха]]'' тексты алты китаптан тора.<ref name="Chapple1984-xii"/> Беренче китапта Раманың тормыш табигате белән канәгатьләнмәве турында язылган.<ref name="Chapple1984-xii"/> Икенчесе Рама персонажы аша азат ителүгә омтылуны һәм шундый омтылуга ирешкәннең табигатен тасвирлый.<ref name="Chapple1984-xii"/> Өченче һәм дүртенче китапларда расланганча азат ителү рухи тормыш аша килә, ул үз өстеңнән тырышлык куюны таләп итә, һәм кыйссаларга кертелгән космологияне һәм метафизиканы тәкъдим итә.<ref name="Chapple1984-xii"/> Бу ике китап азат ихтиярны һәм кешенең иҗади көчен ассызыклау өчен мәгълүм.<ref name="Chapple1984-xii"/><ref>Surendranath Dasgupta, A History of Indian Philosophy, Volume 2, Cambridge University Press, ISBN 978-0521047791, pages 252-253</ref> Бишенче китапта медитация һәм аның шәхесне азат итәргә көче турында сөйләнә, ә соңгы китапта яктыртылган һәм алкышлы Раманың халәте тасвирлана.<ref name="Chapple1984-xii">{{Harvnb|Chapple|1984|pp=xi-xii}}</ref><ref>{{cite book |last= Venkatesananda |first=S (Translator) |title=The Concise Yoga Vāsiṣṭha |publisher=State University of New York Press |location=Albany |year=1984 |isbn=0-87395-955-8}}</ref> ''Йога Васиштха'' [[Ведантик]] фәлсәфәнең иң әһәмиятле текстларның берсе дип таныла.<ref>Pandit Rajmani Tigunait, Irene Petryszak (2002), The Himalayan Masters: A Living Tradition, pp 37, ISBN 978-0-89389-227-2</ref> Дэвид Гордон Вайт раслаганча текст урта гасыр Адвайта Веданта галимнәре өчен [[Йога]] буенча белешмә булып хезмәт иткән.<ref name=whiteysxvi>{{cite book|last= White |first=David Gordon |title=The "Yoga Sutra of Patanjali": A Biography| year=2014 |publisher=Princeton University Press|isbn=978-0691143774|pages=xvi-xvii, 51}}</ref> Вайт буенча, Йога Васиштха Һиндстан Йога мәдәниятендә 12-енче гасырга кадәр доминацияләнгән иң популяр текстларның берсе булган.<ref name=whiteysxvi/> ===Башка текстлар=== Рама буенча башка тарихи Һинд дине текстларга Тулсидасның ''Бхусунди Раманайя'', ''Прасанна рагһава'', һәм ''Рамавали'' керә.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}}<ref>{{cite book|author=Edmour J. Babineau|title=Love of God and Social Duty in the Rāmcaritmānas |url=https://books.google.com/books?id=StMdQuS37QcC&pg=PA85 |year=1979|publisher= Motilal Banarsidass|isbn= 978-0-89684-050-8|pages=85–86}}</ref> Безнең эраның җиденче гасырында [[Гуҗарат]]та яшәгән Бхаттиның Санскрит телендә ''[[Бхаттикавья]]'' поэмасында шул ук вакытта [[Панини]]ның "Аштадхьяи" грамматик мисаллары турында янә сөйләү бар һәм шулай ук [[Пракрит]] теленең һәм сөйләмнең төп шәхесләре турында бар.<ref>[[Fallon, Oliver]]. 2009. ''Bhatti's Poem: The Death of Rávana (Bhaṭṭikāvya)''. New York: [[Clay Sanskrit Library]] [http://www.claysanskritlibrary.org/]. ISBN 978-0-8147-2778-2 | ISBN 0-8147-2778-6 |</ref> Башка тарихи һәм хронологик мәшһүр текст ул Калидасаның "Рагхувамса"сы.<ref name=dalal323/> Аның кыйссасы "Рамаяна"ның күп детальләрен раслый, әмма аның төрле элементлары бар. Ул Раманың Куша дигән улы вакытында Айодхья башкала булмаган дип искә ала, әмма соңрак ул аңа кайткан һәм аны янә башкала итеп ясаган. Бу текст мәшһүр, чөнки текстта шигърият нәзек һәм Һинд традициясе буенча "Махакавья" дип атала, һәм күп галимнәр комментарларын җәлеп иткән. Ул шулай ук мәшһүр чөнки Калидасаның яшәү вакытын 4-енче һәм 5-енче гасырлар арасында булган дип әйтәләр һәм Калидаса вакытына Рамаяна риваяте инде булган дип фараз ителә.<ref name=dalal323>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|page=323}}</ref> ''Махабхарата''да "Рамаяна" сюжеты бар. Җәйничелек традициясендә шулай ук Раманың киң әдәбияты бар, әмма гомуми рәвештә анда ул Падма дип атала, мәсьәлән Вималасуриның "Паумачария"сында.<ref name=cort313/> Рама һәм Сита шулай ук Буддачылыкның Җатака хикәяләрендә искә алына, мәсьәлән, "Дашаратха - Җатака"да (461 номерлы хикәя), әмма бераз башкачарак әйтелеш белән, мәсьәлән, ''Лакшмана'' урынына ''Лакһана'' һәм "Рама" урынына "Рама-пандита".<ref name= Francis325>{{cite book|author1=H. T. Francis|author2=E. J. Thomas|title=Jataka Tales|url=https://books.google.com/books?id=WYjRAwAAQBAJ |year=1916|publisher=Cambridge University Press (Reprinted: 2014) |isbn=978-1-107-41851-6|pages=325–330}}</ref><ref name=cowell78>{{cite book|author1=E.B. Cowell|author2=WHD Rouse|title=The Jātaka: Or, Stories of the Buddha's Former Births|url=https://books.google.com/books?id=PtdAAQAAMAAJ&pg=PA57|year=1901|publisher=Cambridge University Press|pages=78–82}}</ref><ref>{{cite journal|authorlink=Suvira Jaiswal |first=Suvira|last=Jaiswal|title=Historical Evolution of Ram Legend|journal=Social Scientist|date=1993|volume=21|issue=3 / 4 March April 1993|pages=89–96}}</ref> "[[Вишну Пурана]]"ның 4 бүлегендә, "[[Падма Пурана]]"ның 112 бүлегендә, "[[Гаруда Пурана]]"ның 143 бүлегендә һәм "[[Агни Пурана]]"ның 5-енчедән 11-енчегә кадәр бүлекләрендә Рама тормышы кыйссасы бар.{{sfn|Rocher|1986|p=84 with footnote 26}} Шуңа өстәп, Рама кыйссасы "[[Махабхарата]]"ның "[[Вана Парма]]"сына кертелгән, бу "Рамаяна"ның күпкә борынгырак икәненең шәһадәте булып тора, һәм ул борынгы вакытларда "Махабхарата" эпосында сөйләнелгән булган.<ref>{{cite book|author=J. A. B. van Buitenen|title=The Mahabharata, Volume 2: Book 2: The Book of Assembly; Book 3: The Book of the Forest|url= https://books.google.com/books?id=2QG_ZgsM13IC|year=1973|publisher= University of Chicago Press|isbn=978-0-226-84664-4|pages=207–214}}</ref> ==Йогынтысы== [[File:Burmese Ramayana dance.jpg|thumb|upright=0.8|Рамаянаның Бирма юрамасы - [[Яма Затдва]]та Рама (Яма) һәм Сита (Тһида).]] Рама кыйссасы Көньяк Азия һәм Көньяк-Көнчыгыш Азия буенча зур иҗтимагый-мәдәни һәм илһам йогынтысы ясаган.<br/> Борынгы Санскрит эпосы "Вальмики Рамаяна" кебек популяр, йогынты ясый торган, кабатлана торган һәм уңышлы әдәбият әсәрләре әз.<br/> :– [[Роберт Голдмэн]], [[Санскрит]] Профессоры, Беркелейда Калифорния Университеты<ref name=goldmanrama/></blockquote> </blockquote> Оксфорд профессоры һәм Боден Санскрит галиме [[Артур Энтони Макдонелл]] буенча, Һинду текстларында сөйләнгән Рама фикерләре кешеләрнең тормышына һәм фикерләренә кимендә ике ярым меңьеллык дәвамында йогынты ясаганнар.<ref name=Goldmanramabp/><ref>{{cite book|author=P S Sundaram|title=Kamba Ramayana|url=https://books.google.com/books?id=EPTcCd32pJIC |year=2002|publisher=Penguin Books|isbn=978-93-5118-100-2|pages=1–2}}</ref> Аларның йогынтысы шәхси үз анализдан мәдәни фестивальләргә һәм җәмәгать тамашаларына кадәр булган.<ref name=goldmanrama/> Голдман әйтүенчә аның кыйссалары "сурәт, фильм, сынчылык, марионетка курчак тамашаларын, күләгә уеннарын, романнарны, поэмаларны, ТВ сериалларны һәм пьесалар" өчен илһам чыганагы булып торган.<ref name=Goldmanramabp>Robert Goldman (2013), [http://southasia.berkeley.edu/sites/default/files/shared/documents/Ramayana.pdf The Valmiki Ramayana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201028145411/http://southasia.berkeley.edu/sites/default/files/shared/documents/Ramayana.pdf |date=2020-10-28 }}, Center for South Asia Studies, University of California at Berkeley</ref> ===Һинд дине=== ====Рама Навами==== Рама Навами Раманың тууын бәйрәм итә торган яз фестивале. Фестиваль яз [[Навратри]]ның өлеше булып тора, ул традицион [[Һинд дине]] календаренда [[Чайтра]] аеның якты яртысының тугызынчы көненә туры килә. Бу типик рәвештә һәр елны Грегориан календаре буенча Март яки Апрель айларына туры килә.<ref name=lochetefeld562>{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z|url= https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC|year= 2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn= 978-0-8239-3180-4|page= 562}}</ref><ref>[http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=175953 The nine-day festival of Navratri leading up to Sri Rama Navami has bhajans, kirtans and discourses in store for devotees] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407143924/http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=175953 |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Friday, March 31, 2006.</ref> Көнне гыйбадәтханәләрдә Рама риваятьләрен уку яки өйдә Рама кыйссаларын укып үткәрәләр. Кайбер Вайшнав Һиндулар гыйбадәтханәгә баралар, башкалар өйләрендә дога укыйлар, һәм кайберәүләр музыка [[Пуджа]] һәм [[аарти]]ның өлеше буларак [[бхаджан]]да яки [[киртан]]да катнашалар.<ref>[http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-04-02/mysore/28056195_1_ramanavami-music-festival-temples-devotees Ramnavami] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121104195645/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-04-02/mysore/28056195_1_ramanavami-music-festival-temples-devotees |date=2012-11-04 }} ''[[The Times of India]]'', Apr 2, 2009.</ref> Җәмәгать иганә чаралары һәм волонтер табыннары әзерли. Фестиваль күп Һиндулар өчен әхлакый чагылыш чарасы булып тора.<ref name=bbc/><ref name="bp">{{cite web|title=President and PM greet people as India observes Ram Navami today|url=http://news.biharprabha.com/2014/04/president-and-pm-greet-people-as-india-observes-ram-navami-today/|work=IANS|publisher=news.biharprabha.com|accessdate=8 April 2014}}</ref> Кайберәүләр бу көнне [[врата]] (ашаудан тыелу) яки елгага коену белән билгелиләр.<ref name=bbc/><ref>[http://india.gov.in/knowindia/festivlas_ramnavami.php Ramnavami] [[Govt. of India]] Portal.</ref><ref name=dna8apr2014>[http://www.dnaindia.com/india/report-hindus-around-the-world-celebrate-ram-navami-today-1976344 Hindus around the world celebrate Ram Navami today], DNA, 8 Apr 2014</ref> Бу көнне мәшһүр бәйрәм итүләр [[Айодхья]], [[Ситамархи]]да,<ref>[https://www.britannica.com/place/Sitamarhi Sitamarhi], Encyclopedia Britannica (2014), Quote: "A large Ramanavami fair, celebrating the birth of Lord Rama, is held in spring with considerable trade in pottery, spices, brass ware, and cotton cloth. A cattle fair held in Sitamarhi is the largest in Bihar state. The town is sacred as the birthplace of the goddess Sita (also called Janaki), the wife of Rama."</ref> [[Җанакпурдһам]] ([[Непал]]), [[Бһадрачалам]], [[Вонтимитта, Кодандарама Гыйбадәтханәсе]] һәм [[Рамешварам]]да була. Берничә урында Рама, Сита, аның бертуганы [[Лакшмана]] һәм [[Хануман]] өчен "Шобһа ятралар" буларак арба процессияләре яки Ратха-Ятралар була.<ref name=bbc>[http://www.bbc.co.uk/religion/religions/hinduism/holydays/rama.shtml Ram Navami] ''[[BBC]]''.</ref><ref>[http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47910 On Ram Navami, we celebrate our love for the ideal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407143929/http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47910 |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Monday, March 31, 2003.</ref><ref>[http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990325/ige25105.html Shobha yatra on Ram Navami eve] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407015100/http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990325/ige25105.html |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Thursday, March 25, 1999.</ref> In Ayodhya, many take a dip in the sacred river [[Sarayu]] and then visit the Rama temple.<ref name="dna8apr2014"/> Рама Навами көне шулай ук [[Карнатака]]да һәм [[Андһра Прадеш]]та [[Угади]] белән башланган Васантхотхсавам (Яз фестивале) дип аталган тугыз көн яз фестивале ахырын билгели. Бу көннең кайбер вакыйгалары - ул [[Телангана]]ның [[Бхадрадри Котхагудем районы]]нда [[Годавари]] елгасы ярларында [[Бхадрачалам]]да ''Кальянам'' (гыйбадәтханә каһиннәре тарафыннан башкарылган церемониаль өйләнү), яггери һәм борыч белән әзерләнгән татлы эчемлек булган "Панакам"ны әзерләү һәм өләшү, процессия һәм Рама гыйбадәтханәсен бизәү. ==== Рамила һәм Дуссеһра ==== [[File:Ramlila artists.jpg|thumb|left|upright=0.85|Һиндстанның төньяк, үзәк һәм көнбатыш штатларында Рамила пьесасы [[Навратри]] вакытында авыл артистлары тарафыннан уйнала (өстә).]] Раманың тормышы һәр елны көз белән театр тамашалары һәм фейерверклар белән уйнала. Бу [[Рамлила]] дип атала, һәм тамаша ''[[Рамаяна]]''дан соң бара яки күбрәк таралган булганча ''[[Рамчаритманас]]''тан соң.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=389}} Ул меңнәрчә ел дәвамында башкарыла.<ref name="SchechnerHess51"/> Рамага бәйле тамаша һәм бию чаралары [[Һиндстан]]да [[Навратри]] фестивале вакытында куела.{{sfn | Encyclopedia Britannica | 2015}} Яхшы һәм Яман арасында риваять сугышын куюдан соң, Рамлила бәйрәм итүләренең кульминациясе [[Дуссеһра]]да Дасара, [[Виджаядашами]] төнге фестиваленда була, шул вакытта гигант гротекс Явызлык сурәтләре, мәсьәлән, Равана шәйтанның яндырыла, типик рәвештә фейерверклар белән.<ref name="unescodussehra"/><ref>[https://books.google.com/books?id=Sv7Uk0UcdM8C&pg=PA44&dq=Jatra+bengal&as_brr=0 Ramlila] ''Pop Culture India!: Media, Arts, and Lifestyle'', by Asha Kasbekar. Published by ABC-CLIO, 2006. ISBN 1-85109-636-1. ''Page 42''.</ref> Рамлила фестивальләре ЮНЕСКО тарафыннан 2008 елда "Кешелекнең Аерылгысыз Мәдәни Мирасы" дип игълан ителгән булган. Рамлила бигрәк тә [[Уттар-Прадеш]], [[Уттаракһанд]], [[Бихар]] һәм [[Мадхья-Прадеш]] тарихи әһәмитяле Һинду шәһәрләрендә - [[Айодхья]]да, [[Варанаси]]да, [[Вриндаван]]да, [[Алмора]]да, [[Сатна]]да һәм [[Мадхубани]]да билгеле.<ref name=unescodussehra/>{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|pp=561-562}} Эпос һәм аның театр тамашасы безнең эраның 1-енче меңьеллыгында көньяк-көнчыгыш Азиягә күчкән һәм ''Рамаяна''га нигезләнгән ''Рамлила'' Индонезиянең башкару сәнгатьләренең өлеше, бигрәк тә [[Бали]], [[Мьянма]], [[Камбоджа]] һәм [[Таиланд]] Һинду җәмгыятьләрендә.<ref>{{cite book|author=Mandakranta Bose|title=The Ramayana Revisited|url=https://books.google.com/books?id=2Ar2Qfr-UeQC |year=2004|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-516832-7|pages=342–350}}</ref> ====Дивали==== Һиндстанның кайбер өлешләрендә Раманың Айодхьяга кайтуы һәм аның таҗ кию церемониясе [[Дивали]]ны бәйрәм итү өчен төп сәбәп була, ул шулай ук "Утлар Фестивале" буларак мәгълүм.<br/> [[Гайана]]да Дивали махсус чара буларак билгеләнә һәм күп фанфаралар белән бәйрәм ителә. Ул дөньяның бу өлешендә милли бәйрәм буларак карала һәм Хөкүмәтнең кайбер министрлары шулай ук бәйрәм итүләрдә публик рәвештә катнашалар. Виджаядашими кебек үк, Дивали Һиндстанның төрле җәмәгатьләре тарафыннан Раманың Айодхьяга кайтуы вакыйгаларын искә алу өчен бәйрәм ителә. Мәсьәлән, күп җәмгатьләр Дивалиның бер көнен Кришнаның [[Наракасур]] шәйтанын Җиңүен Дивалиның бер көне итеп бәйрәм итәләр. ====Көньяк-көнчыгыш Азиядә Һинду сәнгатьләр==== [[File:L'exposition "Angkor - la naissance d'un mythe" (musée Guimet) (11804234493).jpg|thumb|upright=0.85|Рама кыйссасы Камбоджада, [[Ангкор Ват]]та сәнгать рельефларда төп өлеш булып тора. Рамаянаның төп дәвамнары шулай ук Явада, Индонезиядә бар.<ref>{{cite book|author=Willem Frederik Stutterheim|title=Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia|url=https://books.google.com/books?id=OoitUqGk8PAC |year=1989|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-251-2|pages=109–160}}</ref>]] Раманың тормыш кыйссасы, [[Санскрит]]ның язма формасында - ''Рамаяна'' һәм авыз иҗаты формасында көньяк-көнчыгыш Азиягә безнең эраның беренче меңьеллыгында килгән.<ref name="Brandon2009p22">{{cite book|author=James R. Brandon|title=Theatre in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=g-tAlBV5_LkC |year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02874-6|pages=22–27}}</ref> Рама кабул ителгән күп фикерләрнең һәм мәдәни темаларның берсе булган, башкалары Буддһа, Шива һәм башка күп Брахманик һәм Буддист фикерләр һәм кыйссалар.<ref name="Brandon2009p15">{{cite book|author=James R. Brandon|title=Theatre in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=g-tAlBV5_LkC |year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02874-6|pages=15–21}}</ref> Рама һәм башка мәдәни фикерләр аеруча Явада, Балида, Малайяда, Бирмада, Таиландта, Камбоджада һәм Лаоста үскән.<ref name="Brandon2009p15"/> The ''Рамаяна'' [[Санскрит]]тан борынгы [[Ява теле]]нә якынча безнең эраның 860-ынчы елда тәрҗемә ителгән булган, шул ук вакытта тамаша сәнгатьләре мәдәнияте фараз ителгәнчә күбесенчә авыз иҗаты традициясеннән Рамага нигезләнгән бию һәм тамашаларның Тамил һәм Бенгаль юрамаларын илһамландырган дип фараз ителә.<ref name="Brandon2009p22"/> Бу тамаша сәнгатьләрнең иң иртә шәһадәте булып Кытай язмалары буенча безнең эраның 243 елга карый. Рама тормышының бию һәм музыка белән бәйрәм итүдән башка көньяк-көнчыгыш Азиядә төзелгән Һинду гыйбадәтханәләрда, мәсьәлән, [[Йогьякарта]] (Ява) янында [[Прамбанан]], һәм [[Блитар]] янында [[Панатаран]]да (көнчыгыш Ява), Рама тормышының киң рельефлары күрсәтелгән.<ref name="Brandon2009p22"/><ref>Jan Fontein (1973), [https://www.jstor.org/stable/4171579 The Abduction of Sitā: Notes on a Stone Relief from Eastern Java], Boston Museum Bulletin, Vol. 71, No. 363 (1973), pp. 21-35</ref> Раманың тормышы көньяк-көнчыгыш Азиядә популяр булган.<ref>{{cite journal | last=Kats | first=J. | title=The Ramayana in Indonesia | journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies | publisher=Cambridge University Press | volume=4 | issue=03 | year=1927 | page=579 | doi=10.1017/s0041977x00102976 }}</ref> 14-енче гасырда [[Айуттхайя Патшалыгы]] һәм аның башкаласы Айуттхайя Һинду изге шәһәре Айодхья хөрмәтенә аталган булган, дәүләтнең рәсми дине Тхеравада Буддизмы булган.<ref>{{cite book|author1=Francis D. K. Ching|author2=Mark M. Jarzombek|author3=Vikramaditya Prakash|title=A Global History of Architecture|url=https://books.google.com/books?id=ciywCgAAQBAJ|year=2010|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-40257-3|page=456}}, Quote: "The name of the capital city [Ayuttaya] derives from the Hindu holy city Ayodhya in northern India, which is said to be the birthplace of the Hindu god Rama."</ref><ref>{{cite book|author=Michael C. Howard|title=Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: The Role of Cross-Border Trade and Travel|url=https://books.google.com/books?id=6QPWXrCCzBIC |year=2012|publisher=McFarland|isbn=978-0-7864-9033-2|pages=200–201}}</ref> Хәзерге эрага дәвам итеп, Таи патшалары Рама дип аталган булган, бу исем "Рамакиен"ның Рамасы белән илһамландырылган булган - бу Констанс Джоунс һәм Джеймс Райан буенча Санскрит "Рамаяна"ның асаба юрамасы булган. Мәсьәлән, Патша [[Чулалонгкорн]] (1853-1910) шулай ук Рама V буларак мәгълүм, шул ук вакытта тәхеткә 2016 елда варис булган Патша [[Ваджиралонгкорн]]ның исеме Рама Х.<ref>{{cite book|author1=Constance Jones|author2=James D. Ryan|title=Encyclopedia of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC&pg=PA443|year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7564-5|page=443}}</ref> Мәшһүр Рама гыйбадәтханәләре: * [[Рам Джанмабхуми]], Айодхья * [[Наламбалам]], Керала * [[Бхадрачалам Гыйбадәтханәсе]], [[Телангана]] — 1674 елда төзелгән булган * [[Рамасвами Гыйбадәтханәсе, Кумбаконам]] * [[Мудикондан Котхандармар Гыйбадәтханәсе]] * [[Виджаярагһава Перумал гыйбадәтханәсе]] * https://nedungunamramar.com {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190331091934/https://nedungunamramar.com/ |date=2019-03-31 }} * [[Шри Рама Гыйбадәтханәсе]], [[Трипрайяр]], [[Керала]] * [[Каларам Гыйбадәтханәсе]], 1788 елда төзелгән * [[Рагхунатх Гыйбадәтханәсе]], 1827 елда төзелгән * [[Рам Мандир, Бхубанешвар]], Орисса * [[Кодандарама Гыйбадәтханәсе]], Чикмагалур * [[Котхандарама Гыйбадәтханәсе, Тһиллайвилагам]] * [[Котхандарамасвами Гыйбадәтханәсе]], Рамешварам * [[Одогаон Рагхунатх Гыйбадәтханәсе]], Урта гасырларга карый * [[Рамчаура Мандир]], Биһар * [[Шри Рама Гыйбадәтханәсе, Рамапурам]] ==Шулай ук карарга мөмкин== * [[Һиндстан мәдәнияте]] * [[Рама генеалогиясе]] * [[Һинду фәлсәфәсе]] * [[Натьяшастра]] * [[Рам Нам]] * [[Тулсидас]] * [[Айодхья бәхәсләре]] * [[Рам Поты]] ===Билгеләмәләр=== ===Цитаталар=== ==Әдәбият== * Chapple, Christopher (1984). "Introduction". The Concise Yoga Vāsiṣṭha. Translated by Venkatesananda, Swami. Albany: State University of New York Press. ISBN 0-87395-955-8. OCLC 11044869. * Das, Krishna (15 February 2010), Chants of a Lifetime: Searching for a Heart of Gold, Hay House, Inc, ISBN 978-1-4019-2771-4 * "Navratri – Hindu festival". Encyclopedia Britannica. 21 February 2017. Retrieved 21 February 2017. * Flood, Gavin (17 April 2008). The Blackwell Companion to Hinduism. Wiley India Pvt. Limited. ISBN 978-81-265-1629-2. * Hertel, Bradley R.; Humes, Cynthia Ann (1993). Living Banaras: Hindu Religion in Cultural Context. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-1331-9. * Miller, Kevin Christopher (2008). A Community of Sentiment: Indo-Fijian Music and Identity Discourse in Fiji and Its Diaspora. ProQuest. ISBN 978-0-549-72404-9. * Leslie, Julia (2003). Authority and meaning in Indian religions: Hinduism and the case of Vālmīki. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 0-7546-3431-0. * Morārībāpu (1987). Mangal Ramayan. Prachin Sanskriti Mandir. * Poddar, Hanuman Prasad (2001). Balkand. 94 (in Awadhi and Hindi). Gorakhpur, India: Gita Press. ISBN 81-293-0406-6. * James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. ISBN 0-8239-2287-1. * Lutgendorf, Philip (1991). The Life of a Text: Performing the Rāmcaritmānas of Tulsidas. University of California Press. ISBN 978-0-520-06690-8. * Naidu, S. Shankar Raju (1971). A Comparative Study of Kamba Ramayanam and Tulasi Ramayan. University of Madras. * Platvoet, Jan. G.; Toorn, Karel Van Der (1995). Pluralism and Identity: Studies in Ritual Behaviour. BRILL. ISBN 90-04-10373-2. * Rocher, Ludo (1986). The Puranas. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3447025225. * Schomer, Karine; McLeod, W. H. (1 January 1987), The Sants: Studies in a Devotional Tradition of India, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0277-3 * Stasik, Danuta; Trynkowska, Anna (1 January 2006). Indie w Warszawie: tom upamiętniający 50-lecie powojennej historii indologii na Uniwersytecie Warszawskim (2003/2004). Dom Wydawniczy Elipsa. ISBN 978-83-7151-721-1. * Varma, Ram (1 April 2010). Ramayana : Before He Was God. Rupa & Company. ISBN 978-81-291-1616-1. * Zimmer, Heinrich (1953) [April 1952], Campbell, Joseph (ed.), Philosophies Of India, Routledge & Kegan Paul Ltd, ISBN 978-81-208-0739-6 ==Шулай ук укырга мөмкин== * Jain Rāmāyaṇa of Hemchandra (English translation), book 7 of the Trishashti Shalaka Purusha Caritra, 1931 * Ramayana, translated in English by Griffith, from Project Gutenberg * Willem Frederik Stutterheim (1989). Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-251-2. * Vyas, R.T. (ed.) Vālmīki Rāmāyaṇa, Text as Constituted in its Critical Edition, Oriental Institute, Vadodara, 1992. * Valmiki Ramayana, Gita Press, Gorakhpur, India. * Ramesh Menon, The Ramayana: A Modern Retelling of the Great Indian Epic ISBN 0-86547-660-8 * F.S. Growse, The Ramayana of Tulsidas * Jonah Blank, Arrow of the Blue-Skinned God: Retracing the Ramayana Through India ISBN 0-8021-3733-4 * Kambar, Kamba Ramayanam. ==Тышкы сылтамалар== * [https://www.britannica.com/topic/Rama-Hindu-deity Rama] at ''Encyclopædia Britannica'' * [https://www.jstor.org/stable/27868037 Rama and Sita in Wonoboyo], Willem van der Molen (2003), Brill (10th century Indonesian treasure discovered in 1990) <!--========================({{No More Links}})============================ | PLEASE BE CAUTIOUS IN ADDING MORE LINKS TO THIS ARTICLE. WIKIPEDIA | | IS NOT A COLLECTION OF LINKS, NOR SHOULD IT BE USED FOR ADVERTISING.| | | | Excessive or inappropriate links WILL BE DELETED. | | See [[Wikipedia:External links]] & [[Wikipedia:Spam]] for details. | | | | If there are already plentiful links, please propose additions or | | replacements on this article's discussion page, or submit your link | | to the relevant category at the Open Directory Project (dmoz.org) | | and link back to that category using the {{dmoz}} template. | ===({{No More Links}})=========--> == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Вайшнавизм]] [[Төркем:Вишнуизм]] [[Төркем:Һинд дине Илаһлары]] bs499ujdytw1c4kf1n96yqxu9rcxiav 3524661 3524660 2022-07-25T14:18:45Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki [[File:An image collage of Hindu deity Rama.jpg|thumb|right|Косаланың Патшасы, Һинд дине Ходае Вишнуның җиденче аватары Рама (Дэванагари язуы белән: राम). Әтисе:[[Дашаратха]], әнисе:[[Каусалья]], үги әнисе: [[Кайкейи]]. Сыену урыны:[[Вайкунтха]], [[Айодхья]] һәм [[Сакет]]. Сугыш коралы:[[Җәя һәм ук]]. Бертуганнары:[[Лакшмана]]<br>[[Бһарата]]<br>[[Шатругһна]]<br>[[Шанта]]. Бәйрәмнәр:[[Рама Навами]], [[Виваһа Панчами]], [[Дипавали]], [[Дусшеһра]]. Туу урыны: [[Айодхья]], [[Косала]] (хәзерге көн [[Уттар Прадеш]], [[Һиндстан]]. [[Лава]] (угылы), [[Куша]] (угылы). Династиясе: [[Рагһуванши]]-[[Икшваку династиясе]]-[[Сурьяванша]].]] '''Рама''' яки '''Рам''' ({{IPAc-en|ˈ|r|ɑː|m|ə}};<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/rama "Rama"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> [[Санскрит]] телендә: '''राम''', [[IAST]]: ''Rāma''),<!--Do not remove, WP:INDICSCRIPT doesn't apply to WikiProject Hinduism--> шулай ук '''Рамачандра''' буларак мәгълүм, [[Һинд дине]]ндә төп Ходай булып тора. Ул [[Вишну]] Ходаеның җиденче [[аватар]]ы булып тора, [[Кришна]] һәм [[Гаутама Буддһа]] белән иң популяр инкарнацияләрнең берсе булып тора.<ref name="King">{{cite book|last=King|first=Anna S.|title=The intimate other: love divine in Indic religions|publisher=Orient Blackswan|year= 2005|pages= 32–33|isbn=978-81-250-2801-7 |url=https://books.google.com/?id=0FvH1aCXETwC }}</ref><ref name="Matchett">{{cite book|last=Matchett|first=Freda|title=Krishna, Lord or Avatara?: the relationship between Krishna and Vishnu|publisher=9780700712816|year=2001|pages=3–4|url=https://books.google.com/?id=1oqTYiPeAxMC | isbn=978-0-7007-1281-6}}</ref><ref name="Lochtefeld2002p550">{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0-8239-3180-4|pages=72–73}}</ref> Һинд диненең Рама үзәкле традициясендә ул Иң Олы Җан булып таныла.<ref>{{cite book|author1=Tulasīdāsa|author2=RC Prasad (Translator)|title=Sri Ramacaritamanasa |url=https://books.google.com/books?id=VV7leonJ8aQC&pg=PA871 |year=1999|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0762-4|pages=871–872}}</ref> Рама [[Айодхья]]да [[Каушалья]]да һәм [[Дашаратха]]да туган булган, [[Косалы]] хөкемдары гаиләсендә. Аның туганнарына [[Лакшмана]], [[Бһарата]] һәм [[Шатругһна]] керә. Ул [[Сита]]га өйләнгән булган. Гәрчә патша гаиләсендә туса да, аның тормышы Һинд дине текстларында көтелмәгән үзгәрешләр булган дип тасвирланган, мәсьәлән, ярлы һәм авыр шартларга куылу, әхлакый сораулар һәм мораль дилеммалар куелу.<ref name="Brackney2013p238"/> Шәйтан-патша Рама Ситаны урлаганнан соң, аннан соң Рама һәм Лакшмананың билгеле һәм эпик тырышулары булган, алар азатлыкка ирешкәннәр һәм авырлыкларга карамастан явыз Равананы тар-мар иткәннәр. Раманың, Ситаның һәм аларның дусларының бөтен тормыш хикәясе аллегорик рәвештә шәхеснең вазыйфаларын, хокукларын һәм иҗтимагый җаваплыкларын тасвирлый. Ул модель персонажлар аша [[дһарма]]ны һәм дһармик тормышны сурәтли.<ref name="Brackney2013p238">{{cite book|author=William H. Brackney |title=Human Rights and the World's Major Religions, 2nd Edition |url=https://books.google.com/books?id=KZRgAQAAQBAJ&pg=PA238 |year=2013|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-2812-6|pages=238–239}}</ref><ref name="Hindery1978p95">{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA95 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=95–124}}</ref> Рама аеруча [[Вишнуизм|Вайшнавизм]]да әһәмиятле. Ул борынгы Һинд дине эпосы ''[[Рамаяна]]''да үзәк фигура булып тора, бу текст тарихи рәвештә Көньяк Азия һәм Көньяк-Көнчыгыш Азия мәдәниятләрендә популяр булып тора.<ref name=goldmanrama>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Robert P Goldman (Translator)|title=The Ramayana of Valmiki: Balakanda|url=https://books.google.com/books?id=DWX43jnbOngC|year=1990|publisher=Princeton University Press|isbn=9781400884551|page=3}}</ref><ref name=Dimock1963>{{cite journal| author = Dimock Jr, E.C.| year = 1963| title = Doctrine and Practice among the Vaisnavas of Bengal| journal = History of Religions| volume = 3| issue = 1| pages = 106–127| jstor = 1062079| doi = 10.1086/462474}}</ref><ref>{{cite book|author=Marijke J. Klokke|title=Narrative Sculpture and Literary Traditions in South and Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=fx3mpR4uKmkC&pg=PA51 |year=2000|publisher=BRILL|isbn=90-04-11865-9|pages=51–57}}</ref> Аның борынгы риваятьләре [[бһасья]] (комментарларны) һәм киңәйтелгән икенчел әдәбиятны җәлеп иткән һәм тамаша сәнгатьләрен илһамландырган. Бу текстларның икесе, мәсьәлән, ''[[Адһьятма Рамаяна]]'' – [[Рамананди]] монастырьлары тарафыннан нигез булып саналган рухи һәм теологик трактат,<ref name="Lamb2012p28">{{cite book|author=Ramdas Lamb|title=Rapt in the Name: The Ramnamis, Ramnam, and Untouchable Religion in Central India|url=https://books.google.com/books?id=R51OEErb9g8C&pg=PA28|year=2012|publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-8856-0|pages=28–32}}</ref> һәм ''[[Рамчаритманас]]'' – һәр елның көзендә Һиндстанда меңнәрчә [[Рамилила]] фестиваль тамашаларын илһамландыра торган популяр трактат.<ref name="SchechnerHess51">{{cite journal | last=Schechner | first=Richard | last2=Hess | first2=Linda | title=The Ramlila of Ramnagar [India] | journal=The Drama Review: TDR | publisher=The MIT Press | volume=21 | issue=3 | year=1977 | pages=51–82 | doi=10.2307/1145152 }}</ref><ref>{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: 2 Volumes |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0-8239-3180-4|page=389}}</ref><ref name="Jennifer Lindsay 2006 12–14">{{cite book|author=Jennifer Lindsay|title=Between Tongues: Translation And/of/in Performance in Asia|url=https://books.google.com/books?id=Ks-nUAO_fJgC&pg=PA12|year=2006|publisher=National University of Singapore Press|isbn=978-9971-69-339-8|pages=12–14}}</ref> Рама риваятьләре шулай ук [[Җәйничелек]] һәм [[Буддачылык]] текстларында бар, гәрчә ул бу текстларда кайвакыт Паума яки Падма дип атала,<ref name="Dalal2010p337">{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC&pg=PA338 |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=337–338}}</ref> һәм аның ваклылары Һинду юрамаларыннан шактый аерылып тора.<ref name="ClausDiamond2003p508">{{cite book|author1=Peter J. Claus|author2=Sarah Diamond|author3=Margaret Ann Mills|title=South Asian Folklore: An Encyclopedia : Afghanistan, Bangladesh, India, Nepal, Pakistan, Sri Lanka |url=https://books.google.com/books?id=ienxrTPHzzwC&pg=PA508|year=2003|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-415-93919-5|page=508}}</ref> ==Этимология һәм номенклатурасы== ''Рама'' ике контекстуаль мәгънә белән Ведик Санскрит сүзе. Бер контекстта ул [[Монье Монье-Уильямс]] раслаганча "Артхававеда"да бар, аның мәгънәсе "кара, караңгы" һәм ул "ратри" төшенчәсенә карый, аның мәгънәсе төн. Башка контекстта ул башка Ведик текстларда бар, сүзнең мәгънәсе "рәхәт китерүче, сокландыргыч, матур, сөйкемле".<ref name=mmwrama>Monier Monier Williams, [http://www.ibiblio.org/sripedia/ebooks/mw/0900/mw__0910.html राम], Sanskrit English Dictionary with Etymology, Oxford University Press, page 877</ref><ref name=parpola264/> Сүз кайвакыт төрле Һинд телләре һәм диннәрендә суффикс буларак кулланыла, мәсьәлән, Пали һәм Буддачылык текстларында, биредә ''-рама'' кушма сүзгә "акылны рәхәтләндерүче" мәгънәсен өсти.<ref>{{cite book|author1=Thomas William Rhys Davids|author2=William Stede|title=Pali-English Dictionary|url=https://books.google.com/books?id=0Guw2CnxiucC&pg=PA521 |year=1921|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1144-7|page=521}}</ref> Беренче исем буларак ''Рама'' Ведик әдәбиятта очрый, ул ике патронимик исем белән ассоциацияләнә - Маргавейя һәм Аупатасвини - алар төрле шәхесләрне чагылдыра. Өченче шәхси исем "Рама Җамадагнья" ул Һинд дине традициясендә "[[Ригведа]]"ның 10.110 гимнының фараз ителгән авторы.<ref name=mmwrama/> ''Рама'' сүзе борынгы әдәбиятта ихтирам итә торган төшенчәләрдә өч шәхес өчен очрый:<ref name=mmwrama/> #Парашу-рама, Вишнуның алтынчы [[аватар]]ы. Ул "Ригведа" данының "Рама Җамадагнья"сына бәйле. #Рама-чандра, Вишнуның җиденче [[аватар]]ы һәм борынгы ''Рамаяна''да аның даны турында язылган. #Бала-рама, шулай ук ''Халаюдха'' дип атала, [[Кришна]]ның олы абыйсы буларак, шуларның икесе дә Һинд дине, Буддачылык һәм Җәйничелектә очрый. Рама исеме Һинд дине текстларында мифик риваятьләрдә кабат-кабат төрле галимнәр һәм патшалар өчен очрый.<ref name=mmwrama/> Сүз шулай ук Ведик әдәбиятның борынгы [[Упанишада]]лар һәм [[Араньяка]]лар катламында очрый, шулай ук музыкада һәм пост-Ведик әдәбиятта, әмма кемдер "сокландыргыч, матур" яки "караңгылык, төн" контекстында.<ref name=mmwrama/> Рама исемле Вишну аватары шулай ук башка исем астында мәгълүм. Ул ''Рамачандра'' дип атала (матур, гүзәл ай<ref name=parpola264>{{cite book|author=Asko Parpola|title=Studia Orientalia, Volume 84|url=https://books.google.com/books?id=jkBZAAAAMAAJ |year=1998|publisher=Finnish Oriental Society|isbn=978-951-9380-38-4|page=264}}</ref>), яки ''Дасаратхи'' (Дасаратханың улы), яки ''Рагһава'' (Һинду космологиясендә Кояш династиясе Рагхуның токымы).<ref name=mmwrama/><ref>{{cite book|author1=Henk W. Wagenaar|author2=S. S. Parikh|title=Allied Chambers transliterated Hindi-Hindi-English dictionary |url=https://books.google.com/books?id=_kWROaer5UsC&pg=PA528 |year=1993|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-86062-10-4|page=528}}</ref> Раманың өстәмә исемнәренә Рамавиджя ([[Ява теле]]ндә), Пһреаһ Реам ([[Кхмер теле]]ндә), Пһра Рам ([[Лаос теле]]ндә һәм [[Тхаи теле]]ндә), Мегат Сери Рама ([[Малай теле]]ндә), Раджа Бантуган ([[Маранао]]), Рамуду ([[Телугу теле]]ндә), Рамар ([[Тамил теле]]ндә).<ref>{{cite book |last1=Rajarajan |first1=R.K.K. |title=Sītāpaharaṇam: Changing thematic Idioms in Sanskrit and Tamil. In Dirk W. Lonne ed. Tofha-e-Dil: Festschrift Helmut Nespital, Reinbeck, 2 vols., pp. 783-97 |date=2001 |isbn=3885870339 |pages=783–797 |url=https://www.researchgate.net/publication/263747582_Sitapaharanam_Changing_thematic_Idioms_in_Sanskrit_and_Tamil |language=en}}</ref> ''[[Вишну саһасранама]]''да Рама Вишнуның 394-енче исеме. Кайбер Адвайта Веданта тарафыннан илһамландырган текстларда, Рама Иң Олы [[Брахман]]ның метафизик концепциясен аңлата, ул мәңге балкучы рухи Үз (Атман, җан), анда [[йоги]]лар дуалистик булмаган рәвештә ләззәт табалар.<ref name="Lamb2012p28"/> ''Рама'' сүзенең тамыры ''ram-'', аның мәгънәсе "туктарга, тик торырга, ял итәргә, рәхәтләнергә".<ref name=parpola264/> Дуглас Адамс буенча, Санскрит сүзе ''Рама'' шулай ук башка Һинд-Аурупа телләрендә бар, мәсьәлән, [[Тохар телләре]]ндә ''ram'', ''reme'', ''*romo-'', монда аның мәгънәсе "тәэмин итәргә, тыныч итәргә", "шәһадәт булырга, ачык итеп күрсәтергә".<ref name=parpola264/><ref>{{cite book|author1=Adams|author2=Douglas Q. Adams|title=A Dictionary of Tocharian B: Revised and Greatly Enlarged |url=https://books.google.com/books?id=EWziAAAAQBAJ&pg=PA587 |year=2013|publisher=Rodopi|isbn=978-90-420-3671-0|page=587}}</ref> "Кара, караңгы, корым" мәгънәсендә ул шулай ук башка Һинд-Аурупа телләрендә очрый, мәсьәлән, ''*remos'' яки Иске Инглиз телендә ''romig''. ==Риваятьләр== Бу кыска тасвирлама "[[Рамаяна]]"дан һәм Буддачылыкның һәм Җәйничелекнең башка тарихи мифология эчтәлекле текстларына нигезләнгән традицион риваятьләргән нигезләнгән. Шелдон Поллок буенча Рама фигурасы "Һинд риваятьләренең башка борынгырак морфемаларын" үз эченә кертә, мәсьәлән, "Бали" һәм "Намучи" риваятьләрен. Борынгы олы фикер иясе Вальмики бу морфемаларны "Рамаяна"ның [[чагыштыру]]ларында кулланган, мәсьәлән, 3.27, 3.59, 3.73, 5.19 һәм 29.28 бүлекләрендә.<ref>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Sheldon I. Pollock|title=The Rāmāyaṇa of Vālmīki: An Epic of Ancient India. Araṇyakāṇḍa |url=https://books.google.com/books?id=h1g6fWIu-kAC |year=2007|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-3164-3|pages=41 with footnote 83}}</ref> ===Тууы=== Рама [[Чайтра]] ай календаренең аенда туган булган (Март - Апрель), бу көн бөтен Һиндстан буйлап "Рам Навами" буларак бәйрәм ителә. Бу [[Һинд дине календаре]]нда дүрт [[Навратри]]ларның берсе белән туры килә, атап әйткәндә, "Васантха Навратри" белән.<ref>{{cite book|author=Robin Rinehart|title=Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice|url=https://books.google.com/books?id=hMPYnfS_R90C |year=2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-905-8|pages=139, 388}}</ref> Борынгы ''Рамаяна'' эпосының ''Балаханда''сында Рама һәм аның туганнары [[Айодхья]]да [[Сарайю Елгасы]] ярларындагы шәһәр, Каушалья һәм Дашаратхада туган дип раслана.<ref name="Guruge1991p51"/><ref>[https://archive.org/stream/ShrimadValmikiRamayan-SanskritTextWithHindiTranslation-DpSharma10/ShrimadValmikiRamayan-SktHindi-DpSharmaVol01-BalaKanda1927#page/n177/mode/2up ''Valmiki Ramayana''], ''Bala Kanda''</ref> ''Рамаяна''ның Җәйничелек юрамаларында, мәсьәлән, Вималасуриның ''Паумачарийя''сында (турыдан-туры мәгънәдә Падманың гамәлләре), шулай ук Раманың иртә тормыш детальләре искә алына. Җәйничелек текстлары төрлечә даталана, әмма күбрәк безнең эраның 500-енче елга кадәр, әмма иң фараз ителгәне безнең эраның беренче 500 гасырлар эчендә.<ref name=cort313>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=313 note 9}}</ref> Дашаратха [[Косала]]ның патшасы, һәм [[Икшваку]]ларның Кояш династиясенең өлеше булганнар. Аның анасының исеме Каушалья турыдан-туры мәгънәдә ул Косаладан икәнен аңлата. Косала патшалыгы шулай ук Буддачылык һәм Җәйничелек текстларында, Борынгы Һиндстанның уналты "Маһа җанападалар"ның берсе һәм Җәйничеләр һәм Буддачылык тарафдарларының әһәмиятле дини сәфәр кылу урыны буларак искә алына.<ref name="Guruge1991p51">{{cite book|author=A. W. P. Guruge |title=The Society of the Ramayana |url=https://books.google.com/books?id=WWlsWQ8foNgC&pg=PA51 |year=1991|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-265-9|pages=51–54}}</ref><ref>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=160–162, 196, 314 note 14, 318 notes 57–58}}, Quote (p. 314): "(...) Kosala was the kingdom centered on Ayodhya, in what is now east-central Uttar Pradesh."</ref> Шулай да, хәзерге Айодхья чынлап та "Рамаяна"да һәм башка Һиндстан текстларында искә алынган Айодхья һәм Косала белән шул ук шәһәрме икәне турында галимнәр бәхәсе бара.<ref name=veer157>{{cite book|author=Peter van der Veer|title=Religious Nationalism: Hindus and Muslims in India|url=https://books.google.com/books?id=p29ArJ7j6zgC&pg=PA157|year=1994|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-08256-4|pages=157–162}}</ref>{{refn|group=note|Kosala is mentioned in many Buddhist texts and travel memoirs. The Buddha idol of Kosala is important in the Theravada Buddhism tradition, and one that is described by the 7th-century Chinese pilgrim Xuanzhang. He states in his memoir that the statue stands in the capital of Kosala then called Shravasti, midst ruins of a large monastery. He also states that he brought back to China two replicas of the Buddha, one of the Kosala icon of Udayana and another the Prasenajit icon of Prasenajit.<ref>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=194–200, 318 notes 57–58}}</ref>}} ===Яшьлеге, гаиләсе һәм дуслары=== [[File:An early 20th century Hindu deity Rama painting.jpg|thumb|left|upright=0.8|Рама Һинд дине сәнгатьләрендә һәм текстларында барлык тере мәхлукатлар өчен кайгырта торган мәрхәмәтле шәхес итеп тасвирлана.<ref name=hindery106>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA98 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=106–107}}</ref>]] Рама "Рамаяна"ның "Балаханда" секциясе буенча өч туганы булган. Алар Лакшмана, Бхарата һәм Шатругһна булганнар.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} Текстның сакланып калган кулъязмаларында аларның яшь шаһзадәләр буларак өйрәтелүләре һәм белем алулары тасвирлана, әмма бу кыскача. Рама әдәпле, үз-үзен контрольдә тотучы, яхшы яшь кеше итеп тасвирлана, ул һәрвакыт башкаларга ярдәм итәргә әзер. Аның белем алуына [[Веда]], [[Веданга]] һәм шулай ук хәрби сәнгатьләр кергән.<ref name="Dalal2010p326">{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=326–327}}</ref> Раманың үскән еллары башка Һинд дине текстларында, мәсьәлән, Тулсидасның "Рамавали"сында күбрәк детальләр белән тасвирланган. Калып [[Кришна]] өчен табылганнарга охшаш, әмма Тулсидас поэмаларында Рама йомшаграк һәм тыйнак интроверт, ә Кришна кебек шук уйнаучы түгел.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} ''Рамаяна''да Патша [[Җанака]] оештырган җәядән ату бәйгесе искә алына, анда Сита һәм Рама очрашалар. Рама бәйгедә ота, шул ук вакытта Җанака Сита һәм Раманың туена риза була. Сита Рама белән аның әтисе Дашратха башкаласына күчә.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} Сита Раманың туганнарын бертуганы һәм ике кузинасы белән таныштыра һәм алар бөтенесе өйләнә һәм кияүгә чыга.<ref name="Dalal2010p326"/> Рама һәм аның туганнары башка җирдә булганда, Бхаратаның әнисе һәм патша Дашаратханың икенче хатыны [[Кайкейи]] патшага ул сорган нәрсә белән килешергә вәгъдә иткәне турында искә төшерә. Дашаратха исенә төшерә һәм шулай эшләргә ризалаша. Ул таләп иткәнчә Рама ундүрт ел Дандака урманында качкын булып яшәргә тиеш.<ref name="Dalal2010p326"/> Дашаратха аның таләбенә һафалана. Аның улы Бхарата һәм башка гаилә әгъзалары аның таләбе шулай булгач күңелсезләнәләр. Рама раслаганча аның әтисе сүзен тотарга тиеш, һәм ул җир яки күк материаль рәхәтләре өчен сорамаячак дип өсти һәм ул куәт яки берәр нәрсә башка артыннан кумаячагын өсти. Ул карары турында хатыны белән сөйләшә һәм һәркемгә вакыт тиз уза дип сөйли. Сита аның белән урманда яшәр өчен китә, бертуган Лакшмана аларга качу вакытында якын туганын караганда кушыла.<ref name="Dalal2010p326"/> === Куылуы һәм сугыш === [[File:Rama exiled to Forest.jpg|thumb|Рама урманга кача.]] [[File:Rama Spurns Suparnakha by Warwick Goble.jpg|thumb|upright=0.8|left|Равананың туганы Супарнакха Раманы нәфес итеп Ситага хыянәт иттермәкче була. Ул баш тарта (өстә).]] Рама Косала патшалыгыннан читкә бара, Ямуна елгасын кичә һәм башта Читракутада, Мандакини елгасы буйларында, [[Васиштха]] олы фикер иясе сыену урынында кала.<ref name=dalal99>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=99, 326–327}}</ref> Бу урын Һинд дине традициясендә Уттар Прадеш һәм Мадхья Прадеш чикләрендә [[Читракут, Мадхья Прадеш]] дип ышаныла. Төбәктә күп Рама гыйбадәтханәләре бар һәм ул әһәмиятле Вайшнава дини сәфәр кылу урыны булып тора.<ref name=dalal99/> Текстларда Ведик [[риши]]ларның (олы фикер ияләренең) сыену урыннары тасвирлана, мәсьәлән, [[Атри]], һәм Раманың урманнарда йөрүе, гади тормыш алып баруы, шәйтаннардан төрле [[ашрам]]нарда яшәүче аскетларны яклавы һәм арындыруы тасвирлана.<ref name=dalal99/><ref name=hindery99>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA98 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=98–99}}</ref> [[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Reliëf op de aan Shiva gewijde tempel op de Candi Lara Jonggrang oftewel het Prambanan tempelcomplex TMnr 10016191.jpg|thumb|upright=0.8|left|Сулда Җатайю аңа ярдәм итәргә тырышканда, [[Равана]]ның [[Сита]]ны коткаруы. 9-ынчы гасыр [[Прамбанан]] барельефы, [[Ява]], [[Индонезия]].]] Ун ел йөрү һәм көрәшүдән соң Рама Годавари елгасы ярларында Панчаватига килә. Бу төбәктә төрле шәйтаннар (''ракшасалар'') булган. Бер көнне Шурпанакха дигән шәйтан хатыны Раманы күргән, аңа гашыйк булган һәм аны вәсвәсәләргә тели.<ref name="Dalal2010p326"/> Рама аннан баш тарта. Шурпанакха үч итеп Ситага яный. Гаиләсен яклап, энесе Лакшмана Шурпанакханың борынын һәм колакларын кисеп ала. Көч куллану циклы эскалацияләнгән һәм соңында патша Раванага килеп җиткән, ул Шурпанакханың бертуганы булган. Равана гаиләсе Панчаватига гаиләсе өчен үч алырга килә, Ситаны күрә, җәлеп ителә һәм аны патшалыгы Ланкага урлый (бу хәзерге Шри Ланка дип ышаныла).<ref name="Dalal2010p326"/><ref name=hindery99/> [[File:Hanuman meets Sri Rama in Forest.jpg|thumb|upright=0.8|left|[[Хануман]] Шри Рама белән Урманда очраша.]] Рама һәм Лакшмана аның урлануын ачыклыйлар, Ситаның куркынычсызлыгы өчен борчылалар, аның югалуы һәм Равананың чакыруына җавап бирә алмауга күрә төшенкелеккә биреләләр. Аларның көрәше яңа биеклекләргә җитә. Алар көньякка таба сәяхәт итәләр, маймыллар гаскәре маршалын Сугриваны очраталар һәм Сугриваның министры булган [[Хануман]] кебек тугъры командирларны җәлеп итәләр.<ref name="Ramayana">{{cite book | url=https://books.google.com/?id=4Wzg6wFJ5xwC |ref=harv | title=Ramayana | publisher=University of California Press | author=B. A van Nooten William | year=2000 | isbn=978-0-520-22703-3}}</ref> Шул ук вакытта Равана Ситаны вәсвәсәләргә тырыша һәм аны кәнизәге итәргә маташа. Сита моннан баш тарта. Равана ярсулана. Рама ахыр чиктә Ланкага барып җитә, күп отышлар һәм отылулар булган сугышта сугыша, әмма соңыннан Равана җиңеп чыга, Равананы һәм явызлык көчләрен үтерә һәм хатыны Ситаны коткара. Алар Айодхьяга кайталар.<ref name="Dalal2010p326"/><ref>{{cite book | url=https://books.google.com/?id=sFmsrEszbxgC | title=The Ramayana of Valmiki | publisher=Princeton University Press | author=Goldman Robert P | year=1996 | isbn=978-0-691-06662-2}}</ref> ===Сугыштан соң хөкеме һәм үлеме=== Раманың Айодхьяга кайтуы аның таҗ кию церемониясе белән бәйрәм ителә. Ул ''Рама паттабхишека'' дип атала, һәм хөкем үзе ''Рама раджья'' гадел хөкемдарлык дип тасвирлана.<ref>{{cite book|author=Ramashraya Sharma|title=A Socio-political Study of the Vālmīki Rāmāyaṇa |url=https://books.google.com/books?id=9Vo0OJtO6DQC&pg=PA2 |year=1986|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0078-6|pages=2–3}}</ref><ref>{{cite book|author=Gregory Claeys|title=The Cambridge Companion to Utopian Literature|url=https://books.google.com/books?id=sFCuoqykV9QC&pg=PA240 |year=2010|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-82842-0|pages=240–241}}</ref> Күпләр ышануынча Рама кайткач кешеләр шатлыкларын фейерверклар белән бәйрәм иткәннәр, һәм аның кайтуы белән [[Дивали]] фестивале бәйле. Раманың патша булып башлавыннан соң, Сита Равана белән булганда үзе барган дигән гайбәт тарала башлаган; Сита каршы килеп аның урлануы көч кулланып дип әйткән. Рама гайбәтләргә хатыныннан ваз кичеп җава бирә һәм аны "[[Агни]]" (ут) алдында сынау үтәргә сораган. Ул шулай эшли һәм сынауны үтә. "Рамаяна"да һәм башка төп текстларда Рама һәм Сита бергә бәхетле итеп Айодхьяда яшиләр, аларның Лув һәм Куш дигән игезәк угыллары була.<ref name=hindery99/> Шулай да, кайбер юрамаларда, хикәя аерылып тора һәм фаҗигале, Сита аның ире аңа ышанмагач кайгыдан үлә, бу Ситаны әхлак каһарманы итә һәм укучыны Рама турында әхлакый сораулар белән калдыра.<ref>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|page=100}}</ref><ref name = "Hess2001"/> Бу юрамаларда, Ситаның үлеме Раманың батуына китерә. Үлемнән соң, ул киләчәк тормышында аңа кушыла.<ref>{{cite book|author=Northrop Frye|title=Northrop Frye's Uncollected Prose|url=https://books.google.com/books?id=AV-zCAAAQBAJ&pg=PA191|year= 2015|publisher= University of Toronto Press|isbn=978-1-4426-4972-9|page=191}}</ref> "Тхири Рама" дигән Рама тормышының [[Мьянма]] юрамасында Рама батып үз-үзенә кул сала.<ref>{{cite book|author=Dawn F. Rooney|title=The Thiri Rama: Finding Ramayana in Myanmar|url=https://books.google.com/books?id=iiCEDgAAQBAJ |year=2017|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-315-31395-5|page=49}}</ref> ===Туры килмәүләр=== Ходай Рама риваятьләре төбәк буенча һәм манускриптлар буенча бик нык аерылып тора. Уртак нигез, сюжет, грамматика һәм явызлык һәм сугыш белән ассоциацияләнгән төп кыйммәтләр булып коррект юрама юк һәм шулай ук тикшереп карарлык бердәнбер борынгы юрама да юк. Паула Ричман буенча "Һиндстанда, көньяк-көнчыгыш Азиядә һәм шуннан читтә" йөзләрчә юрамалар бар.<ref name=richman7>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=7–9 (by Richman), pp. 22–46 (Ramanujan)}}</ref><ref name="Iyengar2005p29">{{cite book|author=A.N. Jani|editor=Kodaganallur R.S. Iyengar|title=Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia|url= https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&pg=PA29| year=2005| publisher= Sahitya Akademi|isbn= 978-81-260-1809-3|pages=29–55}}</ref> Юрамалар төбәк буенча локаль алдан әйтүләр һәм тарихларны чагылдырып төрле һәм "чын" юрамадан "төрле сөйләүләрнең тайпылыш"лары дип атала, бу Ричман һәм Рамануджан буенча, Рама хикәясенең барлык локаль юрамалары чын булганнан шактый аерылып тора.<ref name=richman7/> Хикәяләр детальләрдә аерылып тора, бигрәк тә әхлак соравы аңлаешлы, әмма тиешле этик җавап ачык түгел яки бәхәсләнгән урында.<ref name=richman10>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=10–12, 67–85}}</ref><ref name="Horstmann1991p9">{{cite book|author=Monika Horstmann|title=Rāmāyaṇa and Rāmāyaṇas|url=https://books.google.com/books?id=40A6s8l1lqQC |year=1991|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-03116-5|pages=9–21}}</ref> Мәсьәлән, шәйтан хатыны Шурпанакха Раманы вәсвәсә кылыр өчен хатын кыяфәтен ала, аннары Рама аннан баш тарткач, яшерен килә һәм бәйләнә, Лакшмана тиешле этик җавап алдына килә. Һиндстан традициясендә Ричман раслаганча, иҗтимагый кыйммәт булып "гаскәри беркайчан да хатынга тия алмавы" булып тора.<ref name=richman10/> Рама һәм Лакшмананың җавап детальләре һәм аларны гадел итеп тануның берничә юрамасы бар. Охшаш рәвештә алар Айодхьяга җиңеп кайткач Раманың Ситага каршы белән гайбәтләр белән эш итүнең төрле юрамалары бар, гайбәтләр объектив рәвештә тикшерелә алмау һәм исәпкә алынмаска алмаудан чыгып.<ref>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=11–12, 89–108}}</ref> Охшаш рәвештә юрамалар күп башка махсус вакыйгалар буенча аерылып тора, мәсьәлән, Рама, Сита һәм Лакшмананың ничек вафат булулары. Юрамалар һәм туры килмәүләр Һинд дине традицияләрендә табылган текстларга чикләнмәгән. Җәйничелек традициясендә Рама хикәясе шулай ук автор һәм дин буенча, детальләрдә, әхлакый эшләнергә тиешләрдә һәм хәтта исемнәрдә аерылып тора - борынгырак юрамалар Рама урынына Падма исеме кулланыла, шул ук вакытта соңгырак Җәйничелек текстларында бары тик Рама сүзе кулланыла.<ref>{{cite book|author=Umakant P. Shah|editor=Kodaganallur R.S. Iyengar|title=Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia|url= https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&pg=PA29| year=2005| publisher= Sahitya Akademi|isbn= 978-81-260-1809-3|pages=57–76}}</ref> ==Даталау== [[File:A relief summary of Ramayana at Hindu temple cave 16 Ellora India.jpg|thumb|left|Рама кыйссасы [[Эллора Мәгарә]]ләрендә иң зур Шива гыйбадәтханәсендә 8-енче гасыр рельеф сәнгать әйбере буларак ташта киселгән, бу аның Һиндстан җәмгыятенә әһәмиятен күрсәтә.<ref name=vatsyayan335>{{cite book|author=Kapila Vatsyayan|editor=Mandakranta Bose|title=The Ramayana Revisited |url=https://books.google.com/books?id=2Ar2Qfr-UeQC&pg=PA339 |year=2004|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-516832-7|pages=335–339}}</ref>]] Раманың тарихта булуы, һәм аның кайчан яшәве, әгәр дә аның чын шәхесне чагылдыруы төрле авторлар арасында бәхәсләнә. Кайбер Һинд дине текстларында Рама "Трета Юга"да яки "Двапара Юга"да яшәгән дип раслана бу кайбер авторлар тарафыннан фараз ителгәнчә якынча безнең эрага кадәр 5000 ел, шул ук вакытта башкалар Рама безнең эрага кадәр 102, 67 яки 8-дә яшәгән дип фаразлыйлар. Прото- һәм борынгы [[Һиндстан тарихы]]нда специальләшкән Һинд дине [[археолог]]ы [[Хасмукх Дһираҗлал Санкалья]] буенча болар барысы да "саф уйланмалар".<ref>{{cite book|title=The Ramayana in historical perspective|year=1982|pages=4–5, 51|first=Hasmukhlal|last=Dhirajlal Sankalia|publisher=Macmillan India}}</ref> Артур Боннер буенча "нәрсә булган булырга мөмкин" ул [[Гупта Империясе]]нең иртә патшасы Сарайю елгасында башкласын төзегән, бу яңа шәһәрне Айодхья дип атаган, һәм Рама нәкъ шул урында "миллионнарча еллар элек" туган дип расланган булган, шулай итеп династия Ходайлар белән кушылган, һәм бу ышану Һиндстанда Гупта Империясе беткәннән соң киң таралган булган.<ref>{{cite book|title=Averting the Apocalypse: Social Movements in India Today|first=Arthur|last=Bonner|page=354|year=1990|publisher=Duke University Press|isbn=9780822310488}}</ref> Раманың эпик хикәясе ''[[Рамаяна]]''ның хәзерге формада төзелеше безнең эрага кадәр 7-енче һәм 4-енче гасырлар арасында даталана.<ref>Swami Parmeshwaranand, ''Encyclopaedic Dictionary of Puranas - Volume 1'', 2001. p. 44</ref><ref>{{cite book|title=Archaeology: Indonesian Perspective : R.P. Soejono's Festschrift|first=Truman |last=Simanjuntak |page=361|year =2006}}</ref> "Рамаяна" буенча басылган эшләре өчен мәшһүр [[Оксфорд]] Университетының [[Санскрит]] теленең Профессоры Джон Броккингтон буенча оригиналь текст борынгырак заманнарда иҗат ителгән һәм борынгырак вакытта авыздан сөйләп тапшырылган булган, һәм хәзерге галимнәр безнең эрага кадәр 1-енче меңьеллыкта берничә гасыр тәкъдим иткәннәр. Броккингтон карашы буенча "эшнең теленә, стилена һәм эчтәлегенә нигезләнеп аны безнең эрага кадәр якынча 5-енче гасыр дип фаразларга була, һәм бу нигезле фараз."<ref>{{cite book|author1=John Brockington|author2=Mary Brockington|title=The Other Ramayana Women: Regional Rejection and Response |url=https://books.google.com/books?id=GgQzDAAAQBAJ&pg=PA3 |year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-39063-3|pages=3–6}}</ref> ==Иконографиясе== [[File:Rama and the ocean.jpg|left|alt=Lord Rama got fed up with asking a non-responding Varuna (God of the oceans) to help him and took up the Brahmastra.|thumb|upright=0.8|Рама иконографиясе бик төрле, һәм типик рәвештә аны берәр риваять контекстында күрсәтә. Өстә, Рама диңгезне кичеп карый.]] Рама иконографиясе Вишну аватарлары белән уртак элементларга ия, әмма берничә элементлар аерылып тора. Аның беркайчан да ике кулдан артык булмый, ул уң кулында "бана" (ук) тота яки аның янында шул ук бар, ә сул кулында аның "дһанус"ы (җәя).<ref name=raoramaicon/> Аның өчен иң киңәш ителгән сурәт - ул "трибханга" позасында (өч мәртәбә бөгелгән "S" формасы). Ул кара, зәңгәр яки караңгы төстә сурәтләнгән, типик рәвештә кызыл төсмерле кием кия. Аның хатыны һәм бертуганы иконографиянең өлеше булып тора, Лакшмана сул ягында, ә Сита Раманың һәрвакыт уңында, икесе дә саргылт-алтынсу тән төсе белән.<ref name=raoramaicon>{{cite book|author=T. A. Gopinatha Rao|title=Elements of Hindu iconography |url=https://books.google.com/books?id=MJD-KresBwIC |year=1993|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0878-2|pages=189–193}}</ref> ==Фәлсәфәсе һәм символизмы== Раманың тормыш кыйссасы символизм белән үрелгән. Шелдон Поллок буенча Һиндстан текстларында Рама тормышы шедевр итеп сөйләнеп тормышны һәм дөньяны чагылдыру, концепциясен булдыру һәм аңлау өчен кысалар тәкъдим итә. Бөтен дөнья буйлап башка эпослар һәм дини кыйссалар кебек үк, ул тормыш өчен әһәмиятлегә бәйле нәрсә булган, чөнки ул "мәдәнияткә ул нәрсә икәнен әйтә". Раманың тормышы көнбатыш яхшы һәм начар арасында сугыштан катлаулырак, биредә үлемсез куәтле Ходайлар һәм үлеме булган көрәшүче кешеләр арасында ачык аерма бар. Һиндстан традициясендә, бигрәк тә Рама кыйссасында кыйсса илаһи кеше, үлемле Ходай турында бара, алар бергә инкорпорацияләнеп трансцендент халәткә киләләр.<ref>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Sheldon I. Pollock|title=The Rāmāyaṇa of Vālmīki: An Epic of Ancient India. Araṇyakāṇḍa |url=https://books.google.com/books?id=h1g6fWIu-kAC |year=2007|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-3164-3|pages=41–43}}</ref> <blockquote> <poem> Олырак торган җан иясе яманга яманлык бирми,<br/> бу берәү үтәргә тиеш нәрсә;<br/> изгелекле шәхесләрнең бизәге аларның үз-үзләрен тотышы.<br/> (...) Затлы җан һәрвакыт мәрхәмәтле булачак,<br/> хәтта башкаларга җәрәхәт ясаучыларга да. </poem> Рамаяна 6.115, Вальмики. </blockquote> Шәхес буларак, Рама идеаль шәхеснең хасиятләренең чагылышы булып тора (''пурушоттама'').<ref name = "Hess2001">{{cite journal| author = Hess, L.| year = 2001| title = Rejecting Sita: Indian Responses to the Ideal Man's Cruel Treatment of His Ideal Wife| journal = Journal of the American Academy of Religion | volume = 67| issue = 1| pages = 1–32| url = http://jaar.oxfordjournals.org/cgi/content/citation/67/1/1| accessdate = 2008-04-12| doi = 10.1093/jaarel/67.1.1| pmid = 21994992}}</ref> Ул индивидуаль шәхес омтылган барлык дәрәҗәләргә ия, һәм ул барлык әхлак бурычларын үти. Рама ''марьяда пурушоттама'' яки Дһарма яклаучыларының иң яхшысы.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=LexraSEgRfIC&printsec=frontcover&dq=The+Blackwell+Companion+to+Hinduism#v=onepage&q=%22best%20of%20upholders%20of%20dharma%22&f=false|title=THE BLACKWELL COMPANION TO HINDUISM|author=Gavin Flood|isbn=978-81-265-1629-2|date=2008-04-17}}</ref> Родрик Хиндери буенча, 2, 6 һәм 7 китаплар әхлакый тәгълиматы өчен искә алына.<ref name="Horstmann1991p9"/><ref name=hindery100>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|pages=100–101}}</ref> The views of Раманың "уйлаучы йөрәк" ысулын булдыру өчен карашларында "мантыйк буенча фикер йөртү һәм эмоцияләр" комбинацияләнгән. Икенчедән, ул әйтелгәне һәм эшләгәне аша "характер әхлагын" булдыру өчен "үзаң һәм гамәл" берлеген булдыра. Өченчедән, Раманың тормышы әхлакны яшәү эстетикасы белән комбинацияли.<ref name=hindery100/> Раманың һәм аның кешеләре кыйссасы "явызлыкка явызлык белән җавап кайтарырга ярыймы" турында сораулар күтәрә һәм шуннан соң Һинд дине кысаларында бер диапазон сораулар күтәлә, мәсьәлән [[карма]] һәм [[дхарма]] мәсьәләләре.<ref name=hindery103>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|pages=103–106}}</ref> Раманың тормышы һәм комментарлары берәү тормышын тулысынча яшәргә һәм омтылырга тиеш булганын ассызыклый, һәм өч тормыш максаты да бик әһәмиятле булганын: алкыш (дһарма), теләкләр (кама), һәм законлы байлыкка ирешү (артха). Рама шулай ук берәүнең чын вазыйфалары, чын кызыксынулары һәм законлы ләззәтләрен тәфсилләп аңлауга ирешергә һәм исәпкә алырга тиеш дип өсти, мәсьәлән, "Рамаяна"ның 4.38 секциясендә.<ref name=hindery106/> ==Әдәби чыганаклар== [[File:Valmiki Ramayana.jpg|thumb|upright=0.8|[[Вальмики]] ''Рамаяна''ны төзи.]] ===Рамаяна=== Рама тормышының беренчел чыганагы булып [[риши]] [[Вальмики]] тарафыннан төзелгән Санскрит эпосы "Рамаяна" булып тора. [[File:Avatars.jpg|thumb|upright=0.8|Рама (өстән сулдан өченче) Вишнуның [[Дашаватар]]ында (ун инкарнациясендә) сурәтләнгән. [[Джайпур]]дан сурәт, хәзер [[Виктория һәм Альберт Музее]]нда.]] Эпосның Һиндстан төбәкләре буенча күп юрамалары бар. [[Мадхвачарья]] тарафдарлары ышануынча "Рамаяна"ның борынгырак юрамасы, "мула-Рамаяна" элек булган. Мадһва традициясе аны [[Вальмики]] юрамасыннан авторитетлырак дип саный. ''Рамаяна''ның юрамалары күпчелек төп Һиндстан телләрендә бар; Раманың тормышы, гамәлләре һәм илаһи фәлсәфәсен сөйли торган мисалларга ''[[Рамаватарам]]'' эпос поэмасы керә, һәм Рама тормыш тарихының дәвам булган киңрәк таралган юрамалары:<ref>{{cite book|author1=Constance Jones|author2=James D. Ryan|title=Encyclopedia of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC |year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7564-5|page=355}}</ref> * [[Тамил теле]]ндә 12-енче гасыр шагыйре [[Камбар]]ның ''Камба Рамаянам''ы; * 16-ынчы гасыр изгесе "[[Тулсидас]]"ның [[Һинди]] телендә ''[[Рамчаритманас]]''ы; * [[Каннада]] телендә [[Кувемпу]] тарафыннан "[[Шри Рамаяна Даршанам]]"ы һәм Кумара Вальмикиның "Пампа Рамаяна"сы, "Тораве Рамаяна"сы; * [[Вишванатха Сатьянараяна]] тарафыннан ''Рамаяна Калпаврукшам'' һәм [[Телугу теле]]ндә Ранганатха тарафыннан ''Рамаяна''; * [[Одиа теле]]ндә ''Виланка Рамаяна''; * [[Бенгаль теле]]ндә ''Крийивас Рамаяна''; * [[Малаялам теле]]ндә ''Элуттачан'' (бу текст [[Адвайта Веданта]] тарафыннан илһамдырылган "Адхьятма Рамаяна"га якынрак).<ref>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|page=4}}</ref> Бу эпос бөтен Һиндстан буйлап бар, төрле телләрдә һәм мәдәни традицияләрдә.<ref>[http://www.maxwell.syr.edu/moynihan_sac_inside.aspx?id=36507224368&terms=Regional%20Ramayanas "The Oral Tradition and the many 'Ramayanas'"], Moynihan @Maxwell, [[Maxwell School]] of [[Syracuse University]]'s South Asian Center</ref> ===Адхьятма Рамаяна=== ''Адхьятма Рамаяна'' соң [[Санскрит]] тексты ул [[Рамаяна]] текстының рухилыгын өстенлеген алга сөрә. Ул ''[[Брахманда Пурана]]''ның соңгы өлеше эченә куелган һәм аның якынча өчтән бер өлешен тәшкил итә.<ref name=jnfarquhar158>{{cite book|author=John Nicol Farquhar |title=An Outline of the Religious Literature of India |url=https://books.google.com/books?id=wRMaAAAAMAAJ |year=1920|publisher=Oxford University Press |pages=324–325}}</ref> Текст фәлсәфи рәвештә Рама Ходае [[Бхакти]]сын һәм [[Шактизм]]ны [[Адвайта Веданта]] белән килештереп карый, 65-тән күбрәк бүлек һәм 4500-тән артык шигырьдән тора.{{Sfn|Rocher|1986|pp=158-159 with footnotes}}<ref name="Tulasīdāsa1989p875">{{cite book|author=RC Prasad |title=Tulasīdāsa's Sriramacharitmanasa |url=https://books.google.com/books?id=BiYt00x5tcQC&pg=PA875 |year=1989|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0443-2 |pages=xiv-xv, 875–876}}</ref> Текстта Рама [[Брахман]] буларак чагылдырылган (метфаизик чынлык), абстракт кыйммәтләр һәм рухи иделлар Раманың барлык аспектлары һәм атрибутлары булып чагыла.<ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> ''Адхьятма Рамаяна'' ''Рамаяна''ны берәүнең үз җанын үзе өйрәнү символизмына Адвайта терминологиясеннән алынган метафоралар белән тасвирлап күчерә.<ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> Текст мәшһүр чөнки ул [[Тулсидас]]ның мәшһүр "[[Рамчаритманас]]"ына йогынты ясаган,<ref name=jnfarquhar158/><ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> һәм [[Бһанубхакта Ачарья]]ның "Рамаяна"ның [[Непали]] телендә иң популяр юрамасын илһамландырган.<ref>{{cite book|author=R. Barz|editor=Monika Horstmann|title=Rāmāyaṇa and Rāmāyaṇas|url=https://books.google.com/books?id=40A6s8l1lqQC |year=1991|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-03116-5|pages=32–35}}</ref> Бу шулай ук [[Тхунчатх Эжутхачан]] тарафыннан [[Малаялам теле]]нә тәрҗемә ителгән булган, бу телнең нигезләвенә китергән. ===Рамачаритманас=== ''Рамаяна'' - [[Санскрит]] тексты булып тора, шул ук вакытта ''[[Рамачаритаманаса]]'' "Рамаяна"ны төньяк Һиндстанда киң аңлашыла торган Һинди теленең асаба диалектында янә сөйли.<ref name=britramcharit/> {{sfn| Lutgendorf|1991}}<ref>{{harvnb|Miller|2008|p=217}}</ref><ref>{{harvnb|Varma|2010|p=1565}}</ref> ''Рамачаритаманаса'' 16-ынчы гасырда [[Тулсидас]] тарафыннан иҗат ителгән булган.<ref name=britramcharit>[https://www.britannica.com/topic/Ramcharitmanas Ramcharitmanas], Encyclopaedia Britannica (2012)</ref><ref>{{harvnb|Poddar|2001|pp=26–29}}</ref><ref>{{harvnb|Das|2010|p=63}}</ref> Популяр текст [[Бхакти хәрәкәте]] кысаларында эпос кыйссасын синтезлау өчен билгеле, шул ук вакытта оригиналь риваятьләр һәм фикерләр шәхси Ходай өчен рухи [[бхакти]] (тугъры мәхәббәт) чагылышына трансформацияләнә.<ref name=britramcharit/>{{sfn|Schomer|McLeod|1987|p=75}} Тулсидас ''Адхьятма Рамаяна'' белән илһамландырылган булган, биредә Рама һәм "Вальмики Рамаяна"ның башка персонажлары башка атрибутлары белән ("сагуна" хикәясе) рухи төшенчәләргә һәм атрибутларсыз ("ниргуна" чынлыгы) "[[Атман]]" (җан, үз, Брахман)га күчерелгән булган.<ref name=jnfarquhar158/><ref name="Tulasīdāsa1989p875"/>{{sfn|Schomer|McLeod|1987|pp=31, 74-75 with footnotes, Quote: "What is striking about the dohas in the Ramcharitmanas however is that they frequently have a sant-like ring to them, breaking into the very midst of the saguna narrative with a statement of nirguna reality".}} Капур буенча, "Рамчаритманаса"да Раманың тормыш кыйссасында мифология, фәлсәфә һәм дини ышанулар тормыш хикәсенә, әхлак законына, универсаль кеше кыйммәтләренә комбинацияләнә.<ref name="Pollet1995p181"/> Үзенең диалогларында ул кеше дилеммалары, үз-үзеңне тотышыңның идеаль стандартлары, яратучының вазифалары, һәм үзара җаваплылык турында бәхәсләшә. Ул тамашачыларны тормышларын рухи яссылыкта күрергә, алкышлыларны дәвам итәргә өнди, һәм басылганнарны дәва бальзамы белән дәвалый.<ref name="Pollet1995p181">{{cite book|author=A Kapoor|editor=Gilbert Pollet|title=Indian Epic Values: Rāmāyaṇa and Its Impact|url=https://books.google.com/books?id=EVnK3q48dL0C&pg=PA181 |year=1995|publisher=Peeters Publishers|isbn=978-90-6831-701-5|pages=181–186}}</ref> ''Рамачаритманас'' һәр елны көз белән башкарыла торган Рамага нигезләнгән пьеса буларак билгеле, бу атна буе бара торган "[[Рамила]]" сәнгатьләр фестивале дәвамында була.<ref name="Jennifer Lindsay 2006 12–14"/> "Рамачаритманас"ка нигезләнгән "Рамаяна"ны "сәхнәгә кую" 2008 елда ЮНЕСКО тарафыннан Кешелекнең Мәдәни Мирасы итеп танылган.<ref name=unescodussehra>[http://www.unesco.org/culture/ich/en/RL/ramlila-the-traditional-performance-of-the-ramayana-00110 Ramlila, the traditional performance of the Ramayana], UNESCO</ref> ==Йога Васиштха== <blockquote> Кеше тырышлыгы үзеңне яхшырту өчен кулланылырга мөмкин һәм Ходайлар тарафыннан мәңге язмыш дигән нәрсә юк.<br/> "Йога Васиштха" (Васиштха Раманы өйрәтә). </blockquote> ''Йога Васиштха'' ул [[Санскрит]] тексты ул Патшазадә Рама һәм [[Ади Шанкара]] тарафыннан Һинду фәлсәфәнең [[Веданта]] мәктәбенең беренче олы фикер иясе дип аталган [[Васиштха]] арасында әңгәмә итеп төзелгән.<ref name=chappleix/> Тулаем текстта 29 000-нән артык шигырь бар.<ref name=chappleix>{{Harvnb|Chapple|1984|pp=ix-xi}}</ref> The short version of the text is called ''Laghu Yogavasistha'' and contains 6,000 verses.<ref name="Leslie2003-105">{{Harvnb|Leslie|2003|pp=105}}</ref> Аны тәмамлауның төгәл гасыры билгеле түгел, әмма фараз ителгәнчә якынча 6-ынчы гасырдан 14-енче гасырга кадәр, әмма текст юрамасы 1-енче меңьеллыкта булган булырга охашаган.<ref>{{Harvnb|Chapple|1984|p=x}}</ref> ''[[Йога Васиштха]]'' тексты алты китаптан тора.<ref name="Chapple1984-xii"/> Беренче китапта Раманың тормыш табигате белән канәгатьләнмәве турында язылган.<ref name="Chapple1984-xii"/> Икенчесе Рама персонажы аша азат ителүгә омтылуны һәм шундый омтылуга ирешкәннең табигатен тасвирлый.<ref name="Chapple1984-xii"/> Өченче һәм дүртенче китапларда расланганча азат ителү рухи тормыш аша килә, ул үз өстеңнән тырышлык куюны таләп итә, һәм кыйссаларга кертелгән космологияне һәм метафизиканы тәкъдим итә.<ref name="Chapple1984-xii"/> Бу ике китап азат ихтиярны һәм кешенең иҗади көчен ассызыклау өчен мәгълүм.<ref name="Chapple1984-xii"/><ref>Surendranath Dasgupta, A History of Indian Philosophy, Volume 2, Cambridge University Press, ISBN 978-0521047791, pages 252-253</ref> Бишенче китапта медитация һәм аның шәхесне азат итәргә көче турында сөйләнә, ә соңгы китапта яктыртылган һәм алкышлы Раманың халәте тасвирлана.<ref name="Chapple1984-xii">{{Harvnb|Chapple|1984|pp=xi-xii}}</ref><ref>{{cite book |last= Venkatesananda |first=S (Translator) |title=The Concise Yoga Vāsiṣṭha |publisher=State University of New York Press |location=Albany |year=1984 |isbn=0-87395-955-8}}</ref> ''Йога Васиштха'' [[Ведантик]] фәлсәфәнең иң әһәмиятле текстларның берсе дип таныла.<ref>Pandit Rajmani Tigunait, Irene Petryszak (2002), The Himalayan Masters: A Living Tradition, pp 37, ISBN 978-0-89389-227-2</ref> Дэвид Гордон Вайт раслаганча текст урта гасыр Адвайта Веданта галимнәре өчен [[Йога]] буенча белешмә булып хезмәт иткән.<ref name=whiteysxvi>{{cite book|last= White |first=David Gordon |title=The "Yoga Sutra of Patanjali": A Biography| year=2014 |publisher=Princeton University Press|isbn=978-0691143774|pages=xvi-xvii, 51}}</ref> Вайт буенча, Йога Васиштха Һиндстан Йога мәдәниятендә 12-енче гасырга кадәр доминацияләнгән иң популяр текстларның берсе булган.<ref name=whiteysxvi/> ===Башка текстлар=== Рама буенча башка тарихи Һинд дине текстларга Тулсидасның ''Бхусунди Раманайя'', ''Прасанна рагһава'', һәм ''Рамавали'' керә.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}}<ref>{{cite book|author=Edmour J. Babineau|title=Love of God and Social Duty in the Rāmcaritmānas |url=https://books.google.com/books?id=StMdQuS37QcC&pg=PA85 |year=1979|publisher= Motilal Banarsidass|isbn= 978-0-89684-050-8|pages=85–86}}</ref> Безнең эраның җиденче гасырында [[Гуҗарат]]та яшәгән Бхаттиның Санскрит телендә ''[[Бхаттикавья]]'' поэмасында шул ук вакытта [[Панини]]ның "Аштадхьяи" грамматик мисаллары турында янә сөйләү бар һәм шулай ук [[Пракрит]] теленең һәм сөйләмнең төп шәхесләре турында бар.<ref>[[Fallon, Oliver]]. 2009. ''Bhatti's Poem: The Death of Rávana (Bhaṭṭikāvya)''. New York: [[Clay Sanskrit Library]] [http://www.claysanskritlibrary.org/]. ISBN 978-0-8147-2778-2 | ISBN 0-8147-2778-6 |</ref> Башка тарихи һәм хронологик мәшһүр текст ул Калидасаның "Рагхувамса"сы.<ref name=dalal323/> Аның кыйссасы "Рамаяна"ның күп детальләрен раслый, әмма аның төрле элементлары бар. Ул Раманың Куша дигән улы вакытында Айодхья башкала булмаган дип искә ала, әмма соңрак ул аңа кайткан һәм аны янә башкала итеп ясаган. Бу текст мәшһүр, чөнки текстта шигърият нәзек һәм Һинд традициясе буенча "Махакавья" дип атала, һәм күп галимнәр комментарларын җәлеп иткән. Ул шулай ук мәшһүр чөнки Калидасаның яшәү вакытын 4-енче һәм 5-енче гасырлар арасында булган дип әйтәләр һәм Калидаса вакытына Рамаяна риваяте инде булган дип фараз ителә.<ref name=dalal323>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|page=323}}</ref> ''Махабхарата''да "Рамаяна" сюжеты бар. Җәйничелек традициясендә шулай ук Раманың киң әдәбияты бар, әмма гомуми рәвештә анда ул Падма дип атала, мәсьәлән Вималасуриның "Паумачария"сында.<ref name=cort313/> Рама һәм Сита шулай ук Буддачылыкның Җатака хикәяләрендә искә алына, мәсьәлән, "Дашаратха - Җатака"да (461 номерлы хикәя), әмма бераз башкачарак әйтелеш белән, мәсьәлән, ''Лакшмана'' урынына ''Лакһана'' һәм "Рама" урынына "Рама-пандита".<ref name= Francis325>{{cite book|author1=H. T. Francis|author2=E. J. Thomas|title=Jataka Tales|url=https://books.google.com/books?id=WYjRAwAAQBAJ |year=1916|publisher=Cambridge University Press (Reprinted: 2014) |isbn=978-1-107-41851-6|pages=325–330}}</ref><ref name=cowell78>{{cite book|author1=E.B. Cowell|author2=WHD Rouse|title=The Jātaka: Or, Stories of the Buddha's Former Births|url=https://books.google.com/books?id=PtdAAQAAMAAJ&pg=PA57|year=1901|publisher=Cambridge University Press|pages=78–82}}</ref><ref>{{cite journal|authorlink=Suvira Jaiswal |first=Suvira|last=Jaiswal|title=Historical Evolution of Ram Legend|journal=Social Scientist|date=1993|volume=21|issue=3 / 4 March April 1993|pages=89–96}}</ref> "[[Вишну Пурана]]"ның 4 бүлегендә, "[[Падма Пурана]]"ның 112 бүлегендә, "[[Гаруда Пурана]]"ның 143 бүлегендә һәм "[[Агни Пурана]]"ның 5-енчедән 11-енчегә кадәр бүлекләрендә Рама тормышы кыйссасы бар.{{sfn|Rocher|1986|p=84 with footnote 26}} Шуңа өстәп, Рама кыйссасы "[[Махабхарата]]"ның "[[Вана Парма]]"сына кертелгән, бу "Рамаяна"ның күпкә борынгырак икәненең шәһадәте булып тора, һәм ул борынгы вакытларда "Махабхарата" эпосында сөйләнелгән булган.<ref>{{cite book|author=J. A. B. van Buitenen|title=The Mahabharata, Volume 2: Book 2: The Book of Assembly; Book 3: The Book of the Forest|url= https://books.google.com/books?id=2QG_ZgsM13IC|year=1973|publisher= University of Chicago Press|isbn=978-0-226-84664-4|pages=207–214}}</ref> ==Йогынтысы== [[File:Burmese Ramayana dance.jpg|thumb|upright=0.8|Рамаянаның Бирма юрамасы - [[Яма Затдва]]та Рама (Яма) һәм Сита (Тһида).]] Рама кыйссасы Көньяк Азия һәм Көньяк-Көнчыгыш Азия буенча зур иҗтимагый-мәдәни һәм илһам йогынтысы ясаган.<br/> Борынгы Санскрит эпосы "Вальмики Рамаяна" кебек популяр, йогынты ясый торган, кабатлана торган һәм уңышлы әдәбият әсәрләре әз.<br/> :– [[Роберт Голдмэн]], [[Санскрит]] Профессоры, Беркелейда Калифорния Университеты<ref name=goldmanrama/></blockquote> </blockquote> Оксфорд профессоры һәм Боден Санскрит галиме [[Артур Энтони Макдонелл]] буенча, Һинду текстларында сөйләнгән Рама фикерләре кешеләрнең тормышына һәм фикерләренә кимендә ике ярым меңьеллык дәвамында йогынты ясаганнар.<ref name=Goldmanramabp/><ref>{{cite book|author=P S Sundaram|title=Kamba Ramayana|url=https://books.google.com/books?id=EPTcCd32pJIC |year=2002|publisher=Penguin Books|isbn=978-93-5118-100-2|pages=1–2}}</ref> Аларның йогынтысы шәхси үз анализдан мәдәни фестивальләргә һәм җәмәгать тамашаларына кадәр булган.<ref name=goldmanrama/> Голдман әйтүенчә аның кыйссалары "сурәт, фильм, сынчылык, марионетка курчак тамашаларын, күләгә уеннарын, романнарны, поэмаларны, ТВ сериалларны һәм пьесалар" өчен илһам чыганагы булып торган.<ref name=Goldmanramabp>Robert Goldman (2013), [http://southasia.berkeley.edu/sites/default/files/shared/documents/Ramayana.pdf The Valmiki Ramayana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201028145411/http://southasia.berkeley.edu/sites/default/files/shared/documents/Ramayana.pdf |date=2020-10-28 }}, Center for South Asia Studies, University of California at Berkeley</ref> ===Һинд дине=== ====Рама Навами==== Рама Навами Раманың тууын бәйрәм итә торган яз фестивале. Фестиваль яз [[Навратри]]ның өлеше булып тора, ул традицион [[Һинд дине]] календаренда [[Чайтра]] аеның якты яртысының тугызынчы көненә туры килә. Бу типик рәвештә һәр елны Грегориан календаре буенча Март яки Апрель айларына туры килә.<ref name=lochetefeld562>{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z|url= https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC|year= 2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn= 978-0-8239-3180-4|page= 562}}</ref><ref>[http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=175953 The nine-day festival of Navratri leading up to Sri Rama Navami has bhajans, kirtans and discourses in store for devotees] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407143924/http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=175953 |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Friday, March 31, 2006.</ref> Көнне гыйбадәтханәләрдә Рама риваятьләрен уку яки өйдә Рама кыйссаларын укып үткәрәләр. Кайбер Вайшнав Һиндулар гыйбадәтханәгә баралар, башкалар өйләрендә дога укыйлар, һәм кайберәүләр музыка [[Пуджа]] һәм [[аарти]]ның өлеше буларак [[бхаджан]]да яки [[киртан]]да катнашалар.<ref>[http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-04-02/mysore/28056195_1_ramanavami-music-festival-temples-devotees Ramnavami] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121104195645/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-04-02/mysore/28056195_1_ramanavami-music-festival-temples-devotees |date=2012-11-04 }} ''[[The Times of India]]'', Apr 2, 2009.</ref> Җәмәгать иганә чаралары һәм волонтер табыннары әзерли. Фестиваль күп Һиндулар өчен әхлакый чагылыш чарасы булып тора.<ref name=bbc/><ref name="bp">{{cite web|title=President and PM greet people as India observes Ram Navami today|url=http://news.biharprabha.com/2014/04/president-and-pm-greet-people-as-india-observes-ram-navami-today/|work=IANS|publisher=news.biharprabha.com|accessdate=8 April 2014}}</ref> Кайберәүләр бу көнне [[врата]] (ашаудан тыелу) яки елгага коену белән билгелиләр.<ref name=bbc/><ref>[http://india.gov.in/knowindia/festivlas_ramnavami.php Ramnavami] [[Govt. of India]] Portal.</ref><ref name=dna8apr2014>[http://www.dnaindia.com/india/report-hindus-around-the-world-celebrate-ram-navami-today-1976344 Hindus around the world celebrate Ram Navami today], DNA, 8 Apr 2014</ref> Бу көнне мәшһүр бәйрәм итүләр [[Айодхья]], [[Ситамархи]]да,<ref>[https://www.britannica.com/place/Sitamarhi Sitamarhi], Encyclopedia Britannica (2014), Quote: "A large Ramanavami fair, celebrating the birth of Lord Rama, is held in spring with considerable trade in pottery, spices, brass ware, and cotton cloth. A cattle fair held in Sitamarhi is the largest in Bihar state. The town is sacred as the birthplace of the goddess Sita (also called Janaki), the wife of Rama."</ref> [[Җанакпурдһам]] ([[Непал]]), [[Бһадрачалам]], [[Вонтимитта, Кодандарама Гыйбадәтханәсе]] һәм [[Рамешварам]]да була. Берничә урында Рама, Сита, аның бертуганы [[Лакшмана]] һәм [[Хануман]] өчен "Шобһа ятралар" буларак арба процессияләре яки Ратха-Ятралар була.<ref name=bbc>[http://www.bbc.co.uk/religion/religions/hinduism/holydays/rama.shtml Ram Navami] ''[[BBC]]''.</ref><ref>[http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47910 On Ram Navami, we celebrate our love for the ideal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407143929/http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47910 |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Monday, March 31, 2003.</ref><ref>[http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990325/ige25105.html Shobha yatra on Ram Navami eve] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407015100/http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990325/ige25105.html |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Thursday, March 25, 1999.</ref> In Ayodhya, many take a dip in the sacred river [[Sarayu]] and then visit the Rama temple.<ref name="dna8apr2014"/> Рама Навами көне шулай ук [[Карнатака]]да һәм [[Андһра Прадеш]]та [[Угади]] белән башланган Васантхотхсавам (Яз фестивале) дип аталган тугыз көн яз фестивале ахырын билгели. Бу көннең кайбер вакыйгалары - ул [[Телангана]]ның [[Бхадрадри Котхагудем районы]]нда [[Годавари]] елгасы ярларында [[Бхадрачалам]]да ''Кальянам'' (гыйбадәтханә каһиннәре тарафыннан башкарылган церемониаль өйләнү), яггери һәм борыч белән әзерләнгән татлы эчемлек булган "Панакам"ны әзерләү һәм өләшү, процессия һәм Рама гыйбадәтханәсен бизәү. ==== Рамила һәм Дуссеһра ==== [[File:Ramlila artists.jpg|thumb|left|upright=0.85|Һиндстанның төньяк, үзәк һәм көнбатыш штатларында Рамила пьесасы [[Навратри]] вакытында авыл артистлары тарафыннан уйнала (өстә).]] Раманың тормышы һәр елны көз белән театр тамашалары һәм фейерверклар белән уйнала. Бу [[Рамлила]] дип атала, һәм тамаша ''[[Рамаяна]]''дан соң бара яки күбрәк таралган булганча ''[[Рамчаритманас]]''тан соң.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=389}} Ул меңнәрчә ел дәвамында башкарыла.<ref name="SchechnerHess51"/> Рамага бәйле тамаша һәм бию чаралары [[Һиндстан]]да [[Навратри]] фестивале вакытында куела.{{sfn | Encyclopedia Britannica | 2015}} Яхшы һәм Яман арасында риваять сугышын куюдан соң, Рамлила бәйрәм итүләренең кульминациясе [[Дуссеһра]]да Дасара, [[Виджаядашами]] төнге фестиваленда була, шул вакытта гигант гротекс Явызлык сурәтләре, мәсьәлән, Равана шәйтанның яндырыла, типик рәвештә фейерверклар белән.<ref name="unescodussehra"/><ref>[https://books.google.com/books?id=Sv7Uk0UcdM8C&pg=PA44&dq=Jatra+bengal&as_brr=0 Ramlila] ''Pop Culture India!: Media, Arts, and Lifestyle'', by Asha Kasbekar. Published by ABC-CLIO, 2006. ISBN 1-85109-636-1. ''Page 42''.</ref> Рамлила фестивальләре ЮНЕСКО тарафыннан 2008 елда "Кешелекнең Аерылгысыз Мәдәни Мирасы" дип игълан ителгән булган. Рамлила бигрәк тә [[Уттар-Прадеш]], [[Уттаракһанд]], [[Бихар]] һәм [[Мадхья-Прадеш]] тарихи әһәмитяле Һинду шәһәрләрендә - [[Айодхья]]да, [[Варанаси]]да, [[Вриндаван]]да, [[Алмора]]да, [[Сатна]]да һәм [[Мадхубани]]да билгеле.<ref name=unescodussehra/>{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|pp=561-562}} Эпос һәм аның театр тамашасы безнең эраның 1-енче меңьеллыгында көньяк-көнчыгыш Азиягә күчкән һәм ''Рамаяна''га нигезләнгән ''Рамлила'' Индонезиянең башкару сәнгатьләренең өлеше, бигрәк тә [[Бали]], [[Мьянма]], [[Камбоджа]] һәм [[Таиланд]] Һинду җәмгыятьләрендә.<ref>{{cite book|author=Mandakranta Bose|title=The Ramayana Revisited|url=https://books.google.com/books?id=2Ar2Qfr-UeQC |year=2004|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-516832-7|pages=342–350}}</ref> ====Дивали==== Һиндстанның кайбер өлешләрендә Раманың Айодхьяга кайтуы һәм аның таҗ кию церемониясе [[Дивали]]ны бәйрәм итү өчен төп сәбәп була, ул шулай ук "Утлар Фестивале" буларак мәгълүм.<br/> [[Гайана]]да Дивали махсус чара буларак билгеләнә һәм күп фанфаралар белән бәйрәм ителә. Ул дөньяның бу өлешендә милли бәйрәм буларак карала һәм Хөкүмәтнең кайбер министрлары шулай ук бәйрәм итүләрдә публик рәвештә катнашалар. Виджаядашими кебек үк, Дивали Һиндстанның төрле җәмәгатьләре тарафыннан Раманың Айодхьяга кайтуы вакыйгаларын искә алу өчен бәйрәм ителә. Мәсьәлән, күп җәмгатьләр Дивалиның бер көнен Кришнаның [[Наракасур]] шәйтанын Җиңүен Дивалиның бер көне итеп бәйрәм итәләр. ====Көньяк-көнчыгыш Азиядә Һинду сәнгатьләр==== [[File:L'exposition "Angkor - la naissance d'un mythe" (musée Guimet) (11804234493).jpg|thumb|upright=0.85|Рама кыйссасы Камбоджада, [[Ангкор Ват]]та сәнгать рельефларда төп өлеш булып тора. Рамаянаның төп дәвамнары шулай ук Явада, Индонезиядә бар.<ref>{{cite book|author=Willem Frederik Stutterheim|title=Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia|url=https://books.google.com/books?id=OoitUqGk8PAC |year=1989|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-251-2|pages=109–160}}</ref>]] Раманың тормыш кыйссасы, [[Санскрит]]ның язма формасында - ''Рамаяна'' һәм авыз иҗаты формасында көньяк-көнчыгыш Азиягә безнең эраның беренче меңьеллыгында килгән.<ref name="Brandon2009p22">{{cite book|author=James R. Brandon|title=Theatre in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=g-tAlBV5_LkC |year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02874-6|pages=22–27}}</ref> Рама кабул ителгән күп фикерләрнең һәм мәдәни темаларның берсе булган, башкалары Буддһа, Шива һәм башка күп Брахманик һәм Буддист фикерләр һәм кыйссалар.<ref name="Brandon2009p15">{{cite book|author=James R. Brandon|title=Theatre in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=g-tAlBV5_LkC |year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02874-6|pages=15–21}}</ref> Рама һәм башка мәдәни фикерләр аеруча Явада, Балида, Малайяда, Бирмада, Таиландта, Камбоджада һәм Лаоста үскән.<ref name="Brandon2009p15"/> The ''Рамаяна'' [[Санскрит]]тан борынгы [[Ява теле]]нә якынча безнең эраның 860-ынчы елда тәрҗемә ителгән булган, шул ук вакытта тамаша сәнгатьләре мәдәнияте фараз ителгәнчә күбесенчә авыз иҗаты традициясеннән Рамага нигезләнгән бию һәм тамашаларның Тамил һәм Бенгаль юрамаларын илһамландырган дип фараз ителә.<ref name="Brandon2009p22"/> Бу тамаша сәнгатьләрнең иң иртә шәһадәте булып Кытай язмалары буенча безнең эраның 243 елга карый. Рама тормышының бию һәм музыка белән бәйрәм итүдән башка көньяк-көнчыгыш Азиядә төзелгән Һинду гыйбадәтханәләрда, мәсьәлән, [[Йогьякарта]] (Ява) янында [[Прамбанан]], һәм [[Блитар]] янында [[Панатаран]]да (көнчыгыш Ява), Рама тормышының киң рельефлары күрсәтелгән.<ref name="Brandon2009p22"/><ref>Jan Fontein (1973), [https://www.jstor.org/stable/4171579 The Abduction of Sitā: Notes on a Stone Relief from Eastern Java], Boston Museum Bulletin, Vol. 71, No. 363 (1973), pp. 21-35</ref> Раманың тормышы көньяк-көнчыгыш Азиядә популяр булган.<ref>{{cite journal | last=Kats | first=J. | title=The Ramayana in Indonesia | journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies | publisher=Cambridge University Press | volume=4 | issue=03 | year=1927 | page=579 | doi=10.1017/s0041977x00102976 }}</ref> 14-енче гасырда [[Айуттхайя Патшалыгы]] һәм аның башкаласы Айуттхайя Һинду изге шәһәре Айодхья хөрмәтенә аталган булган, дәүләтнең рәсми дине Тхеравада Буддизмы булган.<ref>{{cite book|author1=Francis D. K. Ching|author2=Mark M. Jarzombek|author3=Vikramaditya Prakash|title=A Global History of Architecture|url=https://books.google.com/books?id=ciywCgAAQBAJ|year=2010|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-40257-3|page=456}}, Quote: "The name of the capital city [Ayuttaya] derives from the Hindu holy city Ayodhya in northern India, which is said to be the birthplace of the Hindu god Rama."</ref><ref>{{cite book|author=Michael C. Howard|title=Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: The Role of Cross-Border Trade and Travel|url=https://books.google.com/books?id=6QPWXrCCzBIC |year=2012|publisher=McFarland|isbn=978-0-7864-9033-2|pages=200–201}}</ref> Хәзерге эрага дәвам итеп, Таи патшалары Рама дип аталган булган, бу исем "Рамакиен"ның Рамасы белән илһамландырылган булган - бу Констанс Джоунс һәм Джеймс Райан буенча Санскрит "Рамаяна"ның асаба юрамасы булган. Мәсьәлән, Патша [[Чулалонгкорн]] (1853-1910) шулай ук Рама V буларак мәгълүм, шул ук вакытта тәхеткә 2016 елда варис булган Патша [[Ваджиралонгкорн]]ның исеме Рама Х.<ref>{{cite book|author1=Constance Jones|author2=James D. Ryan|title=Encyclopedia of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC&pg=PA443|year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7564-5|page=443}}</ref> Мәшһүр Рама гыйбадәтханәләре: * [[Рам Джанмабхуми]], Айодхья * [[Наламбалам]], Керала * [[Бхадрачалам Гыйбадәтханәсе]], [[Телангана]] — 1674 елда төзелгән булган * [[Рамасвами Гыйбадәтханәсе, Кумбаконам]] * [[Мудикондан Котхандармар Гыйбадәтханәсе]] * [[Виджаярагһава Перумал гыйбадәтханәсе]] * https://nedungunamramar.com {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190331091934/https://nedungunamramar.com/ |date=2019-03-31 }} * [[Шри Рама Гыйбадәтханәсе]], [[Трипрайяр]], [[Керала]] * [[Каларам Гыйбадәтханәсе]], 1788 елда төзелгән * [[Рагхунатх Гыйбадәтханәсе]], 1827 елда төзелгән * [[Рам Мандир, Бхубанешвар]], Орисса * [[Кодандарама Гыйбадәтханәсе]], Чикмагалур * [[Котхандарама Гыйбадәтханәсе, Тһиллайвилагам]] * [[Котхандарамасвами Гыйбадәтханәсе]], Рамешварам * [[Одогаон Рагхунатх Гыйбадәтханәсе]], Урта гасырларга карый * [[Рамчаура Мандир]], Биһар * [[Шри Рама Гыйбадәтханәсе, Рамапурам]] ==Шулай ук карарга мөмкин== * [[Һиндстан мәдәнияте]] * [[Рама генеалогиясе]] * [[Һинду фәлсәфәсе]] * [[Натьяшастра]] * [[Рам Нам]] * [[Тулсидас]] * [[Айодхья бәхәсләре]] * [[Рам Поты]] ===Билгеләмәләр=== ===Цитаталар=== ==Әдәбият== * Chapple, Christopher (1984). "Introduction". The Concise Yoga Vāsiṣṭha. Translated by Venkatesananda, Swami. Albany: State University of New York Press. ISBN 0-87395-955-8. OCLC 11044869. * Das, Krishna (15 February 2010), Chants of a Lifetime: Searching for a Heart of Gold, Hay House, Inc, ISBN 978-1-4019-2771-4 * "Navratri – Hindu festival". Encyclopedia Britannica. 21 February 2017. Retrieved 21 February 2017. * Flood, Gavin (17 April 2008). The Blackwell Companion to Hinduism. Wiley India Pvt. Limited. ISBN 978-81-265-1629-2. * Hertel, Bradley R.; Humes, Cynthia Ann (1993). Living Banaras: Hindu Religion in Cultural Context. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-1331-9. * Miller, Kevin Christopher (2008). A Community of Sentiment: Indo-Fijian Music and Identity Discourse in Fiji and Its Diaspora. ProQuest. ISBN 978-0-549-72404-9. * Leslie, Julia (2003). Authority and meaning in Indian religions: Hinduism and the case of Vālmīki. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 0-7546-3431-0. * Morārībāpu (1987). Mangal Ramayan. Prachin Sanskriti Mandir. * Poddar, Hanuman Prasad (2001). Balkand. 94 (in Awadhi and Hindi). Gorakhpur, India: Gita Press. ISBN 81-293-0406-6. * James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. ISBN 0-8239-2287-1. * Lutgendorf, Philip (1991). The Life of a Text: Performing the Rāmcaritmānas of Tulsidas. University of California Press. ISBN 978-0-520-06690-8. * Naidu, S. Shankar Raju (1971). A Comparative Study of Kamba Ramayanam and Tulasi Ramayan. University of Madras. * Platvoet, Jan. G.; Toorn, Karel Van Der (1995). Pluralism and Identity: Studies in Ritual Behaviour. BRILL. ISBN 90-04-10373-2. * Rocher, Ludo (1986). The Puranas. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3447025225. * Schomer, Karine; McLeod, W. H. (1 January 1987), The Sants: Studies in a Devotional Tradition of India, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0277-3 * Stasik, Danuta; Trynkowska, Anna (1 January 2006). Indie w Warszawie: tom upamiętniający 50-lecie powojennej historii indologii na Uniwersytecie Warszawskim (2003/2004). Dom Wydawniczy Elipsa. ISBN 978-83-7151-721-1. * Varma, Ram (1 April 2010). Ramayana : Before He Was God. Rupa & Company. ISBN 978-81-291-1616-1. * Zimmer, Heinrich (1953) [April 1952], Campbell, Joseph (ed.), Philosophies Of India, Routledge & Kegan Paul Ltd, ISBN 978-81-208-0739-6 ==Шулай ук укырга мөмкин== * Jain Rāmāyaṇa of Hemchandra (English translation), book 7 of the Trishashti Shalaka Purusha Caritra, 1931 * Ramayana, translated in English by Griffith, from Project Gutenberg * Willem Frederik Stutterheim (1989). Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-251-2. * Vyas, R.T. (ed.) Vālmīki Rāmāyaṇa, Text as Constituted in its Critical Edition, Oriental Institute, Vadodara, 1992. * Valmiki Ramayana, Gita Press, Gorakhpur, India. * Ramesh Menon, The Ramayana: A Modern Retelling of the Great Indian Epic ISBN 0-86547-660-8 * F.S. Growse, The Ramayana of Tulsidas * Jonah Blank, Arrow of the Blue-Skinned God: Retracing the Ramayana Through India ISBN 0-8021-3733-4 * Kambar, Kamba Ramayanam. ==Тышкы сылтамалар== * [https://www.britannica.com/topic/Rama-Hindu-deity Rama] at ''Encyclopædia Britannica'' * [https://www.jstor.org/stable/27868037 Rama and Sita in Wonoboyo], Willem van der Molen (2003), Brill (10th century Indonesian treasure discovered in 1990) <!--========================({{No More Links}})============================ | PLEASE BE CAUTIOUS IN ADDING MORE LINKS TO THIS ARTICLE. WIKIPEDIA | | IS NOT A COLLECTION OF LINKS, NOR SHOULD IT BE USED FOR ADVERTISING.| | | | Excessive or inappropriate links WILL BE DELETED. | | See [[Wikipedia:External links]] & [[Wikipedia:Spam]] for details. | | | | If there are already plentiful links, please propose additions or | | replacements on this article's discussion page, or submit your link | | to the relevant category at the Open Directory Project (dmoz.org) | | and link back to that category using the {{dmoz}} template. | ===({{No More Links}})=========--> == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Вайшнавизм]] [[Төркем:Вишнуизм]] [[Төркем:Һинд дине Илаһлары]] msrlzdnxqj6mxupfhg2jycce5sbzxrl 3524662 3524661 2022-07-25T14:19:30Z A.Khamidullin 6685 /* Иконографиясе */ wikitext text/x-wiki [[File:An image collage of Hindu deity Rama.jpg|thumb|right|Косаланың Патшасы, Һинд дине Ходае Вишнуның җиденче аватары Рама (Дэванагари язуы белән: राम). Әтисе:[[Дашаратха]], әнисе:[[Каусалья]], үги әнисе: [[Кайкейи]]. Сыену урыны:[[Вайкунтха]], [[Айодхья]] һәм [[Сакет]]. Сугыш коралы:[[Җәя һәм ук]]. Бертуганнары:[[Лакшмана]]<br>[[Бһарата]]<br>[[Шатругһна]]<br>[[Шанта]]. Бәйрәмнәр:[[Рама Навами]], [[Виваһа Панчами]], [[Дипавали]], [[Дусшеһра]]. Туу урыны: [[Айодхья]], [[Косала]] (хәзерге көн [[Уттар Прадеш]], [[Һиндстан]]. [[Лава]] (угылы), [[Куша]] (угылы). Династиясе: [[Рагһуванши]]-[[Икшваку династиясе]]-[[Сурьяванша]].]] '''Рама''' яки '''Рам''' ({{IPAc-en|ˈ|r|ɑː|m|ə}};<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/rama "Rama"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> [[Санскрит]] телендә: '''राम''', [[IAST]]: ''Rāma''),<!--Do not remove, WP:INDICSCRIPT doesn't apply to WikiProject Hinduism--> шулай ук '''Рамачандра''' буларак мәгълүм, [[Һинд дине]]ндә төп Ходай булып тора. Ул [[Вишну]] Ходаеның җиденче [[аватар]]ы булып тора, [[Кришна]] һәм [[Гаутама Буддһа]] белән иң популяр инкарнацияләрнең берсе булып тора.<ref name="King">{{cite book|last=King|first=Anna S.|title=The intimate other: love divine in Indic religions|publisher=Orient Blackswan|year= 2005|pages= 32–33|isbn=978-81-250-2801-7 |url=https://books.google.com/?id=0FvH1aCXETwC }}</ref><ref name="Matchett">{{cite book|last=Matchett|first=Freda|title=Krishna, Lord or Avatara?: the relationship between Krishna and Vishnu|publisher=9780700712816|year=2001|pages=3–4|url=https://books.google.com/?id=1oqTYiPeAxMC | isbn=978-0-7007-1281-6}}</ref><ref name="Lochtefeld2002p550">{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0-8239-3180-4|pages=72–73}}</ref> Һинд диненең Рама үзәкле традициясендә ул Иң Олы Җан булып таныла.<ref>{{cite book|author1=Tulasīdāsa|author2=RC Prasad (Translator)|title=Sri Ramacaritamanasa |url=https://books.google.com/books?id=VV7leonJ8aQC&pg=PA871 |year=1999|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0762-4|pages=871–872}}</ref> Рама [[Айодхья]]да [[Каушалья]]да һәм [[Дашаратха]]да туган булган, [[Косалы]] хөкемдары гаиләсендә. Аның туганнарына [[Лакшмана]], [[Бһарата]] һәм [[Шатругһна]] керә. Ул [[Сита]]га өйләнгән булган. Гәрчә патша гаиләсендә туса да, аның тормышы Һинд дине текстларында көтелмәгән үзгәрешләр булган дип тасвирланган, мәсьәлән, ярлы һәм авыр шартларга куылу, әхлакый сораулар һәм мораль дилеммалар куелу.<ref name="Brackney2013p238"/> Шәйтан-патша Рама Ситаны урлаганнан соң, аннан соң Рама һәм Лакшмананың билгеле һәм эпик тырышулары булган, алар азатлыкка ирешкәннәр һәм авырлыкларга карамастан явыз Равананы тар-мар иткәннәр. Раманың, Ситаның һәм аларның дусларының бөтен тормыш хикәясе аллегорик рәвештә шәхеснең вазыйфаларын, хокукларын һәм иҗтимагый җаваплыкларын тасвирлый. Ул модель персонажлар аша [[дһарма]]ны һәм дһармик тормышны сурәтли.<ref name="Brackney2013p238">{{cite book|author=William H. Brackney |title=Human Rights and the World's Major Religions, 2nd Edition |url=https://books.google.com/books?id=KZRgAQAAQBAJ&pg=PA238 |year=2013|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-2812-6|pages=238–239}}</ref><ref name="Hindery1978p95">{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA95 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=95–124}}</ref> Рама аеруча [[Вишнуизм|Вайшнавизм]]да әһәмиятле. Ул борынгы Һинд дине эпосы ''[[Рамаяна]]''да үзәк фигура булып тора, бу текст тарихи рәвештә Көньяк Азия һәм Көньяк-Көнчыгыш Азия мәдәниятләрендә популяр булып тора.<ref name=goldmanrama>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Robert P Goldman (Translator)|title=The Ramayana of Valmiki: Balakanda|url=https://books.google.com/books?id=DWX43jnbOngC|year=1990|publisher=Princeton University Press|isbn=9781400884551|page=3}}</ref><ref name=Dimock1963>{{cite journal| author = Dimock Jr, E.C.| year = 1963| title = Doctrine and Practice among the Vaisnavas of Bengal| journal = History of Religions| volume = 3| issue = 1| pages = 106–127| jstor = 1062079| doi = 10.1086/462474}}</ref><ref>{{cite book|author=Marijke J. Klokke|title=Narrative Sculpture and Literary Traditions in South and Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=fx3mpR4uKmkC&pg=PA51 |year=2000|publisher=BRILL|isbn=90-04-11865-9|pages=51–57}}</ref> Аның борынгы риваятьләре [[бһасья]] (комментарларны) һәм киңәйтелгән икенчел әдәбиятны җәлеп иткән һәм тамаша сәнгатьләрен илһамландырган. Бу текстларның икесе, мәсьәлән, ''[[Адһьятма Рамаяна]]'' – [[Рамананди]] монастырьлары тарафыннан нигез булып саналган рухи һәм теологик трактат,<ref name="Lamb2012p28">{{cite book|author=Ramdas Lamb|title=Rapt in the Name: The Ramnamis, Ramnam, and Untouchable Religion in Central India|url=https://books.google.com/books?id=R51OEErb9g8C&pg=PA28|year=2012|publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-8856-0|pages=28–32}}</ref> һәм ''[[Рамчаритманас]]'' – һәр елның көзендә Һиндстанда меңнәрчә [[Рамилила]] фестиваль тамашаларын илһамландыра торган популяр трактат.<ref name="SchechnerHess51">{{cite journal | last=Schechner | first=Richard | last2=Hess | first2=Linda | title=The Ramlila of Ramnagar [India] | journal=The Drama Review: TDR | publisher=The MIT Press | volume=21 | issue=3 | year=1977 | pages=51–82 | doi=10.2307/1145152 }}</ref><ref>{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: 2 Volumes |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0-8239-3180-4|page=389}}</ref><ref name="Jennifer Lindsay 2006 12–14">{{cite book|author=Jennifer Lindsay|title=Between Tongues: Translation And/of/in Performance in Asia|url=https://books.google.com/books?id=Ks-nUAO_fJgC&pg=PA12|year=2006|publisher=National University of Singapore Press|isbn=978-9971-69-339-8|pages=12–14}}</ref> Рама риваятьләре шулай ук [[Җәйничелек]] һәм [[Буддачылык]] текстларында бар, гәрчә ул бу текстларда кайвакыт Паума яки Падма дип атала,<ref name="Dalal2010p337">{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC&pg=PA338 |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=337–338}}</ref> һәм аның ваклылары Һинду юрамаларыннан шактый аерылып тора.<ref name="ClausDiamond2003p508">{{cite book|author1=Peter J. Claus|author2=Sarah Diamond|author3=Margaret Ann Mills|title=South Asian Folklore: An Encyclopedia : Afghanistan, Bangladesh, India, Nepal, Pakistan, Sri Lanka |url=https://books.google.com/books?id=ienxrTPHzzwC&pg=PA508|year=2003|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-415-93919-5|page=508}}</ref> ==Этимология һәм номенклатурасы== ''Рама'' ике контекстуаль мәгънә белән Ведик Санскрит сүзе. Бер контекстта ул [[Монье Монье-Уильямс]] раслаганча "Артхававеда"да бар, аның мәгънәсе "кара, караңгы" һәм ул "ратри" төшенчәсенә карый, аның мәгънәсе төн. Башка контекстта ул башка Ведик текстларда бар, сүзнең мәгънәсе "рәхәт китерүче, сокландыргыч, матур, сөйкемле".<ref name=mmwrama>Monier Monier Williams, [http://www.ibiblio.org/sripedia/ebooks/mw/0900/mw__0910.html राम], Sanskrit English Dictionary with Etymology, Oxford University Press, page 877</ref><ref name=parpola264/> Сүз кайвакыт төрле Һинд телләре һәм диннәрендә суффикс буларак кулланыла, мәсьәлән, Пали һәм Буддачылык текстларында, биредә ''-рама'' кушма сүзгә "акылны рәхәтләндерүче" мәгънәсен өсти.<ref>{{cite book|author1=Thomas William Rhys Davids|author2=William Stede|title=Pali-English Dictionary|url=https://books.google.com/books?id=0Guw2CnxiucC&pg=PA521 |year=1921|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1144-7|page=521}}</ref> Беренче исем буларак ''Рама'' Ведик әдәбиятта очрый, ул ике патронимик исем белән ассоциацияләнә - Маргавейя һәм Аупатасвини - алар төрле шәхесләрне чагылдыра. Өченче шәхси исем "Рама Җамадагнья" ул Һинд дине традициясендә "[[Ригведа]]"ның 10.110 гимнының фараз ителгән авторы.<ref name=mmwrama/> ''Рама'' сүзе борынгы әдәбиятта ихтирам итә торган төшенчәләрдә өч шәхес өчен очрый:<ref name=mmwrama/> #Парашу-рама, Вишнуның алтынчы [[аватар]]ы. Ул "Ригведа" данының "Рама Җамадагнья"сына бәйле. #Рама-чандра, Вишнуның җиденче [[аватар]]ы һәм борынгы ''Рамаяна''да аның даны турында язылган. #Бала-рама, шулай ук ''Халаюдха'' дип атала, [[Кришна]]ның олы абыйсы буларак, шуларның икесе дә Һинд дине, Буддачылык һәм Җәйничелектә очрый. Рама исеме Һинд дине текстларында мифик риваятьләрдә кабат-кабат төрле галимнәр һәм патшалар өчен очрый.<ref name=mmwrama/> Сүз шулай ук Ведик әдәбиятның борынгы [[Упанишада]]лар һәм [[Араньяка]]лар катламында очрый, шулай ук музыкада һәм пост-Ведик әдәбиятта, әмма кемдер "сокландыргыч, матур" яки "караңгылык, төн" контекстында.<ref name=mmwrama/> Рама исемле Вишну аватары шулай ук башка исем астында мәгълүм. Ул ''Рамачандра'' дип атала (матур, гүзәл ай<ref name=parpola264>{{cite book|author=Asko Parpola|title=Studia Orientalia, Volume 84|url=https://books.google.com/books?id=jkBZAAAAMAAJ |year=1998|publisher=Finnish Oriental Society|isbn=978-951-9380-38-4|page=264}}</ref>), яки ''Дасаратхи'' (Дасаратханың улы), яки ''Рагһава'' (Һинду космологиясендә Кояш династиясе Рагхуның токымы).<ref name=mmwrama/><ref>{{cite book|author1=Henk W. Wagenaar|author2=S. S. Parikh|title=Allied Chambers transliterated Hindi-Hindi-English dictionary |url=https://books.google.com/books?id=_kWROaer5UsC&pg=PA528 |year=1993|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-86062-10-4|page=528}}</ref> Раманың өстәмә исемнәренә Рамавиджя ([[Ява теле]]ндә), Пһреаһ Реам ([[Кхмер теле]]ндә), Пһра Рам ([[Лаос теле]]ндә һәм [[Тхаи теле]]ндә), Мегат Сери Рама ([[Малай теле]]ндә), Раджа Бантуган ([[Маранао]]), Рамуду ([[Телугу теле]]ндә), Рамар ([[Тамил теле]]ндә).<ref>{{cite book |last1=Rajarajan |first1=R.K.K. |title=Sītāpaharaṇam: Changing thematic Idioms in Sanskrit and Tamil. In Dirk W. Lonne ed. Tofha-e-Dil: Festschrift Helmut Nespital, Reinbeck, 2 vols., pp. 783-97 |date=2001 |isbn=3885870339 |pages=783–797 |url=https://www.researchgate.net/publication/263747582_Sitapaharanam_Changing_thematic_Idioms_in_Sanskrit_and_Tamil |language=en}}</ref> ''[[Вишну саһасранама]]''да Рама Вишнуның 394-енче исеме. Кайбер Адвайта Веданта тарафыннан илһамландырган текстларда, Рама Иң Олы [[Брахман]]ның метафизик концепциясен аңлата, ул мәңге балкучы рухи Үз (Атман, җан), анда [[йоги]]лар дуалистик булмаган рәвештә ләззәт табалар.<ref name="Lamb2012p28"/> ''Рама'' сүзенең тамыры ''ram-'', аның мәгънәсе "туктарга, тик торырга, ял итәргә, рәхәтләнергә".<ref name=parpola264/> Дуглас Адамс буенча, Санскрит сүзе ''Рама'' шулай ук башка Һинд-Аурупа телләрендә бар, мәсьәлән, [[Тохар телләре]]ндә ''ram'', ''reme'', ''*romo-'', монда аның мәгънәсе "тәэмин итәргә, тыныч итәргә", "шәһадәт булырга, ачык итеп күрсәтергә".<ref name=parpola264/><ref>{{cite book|author1=Adams|author2=Douglas Q. Adams|title=A Dictionary of Tocharian B: Revised and Greatly Enlarged |url=https://books.google.com/books?id=EWziAAAAQBAJ&pg=PA587 |year=2013|publisher=Rodopi|isbn=978-90-420-3671-0|page=587}}</ref> "Кара, караңгы, корым" мәгънәсендә ул шулай ук башка Һинд-Аурупа телләрендә очрый, мәсьәлән, ''*remos'' яки Иске Инглиз телендә ''romig''. ==Риваятьләр== Бу кыска тасвирлама "[[Рамаяна]]"дан һәм Буддачылыкның һәм Җәйничелекнең башка тарихи мифология эчтәлекле текстларына нигезләнгән традицион риваятьләргән нигезләнгән. Шелдон Поллок буенча Рама фигурасы "Һинд риваятьләренең башка борынгырак морфемаларын" үз эченә кертә, мәсьәлән, "Бали" һәм "Намучи" риваятьләрен. Борынгы олы фикер иясе Вальмики бу морфемаларны "Рамаяна"ның [[чагыштыру]]ларында кулланган, мәсьәлән, 3.27, 3.59, 3.73, 5.19 һәм 29.28 бүлекләрендә.<ref>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Sheldon I. Pollock|title=The Rāmāyaṇa of Vālmīki: An Epic of Ancient India. Araṇyakāṇḍa |url=https://books.google.com/books?id=h1g6fWIu-kAC |year=2007|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-3164-3|pages=41 with footnote 83}}</ref> ===Тууы=== Рама [[Чайтра]] ай календаренең аенда туган булган (Март - Апрель), бу көн бөтен Һиндстан буйлап "Рам Навами" буларак бәйрәм ителә. Бу [[Һинд дине календаре]]нда дүрт [[Навратри]]ларның берсе белән туры килә, атап әйткәндә, "Васантха Навратри" белән.<ref>{{cite book|author=Robin Rinehart|title=Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice|url=https://books.google.com/books?id=hMPYnfS_R90C |year=2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-905-8|pages=139, 388}}</ref> Борынгы ''Рамаяна'' эпосының ''Балаханда''сында Рама һәм аның туганнары [[Айодхья]]да [[Сарайю Елгасы]] ярларындагы шәһәр, Каушалья һәм Дашаратхада туган дип раслана.<ref name="Guruge1991p51"/><ref>[https://archive.org/stream/ShrimadValmikiRamayan-SanskritTextWithHindiTranslation-DpSharma10/ShrimadValmikiRamayan-SktHindi-DpSharmaVol01-BalaKanda1927#page/n177/mode/2up ''Valmiki Ramayana''], ''Bala Kanda''</ref> ''Рамаяна''ның Җәйничелек юрамаларында, мәсьәлән, Вималасуриның ''Паумачарийя''сында (турыдан-туры мәгънәдә Падманың гамәлләре), шулай ук Раманың иртә тормыш детальләре искә алына. Җәйничелек текстлары төрлечә даталана, әмма күбрәк безнең эраның 500-енче елга кадәр, әмма иң фараз ителгәне безнең эраның беренче 500 гасырлар эчендә.<ref name=cort313>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=313 note 9}}</ref> Дашаратха [[Косала]]ның патшасы, һәм [[Икшваку]]ларның Кояш династиясенең өлеше булганнар. Аның анасының исеме Каушалья турыдан-туры мәгънәдә ул Косаладан икәнен аңлата. Косала патшалыгы шулай ук Буддачылык һәм Җәйничелек текстларында, Борынгы Һиндстанның уналты "Маһа җанападалар"ның берсе һәм Җәйничеләр һәм Буддачылык тарафдарларының әһәмиятле дини сәфәр кылу урыны буларак искә алына.<ref name="Guruge1991p51">{{cite book|author=A. W. P. Guruge |title=The Society of the Ramayana |url=https://books.google.com/books?id=WWlsWQ8foNgC&pg=PA51 |year=1991|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-265-9|pages=51–54}}</ref><ref>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=160–162, 196, 314 note 14, 318 notes 57–58}}, Quote (p. 314): "(...) Kosala was the kingdom centered on Ayodhya, in what is now east-central Uttar Pradesh."</ref> Шулай да, хәзерге Айодхья чынлап та "Рамаяна"да һәм башка Һиндстан текстларында искә алынган Айодхья һәм Косала белән шул ук шәһәрме икәне турында галимнәр бәхәсе бара.<ref name=veer157>{{cite book|author=Peter van der Veer|title=Religious Nationalism: Hindus and Muslims in India|url=https://books.google.com/books?id=p29ArJ7j6zgC&pg=PA157|year=1994|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-08256-4|pages=157–162}}</ref>{{refn|group=note|Kosala is mentioned in many Buddhist texts and travel memoirs. The Buddha idol of Kosala is important in the Theravada Buddhism tradition, and one that is described by the 7th-century Chinese pilgrim Xuanzhang. He states in his memoir that the statue stands in the capital of Kosala then called Shravasti, midst ruins of a large monastery. He also states that he brought back to China two replicas of the Buddha, one of the Kosala icon of Udayana and another the Prasenajit icon of Prasenajit.<ref>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=194–200, 318 notes 57–58}}</ref>}} ===Яшьлеге, гаиләсе һәм дуслары=== [[File:An early 20th century Hindu deity Rama painting.jpg|thumb|left|upright=0.8|Рама Һинд дине сәнгатьләрендә һәм текстларында барлык тере мәхлукатлар өчен кайгырта торган мәрхәмәтле шәхес итеп тасвирлана.<ref name=hindery106>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA98 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=106–107}}</ref>]] Рама "Рамаяна"ның "Балаханда" секциясе буенча өч туганы булган. Алар Лакшмана, Бхарата һәм Шатругһна булганнар.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} Текстның сакланып калган кулъязмаларында аларның яшь шаһзадәләр буларак өйрәтелүләре һәм белем алулары тасвирлана, әмма бу кыскача. Рама әдәпле, үз-үзен контрольдә тотучы, яхшы яшь кеше итеп тасвирлана, ул һәрвакыт башкаларга ярдәм итәргә әзер. Аның белем алуына [[Веда]], [[Веданга]] һәм шулай ук хәрби сәнгатьләр кергән.<ref name="Dalal2010p326">{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=326–327}}</ref> Раманың үскән еллары башка Һинд дине текстларында, мәсьәлән, Тулсидасның "Рамавали"сында күбрәк детальләр белән тасвирланган. Калып [[Кришна]] өчен табылганнарга охшаш, әмма Тулсидас поэмаларында Рама йомшаграк һәм тыйнак интроверт, ә Кришна кебек шук уйнаучы түгел.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} ''Рамаяна''да Патша [[Җанака]] оештырган җәядән ату бәйгесе искә алына, анда Сита һәм Рама очрашалар. Рама бәйгедә ота, шул ук вакытта Җанака Сита һәм Раманың туена риза була. Сита Рама белән аның әтисе Дашратха башкаласына күчә.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} Сита Раманың туганнарын бертуганы һәм ике кузинасы белән таныштыра һәм алар бөтенесе өйләнә һәм кияүгә чыга.<ref name="Dalal2010p326"/> Рама һәм аның туганнары башка җирдә булганда, Бхаратаның әнисе һәм патша Дашаратханың икенче хатыны [[Кайкейи]] патшага ул сорган нәрсә белән килешергә вәгъдә иткәне турында искә төшерә. Дашаратха исенә төшерә һәм шулай эшләргә ризалаша. Ул таләп иткәнчә Рама ундүрт ел Дандака урманында качкын булып яшәргә тиеш.<ref name="Dalal2010p326"/> Дашаратха аның таләбенә һафалана. Аның улы Бхарата һәм башка гаилә әгъзалары аның таләбе шулай булгач күңелсезләнәләр. Рама раслаганча аның әтисе сүзен тотарга тиеш, һәм ул җир яки күк материаль рәхәтләре өчен сорамаячак дип өсти һәм ул куәт яки берәр нәрсә башка артыннан кумаячагын өсти. Ул карары турында хатыны белән сөйләшә һәм һәркемгә вакыт тиз уза дип сөйли. Сита аның белән урманда яшәр өчен китә, бертуган Лакшмана аларга качу вакытында якын туганын караганда кушыла.<ref name="Dalal2010p326"/> === Куылуы һәм сугыш === [[File:Rama exiled to Forest.jpg|thumb|Рама урманга кача.]] [[File:Rama Spurns Suparnakha by Warwick Goble.jpg|thumb|upright=0.8|left|Равананың туганы Супарнакха Раманы нәфес итеп Ситага хыянәт иттермәкче була. Ул баш тарта (өстә).]] Рама Косала патшалыгыннан читкә бара, Ямуна елгасын кичә һәм башта Читракутада, Мандакини елгасы буйларында, [[Васиштха]] олы фикер иясе сыену урынында кала.<ref name=dalal99>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=99, 326–327}}</ref> Бу урын Һинд дине традициясендә Уттар Прадеш һәм Мадхья Прадеш чикләрендә [[Читракут, Мадхья Прадеш]] дип ышаныла. Төбәктә күп Рама гыйбадәтханәләре бар һәм ул әһәмиятле Вайшнава дини сәфәр кылу урыны булып тора.<ref name=dalal99/> Текстларда Ведик [[риши]]ларның (олы фикер ияләренең) сыену урыннары тасвирлана, мәсьәлән, [[Атри]], һәм Раманың урманнарда йөрүе, гади тормыш алып баруы, шәйтаннардан төрле [[ашрам]]нарда яшәүче аскетларны яклавы һәм арындыруы тасвирлана.<ref name=dalal99/><ref name=hindery99>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA98 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=98–99}}</ref> [[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Reliëf op de aan Shiva gewijde tempel op de Candi Lara Jonggrang oftewel het Prambanan tempelcomplex TMnr 10016191.jpg|thumb|upright=0.8|left|Сулда Җатайю аңа ярдәм итәргә тырышканда, [[Равана]]ның [[Сита]]ны коткаруы. 9-ынчы гасыр [[Прамбанан]] барельефы, [[Ява]], [[Индонезия]].]] Ун ел йөрү һәм көрәшүдән соң Рама Годавари елгасы ярларында Панчаватига килә. Бу төбәктә төрле шәйтаннар (''ракшасалар'') булган. Бер көнне Шурпанакха дигән шәйтан хатыны Раманы күргән, аңа гашыйк булган һәм аны вәсвәсәләргә тели.<ref name="Dalal2010p326"/> Рама аннан баш тарта. Шурпанакха үч итеп Ситага яный. Гаиләсен яклап, энесе Лакшмана Шурпанакханың борынын һәм колакларын кисеп ала. Көч куллану циклы эскалацияләнгән һәм соңында патша Раванага килеп җиткән, ул Шурпанакханың бертуганы булган. Равана гаиләсе Панчаватига гаиләсе өчен үч алырга килә, Ситаны күрә, җәлеп ителә һәм аны патшалыгы Ланкага урлый (бу хәзерге Шри Ланка дип ышаныла).<ref name="Dalal2010p326"/><ref name=hindery99/> [[File:Hanuman meets Sri Rama in Forest.jpg|thumb|upright=0.8|left|[[Хануман]] Шри Рама белән Урманда очраша.]] Рама һәм Лакшмана аның урлануын ачыклыйлар, Ситаның куркынычсызлыгы өчен борчылалар, аның югалуы һәм Равананың чакыруына җавап бирә алмауга күрә төшенкелеккә биреләләр. Аларның көрәше яңа биеклекләргә җитә. Алар көньякка таба сәяхәт итәләр, маймыллар гаскәре маршалын Сугриваны очраталар һәм Сугриваның министры булган [[Хануман]] кебек тугъры командирларны җәлеп итәләр.<ref name="Ramayana">{{cite book | url=https://books.google.com/?id=4Wzg6wFJ5xwC |ref=harv | title=Ramayana | publisher=University of California Press | author=B. A van Nooten William | year=2000 | isbn=978-0-520-22703-3}}</ref> Шул ук вакытта Равана Ситаны вәсвәсәләргә тырыша һәм аны кәнизәге итәргә маташа. Сита моннан баш тарта. Равана ярсулана. Рама ахыр чиктә Ланкага барып җитә, күп отышлар һәм отылулар булган сугышта сугыша, әмма соңыннан Равана җиңеп чыга, Равананы һәм явызлык көчләрен үтерә һәм хатыны Ситаны коткара. Алар Айодхьяга кайталар.<ref name="Dalal2010p326"/><ref>{{cite book | url=https://books.google.com/?id=sFmsrEszbxgC | title=The Ramayana of Valmiki | publisher=Princeton University Press | author=Goldman Robert P | year=1996 | isbn=978-0-691-06662-2}}</ref> ===Сугыштан соң хөкеме һәм үлеме=== Раманың Айодхьяга кайтуы аның таҗ кию церемониясе белән бәйрәм ителә. Ул ''Рама паттабхишека'' дип атала, һәм хөкем үзе ''Рама раджья'' гадел хөкемдарлык дип тасвирлана.<ref>{{cite book|author=Ramashraya Sharma|title=A Socio-political Study of the Vālmīki Rāmāyaṇa |url=https://books.google.com/books?id=9Vo0OJtO6DQC&pg=PA2 |year=1986|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0078-6|pages=2–3}}</ref><ref>{{cite book|author=Gregory Claeys|title=The Cambridge Companion to Utopian Literature|url=https://books.google.com/books?id=sFCuoqykV9QC&pg=PA240 |year=2010|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-82842-0|pages=240–241}}</ref> Күпләр ышануынча Рама кайткач кешеләр шатлыкларын фейерверклар белән бәйрәм иткәннәр, һәм аның кайтуы белән [[Дивали]] фестивале бәйле. Раманың патша булып башлавыннан соң, Сита Равана белән булганда үзе барган дигән гайбәт тарала башлаган; Сита каршы килеп аның урлануы көч кулланып дип әйткән. Рама гайбәтләргә хатыныннан ваз кичеп җава бирә һәм аны "[[Агни]]" (ут) алдында сынау үтәргә сораган. Ул шулай эшли һәм сынауны үтә. "Рамаяна"да һәм башка төп текстларда Рама һәм Сита бергә бәхетле итеп Айодхьяда яшиләр, аларның Лув һәм Куш дигән игезәк угыллары була.<ref name=hindery99/> Шулай да, кайбер юрамаларда, хикәя аерылып тора һәм фаҗигале, Сита аның ире аңа ышанмагач кайгыдан үлә, бу Ситаны әхлак каһарманы итә һәм укучыны Рама турында әхлакый сораулар белән калдыра.<ref>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|page=100}}</ref><ref name = "Hess2001"/> Бу юрамаларда, Ситаның үлеме Раманың батуына китерә. Үлемнән соң, ул киләчәк тормышында аңа кушыла.<ref>{{cite book|author=Northrop Frye|title=Northrop Frye's Uncollected Prose|url=https://books.google.com/books?id=AV-zCAAAQBAJ&pg=PA191|year= 2015|publisher= University of Toronto Press|isbn=978-1-4426-4972-9|page=191}}</ref> "Тхири Рама" дигән Рама тормышының [[Мьянма]] юрамасында Рама батып үз-үзенә кул сала.<ref>{{cite book|author=Dawn F. Rooney|title=The Thiri Rama: Finding Ramayana in Myanmar|url=https://books.google.com/books?id=iiCEDgAAQBAJ |year=2017|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-315-31395-5|page=49}}</ref> ===Туры килмәүләр=== Ходай Рама риваятьләре төбәк буенча һәм манускриптлар буенча бик нык аерылып тора. Уртак нигез, сюжет, грамматика һәм явызлык һәм сугыш белән ассоциацияләнгән төп кыйммәтләр булып коррект юрама юк һәм шулай ук тикшереп карарлык бердәнбер борынгы юрама да юк. Паула Ричман буенча "Һиндстанда, көньяк-көнчыгыш Азиядә һәм шуннан читтә" йөзләрчә юрамалар бар.<ref name=richman7>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=7–9 (by Richman), pp. 22–46 (Ramanujan)}}</ref><ref name="Iyengar2005p29">{{cite book|author=A.N. Jani|editor=Kodaganallur R.S. Iyengar|title=Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia|url= https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&pg=PA29| year=2005| publisher= Sahitya Akademi|isbn= 978-81-260-1809-3|pages=29–55}}</ref> Юрамалар төбәк буенча локаль алдан әйтүләр һәм тарихларны чагылдырып төрле һәм "чын" юрамадан "төрле сөйләүләрнең тайпылыш"лары дип атала, бу Ричман һәм Рамануджан буенча, Рама хикәясенең барлык локаль юрамалары чын булганнан шактый аерылып тора.<ref name=richman7/> Хикәяләр детальләрдә аерылып тора, бигрәк тә әхлак соравы аңлаешлы, әмма тиешле этик җавап ачык түгел яки бәхәсләнгән урында.<ref name=richman10>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=10–12, 67–85}}</ref><ref name="Horstmann1991p9">{{cite book|author=Monika Horstmann|title=Rāmāyaṇa and Rāmāyaṇas|url=https://books.google.com/books?id=40A6s8l1lqQC |year=1991|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-03116-5|pages=9–21}}</ref> Мәсьәлән, шәйтан хатыны Шурпанакха Раманы вәсвәсә кылыр өчен хатын кыяфәтен ала, аннары Рама аннан баш тарткач, яшерен килә һәм бәйләнә, Лакшмана тиешле этик җавап алдына килә. Һиндстан традициясендә Ричман раслаганча, иҗтимагый кыйммәт булып "гаскәри беркайчан да хатынга тия алмавы" булып тора.<ref name=richman10/> Рама һәм Лакшмананың җавап детальләре һәм аларны гадел итеп тануның берничә юрамасы бар. Охшаш рәвештә алар Айодхьяга җиңеп кайткач Раманың Ситага каршы белән гайбәтләр белән эш итүнең төрле юрамалары бар, гайбәтләр объектив рәвештә тикшерелә алмау һәм исәпкә алынмаска алмаудан чыгып.<ref>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=11–12, 89–108}}</ref> Охшаш рәвештә юрамалар күп башка махсус вакыйгалар буенча аерылып тора, мәсьәлән, Рама, Сита һәм Лакшмананың ничек вафат булулары. Юрамалар һәм туры килмәүләр Һинд дине традицияләрендә табылган текстларга чикләнмәгән. Җәйничелек традициясендә Рама хикәясе шулай ук автор һәм дин буенча, детальләрдә, әхлакый эшләнергә тиешләрдә һәм хәтта исемнәрдә аерылып тора - борынгырак юрамалар Рама урынына Падма исеме кулланыла, шул ук вакытта соңгырак Җәйничелек текстларында бары тик Рама сүзе кулланыла.<ref>{{cite book|author=Umakant P. Shah|editor=Kodaganallur R.S. Iyengar|title=Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia|url= https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&pg=PA29| year=2005| publisher= Sahitya Akademi|isbn= 978-81-260-1809-3|pages=57–76}}</ref> ==Даталау== [[File:A relief summary of Ramayana at Hindu temple cave 16 Ellora India.jpg|thumb|left|Рама кыйссасы [[Эллора Мәгарә]]ләрендә иң зур Шива гыйбадәтханәсендә 8-енче гасыр рельеф сәнгать әйбере буларак ташта киселгән, бу аның Һиндстан җәмгыятенә әһәмиятен күрсәтә.<ref name=vatsyayan335>{{cite book|author=Kapila Vatsyayan|editor=Mandakranta Bose|title=The Ramayana Revisited |url=https://books.google.com/books?id=2Ar2Qfr-UeQC&pg=PA339 |year=2004|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-516832-7|pages=335–339}}</ref>]] Раманың тарихта булуы, һәм аның кайчан яшәве, әгәр дә аның чын шәхесне чагылдыруы төрле авторлар арасында бәхәсләнә. Кайбер Һинд дине текстларында Рама "Трета Юга"да яки "Двапара Юга"да яшәгән дип раслана бу кайбер авторлар тарафыннан фараз ителгәнчә якынча безнең эрага кадәр 5000 ел, шул ук вакытта башкалар Рама безнең эрага кадәр 102, 67 яки 8-дә яшәгән дип фаразлыйлар. Прото- һәм борынгы [[Һиндстан тарихы]]нда специальләшкән Һинд дине [[археолог]]ы [[Хасмукх Дһираҗлал Санкалья]] буенча болар барысы да "саф уйланмалар".<ref>{{cite book|title=The Ramayana in historical perspective|year=1982|pages=4–5, 51|first=Hasmukhlal|last=Dhirajlal Sankalia|publisher=Macmillan India}}</ref> Артур Боннер буенча "нәрсә булган булырга мөмкин" ул [[Гупта Империясе]]нең иртә патшасы Сарайю елгасында башкласын төзегән, бу яңа шәһәрне Айодхья дип атаган, һәм Рама нәкъ шул урында "миллионнарча еллар элек" туган дип расланган булган, шулай итеп династия Ходайлар белән кушылган, һәм бу ышану Һиндстанда Гупта Империясе беткәннән соң киң таралган булган.<ref>{{cite book|title=Averting the Apocalypse: Social Movements in India Today|first=Arthur|last=Bonner|page=354|year=1990|publisher=Duke University Press|isbn=9780822310488}}</ref> Раманың эпик хикәясе ''[[Рамаяна]]''ның хәзерге формада төзелеше безнең эрага кадәр 7-енче һәм 4-енче гасырлар арасында даталана.<ref>Swami Parmeshwaranand, ''Encyclopaedic Dictionary of Puranas - Volume 1'', 2001. p. 44</ref><ref>{{cite book|title=Archaeology: Indonesian Perspective : R.P. Soejono's Festschrift|first=Truman |last=Simanjuntak |page=361|year =2006}}</ref> "Рамаяна" буенча басылган эшләре өчен мәшһүр [[Оксфорд]] Университетының [[Санскрит]] теленең Профессоры Джон Броккингтон буенча оригиналь текст борынгырак заманнарда иҗат ителгән һәм борынгырак вакытта авыздан сөйләп тапшырылган булган, һәм хәзерге галимнәр безнең эрага кадәр 1-енче меңьеллыкта берничә гасыр тәкъдим иткәннәр. Броккингтон карашы буенча "эшнең теленә, стилена һәм эчтәлегенә нигезләнеп аны безнең эрага кадәр якынча 5-енче гасыр дип фаразларга була, һәм бу нигезле фараз."<ref>{{cite book|author1=John Brockington|author2=Mary Brockington|title=The Other Ramayana Women: Regional Rejection and Response |url=https://books.google.com/books?id=GgQzDAAAQBAJ&pg=PA3 |year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-39063-3|pages=3–6}}</ref> ==Иконографиясе== Рама иконографиясе Вишну аватарлары белән уртак элементларга ия, әмма берничә элементлар аерылып тора. Аның беркайчан да ике кулдан артык булмый, ул уң кулында "бана" (ук) тота яки аның янында шул ук бар, ә сул кулында аның "дһанус"ы (җәя).<ref name=raoramaicon/> Аның өчен иң киңәш ителгән сурәт - ул "трибханга" позасында (өч мәртәбә бөгелгән "S" формасы). Ул кара, зәңгәр яки караңгы төстә сурәтләнгән, типик рәвештә кызыл төсмерле кием кия. Аның хатыны һәм бертуганы иконографиянең өлеше булып тора, Лакшмана сул ягында, ә Сита Раманың һәрвакыт уңында, икесе дә саргылт-алтынсу тән төсе белән.<ref name=raoramaicon>{{cite book|author=T. A. Gopinatha Rao|title=Elements of Hindu iconography |url=https://books.google.com/books?id=MJD-KresBwIC |year=1993|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0878-2|pages=189–193}}</ref> ==Фәлсәфәсе һәм символизмы== Раманың тормыш кыйссасы символизм белән үрелгән. Шелдон Поллок буенча Һиндстан текстларында Рама тормышы шедевр итеп сөйләнеп тормышны һәм дөньяны чагылдыру, концепциясен булдыру һәм аңлау өчен кысалар тәкъдим итә. Бөтен дөнья буйлап башка эпослар һәм дини кыйссалар кебек үк, ул тормыш өчен әһәмиятлегә бәйле нәрсә булган, чөнки ул "мәдәнияткә ул нәрсә икәнен әйтә". Раманың тормышы көнбатыш яхшы һәм начар арасында сугыштан катлаулырак, биредә үлемсез куәтле Ходайлар һәм үлеме булган көрәшүче кешеләр арасында ачык аерма бар. Һиндстан традициясендә, бигрәк тә Рама кыйссасында кыйсса илаһи кеше, үлемле Ходай турында бара, алар бергә инкорпорацияләнеп трансцендент халәткә киләләр.<ref>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Sheldon I. Pollock|title=The Rāmāyaṇa of Vālmīki: An Epic of Ancient India. Araṇyakāṇḍa |url=https://books.google.com/books?id=h1g6fWIu-kAC |year=2007|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-3164-3|pages=41–43}}</ref> <blockquote> <poem> Олырак торган җан иясе яманга яманлык бирми,<br/> бу берәү үтәргә тиеш нәрсә;<br/> изгелекле шәхесләрнең бизәге аларның үз-үзләрен тотышы.<br/> (...) Затлы җан һәрвакыт мәрхәмәтле булачак,<br/> хәтта башкаларга җәрәхәт ясаучыларга да. </poem> Рамаяна 6.115, Вальмики. </blockquote> Шәхес буларак, Рама идеаль шәхеснең хасиятләренең чагылышы булып тора (''пурушоттама'').<ref name = "Hess2001">{{cite journal| author = Hess, L.| year = 2001| title = Rejecting Sita: Indian Responses to the Ideal Man's Cruel Treatment of His Ideal Wife| journal = Journal of the American Academy of Religion | volume = 67| issue = 1| pages = 1–32| url = http://jaar.oxfordjournals.org/cgi/content/citation/67/1/1| accessdate = 2008-04-12| doi = 10.1093/jaarel/67.1.1| pmid = 21994992}}</ref> Ул индивидуаль шәхес омтылган барлык дәрәҗәләргә ия, һәм ул барлык әхлак бурычларын үти. Рама ''марьяда пурушоттама'' яки Дһарма яклаучыларының иң яхшысы.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=LexraSEgRfIC&printsec=frontcover&dq=The+Blackwell+Companion+to+Hinduism#v=onepage&q=%22best%20of%20upholders%20of%20dharma%22&f=false|title=THE BLACKWELL COMPANION TO HINDUISM|author=Gavin Flood|isbn=978-81-265-1629-2|date=2008-04-17}}</ref> Родрик Хиндери буенча, 2, 6 һәм 7 китаплар әхлакый тәгълиматы өчен искә алына.<ref name="Horstmann1991p9"/><ref name=hindery100>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|pages=100–101}}</ref> The views of Раманың "уйлаучы йөрәк" ысулын булдыру өчен карашларында "мантыйк буенча фикер йөртү һәм эмоцияләр" комбинацияләнгән. Икенчедән, ул әйтелгәне һәм эшләгәне аша "характер әхлагын" булдыру өчен "үзаң һәм гамәл" берлеген булдыра. Өченчедән, Раманың тормышы әхлакны яшәү эстетикасы белән комбинацияли.<ref name=hindery100/> Раманың һәм аның кешеләре кыйссасы "явызлыкка явызлык белән җавап кайтарырга ярыймы" турында сораулар күтәрә һәм шуннан соң Һинд дине кысаларында бер диапазон сораулар күтәлә, мәсьәлән [[карма]] һәм [[дхарма]] мәсьәләләре.<ref name=hindery103>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|pages=103–106}}</ref> Раманың тормышы һәм комментарлары берәү тормышын тулысынча яшәргә һәм омтылырга тиеш булганын ассызыклый, һәм өч тормыш максаты да бик әһәмиятле булганын: алкыш (дһарма), теләкләр (кама), һәм законлы байлыкка ирешү (артха). Рама шулай ук берәүнең чын вазыйфалары, чын кызыксынулары һәм законлы ләззәтләрен тәфсилләп аңлауга ирешергә һәм исәпкә алырга тиеш дип өсти, мәсьәлән, "Рамаяна"ның 4.38 секциясендә.<ref name=hindery106/> ==Әдәби чыганаклар== [[File:Valmiki Ramayana.jpg|thumb|upright=0.8|[[Вальмики]] ''Рамаяна''ны төзи.]] ===Рамаяна=== Рама тормышының беренчел чыганагы булып [[риши]] [[Вальмики]] тарафыннан төзелгән Санскрит эпосы "Рамаяна" булып тора. [[File:Avatars.jpg|thumb|upright=0.8|Рама (өстән сулдан өченче) Вишнуның [[Дашаватар]]ында (ун инкарнациясендә) сурәтләнгән. [[Джайпур]]дан сурәт, хәзер [[Виктория һәм Альберт Музее]]нда.]] Эпосның Һиндстан төбәкләре буенча күп юрамалары бар. [[Мадхвачарья]] тарафдарлары ышануынча "Рамаяна"ның борынгырак юрамасы, "мула-Рамаяна" элек булган. Мадһва традициясе аны [[Вальмики]] юрамасыннан авторитетлырак дип саный. ''Рамаяна''ның юрамалары күпчелек төп Һиндстан телләрендә бар; Раманың тормышы, гамәлләре һәм илаһи фәлсәфәсен сөйли торган мисалларга ''[[Рамаватарам]]'' эпос поэмасы керә, һәм Рама тормыш тарихының дәвам булган киңрәк таралган юрамалары:<ref>{{cite book|author1=Constance Jones|author2=James D. Ryan|title=Encyclopedia of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC |year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7564-5|page=355}}</ref> * [[Тамил теле]]ндә 12-енче гасыр шагыйре [[Камбар]]ның ''Камба Рамаянам''ы; * 16-ынчы гасыр изгесе "[[Тулсидас]]"ның [[Һинди]] телендә ''[[Рамчаритманас]]''ы; * [[Каннада]] телендә [[Кувемпу]] тарафыннан "[[Шри Рамаяна Даршанам]]"ы һәм Кумара Вальмикиның "Пампа Рамаяна"сы, "Тораве Рамаяна"сы; * [[Вишванатха Сатьянараяна]] тарафыннан ''Рамаяна Калпаврукшам'' һәм [[Телугу теле]]ндә Ранганатха тарафыннан ''Рамаяна''; * [[Одиа теле]]ндә ''Виланка Рамаяна''; * [[Бенгаль теле]]ндә ''Крийивас Рамаяна''; * [[Малаялам теле]]ндә ''Элуттачан'' (бу текст [[Адвайта Веданта]] тарафыннан илһамдырылган "Адхьятма Рамаяна"га якынрак).<ref>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|page=4}}</ref> Бу эпос бөтен Һиндстан буйлап бар, төрле телләрдә һәм мәдәни традицияләрдә.<ref>[http://www.maxwell.syr.edu/moynihan_sac_inside.aspx?id=36507224368&terms=Regional%20Ramayanas "The Oral Tradition and the many 'Ramayanas'"], Moynihan @Maxwell, [[Maxwell School]] of [[Syracuse University]]'s South Asian Center</ref> ===Адхьятма Рамаяна=== ''Адхьятма Рамаяна'' соң [[Санскрит]] тексты ул [[Рамаяна]] текстының рухилыгын өстенлеген алга сөрә. Ул ''[[Брахманда Пурана]]''ның соңгы өлеше эченә куелган һәм аның якынча өчтән бер өлешен тәшкил итә.<ref name=jnfarquhar158>{{cite book|author=John Nicol Farquhar |title=An Outline of the Religious Literature of India |url=https://books.google.com/books?id=wRMaAAAAMAAJ |year=1920|publisher=Oxford University Press |pages=324–325}}</ref> Текст фәлсәфи рәвештә Рама Ходае [[Бхакти]]сын һәм [[Шактизм]]ны [[Адвайта Веданта]] белән килештереп карый, 65-тән күбрәк бүлек һәм 4500-тән артык шигырьдән тора.{{Sfn|Rocher|1986|pp=158-159 with footnotes}}<ref name="Tulasīdāsa1989p875">{{cite book|author=RC Prasad |title=Tulasīdāsa's Sriramacharitmanasa |url=https://books.google.com/books?id=BiYt00x5tcQC&pg=PA875 |year=1989|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0443-2 |pages=xiv-xv, 875–876}}</ref> Текстта Рама [[Брахман]] буларак чагылдырылган (метфаизик чынлык), абстракт кыйммәтләр һәм рухи иделлар Раманың барлык аспектлары һәм атрибутлары булып чагыла.<ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> ''Адхьятма Рамаяна'' ''Рамаяна''ны берәүнең үз җанын үзе өйрәнү символизмына Адвайта терминологиясеннән алынган метафоралар белән тасвирлап күчерә.<ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> Текст мәшһүр чөнки ул [[Тулсидас]]ның мәшһүр "[[Рамчаритманас]]"ына йогынты ясаган,<ref name=jnfarquhar158/><ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> һәм [[Бһанубхакта Ачарья]]ның "Рамаяна"ның [[Непали]] телендә иң популяр юрамасын илһамландырган.<ref>{{cite book|author=R. Barz|editor=Monika Horstmann|title=Rāmāyaṇa and Rāmāyaṇas|url=https://books.google.com/books?id=40A6s8l1lqQC |year=1991|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-03116-5|pages=32–35}}</ref> Бу шулай ук [[Тхунчатх Эжутхачан]] тарафыннан [[Малаялам теле]]нә тәрҗемә ителгән булган, бу телнең нигезләвенә китергән. ===Рамачаритманас=== ''Рамаяна'' - [[Санскрит]] тексты булып тора, шул ук вакытта ''[[Рамачаритаманаса]]'' "Рамаяна"ны төньяк Һиндстанда киң аңлашыла торган Һинди теленең асаба диалектында янә сөйли.<ref name=britramcharit/> {{sfn| Lutgendorf|1991}}<ref>{{harvnb|Miller|2008|p=217}}</ref><ref>{{harvnb|Varma|2010|p=1565}}</ref> ''Рамачаритаманаса'' 16-ынчы гасырда [[Тулсидас]] тарафыннан иҗат ителгән булган.<ref name=britramcharit>[https://www.britannica.com/topic/Ramcharitmanas Ramcharitmanas], Encyclopaedia Britannica (2012)</ref><ref>{{harvnb|Poddar|2001|pp=26–29}}</ref><ref>{{harvnb|Das|2010|p=63}}</ref> Популяр текст [[Бхакти хәрәкәте]] кысаларында эпос кыйссасын синтезлау өчен билгеле, шул ук вакытта оригиналь риваятьләр һәм фикерләр шәхси Ходай өчен рухи [[бхакти]] (тугъры мәхәббәт) чагылышына трансформацияләнә.<ref name=britramcharit/>{{sfn|Schomer|McLeod|1987|p=75}} Тулсидас ''Адхьятма Рамаяна'' белән илһамландырылган булган, биредә Рама һәм "Вальмики Рамаяна"ның башка персонажлары башка атрибутлары белән ("сагуна" хикәясе) рухи төшенчәләргә һәм атрибутларсыз ("ниргуна" чынлыгы) "[[Атман]]" (җан, үз, Брахман)га күчерелгән булган.<ref name=jnfarquhar158/><ref name="Tulasīdāsa1989p875"/>{{sfn|Schomer|McLeod|1987|pp=31, 74-75 with footnotes, Quote: "What is striking about the dohas in the Ramcharitmanas however is that they frequently have a sant-like ring to them, breaking into the very midst of the saguna narrative with a statement of nirguna reality".}} Капур буенча, "Рамчаритманаса"да Раманың тормыш кыйссасында мифология, фәлсәфә һәм дини ышанулар тормыш хикәсенә, әхлак законына, универсаль кеше кыйммәтләренә комбинацияләнә.<ref name="Pollet1995p181"/> Үзенең диалогларында ул кеше дилеммалары, үз-үзеңне тотышыңның идеаль стандартлары, яратучының вазифалары, һәм үзара җаваплылык турында бәхәсләшә. Ул тамашачыларны тормышларын рухи яссылыкта күрергә, алкышлыларны дәвам итәргә өнди, һәм басылганнарны дәва бальзамы белән дәвалый.<ref name="Pollet1995p181">{{cite book|author=A Kapoor|editor=Gilbert Pollet|title=Indian Epic Values: Rāmāyaṇa and Its Impact|url=https://books.google.com/books?id=EVnK3q48dL0C&pg=PA181 |year=1995|publisher=Peeters Publishers|isbn=978-90-6831-701-5|pages=181–186}}</ref> ''Рамачаритманас'' һәр елны көз белән башкарыла торган Рамага нигезләнгән пьеса буларак билгеле, бу атна буе бара торган "[[Рамила]]" сәнгатьләр фестивале дәвамында була.<ref name="Jennifer Lindsay 2006 12–14"/> "Рамачаритманас"ка нигезләнгән "Рамаяна"ны "сәхнәгә кую" 2008 елда ЮНЕСКО тарафыннан Кешелекнең Мәдәни Мирасы итеп танылган.<ref name=unescodussehra>[http://www.unesco.org/culture/ich/en/RL/ramlila-the-traditional-performance-of-the-ramayana-00110 Ramlila, the traditional performance of the Ramayana], UNESCO</ref> ==Йога Васиштха== <blockquote> Кеше тырышлыгы үзеңне яхшырту өчен кулланылырга мөмкин һәм Ходайлар тарафыннан мәңге язмыш дигән нәрсә юк.<br/> "Йога Васиштха" (Васиштха Раманы өйрәтә). </blockquote> ''Йога Васиштха'' ул [[Санскрит]] тексты ул Патшазадә Рама һәм [[Ади Шанкара]] тарафыннан Һинду фәлсәфәнең [[Веданта]] мәктәбенең беренче олы фикер иясе дип аталган [[Васиштха]] арасында әңгәмә итеп төзелгән.<ref name=chappleix/> Тулаем текстта 29 000-нән артык шигырь бар.<ref name=chappleix>{{Harvnb|Chapple|1984|pp=ix-xi}}</ref> The short version of the text is called ''Laghu Yogavasistha'' and contains 6,000 verses.<ref name="Leslie2003-105">{{Harvnb|Leslie|2003|pp=105}}</ref> Аны тәмамлауның төгәл гасыры билгеле түгел, әмма фараз ителгәнчә якынча 6-ынчы гасырдан 14-енче гасырга кадәр, әмма текст юрамасы 1-енче меңьеллыкта булган булырга охашаган.<ref>{{Harvnb|Chapple|1984|p=x}}</ref> ''[[Йога Васиштха]]'' тексты алты китаптан тора.<ref name="Chapple1984-xii"/> Беренче китапта Раманың тормыш табигате белән канәгатьләнмәве турында язылган.<ref name="Chapple1984-xii"/> Икенчесе Рама персонажы аша азат ителүгә омтылуны һәм шундый омтылуга ирешкәннең табигатен тасвирлый.<ref name="Chapple1984-xii"/> Өченче һәм дүртенче китапларда расланганча азат ителү рухи тормыш аша килә, ул үз өстеңнән тырышлык куюны таләп итә, һәм кыйссаларга кертелгән космологияне һәм метафизиканы тәкъдим итә.<ref name="Chapple1984-xii"/> Бу ике китап азат ихтиярны һәм кешенең иҗади көчен ассызыклау өчен мәгълүм.<ref name="Chapple1984-xii"/><ref>Surendranath Dasgupta, A History of Indian Philosophy, Volume 2, Cambridge University Press, ISBN 978-0521047791, pages 252-253</ref> Бишенче китапта медитация һәм аның шәхесне азат итәргә көче турында сөйләнә, ә соңгы китапта яктыртылган һәм алкышлы Раманың халәте тасвирлана.<ref name="Chapple1984-xii">{{Harvnb|Chapple|1984|pp=xi-xii}}</ref><ref>{{cite book |last= Venkatesananda |first=S (Translator) |title=The Concise Yoga Vāsiṣṭha |publisher=State University of New York Press |location=Albany |year=1984 |isbn=0-87395-955-8}}</ref> ''Йога Васиштха'' [[Ведантик]] фәлсәфәнең иң әһәмиятле текстларның берсе дип таныла.<ref>Pandit Rajmani Tigunait, Irene Petryszak (2002), The Himalayan Masters: A Living Tradition, pp 37, ISBN 978-0-89389-227-2</ref> Дэвид Гордон Вайт раслаганча текст урта гасыр Адвайта Веданта галимнәре өчен [[Йога]] буенча белешмә булып хезмәт иткән.<ref name=whiteysxvi>{{cite book|last= White |first=David Gordon |title=The "Yoga Sutra of Patanjali": A Biography| year=2014 |publisher=Princeton University Press|isbn=978-0691143774|pages=xvi-xvii, 51}}</ref> Вайт буенча, Йога Васиштха Һиндстан Йога мәдәниятендә 12-енче гасырга кадәр доминацияләнгән иң популяр текстларның берсе булган.<ref name=whiteysxvi/> ===Башка текстлар=== Рама буенча башка тарихи Һинд дине текстларга Тулсидасның ''Бхусунди Раманайя'', ''Прасанна рагһава'', һәм ''Рамавали'' керә.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}}<ref>{{cite book|author=Edmour J. Babineau|title=Love of God and Social Duty in the Rāmcaritmānas |url=https://books.google.com/books?id=StMdQuS37QcC&pg=PA85 |year=1979|publisher= Motilal Banarsidass|isbn= 978-0-89684-050-8|pages=85–86}}</ref> Безнең эраның җиденче гасырында [[Гуҗарат]]та яшәгән Бхаттиның Санскрит телендә ''[[Бхаттикавья]]'' поэмасында шул ук вакытта [[Панини]]ның "Аштадхьяи" грамматик мисаллары турында янә сөйләү бар һәм шулай ук [[Пракрит]] теленең һәм сөйләмнең төп шәхесләре турында бар.<ref>[[Fallon, Oliver]]. 2009. ''Bhatti's Poem: The Death of Rávana (Bhaṭṭikāvya)''. New York: [[Clay Sanskrit Library]] [http://www.claysanskritlibrary.org/]. ISBN 978-0-8147-2778-2 | ISBN 0-8147-2778-6 |</ref> Башка тарихи һәм хронологик мәшһүр текст ул Калидасаның "Рагхувамса"сы.<ref name=dalal323/> Аның кыйссасы "Рамаяна"ның күп детальләрен раслый, әмма аның төрле элементлары бар. Ул Раманың Куша дигән улы вакытында Айодхья башкала булмаган дип искә ала, әмма соңрак ул аңа кайткан һәм аны янә башкала итеп ясаган. Бу текст мәшһүр, чөнки текстта шигърият нәзек һәм Һинд традициясе буенча "Махакавья" дип атала, һәм күп галимнәр комментарларын җәлеп иткән. Ул шулай ук мәшһүр чөнки Калидасаның яшәү вакытын 4-енче һәм 5-енче гасырлар арасында булган дип әйтәләр һәм Калидаса вакытына Рамаяна риваяте инде булган дип фараз ителә.<ref name=dalal323>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|page=323}}</ref> ''Махабхарата''да "Рамаяна" сюжеты бар. Җәйничелек традициясендә шулай ук Раманың киң әдәбияты бар, әмма гомуми рәвештә анда ул Падма дип атала, мәсьәлән Вималасуриның "Паумачария"сында.<ref name=cort313/> Рама һәм Сита шулай ук Буддачылыкның Җатака хикәяләрендә искә алына, мәсьәлән, "Дашаратха - Җатака"да (461 номерлы хикәя), әмма бераз башкачарак әйтелеш белән, мәсьәлән, ''Лакшмана'' урынына ''Лакһана'' һәм "Рама" урынына "Рама-пандита".<ref name= Francis325>{{cite book|author1=H. T. Francis|author2=E. J. Thomas|title=Jataka Tales|url=https://books.google.com/books?id=WYjRAwAAQBAJ |year=1916|publisher=Cambridge University Press (Reprinted: 2014) |isbn=978-1-107-41851-6|pages=325–330}}</ref><ref name=cowell78>{{cite book|author1=E.B. Cowell|author2=WHD Rouse|title=The Jātaka: Or, Stories of the Buddha's Former Births|url=https://books.google.com/books?id=PtdAAQAAMAAJ&pg=PA57|year=1901|publisher=Cambridge University Press|pages=78–82}}</ref><ref>{{cite journal|authorlink=Suvira Jaiswal |first=Suvira|last=Jaiswal|title=Historical Evolution of Ram Legend|journal=Social Scientist|date=1993|volume=21|issue=3 / 4 March April 1993|pages=89–96}}</ref> "[[Вишну Пурана]]"ның 4 бүлегендә, "[[Падма Пурана]]"ның 112 бүлегендә, "[[Гаруда Пурана]]"ның 143 бүлегендә һәм "[[Агни Пурана]]"ның 5-енчедән 11-енчегә кадәр бүлекләрендә Рама тормышы кыйссасы бар.{{sfn|Rocher|1986|p=84 with footnote 26}} Шуңа өстәп, Рама кыйссасы "[[Махабхарата]]"ның "[[Вана Парма]]"сына кертелгән, бу "Рамаяна"ның күпкә борынгырак икәненең шәһадәте булып тора, һәм ул борынгы вакытларда "Махабхарата" эпосында сөйләнелгән булган.<ref>{{cite book|author=J. A. B. van Buitenen|title=The Mahabharata, Volume 2: Book 2: The Book of Assembly; Book 3: The Book of the Forest|url= https://books.google.com/books?id=2QG_ZgsM13IC|year=1973|publisher= University of Chicago Press|isbn=978-0-226-84664-4|pages=207–214}}</ref> ==Йогынтысы== [[File:Burmese Ramayana dance.jpg|thumb|upright=0.8|Рамаянаның Бирма юрамасы - [[Яма Затдва]]та Рама (Яма) һәм Сита (Тһида).]] Рама кыйссасы Көньяк Азия һәм Көньяк-Көнчыгыш Азия буенча зур иҗтимагый-мәдәни һәм илһам йогынтысы ясаган.<br/> Борынгы Санскрит эпосы "Вальмики Рамаяна" кебек популяр, йогынты ясый торган, кабатлана торган һәм уңышлы әдәбият әсәрләре әз.<br/> :– [[Роберт Голдмэн]], [[Санскрит]] Профессоры, Беркелейда Калифорния Университеты<ref name=goldmanrama/></blockquote> </blockquote> Оксфорд профессоры һәм Боден Санскрит галиме [[Артур Энтони Макдонелл]] буенча, Һинду текстларында сөйләнгән Рама фикерләре кешеләрнең тормышына һәм фикерләренә кимендә ике ярым меңьеллык дәвамында йогынты ясаганнар.<ref name=Goldmanramabp/><ref>{{cite book|author=P S Sundaram|title=Kamba Ramayana|url=https://books.google.com/books?id=EPTcCd32pJIC |year=2002|publisher=Penguin Books|isbn=978-93-5118-100-2|pages=1–2}}</ref> Аларның йогынтысы шәхси үз анализдан мәдәни фестивальләргә һәм җәмәгать тамашаларына кадәр булган.<ref name=goldmanrama/> Голдман әйтүенчә аның кыйссалары "сурәт, фильм, сынчылык, марионетка курчак тамашаларын, күләгә уеннарын, романнарны, поэмаларны, ТВ сериалларны һәм пьесалар" өчен илһам чыганагы булып торган.<ref name=Goldmanramabp>Robert Goldman (2013), [http://southasia.berkeley.edu/sites/default/files/shared/documents/Ramayana.pdf The Valmiki Ramayana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201028145411/http://southasia.berkeley.edu/sites/default/files/shared/documents/Ramayana.pdf |date=2020-10-28 }}, Center for South Asia Studies, University of California at Berkeley</ref> ===Һинд дине=== ====Рама Навами==== Рама Навами Раманың тууын бәйрәм итә торган яз фестивале. Фестиваль яз [[Навратри]]ның өлеше булып тора, ул традицион [[Һинд дине]] календаренда [[Чайтра]] аеның якты яртысының тугызынчы көненә туры килә. Бу типик рәвештә һәр елны Грегориан календаре буенча Март яки Апрель айларына туры килә.<ref name=lochetefeld562>{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z|url= https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC|year= 2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn= 978-0-8239-3180-4|page= 562}}</ref><ref>[http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=175953 The nine-day festival of Navratri leading up to Sri Rama Navami has bhajans, kirtans and discourses in store for devotees] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407143924/http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=175953 |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Friday, March 31, 2006.</ref> Көнне гыйбадәтханәләрдә Рама риваятьләрен уку яки өйдә Рама кыйссаларын укып үткәрәләр. Кайбер Вайшнав Һиндулар гыйбадәтханәгә баралар, башкалар өйләрендә дога укыйлар, һәм кайберәүләр музыка [[Пуджа]] һәм [[аарти]]ның өлеше буларак [[бхаджан]]да яки [[киртан]]да катнашалар.<ref>[http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-04-02/mysore/28056195_1_ramanavami-music-festival-temples-devotees Ramnavami] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121104195645/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-04-02/mysore/28056195_1_ramanavami-music-festival-temples-devotees |date=2012-11-04 }} ''[[The Times of India]]'', Apr 2, 2009.</ref> Җәмәгать иганә чаралары һәм волонтер табыннары әзерли. Фестиваль күп Һиндулар өчен әхлакый чагылыш чарасы булып тора.<ref name=bbc/><ref name="bp">{{cite web|title=President and PM greet people as India observes Ram Navami today|url=http://news.biharprabha.com/2014/04/president-and-pm-greet-people-as-india-observes-ram-navami-today/|work=IANS|publisher=news.biharprabha.com|accessdate=8 April 2014}}</ref> Кайберәүләр бу көнне [[врата]] (ашаудан тыелу) яки елгага коену белән билгелиләр.<ref name=bbc/><ref>[http://india.gov.in/knowindia/festivlas_ramnavami.php Ramnavami] [[Govt. of India]] Portal.</ref><ref name=dna8apr2014>[http://www.dnaindia.com/india/report-hindus-around-the-world-celebrate-ram-navami-today-1976344 Hindus around the world celebrate Ram Navami today], DNA, 8 Apr 2014</ref> Бу көнне мәшһүр бәйрәм итүләр [[Айодхья]], [[Ситамархи]]да,<ref>[https://www.britannica.com/place/Sitamarhi Sitamarhi], Encyclopedia Britannica (2014), Quote: "A large Ramanavami fair, celebrating the birth of Lord Rama, is held in spring with considerable trade in pottery, spices, brass ware, and cotton cloth. A cattle fair held in Sitamarhi is the largest in Bihar state. The town is sacred as the birthplace of the goddess Sita (also called Janaki), the wife of Rama."</ref> [[Җанакпурдһам]] ([[Непал]]), [[Бһадрачалам]], [[Вонтимитта, Кодандарама Гыйбадәтханәсе]] һәм [[Рамешварам]]да була. Берничә урында Рама, Сита, аның бертуганы [[Лакшмана]] һәм [[Хануман]] өчен "Шобһа ятралар" буларак арба процессияләре яки Ратха-Ятралар була.<ref name=bbc>[http://www.bbc.co.uk/religion/religions/hinduism/holydays/rama.shtml Ram Navami] ''[[BBC]]''.</ref><ref>[http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47910 On Ram Navami, we celebrate our love for the ideal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407143929/http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47910 |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Monday, March 31, 2003.</ref><ref>[http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990325/ige25105.html Shobha yatra on Ram Navami eve] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407015100/http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990325/ige25105.html |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Thursday, March 25, 1999.</ref> In Ayodhya, many take a dip in the sacred river [[Sarayu]] and then visit the Rama temple.<ref name="dna8apr2014"/> Рама Навами көне шулай ук [[Карнатака]]да һәм [[Андһра Прадеш]]та [[Угади]] белән башланган Васантхотхсавам (Яз фестивале) дип аталган тугыз көн яз фестивале ахырын билгели. Бу көннең кайбер вакыйгалары - ул [[Телангана]]ның [[Бхадрадри Котхагудем районы]]нда [[Годавари]] елгасы ярларында [[Бхадрачалам]]да ''Кальянам'' (гыйбадәтханә каһиннәре тарафыннан башкарылган церемониаль өйләнү), яггери һәм борыч белән әзерләнгән татлы эчемлек булган "Панакам"ны әзерләү һәм өләшү, процессия һәм Рама гыйбадәтханәсен бизәү. ==== Рамила һәм Дуссеһра ==== [[File:Ramlila artists.jpg|thumb|left|upright=0.85|Һиндстанның төньяк, үзәк һәм көнбатыш штатларында Рамила пьесасы [[Навратри]] вакытында авыл артистлары тарафыннан уйнала (өстә).]] Раманың тормышы һәр елны көз белән театр тамашалары һәм фейерверклар белән уйнала. Бу [[Рамлила]] дип атала, һәм тамаша ''[[Рамаяна]]''дан соң бара яки күбрәк таралган булганча ''[[Рамчаритманас]]''тан соң.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=389}} Ул меңнәрчә ел дәвамында башкарыла.<ref name="SchechnerHess51"/> Рамага бәйле тамаша һәм бию чаралары [[Һиндстан]]да [[Навратри]] фестивале вакытында куела.{{sfn | Encyclopedia Britannica | 2015}} Яхшы һәм Яман арасында риваять сугышын куюдан соң, Рамлила бәйрәм итүләренең кульминациясе [[Дуссеһра]]да Дасара, [[Виджаядашами]] төнге фестиваленда була, шул вакытта гигант гротекс Явызлык сурәтләре, мәсьәлән, Равана шәйтанның яндырыла, типик рәвештә фейерверклар белән.<ref name="unescodussehra"/><ref>[https://books.google.com/books?id=Sv7Uk0UcdM8C&pg=PA44&dq=Jatra+bengal&as_brr=0 Ramlila] ''Pop Culture India!: Media, Arts, and Lifestyle'', by Asha Kasbekar. Published by ABC-CLIO, 2006. ISBN 1-85109-636-1. ''Page 42''.</ref> Рамлила фестивальләре ЮНЕСКО тарафыннан 2008 елда "Кешелекнең Аерылгысыз Мәдәни Мирасы" дип игълан ителгән булган. Рамлила бигрәк тә [[Уттар-Прадеш]], [[Уттаракһанд]], [[Бихар]] һәм [[Мадхья-Прадеш]] тарихи әһәмитяле Һинду шәһәрләрендә - [[Айодхья]]да, [[Варанаси]]да, [[Вриндаван]]да, [[Алмора]]да, [[Сатна]]да һәм [[Мадхубани]]да билгеле.<ref name=unescodussehra/>{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|pp=561-562}} Эпос һәм аның театр тамашасы безнең эраның 1-енче меңьеллыгында көньяк-көнчыгыш Азиягә күчкән һәм ''Рамаяна''га нигезләнгән ''Рамлила'' Индонезиянең башкару сәнгатьләренең өлеше, бигрәк тә [[Бали]], [[Мьянма]], [[Камбоджа]] һәм [[Таиланд]] Һинду җәмгыятьләрендә.<ref>{{cite book|author=Mandakranta Bose|title=The Ramayana Revisited|url=https://books.google.com/books?id=2Ar2Qfr-UeQC |year=2004|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-516832-7|pages=342–350}}</ref> ====Дивали==== Һиндстанның кайбер өлешләрендә Раманың Айодхьяга кайтуы һәм аның таҗ кию церемониясе [[Дивали]]ны бәйрәм итү өчен төп сәбәп була, ул шулай ук "Утлар Фестивале" буларак мәгълүм.<br/> [[Гайана]]да Дивали махсус чара буларак билгеләнә һәм күп фанфаралар белән бәйрәм ителә. Ул дөньяның бу өлешендә милли бәйрәм буларак карала һәм Хөкүмәтнең кайбер министрлары шулай ук бәйрәм итүләрдә публик рәвештә катнашалар. Виджаядашими кебек үк, Дивали Һиндстанның төрле җәмәгатьләре тарафыннан Раманың Айодхьяга кайтуы вакыйгаларын искә алу өчен бәйрәм ителә. Мәсьәлән, күп җәмгатьләр Дивалиның бер көнен Кришнаның [[Наракасур]] шәйтанын Җиңүен Дивалиның бер көне итеп бәйрәм итәләр. ====Көньяк-көнчыгыш Азиядә Һинду сәнгатьләр==== [[File:L'exposition "Angkor - la naissance d'un mythe" (musée Guimet) (11804234493).jpg|thumb|upright=0.85|Рама кыйссасы Камбоджада, [[Ангкор Ват]]та сәнгать рельефларда төп өлеш булып тора. Рамаянаның төп дәвамнары шулай ук Явада, Индонезиядә бар.<ref>{{cite book|author=Willem Frederik Stutterheim|title=Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia|url=https://books.google.com/books?id=OoitUqGk8PAC |year=1989|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-251-2|pages=109–160}}</ref>]] Раманың тормыш кыйссасы, [[Санскрит]]ның язма формасында - ''Рамаяна'' һәм авыз иҗаты формасында көньяк-көнчыгыш Азиягә безнең эраның беренче меңьеллыгында килгән.<ref name="Brandon2009p22">{{cite book|author=James R. Brandon|title=Theatre in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=g-tAlBV5_LkC |year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02874-6|pages=22–27}}</ref> Рама кабул ителгән күп фикерләрнең һәм мәдәни темаларның берсе булган, башкалары Буддһа, Шива һәм башка күп Брахманик һәм Буддист фикерләр һәм кыйссалар.<ref name="Brandon2009p15">{{cite book|author=James R. Brandon|title=Theatre in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=g-tAlBV5_LkC |year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02874-6|pages=15–21}}</ref> Рама һәм башка мәдәни фикерләр аеруча Явада, Балида, Малайяда, Бирмада, Таиландта, Камбоджада һәм Лаоста үскән.<ref name="Brandon2009p15"/> The ''Рамаяна'' [[Санскрит]]тан борынгы [[Ява теле]]нә якынча безнең эраның 860-ынчы елда тәрҗемә ителгән булган, шул ук вакытта тамаша сәнгатьләре мәдәнияте фараз ителгәнчә күбесенчә авыз иҗаты традициясеннән Рамага нигезләнгән бию һәм тамашаларның Тамил һәм Бенгаль юрамаларын илһамландырган дип фараз ителә.<ref name="Brandon2009p22"/> Бу тамаша сәнгатьләрнең иң иртә шәһадәте булып Кытай язмалары буенча безнең эраның 243 елга карый. Рама тормышының бию һәм музыка белән бәйрәм итүдән башка көньяк-көнчыгыш Азиядә төзелгән Һинду гыйбадәтханәләрда, мәсьәлән, [[Йогьякарта]] (Ява) янында [[Прамбанан]], һәм [[Блитар]] янында [[Панатаран]]да (көнчыгыш Ява), Рама тормышының киң рельефлары күрсәтелгән.<ref name="Brandon2009p22"/><ref>Jan Fontein (1973), [https://www.jstor.org/stable/4171579 The Abduction of Sitā: Notes on a Stone Relief from Eastern Java], Boston Museum Bulletin, Vol. 71, No. 363 (1973), pp. 21-35</ref> Раманың тормышы көньяк-көнчыгыш Азиядә популяр булган.<ref>{{cite journal | last=Kats | first=J. | title=The Ramayana in Indonesia | journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies | publisher=Cambridge University Press | volume=4 | issue=03 | year=1927 | page=579 | doi=10.1017/s0041977x00102976 }}</ref> 14-енче гасырда [[Айуттхайя Патшалыгы]] һәм аның башкаласы Айуттхайя Һинду изге шәһәре Айодхья хөрмәтенә аталган булган, дәүләтнең рәсми дине Тхеравада Буддизмы булган.<ref>{{cite book|author1=Francis D. K. Ching|author2=Mark M. Jarzombek|author3=Vikramaditya Prakash|title=A Global History of Architecture|url=https://books.google.com/books?id=ciywCgAAQBAJ|year=2010|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-40257-3|page=456}}, Quote: "The name of the capital city [Ayuttaya] derives from the Hindu holy city Ayodhya in northern India, which is said to be the birthplace of the Hindu god Rama."</ref><ref>{{cite book|author=Michael C. Howard|title=Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: The Role of Cross-Border Trade and Travel|url=https://books.google.com/books?id=6QPWXrCCzBIC |year=2012|publisher=McFarland|isbn=978-0-7864-9033-2|pages=200–201}}</ref> Хәзерге эрага дәвам итеп, Таи патшалары Рама дип аталган булган, бу исем "Рамакиен"ның Рамасы белән илһамландырылган булган - бу Констанс Джоунс һәм Джеймс Райан буенча Санскрит "Рамаяна"ның асаба юрамасы булган. Мәсьәлән, Патша [[Чулалонгкорн]] (1853-1910) шулай ук Рама V буларак мәгълүм, шул ук вакытта тәхеткә 2016 елда варис булган Патша [[Ваджиралонгкорн]]ның исеме Рама Х.<ref>{{cite book|author1=Constance Jones|author2=James D. Ryan|title=Encyclopedia of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC&pg=PA443|year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7564-5|page=443}}</ref> Мәшһүр Рама гыйбадәтханәләре: * [[Рам Джанмабхуми]], Айодхья * [[Наламбалам]], Керала * [[Бхадрачалам Гыйбадәтханәсе]], [[Телангана]] — 1674 елда төзелгән булган * [[Рамасвами Гыйбадәтханәсе, Кумбаконам]] * [[Мудикондан Котхандармар Гыйбадәтханәсе]] * [[Виджаярагһава Перумал гыйбадәтханәсе]] * https://nedungunamramar.com {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190331091934/https://nedungunamramar.com/ |date=2019-03-31 }} * [[Шри Рама Гыйбадәтханәсе]], [[Трипрайяр]], [[Керала]] * [[Каларам Гыйбадәтханәсе]], 1788 елда төзелгән * [[Рагхунатх Гыйбадәтханәсе]], 1827 елда төзелгән * [[Рам Мандир, Бхубанешвар]], Орисса * [[Кодандарама Гыйбадәтханәсе]], Чикмагалур * [[Котхандарама Гыйбадәтханәсе, Тһиллайвилагам]] * [[Котхандарамасвами Гыйбадәтханәсе]], Рамешварам * [[Одогаон Рагхунатх Гыйбадәтханәсе]], Урта гасырларга карый * [[Рамчаура Мандир]], Биһар * [[Шри Рама Гыйбадәтханәсе, Рамапурам]] ==Шулай ук карарга мөмкин== * [[Һиндстан мәдәнияте]] * [[Рама генеалогиясе]] * [[Һинду фәлсәфәсе]] * [[Натьяшастра]] * [[Рам Нам]] * [[Тулсидас]] * [[Айодхья бәхәсләре]] * [[Рам Поты]] ===Билгеләмәләр=== ===Цитаталар=== ==Әдәбият== * Chapple, Christopher (1984). "Introduction". The Concise Yoga Vāsiṣṭha. Translated by Venkatesananda, Swami. Albany: State University of New York Press. ISBN 0-87395-955-8. OCLC 11044869. * Das, Krishna (15 February 2010), Chants of a Lifetime: Searching for a Heart of Gold, Hay House, Inc, ISBN 978-1-4019-2771-4 * "Navratri – Hindu festival". Encyclopedia Britannica. 21 February 2017. Retrieved 21 February 2017. * Flood, Gavin (17 April 2008). The Blackwell Companion to Hinduism. Wiley India Pvt. Limited. ISBN 978-81-265-1629-2. * Hertel, Bradley R.; Humes, Cynthia Ann (1993). Living Banaras: Hindu Religion in Cultural Context. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-1331-9. * Miller, Kevin Christopher (2008). A Community of Sentiment: Indo-Fijian Music and Identity Discourse in Fiji and Its Diaspora. ProQuest. ISBN 978-0-549-72404-9. * Leslie, Julia (2003). Authority and meaning in Indian religions: Hinduism and the case of Vālmīki. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 0-7546-3431-0. * Morārībāpu (1987). Mangal Ramayan. Prachin Sanskriti Mandir. * Poddar, Hanuman Prasad (2001). Balkand. 94 (in Awadhi and Hindi). Gorakhpur, India: Gita Press. ISBN 81-293-0406-6. * James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. ISBN 0-8239-2287-1. * Lutgendorf, Philip (1991). The Life of a Text: Performing the Rāmcaritmānas of Tulsidas. University of California Press. ISBN 978-0-520-06690-8. * Naidu, S. Shankar Raju (1971). A Comparative Study of Kamba Ramayanam and Tulasi Ramayan. University of Madras. * Platvoet, Jan. G.; Toorn, Karel Van Der (1995). Pluralism and Identity: Studies in Ritual Behaviour. BRILL. ISBN 90-04-10373-2. * Rocher, Ludo (1986). The Puranas. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3447025225. * Schomer, Karine; McLeod, W. H. (1 January 1987), The Sants: Studies in a Devotional Tradition of India, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0277-3 * Stasik, Danuta; Trynkowska, Anna (1 January 2006). Indie w Warszawie: tom upamiętniający 50-lecie powojennej historii indologii na Uniwersytecie Warszawskim (2003/2004). Dom Wydawniczy Elipsa. ISBN 978-83-7151-721-1. * Varma, Ram (1 April 2010). Ramayana : Before He Was God. Rupa & Company. ISBN 978-81-291-1616-1. * Zimmer, Heinrich (1953) [April 1952], Campbell, Joseph (ed.), Philosophies Of India, Routledge & Kegan Paul Ltd, ISBN 978-81-208-0739-6 ==Шулай ук укырга мөмкин== * Jain Rāmāyaṇa of Hemchandra (English translation), book 7 of the Trishashti Shalaka Purusha Caritra, 1931 * Ramayana, translated in English by Griffith, from Project Gutenberg * Willem Frederik Stutterheim (1989). Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-251-2. * Vyas, R.T. (ed.) Vālmīki Rāmāyaṇa, Text as Constituted in its Critical Edition, Oriental Institute, Vadodara, 1992. * Valmiki Ramayana, Gita Press, Gorakhpur, India. * Ramesh Menon, The Ramayana: A Modern Retelling of the Great Indian Epic ISBN 0-86547-660-8 * F.S. Growse, The Ramayana of Tulsidas * Jonah Blank, Arrow of the Blue-Skinned God: Retracing the Ramayana Through India ISBN 0-8021-3733-4 * Kambar, Kamba Ramayanam. ==Тышкы сылтамалар== * [https://www.britannica.com/topic/Rama-Hindu-deity Rama] at ''Encyclopædia Britannica'' * [https://www.jstor.org/stable/27868037 Rama and Sita in Wonoboyo], Willem van der Molen (2003), Brill (10th century Indonesian treasure discovered in 1990) <!--========================({{No More Links}})============================ | PLEASE BE CAUTIOUS IN ADDING MORE LINKS TO THIS ARTICLE. WIKIPEDIA | | IS NOT A COLLECTION OF LINKS, NOR SHOULD IT BE USED FOR ADVERTISING.| | | | Excessive or inappropriate links WILL BE DELETED. | | See [[Wikipedia:External links]] & [[Wikipedia:Spam]] for details. | | | | If there are already plentiful links, please propose additions or | | replacements on this article's discussion page, or submit your link | | to the relevant category at the Open Directory Project (dmoz.org) | | and link back to that category using the {{dmoz}} template. | ===({{No More Links}})=========--> == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Вайшнавизм]] [[Төркем:Вишнуизм]] [[Төркем:Һинд дине Илаһлары]] lep4foh1dwzsu8nkg2o3xb7i7pf9man 3524663 3524662 2022-07-25T14:21:14Z A.Khamidullin 6685 /* Рама Навами */ wikitext text/x-wiki [[File:An image collage of Hindu deity Rama.jpg|thumb|right|Косаланың Патшасы, Һинд дине Ходае Вишнуның җиденче аватары Рама (Дэванагари язуы белән: राम). Әтисе:[[Дашаратха]], әнисе:[[Каусалья]], үги әнисе: [[Кайкейи]]. Сыену урыны:[[Вайкунтха]], [[Айодхья]] һәм [[Сакет]]. Сугыш коралы:[[Җәя һәм ук]]. Бертуганнары:[[Лакшмана]]<br>[[Бһарата]]<br>[[Шатругһна]]<br>[[Шанта]]. Бәйрәмнәр:[[Рама Навами]], [[Виваһа Панчами]], [[Дипавали]], [[Дусшеһра]]. Туу урыны: [[Айодхья]], [[Косала]] (хәзерге көн [[Уттар Прадеш]], [[Һиндстан]]. [[Лава]] (угылы), [[Куша]] (угылы). Династиясе: [[Рагһуванши]]-[[Икшваку династиясе]]-[[Сурьяванша]].]] '''Рама''' яки '''Рам''' ({{IPAc-en|ˈ|r|ɑː|m|ə}};<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/rama "Rama"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> [[Санскрит]] телендә: '''राम''', [[IAST]]: ''Rāma''),<!--Do not remove, WP:INDICSCRIPT doesn't apply to WikiProject Hinduism--> шулай ук '''Рамачандра''' буларак мәгълүм, [[Һинд дине]]ндә төп Ходай булып тора. Ул [[Вишну]] Ходаеның җиденче [[аватар]]ы булып тора, [[Кришна]] һәм [[Гаутама Буддһа]] белән иң популяр инкарнацияләрнең берсе булып тора.<ref name="King">{{cite book|last=King|first=Anna S.|title=The intimate other: love divine in Indic religions|publisher=Orient Blackswan|year= 2005|pages= 32–33|isbn=978-81-250-2801-7 |url=https://books.google.com/?id=0FvH1aCXETwC }}</ref><ref name="Matchett">{{cite book|last=Matchett|first=Freda|title=Krishna, Lord or Avatara?: the relationship between Krishna and Vishnu|publisher=9780700712816|year=2001|pages=3–4|url=https://books.google.com/?id=1oqTYiPeAxMC | isbn=978-0-7007-1281-6}}</ref><ref name="Lochtefeld2002p550">{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0-8239-3180-4|pages=72–73}}</ref> Һинд диненең Рама үзәкле традициясендә ул Иң Олы Җан булып таныла.<ref>{{cite book|author1=Tulasīdāsa|author2=RC Prasad (Translator)|title=Sri Ramacaritamanasa |url=https://books.google.com/books?id=VV7leonJ8aQC&pg=PA871 |year=1999|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0762-4|pages=871–872}}</ref> Рама [[Айодхья]]да [[Каушалья]]да һәм [[Дашаратха]]да туган булган, [[Косалы]] хөкемдары гаиләсендә. Аның туганнарына [[Лакшмана]], [[Бһарата]] һәм [[Шатругһна]] керә. Ул [[Сита]]га өйләнгән булган. Гәрчә патша гаиләсендә туса да, аның тормышы Һинд дине текстларында көтелмәгән үзгәрешләр булган дип тасвирланган, мәсьәлән, ярлы һәм авыр шартларга куылу, әхлакый сораулар һәм мораль дилеммалар куелу.<ref name="Brackney2013p238"/> Шәйтан-патша Рама Ситаны урлаганнан соң, аннан соң Рама һәм Лакшмананың билгеле һәм эпик тырышулары булган, алар азатлыкка ирешкәннәр һәм авырлыкларга карамастан явыз Равананы тар-мар иткәннәр. Раманың, Ситаның һәм аларның дусларының бөтен тормыш хикәясе аллегорик рәвештә шәхеснең вазыйфаларын, хокукларын һәм иҗтимагый җаваплыкларын тасвирлый. Ул модель персонажлар аша [[дһарма]]ны һәм дһармик тормышны сурәтли.<ref name="Brackney2013p238">{{cite book|author=William H. Brackney |title=Human Rights and the World's Major Religions, 2nd Edition |url=https://books.google.com/books?id=KZRgAQAAQBAJ&pg=PA238 |year=2013|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-2812-6|pages=238–239}}</ref><ref name="Hindery1978p95">{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA95 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=95–124}}</ref> Рама аеруча [[Вишнуизм|Вайшнавизм]]да әһәмиятле. Ул борынгы Һинд дине эпосы ''[[Рамаяна]]''да үзәк фигура булып тора, бу текст тарихи рәвештә Көньяк Азия һәм Көньяк-Көнчыгыш Азия мәдәниятләрендә популяр булып тора.<ref name=goldmanrama>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Robert P Goldman (Translator)|title=The Ramayana of Valmiki: Balakanda|url=https://books.google.com/books?id=DWX43jnbOngC|year=1990|publisher=Princeton University Press|isbn=9781400884551|page=3}}</ref><ref name=Dimock1963>{{cite journal| author = Dimock Jr, E.C.| year = 1963| title = Doctrine and Practice among the Vaisnavas of Bengal| journal = History of Religions| volume = 3| issue = 1| pages = 106–127| jstor = 1062079| doi = 10.1086/462474}}</ref><ref>{{cite book|author=Marijke J. Klokke|title=Narrative Sculpture and Literary Traditions in South and Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=fx3mpR4uKmkC&pg=PA51 |year=2000|publisher=BRILL|isbn=90-04-11865-9|pages=51–57}}</ref> Аның борынгы риваятьләре [[бһасья]] (комментарларны) һәм киңәйтелгән икенчел әдәбиятны җәлеп иткән һәм тамаша сәнгатьләрен илһамландырган. Бу текстларның икесе, мәсьәлән, ''[[Адһьятма Рамаяна]]'' – [[Рамананди]] монастырьлары тарафыннан нигез булып саналган рухи һәм теологик трактат,<ref name="Lamb2012p28">{{cite book|author=Ramdas Lamb|title=Rapt in the Name: The Ramnamis, Ramnam, and Untouchable Religion in Central India|url=https://books.google.com/books?id=R51OEErb9g8C&pg=PA28|year=2012|publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-8856-0|pages=28–32}}</ref> һәм ''[[Рамчаритманас]]'' – һәр елның көзендә Һиндстанда меңнәрчә [[Рамилила]] фестиваль тамашаларын илһамландыра торган популяр трактат.<ref name="SchechnerHess51">{{cite journal | last=Schechner | first=Richard | last2=Hess | first2=Linda | title=The Ramlila of Ramnagar [India] | journal=The Drama Review: TDR | publisher=The MIT Press | volume=21 | issue=3 | year=1977 | pages=51–82 | doi=10.2307/1145152 }}</ref><ref>{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: 2 Volumes |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0-8239-3180-4|page=389}}</ref><ref name="Jennifer Lindsay 2006 12–14">{{cite book|author=Jennifer Lindsay|title=Between Tongues: Translation And/of/in Performance in Asia|url=https://books.google.com/books?id=Ks-nUAO_fJgC&pg=PA12|year=2006|publisher=National University of Singapore Press|isbn=978-9971-69-339-8|pages=12–14}}</ref> Рама риваятьләре шулай ук [[Җәйничелек]] һәм [[Буддачылык]] текстларында бар, гәрчә ул бу текстларда кайвакыт Паума яки Падма дип атала,<ref name="Dalal2010p337">{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC&pg=PA338 |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=337–338}}</ref> һәм аның ваклылары Һинду юрамаларыннан шактый аерылып тора.<ref name="ClausDiamond2003p508">{{cite book|author1=Peter J. Claus|author2=Sarah Diamond|author3=Margaret Ann Mills|title=South Asian Folklore: An Encyclopedia : Afghanistan, Bangladesh, India, Nepal, Pakistan, Sri Lanka |url=https://books.google.com/books?id=ienxrTPHzzwC&pg=PA508|year=2003|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-415-93919-5|page=508}}</ref> ==Этимология һәм номенклатурасы== ''Рама'' ике контекстуаль мәгънә белән Ведик Санскрит сүзе. Бер контекстта ул [[Монье Монье-Уильямс]] раслаганча "Артхававеда"да бар, аның мәгънәсе "кара, караңгы" һәм ул "ратри" төшенчәсенә карый, аның мәгънәсе төн. Башка контекстта ул башка Ведик текстларда бар, сүзнең мәгънәсе "рәхәт китерүче, сокландыргыч, матур, сөйкемле".<ref name=mmwrama>Monier Monier Williams, [http://www.ibiblio.org/sripedia/ebooks/mw/0900/mw__0910.html राम], Sanskrit English Dictionary with Etymology, Oxford University Press, page 877</ref><ref name=parpola264/> Сүз кайвакыт төрле Һинд телләре һәм диннәрендә суффикс буларак кулланыла, мәсьәлән, Пали һәм Буддачылык текстларында, биредә ''-рама'' кушма сүзгә "акылны рәхәтләндерүче" мәгънәсен өсти.<ref>{{cite book|author1=Thomas William Rhys Davids|author2=William Stede|title=Pali-English Dictionary|url=https://books.google.com/books?id=0Guw2CnxiucC&pg=PA521 |year=1921|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1144-7|page=521}}</ref> Беренче исем буларак ''Рама'' Ведик әдәбиятта очрый, ул ике патронимик исем белән ассоциацияләнә - Маргавейя һәм Аупатасвини - алар төрле шәхесләрне чагылдыра. Өченче шәхси исем "Рама Җамадагнья" ул Һинд дине традициясендә "[[Ригведа]]"ның 10.110 гимнының фараз ителгән авторы.<ref name=mmwrama/> ''Рама'' сүзе борынгы әдәбиятта ихтирам итә торган төшенчәләрдә өч шәхес өчен очрый:<ref name=mmwrama/> #Парашу-рама, Вишнуның алтынчы [[аватар]]ы. Ул "Ригведа" данының "Рама Җамадагнья"сына бәйле. #Рама-чандра, Вишнуның җиденче [[аватар]]ы һәм борынгы ''Рамаяна''да аның даны турында язылган. #Бала-рама, шулай ук ''Халаюдха'' дип атала, [[Кришна]]ның олы абыйсы буларак, шуларның икесе дә Һинд дине, Буддачылык һәм Җәйничелектә очрый. Рама исеме Һинд дине текстларында мифик риваятьләрдә кабат-кабат төрле галимнәр һәм патшалар өчен очрый.<ref name=mmwrama/> Сүз шулай ук Ведик әдәбиятның борынгы [[Упанишада]]лар һәм [[Араньяка]]лар катламында очрый, шулай ук музыкада һәм пост-Ведик әдәбиятта, әмма кемдер "сокландыргыч, матур" яки "караңгылык, төн" контекстында.<ref name=mmwrama/> Рама исемле Вишну аватары шулай ук башка исем астында мәгълүм. Ул ''Рамачандра'' дип атала (матур, гүзәл ай<ref name=parpola264>{{cite book|author=Asko Parpola|title=Studia Orientalia, Volume 84|url=https://books.google.com/books?id=jkBZAAAAMAAJ |year=1998|publisher=Finnish Oriental Society|isbn=978-951-9380-38-4|page=264}}</ref>), яки ''Дасаратхи'' (Дасаратханың улы), яки ''Рагһава'' (Һинду космологиясендә Кояш династиясе Рагхуның токымы).<ref name=mmwrama/><ref>{{cite book|author1=Henk W. Wagenaar|author2=S. S. Parikh|title=Allied Chambers transliterated Hindi-Hindi-English dictionary |url=https://books.google.com/books?id=_kWROaer5UsC&pg=PA528 |year=1993|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-86062-10-4|page=528}}</ref> Раманың өстәмә исемнәренә Рамавиджя ([[Ява теле]]ндә), Пһреаһ Реам ([[Кхмер теле]]ндә), Пһра Рам ([[Лаос теле]]ндә һәм [[Тхаи теле]]ндә), Мегат Сери Рама ([[Малай теле]]ндә), Раджа Бантуган ([[Маранао]]), Рамуду ([[Телугу теле]]ндә), Рамар ([[Тамил теле]]ндә).<ref>{{cite book |last1=Rajarajan |first1=R.K.K. |title=Sītāpaharaṇam: Changing thematic Idioms in Sanskrit and Tamil. In Dirk W. Lonne ed. Tofha-e-Dil: Festschrift Helmut Nespital, Reinbeck, 2 vols., pp. 783-97 |date=2001 |isbn=3885870339 |pages=783–797 |url=https://www.researchgate.net/publication/263747582_Sitapaharanam_Changing_thematic_Idioms_in_Sanskrit_and_Tamil |language=en}}</ref> ''[[Вишну саһасранама]]''да Рама Вишнуның 394-енче исеме. Кайбер Адвайта Веданта тарафыннан илһамландырган текстларда, Рама Иң Олы [[Брахман]]ның метафизик концепциясен аңлата, ул мәңге балкучы рухи Үз (Атман, җан), анда [[йоги]]лар дуалистик булмаган рәвештә ләззәт табалар.<ref name="Lamb2012p28"/> ''Рама'' сүзенең тамыры ''ram-'', аның мәгънәсе "туктарга, тик торырга, ял итәргә, рәхәтләнергә".<ref name=parpola264/> Дуглас Адамс буенча, Санскрит сүзе ''Рама'' шулай ук башка Һинд-Аурупа телләрендә бар, мәсьәлән, [[Тохар телләре]]ндә ''ram'', ''reme'', ''*romo-'', монда аның мәгънәсе "тәэмин итәргә, тыныч итәргә", "шәһадәт булырга, ачык итеп күрсәтергә".<ref name=parpola264/><ref>{{cite book|author1=Adams|author2=Douglas Q. Adams|title=A Dictionary of Tocharian B: Revised and Greatly Enlarged |url=https://books.google.com/books?id=EWziAAAAQBAJ&pg=PA587 |year=2013|publisher=Rodopi|isbn=978-90-420-3671-0|page=587}}</ref> "Кара, караңгы, корым" мәгънәсендә ул шулай ук башка Һинд-Аурупа телләрендә очрый, мәсьәлән, ''*remos'' яки Иске Инглиз телендә ''romig''. ==Риваятьләр== Бу кыска тасвирлама "[[Рамаяна]]"дан һәм Буддачылыкның һәм Җәйничелекнең башка тарихи мифология эчтәлекле текстларына нигезләнгән традицион риваятьләргән нигезләнгән. Шелдон Поллок буенча Рама фигурасы "Һинд риваятьләренең башка борынгырак морфемаларын" үз эченә кертә, мәсьәлән, "Бали" һәм "Намучи" риваятьләрен. Борынгы олы фикер иясе Вальмики бу морфемаларны "Рамаяна"ның [[чагыштыру]]ларында кулланган, мәсьәлән, 3.27, 3.59, 3.73, 5.19 һәм 29.28 бүлекләрендә.<ref>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Sheldon I. Pollock|title=The Rāmāyaṇa of Vālmīki: An Epic of Ancient India. Araṇyakāṇḍa |url=https://books.google.com/books?id=h1g6fWIu-kAC |year=2007|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-3164-3|pages=41 with footnote 83}}</ref> ===Тууы=== Рама [[Чайтра]] ай календаренең аенда туган булган (Март - Апрель), бу көн бөтен Һиндстан буйлап "Рам Навами" буларак бәйрәм ителә. Бу [[Һинд дине календаре]]нда дүрт [[Навратри]]ларның берсе белән туры килә, атап әйткәндә, "Васантха Навратри" белән.<ref>{{cite book|author=Robin Rinehart|title=Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice|url=https://books.google.com/books?id=hMPYnfS_R90C |year=2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-905-8|pages=139, 388}}</ref> Борынгы ''Рамаяна'' эпосының ''Балаханда''сында Рама һәм аның туганнары [[Айодхья]]да [[Сарайю Елгасы]] ярларындагы шәһәр, Каушалья һәм Дашаратхада туган дип раслана.<ref name="Guruge1991p51"/><ref>[https://archive.org/stream/ShrimadValmikiRamayan-SanskritTextWithHindiTranslation-DpSharma10/ShrimadValmikiRamayan-SktHindi-DpSharmaVol01-BalaKanda1927#page/n177/mode/2up ''Valmiki Ramayana''], ''Bala Kanda''</ref> ''Рамаяна''ның Җәйничелек юрамаларында, мәсьәлән, Вималасуриның ''Паумачарийя''сында (турыдан-туры мәгънәдә Падманың гамәлләре), шулай ук Раманың иртә тормыш детальләре искә алына. Җәйничелек текстлары төрлечә даталана, әмма күбрәк безнең эраның 500-енче елга кадәр, әмма иң фараз ителгәне безнең эраның беренче 500 гасырлар эчендә.<ref name=cort313>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=313 note 9}}</ref> Дашаратха [[Косала]]ның патшасы, һәм [[Икшваку]]ларның Кояш династиясенең өлеше булганнар. Аның анасының исеме Каушалья турыдан-туры мәгънәдә ул Косаладан икәнен аңлата. Косала патшалыгы шулай ук Буддачылык һәм Җәйничелек текстларында, Борынгы Һиндстанның уналты "Маһа җанападалар"ның берсе һәм Җәйничеләр һәм Буддачылык тарафдарларының әһәмиятле дини сәфәр кылу урыны буларак искә алына.<ref name="Guruge1991p51">{{cite book|author=A. W. P. Guruge |title=The Society of the Ramayana |url=https://books.google.com/books?id=WWlsWQ8foNgC&pg=PA51 |year=1991|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-265-9|pages=51–54}}</ref><ref>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=160–162, 196, 314 note 14, 318 notes 57–58}}, Quote (p. 314): "(...) Kosala was the kingdom centered on Ayodhya, in what is now east-central Uttar Pradesh."</ref> Шулай да, хәзерге Айодхья чынлап та "Рамаяна"да һәм башка Һиндстан текстларында искә алынган Айодхья һәм Косала белән шул ук шәһәрме икәне турында галимнәр бәхәсе бара.<ref name=veer157>{{cite book|author=Peter van der Veer|title=Religious Nationalism: Hindus and Muslims in India|url=https://books.google.com/books?id=p29ArJ7j6zgC&pg=PA157|year=1994|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-08256-4|pages=157–162}}</ref>{{refn|group=note|Kosala is mentioned in many Buddhist texts and travel memoirs. The Buddha idol of Kosala is important in the Theravada Buddhism tradition, and one that is described by the 7th-century Chinese pilgrim Xuanzhang. He states in his memoir that the statue stands in the capital of Kosala then called Shravasti, midst ruins of a large monastery. He also states that he brought back to China two replicas of the Buddha, one of the Kosala icon of Udayana and another the Prasenajit icon of Prasenajit.<ref>{{cite book|author=John Cort|title=Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History|url=https://books.google.com/books?id=MDBpq23-0QoC|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-973957-8|pages=194–200, 318 notes 57–58}}</ref>}} ===Яшьлеге, гаиләсе һәм дуслары=== [[File:An early 20th century Hindu deity Rama painting.jpg|thumb|left|upright=0.8|Рама Һинд дине сәнгатьләрендә һәм текстларында барлык тере мәхлукатлар өчен кайгырта торган мәрхәмәтле шәхес итеп тасвирлана.<ref name=hindery106>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA98 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=106–107}}</ref>]] Рама "Рамаяна"ның "Балаханда" секциясе буенча өч туганы булган. Алар Лакшмана, Бхарата һәм Шатругһна булганнар.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} Текстның сакланып калган кулъязмаларында аларның яшь шаһзадәләр буларак өйрәтелүләре һәм белем алулары тасвирлана, әмма бу кыскача. Рама әдәпле, үз-үзен контрольдә тотучы, яхшы яшь кеше итеп тасвирлана, ул һәрвакыт башкаларга ярдәм итәргә әзер. Аның белем алуына [[Веда]], [[Веданга]] һәм шулай ук хәрби сәнгатьләр кергән.<ref name="Dalal2010p326">{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=326–327}}</ref> Раманың үскән еллары башка Һинд дине текстларында, мәсьәлән, Тулсидасның "Рамавали"сында күбрәк детальләр белән тасвирланган. Калып [[Кришна]] өчен табылганнарга охшаш, әмма Тулсидас поэмаларында Рама йомшаграк һәм тыйнак интроверт, ә Кришна кебек шук уйнаучы түгел.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} ''Рамаяна''да Патша [[Җанака]] оештырган җәядән ату бәйгесе искә алына, анда Сита һәм Рама очрашалар. Рама бәйгедә ота, шул ук вакытта Җанака Сита һәм Раманың туена риза була. Сита Рама белән аның әтисе Дашратха башкаласына күчә.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} Сита Раманың туганнарын бертуганы һәм ике кузинасы белән таныштыра һәм алар бөтенесе өйләнә һәм кияүгә чыга.<ref name="Dalal2010p326"/> Рама һәм аның туганнары башка җирдә булганда, Бхаратаның әнисе һәм патша Дашаратханың икенче хатыны [[Кайкейи]] патшага ул сорган нәрсә белән килешергә вәгъдә иткәне турында искә төшерә. Дашаратха исенә төшерә һәм шулай эшләргә ризалаша. Ул таләп иткәнчә Рама ундүрт ел Дандака урманында качкын булып яшәргә тиеш.<ref name="Dalal2010p326"/> Дашаратха аның таләбенә һафалана. Аның улы Бхарата һәм башка гаилә әгъзалары аның таләбе шулай булгач күңелсезләнәләр. Рама раслаганча аның әтисе сүзен тотарга тиеш, һәм ул җир яки күк материаль рәхәтләре өчен сорамаячак дип өсти һәм ул куәт яки берәр нәрсә башка артыннан кумаячагын өсти. Ул карары турында хатыны белән сөйләшә һәм һәркемгә вакыт тиз уза дип сөйли. Сита аның белән урманда яшәр өчен китә, бертуган Лакшмана аларга качу вакытында якын туганын караганда кушыла.<ref name="Dalal2010p326"/> === Куылуы һәм сугыш === [[File:Rama exiled to Forest.jpg|thumb|Рама урманга кача.]] [[File:Rama Spurns Suparnakha by Warwick Goble.jpg|thumb|upright=0.8|left|Равананың туганы Супарнакха Раманы нәфес итеп Ситага хыянәт иттермәкче була. Ул баш тарта (өстә).]] Рама Косала патшалыгыннан читкә бара, Ямуна елгасын кичә һәм башта Читракутада, Мандакини елгасы буйларында, [[Васиштха]] олы фикер иясе сыену урынында кала.<ref name=dalal99>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|pages=99, 326–327}}</ref> Бу урын Һинд дине традициясендә Уттар Прадеш һәм Мадхья Прадеш чикләрендә [[Читракут, Мадхья Прадеш]] дип ышаныла. Төбәктә күп Рама гыйбадәтханәләре бар һәм ул әһәмиятле Вайшнава дини сәфәр кылу урыны булып тора.<ref name=dalal99/> Текстларда Ведик [[риши]]ларның (олы фикер ияләренең) сыену урыннары тасвирлана, мәсьәлән, [[Атри]], һәм Раманың урманнарда йөрүе, гади тормыш алып баруы, шәйтаннардан төрле [[ашрам]]нарда яшәүче аскетларны яклавы һәм арындыруы тасвирлана.<ref name=dalal99/><ref name=hindery99>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url=https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA98 |year=1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0866-9|pages=98–99}}</ref> [[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Reliëf op de aan Shiva gewijde tempel op de Candi Lara Jonggrang oftewel het Prambanan tempelcomplex TMnr 10016191.jpg|thumb|upright=0.8|left|Сулда Җатайю аңа ярдәм итәргә тырышканда, [[Равана]]ның [[Сита]]ны коткаруы. 9-ынчы гасыр [[Прамбанан]] барельефы, [[Ява]], [[Индонезия]].]] Ун ел йөрү һәм көрәшүдән соң Рама Годавари елгасы ярларында Панчаватига килә. Бу төбәктә төрле шәйтаннар (''ракшасалар'') булган. Бер көнне Шурпанакха дигән шәйтан хатыны Раманы күргән, аңа гашыйк булган һәм аны вәсвәсәләргә тели.<ref name="Dalal2010p326"/> Рама аннан баш тарта. Шурпанакха үч итеп Ситага яный. Гаиләсен яклап, энесе Лакшмана Шурпанакханың борынын һәм колакларын кисеп ала. Көч куллану циклы эскалацияләнгән һәм соңында патша Раванага килеп җиткән, ул Шурпанакханың бертуганы булган. Равана гаиләсе Панчаватига гаиләсе өчен үч алырга килә, Ситаны күрә, җәлеп ителә һәм аны патшалыгы Ланкага урлый (бу хәзерге Шри Ланка дип ышаныла).<ref name="Dalal2010p326"/><ref name=hindery99/> [[File:Hanuman meets Sri Rama in Forest.jpg|thumb|upright=0.8|left|[[Хануман]] Шри Рама белән Урманда очраша.]] Рама һәм Лакшмана аның урлануын ачыклыйлар, Ситаның куркынычсызлыгы өчен борчылалар, аның югалуы һәм Равананың чакыруына җавап бирә алмауга күрә төшенкелеккә биреләләр. Аларның көрәше яңа биеклекләргә җитә. Алар көньякка таба сәяхәт итәләр, маймыллар гаскәре маршалын Сугриваны очраталар һәм Сугриваның министры булган [[Хануман]] кебек тугъры командирларны җәлеп итәләр.<ref name="Ramayana">{{cite book | url=https://books.google.com/?id=4Wzg6wFJ5xwC |ref=harv | title=Ramayana | publisher=University of California Press | author=B. A van Nooten William | year=2000 | isbn=978-0-520-22703-3}}</ref> Шул ук вакытта Равана Ситаны вәсвәсәләргә тырыша һәм аны кәнизәге итәргә маташа. Сита моннан баш тарта. Равана ярсулана. Рама ахыр чиктә Ланкага барып җитә, күп отышлар һәм отылулар булган сугышта сугыша, әмма соңыннан Равана җиңеп чыга, Равананы һәм явызлык көчләрен үтерә һәм хатыны Ситаны коткара. Алар Айодхьяга кайталар.<ref name="Dalal2010p326"/><ref>{{cite book | url=https://books.google.com/?id=sFmsrEszbxgC | title=The Ramayana of Valmiki | publisher=Princeton University Press | author=Goldman Robert P | year=1996 | isbn=978-0-691-06662-2}}</ref> ===Сугыштан соң хөкеме һәм үлеме=== Раманың Айодхьяга кайтуы аның таҗ кию церемониясе белән бәйрәм ителә. Ул ''Рама паттабхишека'' дип атала, һәм хөкем үзе ''Рама раджья'' гадел хөкемдарлык дип тасвирлана.<ref>{{cite book|author=Ramashraya Sharma|title=A Socio-political Study of the Vālmīki Rāmāyaṇa |url=https://books.google.com/books?id=9Vo0OJtO6DQC&pg=PA2 |year=1986|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0078-6|pages=2–3}}</ref><ref>{{cite book|author=Gregory Claeys|title=The Cambridge Companion to Utopian Literature|url=https://books.google.com/books?id=sFCuoqykV9QC&pg=PA240 |year=2010|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-82842-0|pages=240–241}}</ref> Күпләр ышануынча Рама кайткач кешеләр шатлыкларын фейерверклар белән бәйрәм иткәннәр, һәм аның кайтуы белән [[Дивали]] фестивале бәйле. Раманың патша булып башлавыннан соң, Сита Равана белән булганда үзе барган дигән гайбәт тарала башлаган; Сита каршы килеп аның урлануы көч кулланып дип әйткән. Рама гайбәтләргә хатыныннан ваз кичеп җава бирә һәм аны "[[Агни]]" (ут) алдында сынау үтәргә сораган. Ул шулай эшли һәм сынауны үтә. "Рамаяна"да һәм башка төп текстларда Рама һәм Сита бергә бәхетле итеп Айодхьяда яшиләр, аларның Лув һәм Куш дигән игезәк угыллары була.<ref name=hindery99/> Шулай да, кайбер юрамаларда, хикәя аерылып тора һәм фаҗигале, Сита аның ире аңа ышанмагач кайгыдан үлә, бу Ситаны әхлак каһарманы итә һәм укучыны Рама турында әхлакый сораулар белән калдыра.<ref>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|page=100}}</ref><ref name = "Hess2001"/> Бу юрамаларда, Ситаның үлеме Раманың батуына китерә. Үлемнән соң, ул киләчәк тормышында аңа кушыла.<ref>{{cite book|author=Northrop Frye|title=Northrop Frye's Uncollected Prose|url=https://books.google.com/books?id=AV-zCAAAQBAJ&pg=PA191|year= 2015|publisher= University of Toronto Press|isbn=978-1-4426-4972-9|page=191}}</ref> "Тхири Рама" дигән Рама тормышының [[Мьянма]] юрамасында Рама батып үз-үзенә кул сала.<ref>{{cite book|author=Dawn F. Rooney|title=The Thiri Rama: Finding Ramayana in Myanmar|url=https://books.google.com/books?id=iiCEDgAAQBAJ |year=2017|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-315-31395-5|page=49}}</ref> ===Туры килмәүләр=== Ходай Рама риваятьләре төбәк буенча һәм манускриптлар буенча бик нык аерылып тора. Уртак нигез, сюжет, грамматика һәм явызлык һәм сугыш белән ассоциацияләнгән төп кыйммәтләр булып коррект юрама юк һәм шулай ук тикшереп карарлык бердәнбер борынгы юрама да юк. Паула Ричман буенча "Һиндстанда, көньяк-көнчыгыш Азиядә һәм шуннан читтә" йөзләрчә юрамалар бар.<ref name=richman7>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=7–9 (by Richman), pp. 22–46 (Ramanujan)}}</ref><ref name="Iyengar2005p29">{{cite book|author=A.N. Jani|editor=Kodaganallur R.S. Iyengar|title=Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia|url= https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&pg=PA29| year=2005| publisher= Sahitya Akademi|isbn= 978-81-260-1809-3|pages=29–55}}</ref> Юрамалар төбәк буенча локаль алдан әйтүләр һәм тарихларны чагылдырып төрле һәм "чын" юрамадан "төрле сөйләүләрнең тайпылыш"лары дип атала, бу Ричман һәм Рамануджан буенча, Рама хикәясенең барлык локаль юрамалары чын булганнан шактый аерылып тора.<ref name=richman7/> Хикәяләр детальләрдә аерылып тора, бигрәк тә әхлак соравы аңлаешлы, әмма тиешле этик җавап ачык түгел яки бәхәсләнгән урында.<ref name=richman10>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=10–12, 67–85}}</ref><ref name="Horstmann1991p9">{{cite book|author=Monika Horstmann|title=Rāmāyaṇa and Rāmāyaṇas|url=https://books.google.com/books?id=40A6s8l1lqQC |year=1991|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-03116-5|pages=9–21}}</ref> Мәсьәлән, шәйтан хатыны Шурпанакха Раманы вәсвәсә кылыр өчен хатын кыяфәтен ала, аннары Рама аннан баш тарткач, яшерен килә һәм бәйләнә, Лакшмана тиешле этик җавап алдына килә. Һиндстан традициясендә Ричман раслаганча, иҗтимагый кыйммәт булып "гаскәри беркайчан да хатынга тия алмавы" булып тора.<ref name=richman10/> Рама һәм Лакшмананың җавап детальләре һәм аларны гадел итеп тануның берничә юрамасы бар. Охшаш рәвештә алар Айодхьяга җиңеп кайткач Раманың Ситага каршы белән гайбәтләр белән эш итүнең төрле юрамалары бар, гайбәтләр объектив рәвештә тикшерелә алмау һәм исәпкә алынмаска алмаудан чыгып.<ref>{{cite book|author=Paula Richman|title=Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia |url=https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C&pg=PA7 |year=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07589-4|pages=11–12, 89–108}}</ref> Охшаш рәвештә юрамалар күп башка махсус вакыйгалар буенча аерылып тора, мәсьәлән, Рама, Сита һәм Лакшмананың ничек вафат булулары. Юрамалар һәм туры килмәүләр Һинд дине традицияләрендә табылган текстларга чикләнмәгән. Җәйничелек традициясендә Рама хикәясе шулай ук автор һәм дин буенча, детальләрдә, әхлакый эшләнергә тиешләрдә һәм хәтта исемнәрдә аерылып тора - борынгырак юрамалар Рама урынына Падма исеме кулланыла, шул ук вакытта соңгырак Җәйничелек текстларында бары тик Рама сүзе кулланыла.<ref>{{cite book|author=Umakant P. Shah|editor=Kodaganallur R.S. Iyengar|title=Asian Variations in Ramayana: Papers Presented at the International Seminar on 'Variations in Ramayana in Asia|url= https://books.google.com/books?id=CU92nFk5fU4C&pg=PA29| year=2005| publisher= Sahitya Akademi|isbn= 978-81-260-1809-3|pages=57–76}}</ref> ==Даталау== [[File:A relief summary of Ramayana at Hindu temple cave 16 Ellora India.jpg|thumb|left|Рама кыйссасы [[Эллора Мәгарә]]ләрендә иң зур Шива гыйбадәтханәсендә 8-енче гасыр рельеф сәнгать әйбере буларак ташта киселгән, бу аның Һиндстан җәмгыятенә әһәмиятен күрсәтә.<ref name=vatsyayan335>{{cite book|author=Kapila Vatsyayan|editor=Mandakranta Bose|title=The Ramayana Revisited |url=https://books.google.com/books?id=2Ar2Qfr-UeQC&pg=PA339 |year=2004|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-516832-7|pages=335–339}}</ref>]] Раманың тарихта булуы, һәм аның кайчан яшәве, әгәр дә аның чын шәхесне чагылдыруы төрле авторлар арасында бәхәсләнә. Кайбер Һинд дине текстларында Рама "Трета Юга"да яки "Двапара Юга"да яшәгән дип раслана бу кайбер авторлар тарафыннан фараз ителгәнчә якынча безнең эрага кадәр 5000 ел, шул ук вакытта башкалар Рама безнең эрага кадәр 102, 67 яки 8-дә яшәгән дип фаразлыйлар. Прото- һәм борынгы [[Һиндстан тарихы]]нда специальләшкән Һинд дине [[археолог]]ы [[Хасмукх Дһираҗлал Санкалья]] буенча болар барысы да "саф уйланмалар".<ref>{{cite book|title=The Ramayana in historical perspective|year=1982|pages=4–5, 51|first=Hasmukhlal|last=Dhirajlal Sankalia|publisher=Macmillan India}}</ref> Артур Боннер буенча "нәрсә булган булырга мөмкин" ул [[Гупта Империясе]]нең иртә патшасы Сарайю елгасында башкласын төзегән, бу яңа шәһәрне Айодхья дип атаган, һәм Рама нәкъ шул урында "миллионнарча еллар элек" туган дип расланган булган, шулай итеп династия Ходайлар белән кушылган, һәм бу ышану Һиндстанда Гупта Империясе беткәннән соң киң таралган булган.<ref>{{cite book|title=Averting the Apocalypse: Social Movements in India Today|first=Arthur|last=Bonner|page=354|year=1990|publisher=Duke University Press|isbn=9780822310488}}</ref> Раманың эпик хикәясе ''[[Рамаяна]]''ның хәзерге формада төзелеше безнең эрага кадәр 7-енче һәм 4-енче гасырлар арасында даталана.<ref>Swami Parmeshwaranand, ''Encyclopaedic Dictionary of Puranas - Volume 1'', 2001. p. 44</ref><ref>{{cite book|title=Archaeology: Indonesian Perspective : R.P. Soejono's Festschrift|first=Truman |last=Simanjuntak |page=361|year =2006}}</ref> "Рамаяна" буенча басылган эшләре өчен мәшһүр [[Оксфорд]] Университетының [[Санскрит]] теленең Профессоры Джон Броккингтон буенча оригиналь текст борынгырак заманнарда иҗат ителгән һәм борынгырак вакытта авыздан сөйләп тапшырылган булган, һәм хәзерге галимнәр безнең эрага кадәр 1-енче меңьеллыкта берничә гасыр тәкъдим иткәннәр. Броккингтон карашы буенча "эшнең теленә, стилена һәм эчтәлегенә нигезләнеп аны безнең эрага кадәр якынча 5-енче гасыр дип фаразларга була, һәм бу нигезле фараз."<ref>{{cite book|author1=John Brockington|author2=Mary Brockington|title=The Other Ramayana Women: Regional Rejection and Response |url=https://books.google.com/books?id=GgQzDAAAQBAJ&pg=PA3 |year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-39063-3|pages=3–6}}</ref> ==Иконографиясе== Рама иконографиясе Вишну аватарлары белән уртак элементларга ия, әмма берничә элементлар аерылып тора. Аның беркайчан да ике кулдан артык булмый, ул уң кулында "бана" (ук) тота яки аның янында шул ук бар, ә сул кулында аның "дһанус"ы (җәя).<ref name=raoramaicon/> Аның өчен иң киңәш ителгән сурәт - ул "трибханга" позасында (өч мәртәбә бөгелгән "S" формасы). Ул кара, зәңгәр яки караңгы төстә сурәтләнгән, типик рәвештә кызыл төсмерле кием кия. Аның хатыны һәм бертуганы иконографиянең өлеше булып тора, Лакшмана сул ягында, ә Сита Раманың һәрвакыт уңында, икесе дә саргылт-алтынсу тән төсе белән.<ref name=raoramaicon>{{cite book|author=T. A. Gopinatha Rao|title=Elements of Hindu iconography |url=https://books.google.com/books?id=MJD-KresBwIC |year=1993|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0878-2|pages=189–193}}</ref> ==Фәлсәфәсе һәм символизмы== Раманың тормыш кыйссасы символизм белән үрелгән. Шелдон Поллок буенча Һиндстан текстларында Рама тормышы шедевр итеп сөйләнеп тормышны һәм дөньяны чагылдыру, концепциясен булдыру һәм аңлау өчен кысалар тәкъдим итә. Бөтен дөнья буйлап башка эпослар һәм дини кыйссалар кебек үк, ул тормыш өчен әһәмиятлегә бәйле нәрсә булган, чөнки ул "мәдәнияткә ул нәрсә икәнен әйтә". Раманың тормышы көнбатыш яхшы һәм начар арасында сугыштан катлаулырак, биредә үлемсез куәтле Ходайлар һәм үлеме булган көрәшүче кешеләр арасында ачык аерма бар. Һиндстан традициясендә, бигрәк тә Рама кыйссасында кыйсса илаһи кеше, үлемле Ходай турында бара, алар бергә инкорпорацияләнеп трансцендент халәткә киләләр.<ref>{{cite book|author1=Vālmīki|author2=Sheldon I. Pollock|title=The Rāmāyaṇa of Vālmīki: An Epic of Ancient India. Araṇyakāṇḍa |url=https://books.google.com/books?id=h1g6fWIu-kAC |year=2007|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-3164-3|pages=41–43}}</ref> <blockquote> <poem> Олырак торган җан иясе яманга яманлык бирми,<br/> бу берәү үтәргә тиеш нәрсә;<br/> изгелекле шәхесләрнең бизәге аларның үз-үзләрен тотышы.<br/> (...) Затлы җан һәрвакыт мәрхәмәтле булачак,<br/> хәтта башкаларга җәрәхәт ясаучыларга да. </poem> Рамаяна 6.115, Вальмики. </blockquote> Шәхес буларак, Рама идеаль шәхеснең хасиятләренең чагылышы булып тора (''пурушоттама'').<ref name = "Hess2001">{{cite journal| author = Hess, L.| year = 2001| title = Rejecting Sita: Indian Responses to the Ideal Man's Cruel Treatment of His Ideal Wife| journal = Journal of the American Academy of Religion | volume = 67| issue = 1| pages = 1–32| url = http://jaar.oxfordjournals.org/cgi/content/citation/67/1/1| accessdate = 2008-04-12| doi = 10.1093/jaarel/67.1.1| pmid = 21994992}}</ref> Ул индивидуаль шәхес омтылган барлык дәрәҗәләргә ия, һәм ул барлык әхлак бурычларын үти. Рама ''марьяда пурушоттама'' яки Дһарма яклаучыларының иң яхшысы.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=LexraSEgRfIC&printsec=frontcover&dq=The+Blackwell+Companion+to+Hinduism#v=onepage&q=%22best%20of%20upholders%20of%20dharma%22&f=false|title=THE BLACKWELL COMPANION TO HINDUISM|author=Gavin Flood|isbn=978-81-265-1629-2|date=2008-04-17}}</ref> Родрик Хиндери буенча, 2, 6 һәм 7 китаплар әхлакый тәгълиматы өчен искә алына.<ref name="Horstmann1991p9"/><ref name=hindery100>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|pages=100–101}}</ref> The views of Раманың "уйлаучы йөрәк" ысулын булдыру өчен карашларында "мантыйк буенча фикер йөртү һәм эмоцияләр" комбинацияләнгән. Икенчедән, ул әйтелгәне һәм эшләгәне аша "характер әхлагын" булдыру өчен "үзаң һәм гамәл" берлеген булдыра. Өченчедән, Раманың тормышы әхлакны яшәү эстетикасы белән комбинацияли.<ref name=hindery100/> Раманың һәм аның кешеләре кыйссасы "явызлыкка явызлык белән җавап кайтарырга ярыймы" турында сораулар күтәрә һәм шуннан соң Һинд дине кысаларында бер диапазон сораулар күтәлә, мәсьәлән [[карма]] һәм [[дхарма]] мәсьәләләре.<ref name=hindery103>{{cite book|author=Roderick Hindery|title=Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions |url= https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100|year =1978|publisher=Motilal Banarsidass |isbn= 978-81-208-0866-9|pages=103–106}}</ref> Раманың тормышы һәм комментарлары берәү тормышын тулысынча яшәргә һәм омтылырга тиеш булганын ассызыклый, һәм өч тормыш максаты да бик әһәмиятле булганын: алкыш (дһарма), теләкләр (кама), һәм законлы байлыкка ирешү (артха). Рама шулай ук берәүнең чын вазыйфалары, чын кызыксынулары һәм законлы ләззәтләрен тәфсилләп аңлауга ирешергә һәм исәпкә алырга тиеш дип өсти, мәсьәлән, "Рамаяна"ның 4.38 секциясендә.<ref name=hindery106/> ==Әдәби чыганаклар== [[File:Valmiki Ramayana.jpg|thumb|upright=0.8|[[Вальмики]] ''Рамаяна''ны төзи.]] ===Рамаяна=== Рама тормышының беренчел чыганагы булып [[риши]] [[Вальмики]] тарафыннан төзелгән Санскрит эпосы "Рамаяна" булып тора. [[File:Avatars.jpg|thumb|upright=0.8|Рама (өстән сулдан өченче) Вишнуның [[Дашаватар]]ында (ун инкарнациясендә) сурәтләнгән. [[Джайпур]]дан сурәт, хәзер [[Виктория һәм Альберт Музее]]нда.]] Эпосның Һиндстан төбәкләре буенча күп юрамалары бар. [[Мадхвачарья]] тарафдарлары ышануынча "Рамаяна"ның борынгырак юрамасы, "мула-Рамаяна" элек булган. Мадһва традициясе аны [[Вальмики]] юрамасыннан авторитетлырак дип саный. ''Рамаяна''ның юрамалары күпчелек төп Һиндстан телләрендә бар; Раманың тормышы, гамәлләре һәм илаһи фәлсәфәсен сөйли торган мисалларга ''[[Рамаватарам]]'' эпос поэмасы керә, һәм Рама тормыш тарихының дәвам булган киңрәк таралган юрамалары:<ref>{{cite book|author1=Constance Jones|author2=James D. Ryan|title=Encyclopedia of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC |year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7564-5|page=355}}</ref> * [[Тамил теле]]ндә 12-енче гасыр шагыйре [[Камбар]]ның ''Камба Рамаянам''ы; * 16-ынчы гасыр изгесе "[[Тулсидас]]"ның [[Һинди]] телендә ''[[Рамчаритманас]]''ы; * [[Каннада]] телендә [[Кувемпу]] тарафыннан "[[Шри Рамаяна Даршанам]]"ы һәм Кумара Вальмикиның "Пампа Рамаяна"сы, "Тораве Рамаяна"сы; * [[Вишванатха Сатьянараяна]] тарафыннан ''Рамаяна Калпаврукшам'' һәм [[Телугу теле]]ндә Ранганатха тарафыннан ''Рамаяна''; * [[Одиа теле]]ндә ''Виланка Рамаяна''; * [[Бенгаль теле]]ндә ''Крийивас Рамаяна''; * [[Малаялам теле]]ндә ''Элуттачан'' (бу текст [[Адвайта Веданта]] тарафыннан илһамдырылган "Адхьятма Рамаяна"га якынрак).<ref>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|page=4}}</ref> Бу эпос бөтен Һиндстан буйлап бар, төрле телләрдә һәм мәдәни традицияләрдә.<ref>[http://www.maxwell.syr.edu/moynihan_sac_inside.aspx?id=36507224368&terms=Regional%20Ramayanas "The Oral Tradition and the many 'Ramayanas'"], Moynihan @Maxwell, [[Maxwell School]] of [[Syracuse University]]'s South Asian Center</ref> ===Адхьятма Рамаяна=== ''Адхьятма Рамаяна'' соң [[Санскрит]] тексты ул [[Рамаяна]] текстының рухилыгын өстенлеген алга сөрә. Ул ''[[Брахманда Пурана]]''ның соңгы өлеше эченә куелган һәм аның якынча өчтән бер өлешен тәшкил итә.<ref name=jnfarquhar158>{{cite book|author=John Nicol Farquhar |title=An Outline of the Religious Literature of India |url=https://books.google.com/books?id=wRMaAAAAMAAJ |year=1920|publisher=Oxford University Press |pages=324–325}}</ref> Текст фәлсәфи рәвештә Рама Ходае [[Бхакти]]сын һәм [[Шактизм]]ны [[Адвайта Веданта]] белән килештереп карый, 65-тән күбрәк бүлек һәм 4500-тән артык шигырьдән тора.{{Sfn|Rocher|1986|pp=158-159 with footnotes}}<ref name="Tulasīdāsa1989p875">{{cite book|author=RC Prasad |title=Tulasīdāsa's Sriramacharitmanasa |url=https://books.google.com/books?id=BiYt00x5tcQC&pg=PA875 |year=1989|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0443-2 |pages=xiv-xv, 875–876}}</ref> Текстта Рама [[Брахман]] буларак чагылдырылган (метфаизик чынлык), абстракт кыйммәтләр һәм рухи иделлар Раманың барлык аспектлары һәм атрибутлары булып чагыла.<ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> ''Адхьятма Рамаяна'' ''Рамаяна''ны берәүнең үз җанын үзе өйрәнү символизмына Адвайта терминологиясеннән алынган метафоралар белән тасвирлап күчерә.<ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> Текст мәшһүр чөнки ул [[Тулсидас]]ның мәшһүр "[[Рамчаритманас]]"ына йогынты ясаган,<ref name=jnfarquhar158/><ref name="Tulasīdāsa1989p875"/> һәм [[Бһанубхакта Ачарья]]ның "Рамаяна"ның [[Непали]] телендә иң популяр юрамасын илһамландырган.<ref>{{cite book|author=R. Barz|editor=Monika Horstmann|title=Rāmāyaṇa and Rāmāyaṇas|url=https://books.google.com/books?id=40A6s8l1lqQC |year=1991|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-03116-5|pages=32–35}}</ref> Бу шулай ук [[Тхунчатх Эжутхачан]] тарафыннан [[Малаялам теле]]нә тәрҗемә ителгән булган, бу телнең нигезләвенә китергән. ===Рамачаритманас=== ''Рамаяна'' - [[Санскрит]] тексты булып тора, шул ук вакытта ''[[Рамачаритаманаса]]'' "Рамаяна"ны төньяк Һиндстанда киң аңлашыла торган Һинди теленең асаба диалектында янә сөйли.<ref name=britramcharit/> {{sfn| Lutgendorf|1991}}<ref>{{harvnb|Miller|2008|p=217}}</ref><ref>{{harvnb|Varma|2010|p=1565}}</ref> ''Рамачаритаманаса'' 16-ынчы гасырда [[Тулсидас]] тарафыннан иҗат ителгән булган.<ref name=britramcharit>[https://www.britannica.com/topic/Ramcharitmanas Ramcharitmanas], Encyclopaedia Britannica (2012)</ref><ref>{{harvnb|Poddar|2001|pp=26–29}}</ref><ref>{{harvnb|Das|2010|p=63}}</ref> Популяр текст [[Бхакти хәрәкәте]] кысаларында эпос кыйссасын синтезлау өчен билгеле, шул ук вакытта оригиналь риваятьләр һәм фикерләр шәхси Ходай өчен рухи [[бхакти]] (тугъры мәхәббәт) чагылышына трансформацияләнә.<ref name=britramcharit/>{{sfn|Schomer|McLeod|1987|p=75}} Тулсидас ''Адхьятма Рамаяна'' белән илһамландырылган булган, биредә Рама һәм "Вальмики Рамаяна"ның башка персонажлары башка атрибутлары белән ("сагуна" хикәясе) рухи төшенчәләргә һәм атрибутларсыз ("ниргуна" чынлыгы) "[[Атман]]" (җан, үз, Брахман)га күчерелгән булган.<ref name=jnfarquhar158/><ref name="Tulasīdāsa1989p875"/>{{sfn|Schomer|McLeod|1987|pp=31, 74-75 with footnotes, Quote: "What is striking about the dohas in the Ramcharitmanas however is that they frequently have a sant-like ring to them, breaking into the very midst of the saguna narrative with a statement of nirguna reality".}} Капур буенча, "Рамчаритманаса"да Раманың тормыш кыйссасында мифология, фәлсәфә һәм дини ышанулар тормыш хикәсенә, әхлак законына, универсаль кеше кыйммәтләренә комбинацияләнә.<ref name="Pollet1995p181"/> Үзенең диалогларында ул кеше дилеммалары, үз-үзеңне тотышыңның идеаль стандартлары, яратучының вазифалары, һәм үзара җаваплылык турында бәхәсләшә. Ул тамашачыларны тормышларын рухи яссылыкта күрергә, алкышлыларны дәвам итәргә өнди, һәм басылганнарны дәва бальзамы белән дәвалый.<ref name="Pollet1995p181">{{cite book|author=A Kapoor|editor=Gilbert Pollet|title=Indian Epic Values: Rāmāyaṇa and Its Impact|url=https://books.google.com/books?id=EVnK3q48dL0C&pg=PA181 |year=1995|publisher=Peeters Publishers|isbn=978-90-6831-701-5|pages=181–186}}</ref> ''Рамачаритманас'' һәр елны көз белән башкарыла торган Рамага нигезләнгән пьеса буларак билгеле, бу атна буе бара торган "[[Рамила]]" сәнгатьләр фестивале дәвамында була.<ref name="Jennifer Lindsay 2006 12–14"/> "Рамачаритманас"ка нигезләнгән "Рамаяна"ны "сәхнәгә кую" 2008 елда ЮНЕСКО тарафыннан Кешелекнең Мәдәни Мирасы итеп танылган.<ref name=unescodussehra>[http://www.unesco.org/culture/ich/en/RL/ramlila-the-traditional-performance-of-the-ramayana-00110 Ramlila, the traditional performance of the Ramayana], UNESCO</ref> ==Йога Васиштха== <blockquote> Кеше тырышлыгы үзеңне яхшырту өчен кулланылырга мөмкин һәм Ходайлар тарафыннан мәңге язмыш дигән нәрсә юк.<br/> "Йога Васиштха" (Васиштха Раманы өйрәтә). </blockquote> ''Йога Васиштха'' ул [[Санскрит]] тексты ул Патшазадә Рама һәм [[Ади Шанкара]] тарафыннан Һинду фәлсәфәнең [[Веданта]] мәктәбенең беренче олы фикер иясе дип аталган [[Васиштха]] арасында әңгәмә итеп төзелгән.<ref name=chappleix/> Тулаем текстта 29 000-нән артык шигырь бар.<ref name=chappleix>{{Harvnb|Chapple|1984|pp=ix-xi}}</ref> The short version of the text is called ''Laghu Yogavasistha'' and contains 6,000 verses.<ref name="Leslie2003-105">{{Harvnb|Leslie|2003|pp=105}}</ref> Аны тәмамлауның төгәл гасыры билгеле түгел, әмма фараз ителгәнчә якынча 6-ынчы гасырдан 14-енче гасырга кадәр, әмма текст юрамасы 1-енче меңьеллыкта булган булырга охашаган.<ref>{{Harvnb|Chapple|1984|p=x}}</ref> ''[[Йога Васиштха]]'' тексты алты китаптан тора.<ref name="Chapple1984-xii"/> Беренче китапта Раманың тормыш табигате белән канәгатьләнмәве турында язылган.<ref name="Chapple1984-xii"/> Икенчесе Рама персонажы аша азат ителүгә омтылуны һәм шундый омтылуга ирешкәннең табигатен тасвирлый.<ref name="Chapple1984-xii"/> Өченче һәм дүртенче китапларда расланганча азат ителү рухи тормыш аша килә, ул үз өстеңнән тырышлык куюны таләп итә, һәм кыйссаларга кертелгән космологияне һәм метафизиканы тәкъдим итә.<ref name="Chapple1984-xii"/> Бу ике китап азат ихтиярны һәм кешенең иҗади көчен ассызыклау өчен мәгълүм.<ref name="Chapple1984-xii"/><ref>Surendranath Dasgupta, A History of Indian Philosophy, Volume 2, Cambridge University Press, ISBN 978-0521047791, pages 252-253</ref> Бишенче китапта медитация һәм аның шәхесне азат итәргә көче турында сөйләнә, ә соңгы китапта яктыртылган һәм алкышлы Раманың халәте тасвирлана.<ref name="Chapple1984-xii">{{Harvnb|Chapple|1984|pp=xi-xii}}</ref><ref>{{cite book |last= Venkatesananda |first=S (Translator) |title=The Concise Yoga Vāsiṣṭha |publisher=State University of New York Press |location=Albany |year=1984 |isbn=0-87395-955-8}}</ref> ''Йога Васиштха'' [[Ведантик]] фәлсәфәнең иң әһәмиятле текстларның берсе дип таныла.<ref>Pandit Rajmani Tigunait, Irene Petryszak (2002), The Himalayan Masters: A Living Tradition, pp 37, ISBN 978-0-89389-227-2</ref> Дэвид Гордон Вайт раслаганча текст урта гасыр Адвайта Веданта галимнәре өчен [[Йога]] буенча белешмә булып хезмәт иткән.<ref name=whiteysxvi>{{cite book|last= White |first=David Gordon |title=The "Yoga Sutra of Patanjali": A Biography| year=2014 |publisher=Princeton University Press|isbn=978-0691143774|pages=xvi-xvii, 51}}</ref> Вайт буенча, Йога Васиштха Һиндстан Йога мәдәниятендә 12-енче гасырга кадәр доминацияләнгән иң популяр текстларның берсе булган.<ref name=whiteysxvi/> ===Башка текстлар=== Рама буенча башка тарихи Һинд дине текстларга Тулсидасның ''Бхусунди Раманайя'', ''Прасанна рагһава'', һәм ''Рамавали'' керә.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}}<ref>{{cite book|author=Edmour J. Babineau|title=Love of God and Social Duty in the Rāmcaritmānas |url=https://books.google.com/books?id=StMdQuS37QcC&pg=PA85 |year=1979|publisher= Motilal Banarsidass|isbn= 978-0-89684-050-8|pages=85–86}}</ref> Безнең эраның җиденче гасырында [[Гуҗарат]]та яшәгән Бхаттиның Санскрит телендә ''[[Бхаттикавья]]'' поэмасында шул ук вакытта [[Панини]]ның "Аштадхьяи" грамматик мисаллары турында янә сөйләү бар һәм шулай ук [[Пракрит]] теленең һәм сөйләмнең төп шәхесләре турында бар.<ref>[[Fallon, Oliver]]. 2009. ''Bhatti's Poem: The Death of Rávana (Bhaṭṭikāvya)''. New York: [[Clay Sanskrit Library]] [http://www.claysanskritlibrary.org/]. ISBN 978-0-8147-2778-2 | ISBN 0-8147-2778-6 |</ref> Башка тарихи һәм хронологик мәшһүр текст ул Калидасаның "Рагхувамса"сы.<ref name=dalal323/> Аның кыйссасы "Рамаяна"ның күп детальләрен раслый, әмма аның төрле элементлары бар. Ул Раманың Куша дигән улы вакытында Айодхья башкала булмаган дип искә ала, әмма соңрак ул аңа кайткан һәм аны янә башкала итеп ясаган. Бу текст мәшһүр, чөнки текстта шигърият нәзек һәм Һинд традициясе буенча "Махакавья" дип атала, һәм күп галимнәр комментарларын җәлеп иткән. Ул шулай ук мәшһүр чөнки Калидасаның яшәү вакытын 4-енче һәм 5-енче гасырлар арасында булган дип әйтәләр һәм Калидаса вакытына Рамаяна риваяте инде булган дип фараз ителә.<ref name=dalal323>{{cite book|author=Roshen Dalal|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-341421-6|page=323}}</ref> ''Махабхарата''да "Рамаяна" сюжеты бар. Җәйничелек традициясендә шулай ук Раманың киң әдәбияты бар, әмма гомуми рәвештә анда ул Падма дип атала, мәсьәлән Вималасуриның "Паумачария"сында.<ref name=cort313/> Рама һәм Сита шулай ук Буддачылыкның Җатака хикәяләрендә искә алына, мәсьәлән, "Дашаратха - Җатака"да (461 номерлы хикәя), әмма бераз башкачарак әйтелеш белән, мәсьәлән, ''Лакшмана'' урынына ''Лакһана'' һәм "Рама" урынына "Рама-пандита".<ref name= Francis325>{{cite book|author1=H. T. Francis|author2=E. J. Thomas|title=Jataka Tales|url=https://books.google.com/books?id=WYjRAwAAQBAJ |year=1916|publisher=Cambridge University Press (Reprinted: 2014) |isbn=978-1-107-41851-6|pages=325–330}}</ref><ref name=cowell78>{{cite book|author1=E.B. Cowell|author2=WHD Rouse|title=The Jātaka: Or, Stories of the Buddha's Former Births|url=https://books.google.com/books?id=PtdAAQAAMAAJ&pg=PA57|year=1901|publisher=Cambridge University Press|pages=78–82}}</ref><ref>{{cite journal|authorlink=Suvira Jaiswal |first=Suvira|last=Jaiswal|title=Historical Evolution of Ram Legend|journal=Social Scientist|date=1993|volume=21|issue=3 / 4 March April 1993|pages=89–96}}</ref> "[[Вишну Пурана]]"ның 4 бүлегендә, "[[Падма Пурана]]"ның 112 бүлегендә, "[[Гаруда Пурана]]"ның 143 бүлегендә һәм "[[Агни Пурана]]"ның 5-енчедән 11-енчегә кадәр бүлекләрендә Рама тормышы кыйссасы бар.{{sfn|Rocher|1986|p=84 with footnote 26}} Шуңа өстәп, Рама кыйссасы "[[Махабхарата]]"ның "[[Вана Парма]]"сына кертелгән, бу "Рамаяна"ның күпкә борынгырак икәненең шәһадәте булып тора, һәм ул борынгы вакытларда "Махабхарата" эпосында сөйләнелгән булган.<ref>{{cite book|author=J. A. B. van Buitenen|title=The Mahabharata, Volume 2: Book 2: The Book of Assembly; Book 3: The Book of the Forest|url= https://books.google.com/books?id=2QG_ZgsM13IC|year=1973|publisher= University of Chicago Press|isbn=978-0-226-84664-4|pages=207–214}}</ref> ==Йогынтысы== [[File:Burmese Ramayana dance.jpg|thumb|upright=0.8|Рамаянаның Бирма юрамасы - [[Яма Затдва]]та Рама (Яма) һәм Сита (Тһида).]] Рама кыйссасы Көньяк Азия һәм Көньяк-Көнчыгыш Азия буенча зур иҗтимагый-мәдәни һәм илһам йогынтысы ясаган.<br/> Борынгы Санскрит эпосы "Вальмики Рамаяна" кебек популяр, йогынты ясый торган, кабатлана торган һәм уңышлы әдәбият әсәрләре әз.<br/> :– [[Роберт Голдмэн]], [[Санскрит]] Профессоры, Беркелейда Калифорния Университеты<ref name=goldmanrama/></blockquote> </blockquote> Оксфорд профессоры һәм Боден Санскрит галиме [[Артур Энтони Макдонелл]] буенча, Һинду текстларында сөйләнгән Рама фикерләре кешеләрнең тормышына һәм фикерләренә кимендә ике ярым меңьеллык дәвамында йогынты ясаганнар.<ref name=Goldmanramabp/><ref>{{cite book|author=P S Sundaram|title=Kamba Ramayana|url=https://books.google.com/books?id=EPTcCd32pJIC |year=2002|publisher=Penguin Books|isbn=978-93-5118-100-2|pages=1–2}}</ref> Аларның йогынтысы шәхси үз анализдан мәдәни фестивальләргә һәм җәмәгать тамашаларына кадәр булган.<ref name=goldmanrama/> Голдман әйтүенчә аның кыйссалары "сурәт, фильм, сынчылык, марионетка курчак тамашаларын, күләгә уеннарын, романнарны, поэмаларны, ТВ сериалларны һәм пьесалар" өчен илһам чыганагы булып торган.<ref name=Goldmanramabp>Robert Goldman (2013), [http://southasia.berkeley.edu/sites/default/files/shared/documents/Ramayana.pdf The Valmiki Ramayana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201028145411/http://southasia.berkeley.edu/sites/default/files/shared/documents/Ramayana.pdf |date=2020-10-28 }}, Center for South Asia Studies, University of California at Berkeley</ref> ===Һинд дине=== ====Рама Навами==== Рама Навами Раманың тууын бәйрәм итә торган яз фестивале. Фестиваль яз [[Навратри]]ның өлеше булып тора, ул традицион [[Һинд дине]] календаренда [[Чайтра]] аеның якты яртысының тугызынчы көненә туры килә. Бу типик рәвештә һәр елны Грегориан календаре буенча Март яки Апрель айларына туры килә.<ref name=lochetefeld562>{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z|url= https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC|year= 2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn= 978-0-8239-3180-4|page= 562}}</ref><ref>[http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=175953 The nine-day festival of Navratri leading up to Sri Rama Navami has bhajans, kirtans and discourses in store for devotees] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407143924/http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=175953 |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Friday, March 31, 2006.</ref> Көнне гыйбадәтханәләрдә Рама риваятьләрен уку яки өйдә Рама кыйссаларын укып үткәрәләр. Кайбер Вайшнав Һиндулар гыйбадәтханәгә баралар, башкалар өйләрендә дога укыйлар, һәм кайберәүләр музыка [[Пуджа]] һәм [[аарти]]ның өлеше буларак [[бхаджан]]да яки [[киртан]]да катнашалар.<ref>[http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-04-02/mysore/28056195_1_ramanavami-music-festival-temples-devotees Ramnavami] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121104195645/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-04-02/mysore/28056195_1_ramanavami-music-festival-temples-devotees |date=2012-11-04 }} ''[[The Times of India]]'', Apr 2, 2009.</ref> Җәмәгать иганә чаралары һәм волонтер табыннары әзерли. Фестиваль күп Һиндулар өчен әхлакый чагылыш чарасы булып тора.<ref name=bbc/><ref name="bp">{{cite web|title=President and PM greet people as India observes Ram Navami today|url=http://news.biharprabha.com/2014/04/president-and-pm-greet-people-as-india-observes-ram-navami-today/|work=IANS|publisher=news.biharprabha.com|accessdate=8 April 2014}}</ref> Кайберәүләр бу көнне [[врата]] (ашаудан тыелу) яки елгага коену белән билгелиләр.<ref name=bbc/><ref>[http://india.gov.in/knowindia/festivlas_ramnavami.php Ramnavami] [[Govt. of India]] Portal.</ref><ref name=dna8apr2014>[http://www.dnaindia.com/india/report-hindus-around-the-world-celebrate-ram-navami-today-1976344 Hindus around the world celebrate Ram Navami today], DNA, 8 Apr 2014</ref> Бу көнне мәшһүр бәйрәм итүләр [[Айодхья]], [[Ситамархи]]да,<ref>[https://www.britannica.com/place/Sitamarhi Sitamarhi], Encyclopedia Britannica (2014), Quote: "A large Ramanavami fair, celebrating the birth of Lord Rama, is held in spring with considerable trade in pottery, spices, brass ware, and cotton cloth. A cattle fair held in Sitamarhi is the largest in Bihar state. The town is sacred as the birthplace of the goddess Sita (also called Janaki), the wife of Rama."</ref> [[Җанакпурдһам]] ([[Непал]]), [[Бһадрачалам]], [[Вонтимитта, Кодандарама Гыйбадәтханәсе]] һәм [[Рамешварам]]да була. Берничә урында Рама, Сита, аның бертуганы [[Лакшмана]] һәм [[Хануман]] өчен "Шобһа ятралар" буларак арба процессияләре яки Ратха-Ятралар була.<ref name=bbc>[http://www.bbc.co.uk/religion/religions/hinduism/holydays/rama.shtml Ram Navami] ''[[BBC]]''.</ref><ref>[http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47910 On Ram Navami, we celebrate our love for the ideal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407143929/http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47910 |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Monday, March 31, 2003.</ref><ref>[http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990325/ige25105.html Shobha yatra on Ram Navami eve] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407015100/http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990325/ige25105.html |date=7 April 2009 }} ''[[Indian Express]]'', Thursday, March 25, 1999.</ref> Айодхьяда күпләр изге [[Сарайю]] елгасына чумалар һәм соңыннан Рама гыйбадәтханәсенә баралар.<ref name="dna8apr2014"/> Рама Навами көне шулай ук [[Карнатака]]да һәм [[Андһра Прадеш]]та [[Угади]] белән башланган Васантхотхсавам (Яз фестивале) дип аталган тугыз көн яз фестивале ахырын билгели. Бу көннең кайбер вакыйгалары - ул [[Телангана]]ның [[Бхадрадри Котхагудем районы]]нда [[Годавари]] елгасы ярларында [[Бхадрачалам]]да ''Кальянам'' (гыйбадәтханә каһиннәре тарафыннан башкарылган церемониаль өйләнү), яггери һәм борыч белән әзерләнгән татлы эчемлек булган "Панакам"ны әзерләү һәм өләшү, процессия һәм Рама гыйбадәтханәсен бизәү. ==== Рамила һәм Дуссеһра ==== [[File:Ramlila artists.jpg|thumb|left|upright=0.85|Һиндстанның төньяк, үзәк һәм көнбатыш штатларында Рамила пьесасы [[Навратри]] вакытында авыл артистлары тарафыннан уйнала (өстә).]] Раманың тормышы һәр елны көз белән театр тамашалары һәм фейерверклар белән уйнала. Бу [[Рамлила]] дип атала, һәм тамаша ''[[Рамаяна]]''дан соң бара яки күбрәк таралган булганча ''[[Рамчаритманас]]''тан соң.{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=389}} Ул меңнәрчә ел дәвамында башкарыла.<ref name="SchechnerHess51"/> Рамага бәйле тамаша һәм бию чаралары [[Һиндстан]]да [[Навратри]] фестивале вакытында куела.{{sfn | Encyclopedia Britannica | 2015}} Яхшы һәм Яман арасында риваять сугышын куюдан соң, Рамлила бәйрәм итүләренең кульминациясе [[Дуссеһра]]да Дасара, [[Виджаядашами]] төнге фестиваленда була, шул вакытта гигант гротекс Явызлык сурәтләре, мәсьәлән, Равана шәйтанның яндырыла, типик рәвештә фейерверклар белән.<ref name="unescodussehra"/><ref>[https://books.google.com/books?id=Sv7Uk0UcdM8C&pg=PA44&dq=Jatra+bengal&as_brr=0 Ramlila] ''Pop Culture India!: Media, Arts, and Lifestyle'', by Asha Kasbekar. Published by ABC-CLIO, 2006. ISBN 1-85109-636-1. ''Page 42''.</ref> Рамлила фестивальләре ЮНЕСКО тарафыннан 2008 елда "Кешелекнең Аерылгысыз Мәдәни Мирасы" дип игълан ителгән булган. Рамлила бигрәк тә [[Уттар-Прадеш]], [[Уттаракһанд]], [[Бихар]] һәм [[Мадхья-Прадеш]] тарихи әһәмитяле Һинду шәһәрләрендә - [[Айодхья]]да, [[Варанаси]]да, [[Вриндаван]]да, [[Алмора]]да, [[Сатна]]да һәм [[Мадхубани]]да билгеле.<ref name=unescodussehra/>{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|pp=561-562}} Эпос һәм аның театр тамашасы безнең эраның 1-енче меңьеллыгында көньяк-көнчыгыш Азиягә күчкән һәм ''Рамаяна''га нигезләнгән ''Рамлила'' Индонезиянең башкару сәнгатьләренең өлеше, бигрәк тә [[Бали]], [[Мьянма]], [[Камбоджа]] һәм [[Таиланд]] Һинду җәмгыятьләрендә.<ref>{{cite book|author=Mandakranta Bose|title=The Ramayana Revisited|url=https://books.google.com/books?id=2Ar2Qfr-UeQC |year=2004|publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-516832-7|pages=342–350}}</ref> ====Дивали==== Һиндстанның кайбер өлешләрендә Раманың Айодхьяга кайтуы һәм аның таҗ кию церемониясе [[Дивали]]ны бәйрәм итү өчен төп сәбәп була, ул шулай ук "Утлар Фестивале" буларак мәгълүм.<br/> [[Гайана]]да Дивали махсус чара буларак билгеләнә һәм күп фанфаралар белән бәйрәм ителә. Ул дөньяның бу өлешендә милли бәйрәм буларак карала һәм Хөкүмәтнең кайбер министрлары шулай ук бәйрәм итүләрдә публик рәвештә катнашалар. Виджаядашими кебек үк, Дивали Һиндстанның төрле җәмәгатьләре тарафыннан Раманың Айодхьяга кайтуы вакыйгаларын искә алу өчен бәйрәм ителә. Мәсьәлән, күп җәмгатьләр Дивалиның бер көнен Кришнаның [[Наракасур]] шәйтанын Җиңүен Дивалиның бер көне итеп бәйрәм итәләр. ====Көньяк-көнчыгыш Азиядә Һинду сәнгатьләр==== [[File:L'exposition "Angkor - la naissance d'un mythe" (musée Guimet) (11804234493).jpg|thumb|upright=0.85|Рама кыйссасы Камбоджада, [[Ангкор Ват]]та сәнгать рельефларда төп өлеш булып тора. Рамаянаның төп дәвамнары шулай ук Явада, Индонезиядә бар.<ref>{{cite book|author=Willem Frederik Stutterheim|title=Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia|url=https://books.google.com/books?id=OoitUqGk8PAC |year=1989|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-251-2|pages=109–160}}</ref>]] Раманың тормыш кыйссасы, [[Санскрит]]ның язма формасында - ''Рамаяна'' һәм авыз иҗаты формасында көньяк-көнчыгыш Азиягә безнең эраның беренче меңьеллыгында килгән.<ref name="Brandon2009p22">{{cite book|author=James R. Brandon|title=Theatre in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=g-tAlBV5_LkC |year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02874-6|pages=22–27}}</ref> Рама кабул ителгән күп фикерләрнең һәм мәдәни темаларның берсе булган, башкалары Буддһа, Шива һәм башка күп Брахманик һәм Буддист фикерләр һәм кыйссалар.<ref name="Brandon2009p15">{{cite book|author=James R. Brandon|title=Theatre in Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=g-tAlBV5_LkC |year=2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-02874-6|pages=15–21}}</ref> Рама һәм башка мәдәни фикерләр аеруча Явада, Балида, Малайяда, Бирмада, Таиландта, Камбоджада һәм Лаоста үскән.<ref name="Brandon2009p15"/> The ''Рамаяна'' [[Санскрит]]тан борынгы [[Ява теле]]нә якынча безнең эраның 860-ынчы елда тәрҗемә ителгән булган, шул ук вакытта тамаша сәнгатьләре мәдәнияте фараз ителгәнчә күбесенчә авыз иҗаты традициясеннән Рамага нигезләнгән бию һәм тамашаларның Тамил һәм Бенгаль юрамаларын илһамландырган дип фараз ителә.<ref name="Brandon2009p22"/> Бу тамаша сәнгатьләрнең иң иртә шәһадәте булып Кытай язмалары буенча безнең эраның 243 елга карый. Рама тормышының бию һәм музыка белән бәйрәм итүдән башка көньяк-көнчыгыш Азиядә төзелгән Һинду гыйбадәтханәләрда, мәсьәлән, [[Йогьякарта]] (Ява) янында [[Прамбанан]], һәм [[Блитар]] янында [[Панатаран]]да (көнчыгыш Ява), Рама тормышының киң рельефлары күрсәтелгән.<ref name="Brandon2009p22"/><ref>Jan Fontein (1973), [https://www.jstor.org/stable/4171579 The Abduction of Sitā: Notes on a Stone Relief from Eastern Java], Boston Museum Bulletin, Vol. 71, No. 363 (1973), pp. 21-35</ref> Раманың тормышы көньяк-көнчыгыш Азиядә популяр булган.<ref>{{cite journal | last=Kats | first=J. | title=The Ramayana in Indonesia | journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies | publisher=Cambridge University Press | volume=4 | issue=03 | year=1927 | page=579 | doi=10.1017/s0041977x00102976 }}</ref> 14-енче гасырда [[Айуттхайя Патшалыгы]] һәм аның башкаласы Айуттхайя Һинду изге шәһәре Айодхья хөрмәтенә аталган булган, дәүләтнең рәсми дине Тхеравада Буддизмы булган.<ref>{{cite book|author1=Francis D. K. Ching|author2=Mark M. Jarzombek|author3=Vikramaditya Prakash|title=A Global History of Architecture|url=https://books.google.com/books?id=ciywCgAAQBAJ|year=2010|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-40257-3|page=456}}, Quote: "The name of the capital city [Ayuttaya] derives from the Hindu holy city Ayodhya in northern India, which is said to be the birthplace of the Hindu god Rama."</ref><ref>{{cite book|author=Michael C. Howard|title=Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: The Role of Cross-Border Trade and Travel|url=https://books.google.com/books?id=6QPWXrCCzBIC |year=2012|publisher=McFarland|isbn=978-0-7864-9033-2|pages=200–201}}</ref> Хәзерге эрага дәвам итеп, Таи патшалары Рама дип аталган булган, бу исем "Рамакиен"ның Рамасы белән илһамландырылган булган - бу Констанс Джоунс һәм Джеймс Райан буенча Санскрит "Рамаяна"ның асаба юрамасы булган. Мәсьәлән, Патша [[Чулалонгкорн]] (1853-1910) шулай ук Рама V буларак мәгълүм, шул ук вакытта тәхеткә 2016 елда варис булган Патша [[Ваджиралонгкорн]]ның исеме Рама Х.<ref>{{cite book|author1=Constance Jones|author2=James D. Ryan|title=Encyclopedia of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC&pg=PA443|year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7564-5|page=443}}</ref> Мәшһүр Рама гыйбадәтханәләре: * [[Рам Джанмабхуми]], Айодхья * [[Наламбалам]], Керала * [[Бхадрачалам Гыйбадәтханәсе]], [[Телангана]] — 1674 елда төзелгән булган * [[Рамасвами Гыйбадәтханәсе, Кумбаконам]] * [[Мудикондан Котхандармар Гыйбадәтханәсе]] * [[Виджаярагһава Перумал гыйбадәтханәсе]] * https://nedungunamramar.com {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190331091934/https://nedungunamramar.com/ |date=2019-03-31 }} * [[Шри Рама Гыйбадәтханәсе]], [[Трипрайяр]], [[Керала]] * [[Каларам Гыйбадәтханәсе]], 1788 елда төзелгән * [[Рагхунатх Гыйбадәтханәсе]], 1827 елда төзелгән * [[Рам Мандир, Бхубанешвар]], Орисса * [[Кодандарама Гыйбадәтханәсе]], Чикмагалур * [[Котхандарама Гыйбадәтханәсе, Тһиллайвилагам]] * [[Котхандарамасвами Гыйбадәтханәсе]], Рамешварам * [[Одогаон Рагхунатх Гыйбадәтханәсе]], Урта гасырларга карый * [[Рамчаура Мандир]], Биһар * [[Шри Рама Гыйбадәтханәсе, Рамапурам]] ==Шулай ук карарга мөмкин== * [[Һиндстан мәдәнияте]] * [[Рама генеалогиясе]] * [[Һинду фәлсәфәсе]] * [[Натьяшастра]] * [[Рам Нам]] * [[Тулсидас]] * [[Айодхья бәхәсләре]] * [[Рам Поты]] ===Билгеләмәләр=== ===Цитаталар=== ==Әдәбият== * Chapple, Christopher (1984). "Introduction". The Concise Yoga Vāsiṣṭha. Translated by Venkatesananda, Swami. Albany: State University of New York Press. ISBN 0-87395-955-8. OCLC 11044869. * Das, Krishna (15 February 2010), Chants of a Lifetime: Searching for a Heart of Gold, Hay House, Inc, ISBN 978-1-4019-2771-4 * "Navratri – Hindu festival". Encyclopedia Britannica. 21 February 2017. Retrieved 21 February 2017. * Flood, Gavin (17 April 2008). The Blackwell Companion to Hinduism. Wiley India Pvt. Limited. ISBN 978-81-265-1629-2. * Hertel, Bradley R.; Humes, Cynthia Ann (1993). Living Banaras: Hindu Religion in Cultural Context. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-1331-9. * Miller, Kevin Christopher (2008). A Community of Sentiment: Indo-Fijian Music and Identity Discourse in Fiji and Its Diaspora. ProQuest. ISBN 978-0-549-72404-9. * Leslie, Julia (2003). Authority and meaning in Indian religions: Hinduism and the case of Vālmīki. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 0-7546-3431-0. * Morārībāpu (1987). Mangal Ramayan. Prachin Sanskriti Mandir. * Poddar, Hanuman Prasad (2001). Balkand. 94 (in Awadhi and Hindi). Gorakhpur, India: Gita Press. ISBN 81-293-0406-6. * James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. ISBN 0-8239-2287-1. * Lutgendorf, Philip (1991). The Life of a Text: Performing the Rāmcaritmānas of Tulsidas. University of California Press. ISBN 978-0-520-06690-8. * Naidu, S. Shankar Raju (1971). A Comparative Study of Kamba Ramayanam and Tulasi Ramayan. University of Madras. * Platvoet, Jan. G.; Toorn, Karel Van Der (1995). Pluralism and Identity: Studies in Ritual Behaviour. BRILL. ISBN 90-04-10373-2. * Rocher, Ludo (1986). The Puranas. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3447025225. * Schomer, Karine; McLeod, W. H. (1 January 1987), The Sants: Studies in a Devotional Tradition of India, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0277-3 * Stasik, Danuta; Trynkowska, Anna (1 January 2006). Indie w Warszawie: tom upamiętniający 50-lecie powojennej historii indologii na Uniwersytecie Warszawskim (2003/2004). Dom Wydawniczy Elipsa. ISBN 978-83-7151-721-1. * Varma, Ram (1 April 2010). Ramayana : Before He Was God. Rupa & Company. ISBN 978-81-291-1616-1. * Zimmer, Heinrich (1953) [April 1952], Campbell, Joseph (ed.), Philosophies Of India, Routledge & Kegan Paul Ltd, ISBN 978-81-208-0739-6 ==Шулай ук укырга мөмкин== * Jain Rāmāyaṇa of Hemchandra (English translation), book 7 of the Trishashti Shalaka Purusha Caritra, 1931 * Ramayana, translated in English by Griffith, from Project Gutenberg * Willem Frederik Stutterheim (1989). Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-251-2. * Vyas, R.T. (ed.) Vālmīki Rāmāyaṇa, Text as Constituted in its Critical Edition, Oriental Institute, Vadodara, 1992. * Valmiki Ramayana, Gita Press, Gorakhpur, India. * Ramesh Menon, The Ramayana: A Modern Retelling of the Great Indian Epic ISBN 0-86547-660-8 * F.S. Growse, The Ramayana of Tulsidas * Jonah Blank, Arrow of the Blue-Skinned God: Retracing the Ramayana Through India ISBN 0-8021-3733-4 * Kambar, Kamba Ramayanam. ==Тышкы сылтамалар== * [https://www.britannica.com/topic/Rama-Hindu-deity Rama] at ''Encyclopædia Britannica'' * [https://www.jstor.org/stable/27868037 Rama and Sita in Wonoboyo], Willem van der Molen (2003), Brill (10th century Indonesian treasure discovered in 1990) <!--========================({{No More Links}})============================ | PLEASE BE CAUTIOUS IN ADDING MORE LINKS TO THIS ARTICLE. WIKIPEDIA | | IS NOT A COLLECTION OF LINKS, NOR SHOULD IT BE USED FOR ADVERTISING.| | | | Excessive or inappropriate links WILL BE DELETED. | | See [[Wikipedia:External links]] & [[Wikipedia:Spam]] for details. | | | | If there are already plentiful links, please propose additions or | | replacements on this article's discussion page, or submit your link | | to the relevant category at the Open Directory Project (dmoz.org) | | and link back to that category using the {{dmoz}} template. | ===({{No More Links}})=========--> == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Вайшнавизм]] [[Төркем:Вишнуизм]] [[Төркем:Һинд дине Илаһлары]] e9bbpb45f69vhpsamfl3t402n6v8lzz 4 258879 3524683 3524612 2022-07-25T17:08:12Z MediaWiki message delivery 13641 /* Поговорим об улучшении настольной версии */ яңа бүлек wikitext text/x-wiki {{Index box}} {| cellspacing="3" width="100%" |- |style="padding-right: 1em; margin-bottom: 0.5em; border: #99B3FF solid 1px"| {{Википедия:Форум/Башлык}} |{{Userbox |id = [[Рәсем:Replacement filing cabinet.svg|40px|none|Архив]] |border-c = #aaaaaa |info-c = #f9f9f9 |info = '''[[Википедия:Яңалыклар форумы/Архив|Архив]]''' }} {{Кнопка|Яңа тема башлар өчен, монда басыгыз</br>Press here to start a new topic</br>Нажмите сюда, чтобы начать новую тему|url=https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Википедия:Яңалыклар_форумы&action=edit&section=new|class=mw-ui-constructive}} |} [[Төркем:Википедия:Форум]] {{TOC right}} == 2021 Республика көне Вики-бәйгесе == Хәерле көн, хөрмәтле коллегалар! Сезгә зур яңалыгыбыз бар: "[[Сәләт (яшьләр оешмасы)|Сәләт]]" оешмасы Татарстан республикасы хакимияте белән берлектә Республика көненә багышланган яңа бәйге оештырмакчы була. Форматы мәкаләләр язу марафоны булыр дип көтәбез. Бәйге турында тулырак бәйге битен булдыргач укырга мөмкин булачак. -- {{u|Хабиль Сәхәбиев}} ([[Кулланучы бәхәсе:Хабиль Сәхәбиев|бәхәс]]) 17 авг 2021, 18:14 ''Җәмгыять үзәгенә урнаштырылган [https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F%3A%D2%96%D3%99%D0%BC%D0%B3%D1%8B%D1%8F%D1%82%D1%8C_%D2%AF%D0%B7%D3%99%D0%B3%D0%B5&type=revision&diff=3115403&oldid=3065511 оригиналы]'' :{{u|Хабиль Сәхәбиев}}, Татарча Википедиянең гамәлдәге [[Википедия:Бәйге оештыру кагыйдәләре]]н истә тотып эшләвегезгә ышанабыз. Ихтирам белән, --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 17 авг 2021, 17:10 (UTC) ::'''[[Википедия:Бәйгеләр/Татар җирләре җәмгыяте/2021|Татар җирләре җәмгыяте 2021]]''' бәйгесе өчен [[wmru:Умный регион/Многоязычие/Татарский/Устройство татарских земель|рус телле положение]] әзерләдем, {{u|Фәрһад}} белән {{u|Ilnur efende}}ләр белән килештерүгә, бу проект турында [[wmru:User:Drbug|Владимир Медейко]] белән сөйләштем. Идеологиясе үткән елгы [[Википедия:Энциклопедик үзәк|Энциклопедик үзәккә]] охшаш булуы, бар кешегә ачык булуы һәм тәртипле оештырылуы аркасында хуплады. Быелгысына призлар буларак [[Татарстан Республикасы Президенты каршындагы татар телен саклау һәм үстерү мәсьәләләре комиссиясе|Тат.Комиссия]] җитәкчесе [[Марат Әхмәтов (1954)|Марат Әхмәтов]] ярдәмендә ВМРУга [[Википедия:Бәйгеләр/Минем Татарстан|Минем Татарстан]] һәм [[Википедия:Бәйгеләр/Татар 4.0/2021|Татар 4.0 - 2021]] оештыру өчен тапшырылган фондның җиңүчеләргә вакытында таратыла алмаган акчаларны кулланырга килештек. Ягъни төп спонсорларыбыз буларак {{u|Әмир}} әфәнде һәм кайбер башкалар булып чыга. Сертификат-дипломнар проектын әзерләрмен, Татарстан Фәннәр Академиясенең [[Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты|Татар энциклопедия]] һәм [[Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге Тарих институты|тарих институтларына]] бергәләп бирү тәкъдиме белән чыгармын. --[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 28 авг 2021, 19:40 (UTC) ::{{u|Хабиль Сәхәбиев}} һәм {{u|Тимерхан}}, шулай ук барыбыз өчен бу яхшы хәбәр! Бәйгене ВМРУ исеменнән оештыра алабыз икән, бар [[Википедия:Бәйге оештыру кагыйдәләре|җирле килештерү чараларны]] үтмичә 31 август көнне үк башлап була.--[[Кулланучы:Frhdkazan|frhdkazan]] ([[Кулланучы бәхәсе:Frhdkazan|бәхәс]]) 28 авг 2021, 19:55 (UTC) == Июнь-июль-август яңалыклары == [[Файл:Wiki4Tatarstan-Knowledge-RU.pdf|thumb|[[:ru:n:Татарский регулятор и Википедия: сотрудничество во благо языка|Хисап]]]] {{seealso|ВП:Яңалыклар форумы|ВП:Безнең турында матбугатта|m:Wikimedia Community of Tatar language User Group/Plans/2019-2020}} * 21.08.2021 Икенче Төрки Вики-конференция онлайн килеш узды, Zoom-конференциягә катнашучылар өчен синхрон рәвештә рус теленә тәрҗемә ителде. * 13-17.08.2021 [[:wmania:Wikimania/ru|Викимания 2021 Онлайн]] узды, Zoom-конференциягә катнашучылар өчен синхрон рәвештә рус теленә тәрҗемә ителде. * 13.08.2021 [[Татмедиа]] җитәкчесе [[Шамил Садыйков]] белән холдинг ММЧлары сайтларын [[Creative Commons лицензияләре|Creative Commons ирекле лицензияләргә]] күчерү, хезмәткәрләрне Вики-мөмкинлекләре белән таныштыру, ТатВики бәйгеләренә спонсорлык, һәм башка мәсьәләләр турында сөйләшенде. * 25.07.2021 UTC 12:00 / МСК 15:00дә [[m:Wikimedia_Languages_of_Russia_Community_User_Group|Россия халыклары телләрендә язучы Викимедиа җәмгыятенең]] тәҗрибә уртаклашу һәм киңәшләшүгә юнәлгән [[m:Wikimedia_Languages_of_Russia_Community_User_Group/Meetings/ru#2021.01.10|киләсе айлык видео-очрашу]] үтте. * 1.07.2021 [[Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе]] [[Тел, әдәбият һәм сәнгать институты]] җитәкчелеге чакыруы буенча Татарча Википедия җәмгыяте белән ихтимал хезмәттәшлек юнәлешләре турында '''[[:ru:n:Татарский регулятор и Википедия: сотрудничество во благо языка|очрашу-аралашу]]''' узды. * 27.06.2020 UTC 12:00 / МСК 15:00дә [[m:Wikimedia_Languages_of_Russia_Community_User_Group|Россия халыклары телләрендә язучы Викимедиа җәмгыятенең]] тәҗрибә уртаклашу һәм киңәшләшүгә юнәлгән [[m:Wikimedia_Languages_of_Russia_Community_User_Group/Meetings/ru#2021.06.27|айлык видео-очрашуы узды]]. [[Файл:RU Arctic Knot 2021 Sustainability of underrepresented language Wikipedias Russia update.pdf|thumb|[[m:Arctic Knot Conference 2021/Submissions/Sustainability of underrepresented language wikis: DEATH NO VALUE/tt|Тезислар]] {{*}} Чыгышның [[:Файл:2021ArcticKnot-Wiki-Sustainability-RussiaCommunity.webm|видеоязмасы]], 16 мин. {{ref-en}} {{*}} [[:ru:n:От кельтов в Арктику: многоязычие Викимедиа встречали саамский парламентарий и норвежский министр|Чарадан хисап]] {{ref-ru}}]] * 24-25.06.2021 Татар викимедиачылары «Арктик төен 2021» Викимедиа күптеллелек конференциясендә [[:ru:n:От кельтов в Арктику: многоязычие Викимедиа встречали саамский парламентарий и норвежский министр|бар россияле викимедистлар исеменнән чыгыш ясады]]. * 22.06.2021 Татар викимедиачылары [[Казан (Идел буе) федераль университеты]] Л. Н. Толстой ис. филология һәм мәдәниятара багланышлар институты һәм Габдулла Тукай исемендәге Милли мәдәният һәм мәгариф югары мәктәбе җитәкчелеге белән онлайн-очрашуда катнашты, нәтиҗәдә [[wmru:Умный регион/Татарстан/Партнёры/ВШНКОГТ ИФМК КФУ|хезмәттәшлек концепциясе]] барлыкка килде, халыкара Викимедиа җәмгыяте белән консультацияләр нигезендә аның [[wmru:Умный регион/Татарстан/Партнёры/ВШНКОГТ ИФМК КФУ/ТатВики|практик тәртип нигезләре]] килешенде. == УКП - Обзор проекта руководства по обеспечению правоприменения == Привет, [[:m:Universal Code of Conduct/Drafting committee#Phase 2|Редакционный Комитет 2-го этапа Универсального Кодекса Поведения]] хочет получить мнения [[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review/ru|по проекту руководства по обеспечения правоприменения]] [[:m:Universal Code of Conduct|Универсального Кодекса Поведения]] (УКП). Период обзора начнется 17 августа 2021 года. Сообщество и сотрудники Фонда сотрудничали в разработке проекта этого руководства на основе [[:m:Universal Code of Conduct/Discussions|консультаций, обсуждений и исследований]]. Это руководство не является окончательным, но вы можете помочь продвинуть его вперед. Предоставьте отзывы и комментарии по руководству до 17 октября 2021 года. Комитет будет пересматривать руководство на основе вклада от сообщества. Каждый может поделиться комментариями на разных местах. Посредники приветствуют комментарии на любом языке [[:m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|на странице обсуждения проекта]] или по электронной почте. Комментариями также можете поделиться на страницах обсуждений переводов, в ходе локальных дискуссий или во время круглых столов и во время встреч. Запланированы прямые обсуждения проекта руководтсва по обеспечения правоприменения УКП: * [[:m:Universal Code of Conduct/2021 consultations/Roundtable discussions#Conversation hours|Во время встреч]] - 24 августа, 31 августа, 7 сентября @ 03:00 UTC & 14:00 UTC * [[:m:Universal Code of Conduct/2021 consultations/Roundtable discussions|Во время круглых столов]] - 18 сентября @ 03:00 UTC & 15:00 UTC Группа посредников, поддерживающая этот период обзора руководства, надеется охватить больше сообществ. Важно иметь общее понимание ситуации. Если вы не можете найти встречу в вашем сообществе, пожалуйста, организуйте обсуждение сами. Посредники могут помочь вам в организации встречи. Все обсуждения будут обобщаться и будут представлены редакционному комитету, каждые две недели. Сводки будут опубликованы [[:m:Universal Code of Conduct/Drafting committee/Digests|здесь]]. Пожалуйста, дайте мне знать, если у вас возникнут какие-либо вопросы. --[[Кулланучы:Mehman (WMF)|Mehman (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:Mehman (WMF)|бәхәс]]) 23 авг 2021, 14:14 (UTC) == Голосование на выборах Совета Попечителей 2021 года началось == [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Voting/ru|Голосование на выборах Совета Попечителей 2021 года началось]]. Кандидатам от сообществ было предложено представить свою кандидатуру. После трехнедельного приема заявок от кандидатов, на выборах 2021 года [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Candidates#Candidate%20Table|участвуют 19 кандидатов]]. [[:m:Wikimedia Foundation Board of Trustees|Совет Попечителей Фонда Викимедиа]] осуществляет надзор за работой Фонда Викимедиа. Совет хочет повысить свою компетентность и разнообразие, как команды. Они поделились [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Candidates#Skills|теми областями]], которых им в настоящее время не хватает, и надеются найти их у новых попечителей. Движение Викимедиа имеет возможность проголосовать за попечителей от сообществ и организаций Викимедиа. Проголосовав, вы поможете определить тех лиц, которые обладают теми качествами, которые необходимы для наилучшего удовлетворения потребностей всего движения в течение следующих нескольких лет. Ожидается, что Совет выберет четырех кандидатов, которые набрали больше всего голов в качестве попечителей. Срок начнется в сентябре этого года и продлится три года. Узнайте больше о Совете Попечителей с помощью [[Commons:File:Wikimedia_Foundation_Board_of_Trustees.webm|этого видео]]. Голосуйте с сегодняшнего дня до 31 августа. Ниже приведена некоторая полезная информация о выборах. ;Узнайте больше о кандидатах Кандидаты со всего движения представили [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021#Candidate%20Table|свои кандидатуры]]. Узнайте о каждом кандидате, чтобы проголосовать зная их. Сообщество задало [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Candidates/CandidateQ&A|кандидатам вопросы]], на которые они должны были ответить во время предвыборной кампании. Кандидаты ответили на список вопросов сообщества, собранных [[:m:Wikimedia Foundation elections committee|Избирательной Комиссией]] на Мета-Вики. ;Голосуй Процесс голосования на выборах в Совет Попечителей 2021 года начнется 18 августа и завершится 31 августа 2021 года. Избирательный Комиссия выбрала для голосования систему [[:ru:Система единого передаваемого голоса|единого передаваемого голоса]]. Узнайте больше о [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Voting#Voting_eligibility|требованиях для голосования]], о том, [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Voting|как голосовать]] и ознакомьтесь с [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Voting#Voting_FAQ|ЧаВо]]. Пожалуйста, помогите нам в выборе тех людей, которые наилучшим образом соответствуют потребностям всего движения в настоящее время. Всего наилучшего, Избирательная Комиссия. --[[Кулланучы:Mehman (WMF)|Mehman (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:Mehman (WMF)|бәхәс]]) 23 авг 2021, 14:14 (UTC) == The 2022 Community Wishlist Survey will happen in January == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello everyone, We hope all of you are as well and safe as possible during these trying times! We wanted to share some news about a change to the Community Wishlist Survey 2022. We would like to hear your opinions as well. Summary: <div style="font-style:italic;"> We will be running the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]] 2022 in January 2022. We need more time to work on the 2021 wishes. We also need time to prepare some changes to the Wishlist 2022. In the meantime, you can use a [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|dedicated sandbox to leave early ideas for the 2022 wishes]]. </div> === Proposing and wish-fulfillment will happen during the same year === In the past, the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] team has run the Community Wishlist Survey for the following year in November of the prior year. For example, we ran the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Wishlist for 2021]] in November 2020. That worked well a few years ago. At that time, we used to start working on the Wishlist soon after the results of the voting were published. However, in 2021, there was a delay between the voting and the time when we could start working on the new wishes. Until July 2021, we were working on wishes from the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2020|Wishlist for 2020]]. We hope having the Wishlist 2022 in January 2022 will be more intuitive. This will also give us time to fulfill more wishes from the 2021 Wishlist. === Encouraging wider participation from historically excluded communities === We are thinking how to make the Wishlist easier to participate in. We want to support more translations, and encourage under-resourced communities to be more active. We would like to have some time to make these changes. === A new space to talk to us about priorities and wishes not granted yet === We will have gone 365 days without a Wishlist. We encourage you to approach us. We hope to hear from you in the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]], but we also hope to see you at our bi-monthly Talk to Us meetings! These will be hosted at two different times friendly to time zones around the globe. We will begin our first meeting '''September 15th at 23:00 UTC'''. More details about the agenda and format coming soon! === Brainstorm and draft proposals before the proposal phase === If you have early ideas for wishes, you can use the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|new Community Wishlist Survey sandbox]]. This way, you will not forget about these before January 2022. You will be able to come back and refine your ideas. Remember, edits in the sandbox don't count as wishes! === Feedback === * What should we do to improve the Wishlist pages? * How would you like to use our new [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|sandbox?]] * What, if any, risks do you foresee in our decision to change the date of the Wishlist 2022? * What will help more people participate in the Wishlist 2022? Answer on the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]] (in any language you prefer) or at our Talk to Us meetings. </div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 7 сен 2021, 00:23 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee ending 14 September 2021 == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content"/>Стратегия Движения объявляет [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee|прием заявок от кандидатов в Редакционный Комитет Устава Движения]]. Прием заявок начнется 2 августа 2021 года и продлится до 14 сентября 2021 года. Есть ожидание, что Комитет будет представлять [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Diversity_and_Expertise_Matrices|разнообразие всего Движении]]. Разнообразие включает в себя пол, язык, географию и опыт. Это включает участие в проектах, организациях Викимедиа и в Фонде Викимедиа. Свободное владение английским не требуется для того, чтобы стать членом комитета. При необходимости, будет предоставлена поддержка письменного и устного перевода. Участники получат компенсацию расходов на участие. Это составляет 100 долларов США раз в каждые два месяца. Мы ищем людей, которые обладают некоторыми из следующих [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Role_Requirements|навыков]]: * Навыки коллективной работы и писания. (продемонстрированный опыт - это плюс) * Готовность находить компромиссы. * Сосредоточенность на инклюзивность и разнообразие. * Обладание знаниями консультаций с сообществом. * Опыт межкультурного общения. * Опыт управления или организационной работы в некоммерческих организациях или сообществах. * Опыт ведения переговоров с различными сторонами. Ожидается, что Комитет начнет работу 15 человеком. Если будет 20 или более кандидатов, будет проведен смешанный процесс выборов и отбора. Если кандидатов будет 19 или меньше, то будет процесс отбора без выборов. Поможете ли вы Викимедии в этой роли? Представьте свою кандидатуру, [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Candidate_Statements|здесь]]. Пожалуйста, свяжитесь с нами по адресу strategy2030[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org с вопросами.<section end="announcement-content"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 10 сен 2021, 17:02 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Xeno (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&oldid=22002240 --> == Круглой стол об УКП == Добрый день, Хочу проинформировать вас, что команда посредников по Стратегии Движения и Управления, проводит [[:m:Universal Code of Conduct/2021 consultations/Roundtable discussions|круглый стол]] '''18 сентября 2021 года в 03:00 по UTC и 15:00 по UTC''' для всех, чтобы вместе обсудить, как обеспечить соблюдение правоприменения [[:m:Universal Code of Conduct|Универсального Кодекса Поведения]]. В настоящее время эти встречи являются частью обзора 2-го этапа проекта по [[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|обеспечению соблюдения правоприменения Универсального Кодекса Поведения (EDGR)]]. Каждая сессия продлится от 90 до 120 минут и будет обеспечено перевод на разные языки. Кроме этого, сессии на конкретных языках можем организовать в зависимости от спроса на это. Членам сообщества рекомендуется зарегистрироваться заранее и добавить тему для обсуждения во время круглого стола. Если вы не можете принять участие на заседании круглого стола, вы можете предоставить комментарии [[:m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|на странице обсуждения проекта обзора]] (на любом языке), а также на страницах обсуждения переводов и в локальных дискуссиях. Для получения дополнительной информации, пожалуйста, посетите [[:m:Universal Code of Conduct/2021 consultations/Roundtable discussions|страницу круглого стола на Мете]]. Спасибо, --[[Кулланучы:Mehman (WMF)|Mehman (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:Mehman (WMF)|бәхәс]]) 10 сен 2021, 21:26 (UTC) == Server switch == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, 14 September 2021'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 14 September 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1631628049 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday, 15 September). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div></div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 11 сен 2021, 00:45 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Talk to the Community Tech == [[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|{{dir|{{pagelang}}|left|right}}|frameless|50px]] [[:m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2021-09 Talk to Us|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Community_Wishlist_Survey/Updates/2021-09_Talk_to_Us&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] Hello! As we have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|recently announced]], we, the team working on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]], would like to invite you to an online meeting with us. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210915T2300 '''September 15th, 23:00 UTC'''] on Zoom, and will last an hour. [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 '''Click here to join''']. '''Agenda''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Status report 1#Prioritization Process|How we prioritize the wishes to be granted]] * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|Why we decided to change the date]] from November 2021 to January 2022 * Update on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages|disambiguation]] and the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Real Time Preview for Wikitext|real-time preview]] wishes * Questions and answers '''Format''' The meeting will not be recorded or streamed. Notes without attribution will be taken and published on Meta-Wiki. The presentation (first three points in the agenda) will be given in English. We can answer questions asked in English, French, Polish, and Spanish. If you would like to ask questions in advance, add them [[m:Talk:Community Wishlist Survey|on the Community Wishlist Survey talk page]] or send to sgrabarczuk@wikimedia.org. [[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] (the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] manager) will be hosting this meeting. '''Invitation link''' * [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 Join online] * Meeting ID: 898 2861 5390 * One tap mobile ** +16465588656,,89828615390# US (New York) ** +16699006833,,89828615390# US (San Jose) * [https://wikimedia.zoom.us/u/kctR45AI8o Dial by your location] See you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 11 сен 2021, 03:04 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Выборы в Редакционный Комитет Устава Движения == Привет, Это краткая информация о процессе создания Устава Движения. Прием заявок от кандидатов в Редакционный Комитет завершился 14 сентября, и теперь у нас есть полный список кандидатов. Комитет будет состоять из 15 членов и они будут избраны/отобраны тремя различными путями. Комитет из 15 членов будет избран/отобран [[:m:Movement Charter/Drafting Committee/Set Up Process/ru|в 3 этапа]]: #Процесс выборов кандидатов, где будут голосовать сообщества для избрания 7 членов комитета. #Процесс отбора от организаций (аффилиаций) Викимедиа для отбора 6 членов комитета. #Фонд Викимедиа планирует назначить 2 членов комитета. Выборы, где будут голосовать сообщества состоятся в период с 11 по 24 октября. Другие процессы выборов/отбора будут происходить параллельно, так что все процессы будут завершены к 1 ноябрю. Для полного понятия Устава Движения, роли, а также процесса создания, пожалуйста, ознакомьтесь [[:m:Movement Charter|страницей на Мета-Вики]]. Вы также можете связаться с нами в любое время по Телеграмму или по электронной почте (wikimedia2030@wikimedia.org). Спасибо, --[[Кулланучы:Mehman (WMF)|Mehman (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:Mehman (WMF)|бәхәс]]) 21 сен 2021, 22:23 (UTC) == A elongation: The questions for the candidates into Drafting Committee Movement_Charter == Into 2021-09-'''29''' 11:59:59 UTC You can [[:m:Movement Charter/Drafting Committee/Election Compass Statements|suggest the questions]] for the [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates|candidates]] into [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Drafting Committee]] [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter|Movement Charter]]. ✍️ [[Кулланучы:Dušan Kreheľ|Dušan Kreheľ]] ([[Кулланучы бәхәсе:Dušan Kreheľ|бәхәс]]) 27 сен 2021, 18:29 (UTC) == Select You the question statements for candidates of Drafting Committee Movement Charter == Into 2021-10-04 11:59:59 UTC you can select [[:m:Movement Charter/Drafting Committee/Election Compass Statements|question statements]] for the [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates|candidates]] of [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Drafting Committee]] [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter|Movement Charter]]. ✍️ [[Кулланучы:Dušan Kreheľ|Dušan Kreheľ]] ([[Кулланучы бәхәсе:Dušan Kreheľ|бәхәс]]) 30 сен 2021, 01:41 (UTC) == Alumni and Mentors of Russia 2021 == Уважаемые коллеги, пожалуйста выскажите своё мнение по поводу ''[[m:CentralNotice/Request/Alumni and Mentors of Russia 2021|баннерной кампании CentralNotice]]'' для объявления о российском конкурсе статей [[wmru:Конкурсы/Выпускники и наставники России 2021|Конкурсы/Выпускники и наставники России 2021]] (15 сентября - 30 ноября 2021, все IP из России, Википедии, 3 показа в неделю, в течении ноября). Спасибо. [[Кулланучы:JukoFF|JukoFF]] ([[Кулланучы бәхәсе:JukoFF|бәхәс]]) 11 окт 2021, 13:43 (UTC) == Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021|{{int:otherlanguages}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Открыто голосование по выборам членов редакционного комитета Устава Движения. В общей сложности 70 викимедийцев со всего мира претендуют на 7 мест в этих выборах. '''Голосование открыто с 12 октября по 24 октября 2021 года.''' Всего в состав комитета войдут 15 человек: 7 членов будут выбраны голосованием онлайн-сообществ, 6 членов будут выбраны филиалами Викимедиа в ходе параллельного процесса, а 2 члена будут назначены Фондом Викимедиа. Планируется собрать комитет к 1 ноября 2021 года. Узнайте о каждом кандидате, чтобы информировать голосование на том языке, который вы предпочитаете: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates> Узнайте о Редакционном комитете: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee> На этих выборах мы в качестве эксперимента используем приложение для получения рекомендаций по голосованию. Проведите себя через инструмент и вы увидите, какой кандидат ближе всего к вам! Проверьте на <https://mcdc-election-compass.toolforge.org/> Читайте полный текст объявления: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections> '''Проголосуйте на SecurePoll:''' <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections> С уважением, Команда по стратегии и управлению движением, Фонд Викимедиа <section end="announcement-content"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 14 окт 2021, 02:25 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Xeno (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&oldid=22185710 --> == Learn how Movement Strategy Implementation Grants can support your Movement Strategy plans == <section begin="announcement-content"/>Movement Strategy Implementation grants now provide more than $2,000 USD to put Movement Strategy plans into action. Find out more about [[:m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/About|Movement Strategy Implementation grants, the criteria, and how to apply]].<section end="annoumcent-content"/> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)#top|talk]]) 13:30, 29 October 2021 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&oldid=22247589 --> == Meet the new Movement Charter Drafting Committee members == <section begin="announcement-content"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Movement Charter Drafting Committee election and selection processes are complete. * The [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results|election results have been published]]. 1018 participants voted to elect seven members to the committee: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_Knipel_(Pharos)|Richard Knipel (Pharos)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anne_Clin_(Risker)|Anne Clin (Risker)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Alice_Wiegand_(lyzzy)|Alice Wiegand (Lyzzy)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Micha%C5%82_Buczy%C5%84ski_(Aegis_Maelstrom)|Michał Buczyński (Aegis Maelstrom)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_(Nosebagbear)|Richard (Nosebagbear)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ravan_J_Al-Taie_(Ravan)|Ravan J Al-Taie (Ravan)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ciell_(Ciell)|Ciell (Ciell)]]'''. * The [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Affiliate-chosen_members|affiliate process]] has selected six members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anass_Sedrati_(Anass_Sedrati)|Anass Sedrati (Anass Sedrati)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#%C3%89rica_Azzellini_(EricaAzzellini)|Érica Azzellini (EricaAzzellini)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Jamie_Li-Yun_Lin_(Li-Yun_Lin)|Jamie Li-Yun Lin (Li-Yun Lin)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Georges_Fodouop_(Geugeor)|Georges Fodouop (Geugeor)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Manavpreet_Kaur_(Manavpreet_Kaur)|Manavpreet Kaur (Manavpreet Kaur)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Pepe_Flores_(Padaguan)|Pepe Flores (Padaguan)]]'''. * The Wikimedia Foundation has [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Wikimedia_Foundation-chosen_members|appointed]] two members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Runa_Bhattacharjee_(Runab_WMF)|Runa Bhattacharjee (Runab WMF)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Jorge_Vargas_(JVargas_(WMF))|Jorge Vargas (JVargas (WMF))]]'''. The committee will convene soon to start its work. The committee can appoint up to three more members to bridge diversity and expertise gaps. If you are interested in engaging with [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Movement Charter]] drafting process, follow the updates [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|on Meta]] and join the [https://t.me/joinchat/U-4hhWtndBjhzmSf Telegram group]. With thanks from the Movement Strategy and Governance team<section end="announcement-content"/> 5 ноя 2021, 15:53 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&oldid=22300322 --> == The volunteer call for Wikimania 2022== [[File:Search icon.svg|left|100px]] <table><tr><th style="vertical-align:top;color:#732121">„Event“:</th><td>[[:m:Special:MyLanguage/Wikimania 2022/Volunteer|<b style="color:#008e00">The volunteer call for Wikimania 2022</b>]]</td></tr> <tr><th style="vertical-align:top;color:#732121">When:</th><td>Until {{Tooltip|2022-01-08 09:59:59|First second of 2021-01-09 AoE minus one second.}} [[:en:Coordinated Universal Time|UTC]] guaranteed.</td></tr> <tr><th style="vertical-align:top;color:#732121">Call positions:</th><td style="font-style:italic">Core organizing team • Program committee • Other roles</td></tr> <tr><th style="vertical-align:top;color:#732121">Links:</th><td>[[:m:Special:MyLanguage/Wikimania 2022/Volunteer|More about this call]] • [[:m:Special:MyLanguage/Wikimania 2022|Wikimania 2022]]</td></tr> </table> ✍️ [[Кулланучы:Dušan Kreheľ|Dušan Kreheľ]] ([[Кулланучы бәхәсе:Dušan Kreheľ|бәхәс]]) 22 дек 2021, 19:04 (UTC) == Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content /> :''Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Совет попечителей готовит приём обратной связи от сообщества по поводу предстоящих выборов в Совет, которые пройдут с 7 января по 10 февраля 2022 года. Несмотря на то, что подробности обратной связи будут уточнены за неделю до начала приёма, мы подтвердили, что будут заданы два нижеприведённых вопроса: * Каким образом можно обеспечить справедливую представленность формирующихся сообществ среди членов Совета? * Какое участие должны принимать кандидаты во время выборов? Дополнительные вопросы могут быть внесены в список. Команда по Стратегии Движения и Управлению хочет дать время членам сообщества и партнёрским организациям рассмотреть и подготовить идеи по подтвержденным вопросам до начала запуска. Мы приносим извинения за то, что на данный момент у нас нет полного списка вопросов. Дополнительно могут быть поставлены два или три вопроса. Наша задача состоит в том, чтобы не перегружать сообщество запросами, но предоставить уведомление и приветствовать обратную связь по этим важным вопросам. '''Хотите ли Вы помочь организовать разговор на местном уровне во время приёма обратной связи?''' Свяжитесь с [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|командой по Стратегии Движения и Управлению]] на Meta, в [https://t.me/wmboardgovernancechat Телеграме] или по электронной почте по адресу msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org. Если у вас есть вопросы или проблемы, свяжитесь с нами. Команда по Стратегии Движения и Управлению будет минимально задействована до 3 января. Пожалуйста, извините за задержку с ответом в это время. Мы также понимаем, что некоторые члены сообщества и партнёрские организации не работают во время декабрьских праздников. Мы приносим свои извинения, если наше сообщение дошло до Вас, когда Вы были в отпуске. С уважением, Команда по Стратегии Движения и Управлению<section end="announcement-content" /> </div> {{int:thank-you}} [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 27 дек 2021, 17:56 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Xeno (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22502754 --> == Опрос о пожеланиях сообщества — 2022 == [[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|right|200px]] '''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Опрос о пожеланиях сообщества — 2022]]''' открыт! Это процесс, в котором сообщества решают, над чем команда [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] должна работать в течение следующего года. Мы рекомендуем всем подавать предложения до истечения крайнего срока '''23 января''', или комментировать другие предложения, чтобы помочь сделать их лучше. The communities will vote on the proposals between 28 января and 11 февраля. Команда технической помощи сообществам сосредоточена на инструментах для опытных редакторов проектов Викимедиа. Вы можете писать предложения на любом языке, и мы переведем их для вас. Мы ждём ваших предложений с благодарностью и нетерпением! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 10 гый 2022, 18:39 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&oldid=20689486 --> == Feminism and Folklore 2022 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} Greetings! You are invited to participate in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competion. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia. You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles focused on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of suggested articles [[:m:Feminism and Folklore 2022/List of Articles|here]]. You can also support us in organizing the contest on your local Wikipedia by signing up your community to participate in this project and also translating the [[m:Feminism and Folklore 2022|project page]] and help us spread the word in your native language. Learn more about the contest and prizes from our project page. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2022|talk page]] or via Email if you need any assistance... Thank you. '''Feminism and Folklore Team''', [[User:Tiven2240|Tiven2240]] --11 гый 2022, 05:49 (UTC) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&oldid=22574381 --> == Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" />:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Приём ваших отзывов: Выборы в Совет попечителей объявлены открытыми и завершатся 7 февраля 2022 года. В настоящем приглашении к приёму обратной связи команда по Стратегии и управлению движением применяет другой подход. Этот подход принимает во внимание отзывы сообщества полученные в 2021 году. Вместо того чтобы выдвигать предложения, этот приём обратной связи состоит из ключевых вопросов полученных от Совета попечителей. Ключевые вопросы были сформулированы на основе отзывов о выборах в Совет попечителей 2021 года. Цель состоит в том, чтобы вдохновить коллективное обсуждение и совместную разработку предложений по этим ключевым вопросам. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Присоединяйтесь к обсуждению]]. С уважением, Команда по Стратегии и управлению движением<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 15 гый 2022, 01:04 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Xeno (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22610145 --> == Поговорите с Техническим Сообществом == [[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|150px|right]] {{int:Hello}} Как было [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|недавно объявлено]], мы, команда, работающая над [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Опросом о пожеланиях сообщества]], хотели бы пригласить вас на онлайн-встречу с нами. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220119T1800 '''{{#time:j xg|2022-01-19}} ({{#time:l|2022-01-19}}), {{#time:H:i e|18:00|en|1}}'''] on Zoom, and will last an hour. This external system is not subject to the [[foundation:Privacy_policy|WMF Privacy Policy]]. [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 '''Нажмите, чтобы присоединиться''']. '''Повестка''' * Bring drafts of your proposals and talk to to a member of the Community Tech Team about your questions on how to improve the proposal '''Формат''' Встреча не будет записываться или транслироваться. Будет вестись краткий протокол без указания авторства реплик; он будет опубликован на Meta-Wiki. Мы можем ответить на вопросы на английском, французском, польском, испанском, немецком и итальянском языках. Если вы хотите задать вопросы заранее, добавьте их [[m:Talk:Community Wishlist Survey|на странице обсуждения опроса о пожеланиях сообщества]] или отправьте на sgrabarczuk@wikimedia.org. Эту встречу будет проводить [[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Наталья Родригес]] (менеджер [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Технического Сообщества]]). '''Ссылка-приглашение''' * [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 Присоединяйтесь онлайн] * ID встречи: <span dir=ltr>85804347114</span> * [https://wikimedia.zoom.us/u/keu6UeRT0T Наберите по своему местоположению] Будем рады увидеться с вами! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 18 гый 2022, 17:27 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&oldid=20689486 --> == Новости Стратегии движения и управления – Выпуск 5 == <section begin="ucoc-newsletter"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' <span style="font-size:200%;">'''Новости Стратегии движения и управления'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Выпуск 5 — Январь 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Прочитайте полный текст информационного бюллетеня''']]</span> ---- Добро пожаловать в пятый выпуск Новостей о Стратегии движения и управления (ранее именуемый как Новости Универсального кодекса поведения)! Этот обновлённый бюллетень содержит актуальные новости и события, касающиеся Устава Движения, Универсального кодекса поведения, грантов на реализацию Стратегии движения, выборов в Совет попечителей и других соответствующих тем по Стратегии движения и управлению. Этот информационный бюллетень будет выпускаться ежеквартально. Дополнительные новости будут рассылаться подписчикам еженедельно или раз в две недели. Пожалуйста, не забудьте подписаться [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|здесь]], чтобы получать эти обновления. <div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Приглашение к обратной связи по поводу выборов в Совет попечителей'''. Мы приглашаем вас поделиться своим мнением о предстоящих выборах в Совет попечителей Фонда Викимедиа. Приём вашей обратной связи по поводу этих выборов был объявлен 10 января 2022 года и завершится 16 февраля 2022 года. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|продолжить чтение]]) *'''Ратификация Универсального кодекса поведения''' - В 2021 году Фонд Викимедиа обратился к сообществам с вопросом о том, как обеспечить правоприменение текста политики Универсального кодекса поведения. Пересмотренный проект руководства по обеспечению правоприменения будет готов для голосования сообществ в марте. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|продолжить чтение]]) *'''Гранты на реализацию Стратегии движения''' - Продолжая рассматривать ряд интересных проектных предложений, мы поощряем и приветствуем новые предложения и идеи, направленные на конкретную инициативу из рекомендаций Стратегии движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|продолжить чтение]]) *'''Преобразование информационного бюллетеня''' - В связи с преобразованием Информационного бюллетеня УКП в Информационный бюллетень Стратегии движения и управления, мы приглашаем вас присоединиться к команде фасилитаторов для разработки и определения новых направлений этого информационного бюллетеня. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|продолжить чтение]]) *'''Блог «Diff»''' - Ознакомьтесь с самыми последними публикациями по Стратегии движения и управлению Фонда на Викимедиа Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|продолжить чтение]])</div><section end="ucoc-newsletter"/> [[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 31 гый 2022, 08:22 (UTC) == Wiki Loves Folklore is extended till 15th March == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">{{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] Greetings from Wiki Loves Folklore International Team, We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc. We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language. Best wishes, '''International Team'''<br /> '''Wiki Loves Folklore''' [[Кулланучы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кулланучы бәхәсе:MediaWiki message delivery|бәхәс]]) 22 фев 2022, 04:50 (UTC) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Rockpeterson@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == Coming soon == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> === Several improvements around templates === Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki: * Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]), * Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]), * and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right). All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. </div> - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 28 фев 2022, 12:39 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=22907463 --> == Универсаль Тәртип Кодексы Ратификация тавышын 2022 елның 7 мартыннан 21 мартына кадәр ачык == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' (Зинһар, онытмагыз, бу хәбәр Google тәрҗемәсен кулланып, хаталарым өчен гафу үтенәм.) һәркемгә сәлам, [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/ru Универсаль Тәртип Кодексының] (UCoC) [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/ru яңартылган күрсәтмәләре] өчен ратификация тавыш бирү процессы хәзер ачык! Тавыш бирү 2022 елның 7 мартында [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting/ru SecurePoll'та башланып], 2022 елның 21 мартында тәмамланачак. Зинһар, [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/ru сайлаучы турында мәгълүмат һәм сайлау хокуклары турында күбрәк укыгыз]. Универсаль Тәртип Кодексы (UCoC) бөтен хәрәкәт өчен яраклы тәртипнең нигезен бирә. Яңартылган үтәү принциплары 2022 елның 24 гыйнварында политиканы хәрәкәт буенча куллануның тәкъдим ителгән ысулы буларак бастырылды. Монда сез [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Project/ru UCoC проекты турында күбрәк белә аласыз]. Фикерләр һәм аңлатмалар MetaWiki проектының сөйләшү битендә сез теләгән телдә рәхим итегез. UCoC командасына сораулар өчен языгыз: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Хөрмәт белән, Movement Strategy and Governance team Викимедиа Фонды === <section begin="announcement-header" />Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022<section end="announcement-header" /> === <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]]. The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]]. You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Sincerely, Movement Strategy and Governance Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 7 мар 2022, 12:26 (UTC) === <section begin="announcement-header" />Голосование завершено. Спасибо всем за участие! <section end="announcement-header" /> === <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information/Announcement|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' 21 марта 2022 года завершилось голосование по ратификации [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|обновлённого Руководства по обеспечению правоприменения]] [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Универсального кодекса поведения]] (УКП). В голосовании приняли участие более {{#expr:2300}} викимедийцев из разных регионов нашего Движения. Группа по проверке итогов голосования приступила к работе. Потребуется примерно две недели, чтобы они завершили подсчет голосов. Окончательные итоги голосования будут объявлены [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|здесь]] вместе с соответствующей статистикой и резюме комментариев, как только они будут доступны. [[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 22 мар 2022, 18:17 (UTC) === Следующие шаги: Универсальный кодекс поведения (УКП) и Руководство по обеспечению правоприменения УКП === После изучения результатов голосования и комментариев, Комитет по делам сообщества принял решение о проведении нового раунда консультаций с сообществом. После этого доработанный текст Руководства будет вынесен на повторное голосование. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/April_2022_-_Board_of_Trustees_on_Next_steps:_Universal_Code_of_Conduct_(UCoC)_and_UCoC_Enforcement_Guidelines/ru Подробнее об этом здесь]. --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 23 апр 2022, 11:38 (UTC) === <section begin="announcement-header" />Отчёт об отзывах участниц_ков голосования по Руководству по обеспечению правоприменения УКП<section end="announcement-header" />=== ---- Новость от команды по проекту УКП об отчёте по результатам комментариев сообщества. --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 26 май 2022, 10:04 (UTC) ---- <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Доброго дня, Команда проекта УКП завершила анализ отзывов, полученных в ходе голосования по Руководству по обеспечению правоприменения УКП. В 2022 году черновая версия Руководства по правоприменению УКП было вынесено на голосование в сообществе Викимедиа. В голосовании приняли участие представители 137 сообществ, из них топ-9 сообществ: Английская, Немецкая, Французская, Русскоязычная, Польская, Испанская, Китайская, Японская, Итальянская Википедии и Мета-вики. Проголосовавшие имели возможность представить комментарии по содержанию документа. Комментарии оставили 658 участниц_ков. 77% комментариев на английском языке. Комментарии были представлены на 24 языках, при этом наибольшее количество отзывов было написано на английском (508), немецком (34), японском (28), французском (25) и русском (12) языках. Отчёт будет направлен в Revision Drafting Committee для доработки Руководства по обеспечению правоприменения на основе отзывов. Версия отчёта для общественности и перевод [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|'''опубликованы на Мета-вики''']]. {{int:please-translate}} Мы ещё раз благодарим всех, кто принял участие в голосовании и обсуждениях. Приглашаем всех внести свой вклад в следующих обсуждениях сообщества. Более подробную информацию об Универсальном кодексе поведения и Руководстве по его применению можно найти [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|на Мета-вики]]. От лица команды проекта Универсального кодекса поведения<br /><section end="announcement-content" /> ===Поправки к Руководству по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения (УКП)=== :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' ---- Новость от команды по проекту УКП - [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal%20Code%20of%20Conduct/Drafting%20committee/ru Комитет по пересмотру] принимает ваши комментарии и предложения по улучшению текста Руководства по обеспечению правоприменения. --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 2 июн 2022, 16:05 (UTC) ---- Доброго дня, После проведённого голосования по Руководству, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Комитет Совета по делам сообщества (CAC)]] [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ предложил пересмотреть несколько разделов Руководства с целью внесения улучшений]. Проанализировав полученные комментарии, Комитет по делам сообщества принял решение начать ещё один раунд консультаций с сообществом. После этих обсуждений у сообщества будет возможность проголосовать по обновлённому тексту Руководства по обеспечению правоприменения УКП. Комитет также предложил пересмотреть спорное примечание в пункте 3.1 самого УКП. Согласно анализу, в комментариях были выделены три основные группы вопросов: 1. О прохождении (обязательного) обучения по УКП и его применению; 2. О балансе защиты конфиденциальности и надлежащей процедуры; 3. О требовании, чтобы определенные группы пользователей подтвердили, что они признают и будут придерживаться Универсального кодекса поведения. Комитет по пересмотру просит Вас оставить комментарии и ответы на следующих страницах: [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Обсуждение пересмотра Руководства по применению]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Обсуждение пересмотра текста правил]] От лица команды проекта Универсального кодекса поведения == <section begin="announcement-header" />Приглашение на глобальное обсуждение по инициативе хабов 12 марта 2022 года в 13:00 UTC<section end="announcement-header" /> == :''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' ---- Всем доброго дня, ознакомьтесь с приглашением от моего коллеги о предстоящей глобальной беседе о хабах. [[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 9 мар 2022, 18:26 (UTC) ---- Команда по Стратегии Движения и Управлению Фонда Викимедиа приглашает вас на мероприятие по теме "Региональные и тематические хабы". Движение Викимедиа работает над определением того, какими должны быть региональные и тематические хабы. Воркшоп проведённый в ноябре 2021 года дал старт обсуждениям ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|прочитать отчёт]]), но это ещё не всё. За последние недели мы провели порядка 16 интервью с группами, работающими над созданием хабов в своих регионах ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|прочитать Диалог по созданию хабов]]). Данные интервью легли в основу отчёта, который послужит фундаментом для обсуждения 12 марта. Отчёт будет доступен 9 марта. Мероприятие состоится 12 марта с 13:00 до 16:00 UTC на платформе Zoom. Будет обеспечен устный перевод на французский, испанский, арабский, русский и португальский языки. Регистрация завершится 10 марта (поздняя регистрация возможна по эл. почте: strategy2030@wikimedia.org). К участию приглашаются все заинтересованные члены Движения. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|Дополнительная информация о мероприятии на Мета-вики]]'''. С уважением, [[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]<br />Стратегия Движения == Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow == [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. ([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram]) The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]] A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]]. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Кулланучы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кулланучы бәхәсе:MediaWiki message delivery|бәхәс]]) 14 мар 2022, 14:40 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Rockpeterson@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == Feminism and Folklore 2022 ends soon == [[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|right|frameless|250px]] [[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] which is an international writing contest organized at Wikipedia ends soon that is on <b>31 March 2022 11:59 UTC</b>. This is the last chance of the year to write about feminism, women biographies and gender-focused topics such as <i>folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more</i> Keep an eye on the project page for declaration of Winners. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Кулланучы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кулланучы бәхәсе:MediaWiki message delivery|бәхәс]]) 26 мар 2022, 14:28 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Rockpeterson@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf&oldid=23060054 --> == <section begin="announcement-header" />Новости Стратегии Движения и Управления — Выпуск 6<section end="announcement-header"/> == <section begin="ucoc-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Новости Стратегии Движения и Управления'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Выпуск 6, апрель 2022 года'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Читать полную версию информационного бюллетеня''']]</span> ---- Добро пожаловать в шестой выпуск новостей Стратегии движения и управления! Обновлённый бюллетень содержит информацию, в частности, о новостях и событиях связанных с Уставом движения, Универсальным кодексом поведения, грантами на реализацию Стратегии движения, выборами в Совет попечителей. Информационный бюллетень выходит ежеквартально, а обновления — еженедельно. Не забудьте [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|подписаться]], чтобы получать последующие выпуски. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Развитие лидерства -''' формируется Рабочая группа! - Приём заявок на участие в Рабочей группе по развитию лидерства завершился 10 апреля 2022 года. Для участия в рабочей группе будут отобраны до 12 членов сообщества. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|продолжить чтение]]) *'''Голосование по ратификации Универсального кодекса поведения -''' С 7 по 21 марта было проведено глобальное голосование по Руководству по обеспечению правоприменения УКП через SecurePoll. Более 2300 пользователей с правом голоса, по меньшей мере из 128 домашних вики-проектов поделились мнениями и комментариями. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|продолжить чтение]]) *'''Дискуссии движения о хабах -''' 12 марта провели глобальное обсуждение по вопросам региональных и тематических хабов. В нём приняли участие 84 викимедийцев со всего движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|продолжить чтение]]) *'''Гранты по Стратегии движения по-прежнему открыты! -''' С начала года было одобрено шесть проектных предложений общей суммой порядка 80 000 долларов США. У вас есть проектная идея по Стратегии движения? Свяжитесь с нами! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|продолжить чтение]]) *'''Комитет по разработке Устава движения приступил к работе! -''' Комитет из пятнадцати членов, избранный в октябре 2021 года, согласовал основные ценности, методы работы, а также приступил к составлению плана работы над проектом Устава движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|продолжить чтение]]) *'''Еженедельные обновления по Стратегии движения -''' Участвуйте и подписывайтесь! - Команда по Стратегии движения и управлению запустила портал обновлений, где собраны все страницы Стратегии движения на Мета-вики. Подпишитесь и получайте последние новости о текущих проектах. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|продолжить чтение]]) *'''Diff Блоги -''' Прочитайте последние публикации о Стратегии движения на Викимедиа Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|продолжить чтение]]) </div><section end="ucoc-newsletter"/> --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 14 апр 2022, 09:54 (UTC) == <section begin="announcement-header" />Присоединяйтесь к обсуждению Годового плана Фонда Викимедиа с Марьяной Искандер<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|''Вы можете найти перевод этого сообщения на другие языки на Мета-вики''.]] :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Добрый день, [[m:Special:MyLanguage/Movement Communications|Команды по Коммуникациям движения]] и по [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Стратегии движения и управлению]] приглашают вас обсудить '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|Годовой план Фонда Викимедиа на 2022-23 годы]]'''. Эти беседы являются продолжением [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Chief Executive Officer/Maryana’s Listening Tour|тура прослушиваний исполнительного директора Фонда Викимедиа]] [[m:User:MIskander-WMF|Марьяны Искандер]]. Беседы посвящены следующим вопросам: * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia 2030|Стратегия движения Викимедиа до 2030 года]] определяет направление «знания как услуга» и «равенство знаний». Фонд Викимедиа стремиться планировать свою деятельность в соответствии с этими двумя целями. Как, по вашему мнению, Фонд Викимедиа должен применить эти цели в своей работе? * Фонд Викимедиа продолжает искать пути улучшения работы на региональном уровне. Мы усилили региональный подход в таких направлениях, как гранты, новые функции и разговоры с сообществом. Что работает успешно? Что может быть улучшено? * Каждый может внести свой вклад в процесс разработки Стратегии движения. Расскажите о своей деятельности, идеях, пожеланиях и извлечённых уроках. Как Фонд Викимедиа может лучше поддерживать волонтёров и партнёрских организаций, работающих в рамках Стратегии движения? Вы можете найти [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft/Your Input|'''график встреч на Мета-вики''']]. Информация доступна на нескольких языках. На встречах могут принять участие все желающие. Синхронный перевод на русский язык будет доступен во встрече, которая состоится 23 апреля в [https://zonestamp.toolforge.org/1650722420 14.00 UTC]. С уважением,<br /><section end="announcement-content" /> --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 15 апр 2022, 09:14 (UTC) === Обсуждение Годового плана Фонда состоится 23 апреля в 14.00 UTC === Напоминаем, что сегодня, 23 апреля, в 14.00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1650722420 проверьте ваше местное время]) состоится встреча с [https://meta.wikimedia.org/wiki/User:MIskander-WMF Марьяной Искандер], где вы можете обсудить [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Annual_Plan/2022-2023/draft/ru '''Годовой план Фонда Викимедиа на 2022-2023 годы''']. Будет обеспечен синхронный перевод на русский язык. Ссылка на Zoom встречу: https://wikimedia.zoom.us/j/5792045919 --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 23 апр 2022, 09:53 (UTC) == <section begin="announcement-header" />Объявление о выдвижении кандидатур в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2022<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Совет попечителей объявляет поиск кандидатов на участие в выборах в Совет 2022 года. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Подробнее на Мета-вики''']]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|Выборы в Совет попечителей 2022 года]] объявляются открытыми! Просим вас рассмотреть возможность выдвижения своей кандидатуры для службы в Совете попечителей. Совет попечителей Фонда Викимедиа осуществляет контроль за деятельностью Фонда Викимедиа. В состав Совета входят попечители от сообществ и партнёрских организаций, а также назначенные попечители. Каждый попечитель служит три года. Сообщество Викимедиа имеет возможность голосовать за попечителей от сообществ и партнёрских организаций. Участники_цы сообщества будут голосовать за два места в Совете попечителей в 2022 году. Это возможность улучшить представительство, разнообразие и компетентность Совета как команды. Вы являетесь потенциальным кандидатом? Узнайте подробности на странице [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Подать заявку на выдвижение своей кандидатуры]]. Благодарим вас за поддержку, Команда по Стратегии движения и управлению от лица Комитета по выборам и Совета попечителей<br /><section end="announcement-content" /> --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 25 апр 2022, 09:10 (UTC) == New Wikipedia Library Collections Available Now - April 2022 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello Wikimedians! [[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]] [[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] has free access to new paywalled reliable sources. You can these and dozens more collections at https://wikipedialibrary.wmflabs.org/: * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/128/ Wiley]''' – journals, books, and research resources, covering life, health, social, and physical sciences * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/125/ OECD]''' – OECD iLibrary, Data, and Multimedia​​ published by the Organisation for Economic Cooperation and Development * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/129/ SPIE Digital Library]''' – journals and eBooks on optics and photonics applied research Many other sources are freely available for experienced editors, including collections which recently became accessible to all eligible editors: Cambridge University Press, BMJ, AAAS, Érudit and more. Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects: log in today! <br>--The Wikipedia Library Team 26 апр 2022, 13:17 (UTC) :<small>This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].</small> </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Samwalton9@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&oldid=23036656 --> == Coming soon: Improvements for templates == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <!--T:11--> [[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]] Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon: The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]] In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]] Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. We would love to hear your feedback on our talk pages! </div> -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 29 апр 2022, 11:14 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=23222263 --> == <section begin="announcement-header" />Выборы в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2022. Приглашаем волонтёров<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Команда по Стратегии движения и управлению приглашает членов сообщества принять участие в качестве волонтёров на предстоящих выборах в Совет попечителей. Идея программы "Волонтёры на выборах" возникла во время выборов в Совет попечителей Викимедиа в 2021 году. Программа была успешной. Благодаря помощи волонтёров на выборах мы смогли увеличить охват сообществ и участие в выборах на 1 753 избирателя по сравнению с 2017 годом. Общая явка составила 10,13%, что на 1,1 процентных пункта больше. Были представлены 214 википроектов. Но 74 вики, не участвовавших в 2017 году, дали голоса на выборах 2021 года. Хотите помочь изменить ситуацию с участием? Волонтёры на выборах будут помогать в следующем: * Переводить короткие сообщения и анонсировать текущий избирательный процесс на каналах сообщества * По желанию: Мониторить каналы сообщества на предмет комментариев и вопросов Волонтёры должны: * Соблюдать политику дружественного пространства во время бесед и мероприятий * Представлять руководящие принципы и информацию о голосовании сообществу в нейтральном ключе Вы хотите стать волонтёром на выборах и обеспечить представительство вашего сообщества в голосовании? Подпишитесь [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|здесь]], чтобы получать обновления. Вы можете использовать [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|страницу обсуждения]] для вопросов о переводе.<br /><section end="announcement-content" /> --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 6 май 2022, 11:47 (UTC) ==Протестируйте новый форум Стратегии движения== Добрый день. Приглашаем вас протестировать и поделиться мнением о [https://forum.movement-strategy.org/ новом форуме Стратегии Движения]. Форум предлагает улучшенный способ обсуждения [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement%20Strategy/ru Стратегии Движения] в многоязычной и удобной для использования платформе. Пожалуйста, расскажите, что вы думаете об этом форуме, ответив на [https://forum.movement-strategy.org/t/movement-strategy-forum-community-review/46 вопросы для сообщества]. [https://forum.movement-strategy.org/t/say-hello/79/43 Здесь] вы можете поприветствовать сообщество на любом языке! Функциональный форум доступен для тестирования до 24 июля. Вы можете перевести посты используя кнопку 🌐, также можете делиться комментариями на любом удобном вам языке. Если отзывы сообщества будут положительными, форум будет запущен в августе 2022 года перед Викиманией. Если нет, команда будет следовать полученным отзывам, менять предложение или закрывать форум. Подробнее на [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy/Forum/Proposal/ru Мета]. С уважением, --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 2 июн 2022, 08:47 (UTC) ==Глобальные обсуждения по региональным и тематическим хабам== Добрый день! Приглашаем вас принять участие во встрече по обсуждению минимальных критериев для пилотных хабов с 24 по 26 июня 2022 года. 24 июня с 11:00 - 13:00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1656068431 проверить ваше местное время]) будет обеспечен устный перевод на русский язык. Встреча будет проходить на платформе Zoom. Цель встречи - сбор отзывов и предложений по улучшению [https://forum.movement-strategy.org/t/draft-minimum-criteria-for-hub-pilots/487 минимальных критерий для пилотных хабов]. [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfhTVdCVM2VTftvWf5YUSeF1Gj5-sJDWqF0DvbOdrturBKcoQ/viewform Регистрация] на мероприятие открыто до 23 июня. Все подробности на странице мероприятия на [https://meta.wikimedia.org/wiki/Hubs/Global_Conversations_June_24-26,_2022/ru Мета]. С уважением,— [[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 17 июн 2022, 08:21 (UTC) == Обновление улучшенного интерфейса настольной версии == [[File:Table of contents shown on English Wikipedia 02.webm|thumb]] Привет. Я хотел поделиться с вами обновленной информацией о проекте [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|улучшенного интерфейса настольной версии]], над которым команда «Веб» Фонда Викимедиа работала последние несколько лет. Наша работа почти завершена! 🎉 Мы хотели бы, чтобы эти функции стали по умолчанию для читателей и редакторов во всех вики. <span style="background-color:#fc3;">В ближайшие недели мы начнем обсуждение для других вики, включая ваш. 🗓️</span> Мы с удовольствием ознакомимся с вашими предложениями! Цели проекта - сделать интерфейс более гостеприимным и удобным для читателей и полезным для опытных пользователей. Проект состоит из ряда улучшенных функций, которые облегчают чтение и изучение, навигацию по странице, поиск, переключение между языками, использование вкладок статей и пользовательского меню и многое другое. Эта функция уже доступно по умолчанию для читателей и редакторов в 30 разделах, включая [[:fr:|французскую]], [[:pt:|португальскую]] и [[:fa:|персидскую]] Википедию. Эти изменения доступны только пользователям стиля [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vector]. Те, кто использует [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] или [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless], не будут затронуты. ; Новейшие функции * [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Table of contents|Содержание]] - наша версия удобна для того, чтобы найти, получить контекст страницы и перемещаться по странице без необходимости прокрутки. В настоящее время оно тестируется на наших пробных вики-сайтах. Оно также доступно для редакторов, которые выбрали внешний вид для Вики «Вектор 2022». * [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Page tools|Инструменты страницы]] - теперь на боковой панели есть два типа ссылок. Существуют действия и инструменты для отдельных страниц (например, [[Special:RecentChangesLinked|связанные правки]]) и ссылки обще-википедийного характера (например, [[Special:RecentChanges|свежие правки]]). Мы собираемся разделить их на два интуитивно понятных меню. ; Как включить улучшения [[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]] * Можно включить самостоятельно [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|на вкладке Внешний вид в настройках]], выбрав "{{int:skinname-vector-2022}}". Такую же опцию можно включить в [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|глобальных настройках]] для всех разделов. * В тех разделах, где изменения включены по умолчанию, зарегистрированные пользователи могут переключится на Vector. Для этого есть легко доступная ссылка на боковой панели. ; Узнайте больше и присоединяйтесь к нам Если вы хотите следить за прогрессом нашего проекта, вы можете подписаться на [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|нашу рассылку]]. Вы можете ознакомиться [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|страницей проекта]], проверить наше [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|ЧаВо]], написать [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|на странице обсуждения проекта]] и [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|присоединиться к онлайн-встрече с нами]]. Спасибо! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|обс.]]) 21 июн 2022, 02:45 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&oldid=20689486 --> == <section begin="announcement-header" /> Выдвижение предложений для Компаса избирателя 2022 года <section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Всем привет, Приглашаем членов сообщества принять участие в [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|выборах в Совет попечителей 2022 года]] и выдвинуть [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/ru свои предложения для Компаса избирателя]. Компас избирателя - это инструмент, помогающий голосующим выбрать тех кандидатов, которые в наибольшей степени соответствуют вашим убеждениям и взглядам. Члены сообщества предложат кандидатам свои предложения, на которые кандидаты ответят по шкале Ликерта (согласен/нейтрален/не согласен). Ответы кандидатов будут загружены в инструмент "Компас избирателя". Голосующие смогут ввести свои ответы по предложениям (согласен/не согласен/нейтрален). В конце вы увидите тех кандидатов, которые в наибольшей степени соответствуют вашим убеждениям и взглядам. Ниже приведена временная шкала по использованию Компаса избирателя: * 8 - 20 июля: Члены сообщества выдвигают предложения для Компаса избирателя * * 21 - 22 июля: Комитет по выборам рассматривает предложения на предмет ясности и удаляет предложения, не относящиеся к теме * * 23 июля - 1 августа: Волонтеры голосуют по предложениям * * 2 - 4 августа: Комитет по выборам отбирает 15 лучших предложений * * 5 - 12 августа: кандидаты определяют свои позиции по предложениям * * 15 августа: Компас избирателя открывается для голосующих, чтобы помочь им в принятии решения во время голосования. Комитет по выборам отберет 15 лучших предложений в начале августа. Комитет по выборам будет наблюдать за процессом при поддержке команды по Стратегии движения и управлению. Команда по Стратегии движения и управлению проверит, чтобы вопросы были четкими, не было дубликатов, опечаток и так далее. С уважением, Команда по Стратегии движения и управлению ''Данное сообщение было отправлено от имени Целевой группы по отбору членов Совета и Комитета по выборам''.<br /><section end="announcement-content" /> --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 12 июл 2022, 11:50 (UTC) == <section begin="announcement-header" /> Объявление шести кандидатов на выборах в Совет попечителей 2022 года<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Всем привет, По итогам голосования представителей партнёрских организаций были отобраны следующие кандидаты в Совет попечителей 2022 года: * Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]]) * Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]]) * Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]]) * Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]]) * Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]]) * Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]]) Вы можете посмотреть дополнительную информацию о [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|результатах]] и [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|статистике]] этих выборов. Партнёрские организации выбрали своих представителей для голосования. Представители партнёрских организаций задали кандидатам вопросы, на которые кандидаты ответили в середине июня. Ответы кандидатов и информация, предоставленная Комитетом по анализу, послужили основой для представителей при принятии решений. Пожалуйста, найдите минутку, чтобы поблагодарить представителей партнёрских организаций и членов Комитета по анализу за участие в этом процессе и содействие в расширении разнообразия Совета попечителей. Эти часы добровольной работы объединяют нас в понимании и перспективе. Благодарим вас за участие. Выражаем благодарность также членам сообщества, которые выдвинули свою кандидатуру в Совет попечителей. Рассмотрение вопроса о вступлении в Совет попечителей — нелегкое решение. Время и преданность, которые кандидаты продемонстрировали к этому моменту, говорит об их приверженности этому движению. Поздравляем кандидатов, которые прошли на следующий этап. Выражаем огромную признательность и благодарность тем кандидатам, которые не были отобраны. Пожалуйста, продолжайте делиться своим лидерским потенциалом с Викимедиа. Что теперь? [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Ознакомьтесь с результатами процесса отбора представителями партнёрских организаций]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|Узнайте о следующих шагах]]. С уважением, Команда по Стратегии движения и управлению ''Данное сообщение было отправлено от имени Целевой группы по отбору членов Совета и Комитета по выборам''.<br /><section end="announcement-content" /> --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 20 июл 2022, 19:06 (UTC) == <section begin="announcement-header" />Новости Стратегии движения и управления – Выпуск 7<section end="announcement-header"/> == <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Новости Стратегии движения и управления'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Выпуск 7 — Июль - сентябрь 2022 года'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Прочитайте полный текст''']]</span> ---- Информационный бюллетень знакомит с новостями и событиями о реализации [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|рекомендаций Стратегии движения]] Викимедиа. В бюллетене содержится информация об управлении Движением, а также о проектах и мероприятиях, поддерживаемых командой Фонда Викимедиа по Стратегии движения и управлению (MSG). Информационный бюллетень MSG выходит ежеквартально. Для желающих внимательнее следить за нашими процессами предлагается бюллетень «Еженедельные новости Стратегии движения»‎. Чтобы оставаться в курсе новостей, не забудьте подписаться на рассылку [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|здесь]]. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Устойчивость движения''': Опубликован ежегодный отчёт Фонда Викимедиа об устойчивом развитии. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|продолжить чтение]]) * '''Улучшение пользовательского опыта''': последние улучшения интерфейса настольной версии проектов Викимедиа. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|продолжить чтение]]) * '''Безопасность и инклюзивность''': последние новости о процессе пересмотра Руководства по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|продолжить чтение]]) * '''Обеспечение справедливости при принятии решений''': отчёты об обсуждениях по поводу пилотных хабов, последние достижения Комитета по разработке Устава движения и новое исследование по проектированию будущего участия в движении Викимедиа. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|продолжить чтение]]) * '''Координация между заинтересованными сторонами''': запуск службы поддержки для партнёрских организаций и волонтёрских сообществ, работающих над партнёрством в области контента. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|продолжить чтение]]) * '''Развитие лидерства''': обновления о проектах лидерства от организаторов движения Викимедиа в Бразилии и Кабо-Верде. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|продолжить чтение]]) * '''Управление внутренними знаниями''': запуск нового портала для технической документации и ресурсов сообщества. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|продолжить чтение]]) * '''Инновации в области свободных знаний''': высококачественные аудиовизуальные ресурсы для научных экспериментов и новый набор инструментов для транскрипции устных культур. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|продолжить чтение]]) * '''Оценка, итерация и адаптация''': результаты пилотного проекта Equity Landscape ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|продолжить чтение]]) * '''Другие новости и обновления''': новый форум для обсуждения реализации Стратегии движения, предстоящие выборы в Совет попечителей Фонда Викимедиа, новый подкаст для обсуждения Стратегии движения, а также кадровые изменения в команде Фонда по Стратегии движения и управлению. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|продолжить чтение]]) </div><section end="msg-newsletter"/> --[[Кулланучы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кулланучы бәхәсе:AAkhmedova (WMF)|бәхәс]]) 25 июл 2022, 07:57 (UTC) == Поговорим об улучшении настольной версии == [[File:Vector 2022 showing language menu with a blue menu trigger and blue menu items 01.jpg|thumb]] Приглашаем на онлайн-встречу с командой, которая работает над [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements|улучшением настольной версии]]! Встреча состоится в '''26 июля 2022 at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220726T1200 12:00 UTC] and [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220726T1900 19:00 UTC]''' по Zoom. '''[https://wikimedia.zoom.us/j/5304280674 Присоединиться к встрече]'''. ID встречи: 5304280674. [https://wikimedia.zoom.us/u/kc2hamfYz9 Соединиться по местному телефону]. [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web/ru|Узнать подробности]]. Будем рады с вами встретиться! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 25 июл 2022, 17:08 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&oldid=20689486 --> mes8nxcv8rq1cchpq2atiolzxifhgyq 0 335473 3524681 3524585 2022-07-25T17:04:16Z Ilnur efende 6874 wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Аййяважи''' (Тамил телендә:அய்யாவழி, Малаялам телендә:അയ്യാവഴി) ''Аййявали''<ref>Аййяважи сүзенең өлеше '[[ɻ|zh]]i' ([[ழி]]) [[ретрофлекс аппроксиманта]] булып тора һәм [[Колкатада Милли Китапханәсе романизациясе]] буенча ''Ayyāvaḻi'' буларак дөрес [[транслитерация|транслитерацияләнә]].</ref> IPA-ml:əjːaːvəɻi, "Остаз Юлы") ул [[Көньяк Һиндстан]]да килеп чыккан [[Һенотеизм|һенотеистик]] ышану.<ref>{{cite book |last1=Singh |first1=Janak |title=World Religions and the New Era of Science |date=2010 |location=Rutherford County, Tennessee, US |page=30}}</ref> Ул [[Көньяк Һиндстан]]да килеп чыккан.<ref name= "Ayya vazhi religion from Tha.Krishna Nathan">Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikuNdarin vaazvum sinthanaiyum'', p. 62: "{{lang|ta|அவர் (வைகுண்டர்) மாற்றுப் பிறப்பு பெற்ற நாளே அய்யாவழி சமய மரபு தோற்றம் பெற்ற நாள்(கி.பி.1833) எனக் கூறலாம்.}}" (The day at which Vaikundar is given rebirth could be considered as the date of origin of the Ayyavazhi religion.)</ref> Ул берничә газет тарафыннан аерым [[монизм|монистик]]<ref>N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai moolamum Uraiyum'', Volume 2, p. 97</ref> <ref>{{cite book|last1=Wallis|first1=Graham Harvey [and] Robert J.|last2=J. Wallis|first2=Robert|title=The A to Z of shamanism|date=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Md.|isbn=978-0810876002|page=101|url=https://books.google.com/books?id=Mf-xa4cisbUC&q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}</ref> дин буларак карала,<ref> Түбәндәге иртәнге һәм кичке көн саен матбугатта Аййяважи дин буларак карала: * [[Малай Малар]] (әйдәп баручы кичке [[Тамил теле|Тамил]] көн саен басмасы), ''Nagercoil Edition'', 4 March 2007, p. 5, "சுவாமி ஊர்வலத்தை அய்யாவழி பக்தர்கள் சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிக..." (биредә Аййяважи ('அய்யாவழி சமயம்') "аерым дин" дип атала); * [[Динакаран]] (Тамил Көн саен басмасы), Nagercoil Edition, 1 March 2007, p. 3: "அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் அடிக்கல் நாட்டினார் ("Бала Праджапатһи Адикалар, Аййяважи диненең башы ... өчен нигез ташын корган..."); * [[Динакаран]] (Тамил Көн саен басмасы), Nagercoil Edition, 14 February 2011, p. 2: "...தலைமை பதிக்கு வந்த ரவிசங்கர்ஜியை அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் வரவேற்றார். ("Бала Праджапатһи Адикалар, Аййяважи дине башы монда [[Свамитһопе патһи]]га килгән [[Шри Шри Рави Шанкар]]ны каршы алган..."); * [[Дина Тһантһи]], Nagercoil Edition, 2/3/2007, p. 5. "மாநாட்டுக்கு அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் தலைமை தாங்குகிறார்." Тәрҗемәсе – "дини конференцияны Аййяважи диненең җитәкчесе Бала Праджапатһи Адикалар алып бара." Бу Һиндстанда әйдәп баручы газеттан яңалык 175-енче Аййя Вайкунда Аватарам турында мәгълүмат бирә, биредә Аййяважи дин дип атала һәм Бала Праджапатһи Адикалар Аййяважи диненең башы дип атала; * [[Тамил Мурасу]] (4/3/2006), p. 3:"இதையொட்டி குமரி மாவட்டம் சாமி தோப்பில் 'அய்யா வழி சமய' மாநாடு ( 'Аййяважи дин'е буенча конференция) உள்பட..."</ref> унтугызынчы гасыр уртасына Аййяважи аерым дин буларак хөкүмәт рапортларында, журналларда һәм академик өйрәнүчеләр тарафыннан танылган булган. Аййяважи [[Аййя Вайкундар]] тормышы һәм дәгъвасы тирәли үзәкләшкән; аның фикерләре һәм фәлсәфәсе ''[[Акилатһиратту Амманаи]]'' һәм ''[[Арул Нул]]'' изге текстларында нигезләнгән. Аның буенча [[Нараяна]]ның Пурна [[аватар]]ы булган.<ref>{{cite book|last1=David|first1=A. Maria|title=Beyond boundaries : Hindu-Christian relationship and basic Christian communities|date=2009|publisher=Indian Society for Promoting Christian Knowledge|location=Delhi|isbn=9788184650013|page=32|edition=First}}</ref> Аййяважиның ышану һәм практика буенча күп фикерләре уртак, әмма ул [[яхшы һәм начар]] һәм [[дхарма]] концепцияләре шактый аерылып тора.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 111–113,</ref> Айяважи игътибар үзәгендә дхарма булганга күрә дхармик дин буларак төркемләнә.<ref>G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, pp. 160–161.</ref> Аййяважи җәмәгать игътибарына беренче мәртәбә XIX гасырда Һинду сектасы буларак килгән.<ref>R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social Equality in South India'', p. 98.</ref> Вайкундарның эшчәнлеге һәм үсүче төркем тарафдарлары 19-ынчы гасыр [[Траванкор]]да һәм [[Тамил халкы]] арасында реформация һәм инкыйлабка сәбәп булган <ref>R. Ponnu, Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India, p. 63, ''"The religious reform of Sri Vaikunda Swamigal left an everlasting influence on South Travancorean society."''</ref> <ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 90–91.</ref> һәм Көньяк Һиндстан феодаль иҗтимагый системасы өчен бик яңа булып таң калдырган.<ref>R. Ponnu, Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India, p. 86.</ref> Ул шулай ук берничә реформа хәрәкәтләренең этәргече булган, алар арасында [[Нараяна Гуру]]ныкы <ref name= "Selvister:First Reform Movement" /> һәм [[Рамалинга Свамигал]]ныкы.<ref name= "Ponnu:First Reform Movement" /> Гәрчә Аййяважи тарафдарлары бөтен Һиндстан буенча булса да,<ref>''[[Dina Malar]]''(Leading Tamil News paper), ''Nagercoil Edition'', 4/3/2005 p. 12: "எனேவ இன்று அய்யா வைகுண்டசாமி வழிபாட்டு ஆலயங்கள் இந்தியா முழுவதும் வேராயிரம் பெற்ற விழுதுகளாய் படந்து ஆறாயிரத்துக்கு மேல் தோன்றி வளர்ந்து வருகிறது" Translated to "So today these worship centers of Vaikunda Sami is spread ''across India'' and growing with more than 6000 of them"</ref><ref name="Paulose: Spread of Ayyavazhi">C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24, "To propagate his teachings and ideas he opened upon seven Pathis and seven Tangs (The Primary Nizhal Thangals) in Travancore, hundreds of small pagodas (Nizhal Thangals) throughout India." Accrediting the [[Worship centers of Ayyavazhi]] across [[India]] and so the Ayyavazhi followers.</ref> күбесенчә Көньяк Һиндстанда,<ref>R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and Struggle for Social Equality in South India'', p. 100, '"At present thousands of Pathis ([[Nizhal Thangal]]s) are seen throughout South India."''</ref> алар күбесенчә [[Тамилнад|Тамил Наду]]да һәм <ref>[[Dina Thanthi]], (Tamil Daily) [[Nagercoil]] Edition, 4 March 2007, p. 23: ''"The Ayyavazhi followers are highly populated in the districts of [[Chennai]], [[Virudhunagar]], [[Tirunelveli]], [[Tuticorin]] and [[Kanyakumari district|Kanyakumari]]."''</ref> [[Керала]]да күпләп яшиләр.<ref>Tha. Krishna Nathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 83: "இதற்கு ஆதாரமாக அய்யா வைகுண்டரைத் தெய்வமாக ஏற்றுக்கொண்ட சுமார் 8000 – க்கும் மேற்பட்ட அய்யாவழிப் பதிகள் தமிழ்நாடு மற்றும் கேரளப்பகுதிகளில் இயங்குவதைக் கூறலாம்." (This citation was included here from Tamil Wikipedia article)</ref> Бу динне практикалаучылар саны 8000000 һәм <ref>''[[Dinakaran]]'', [[:File:Ayyavazhi Movie.JPG|Nagercoil edition]], p. 15, 25 February 2007.</ref> 10000000 арасында дип фараз ителә.<ref>31st Indian Social Science Congress, ''[http://sndt.digitaluniversity.ac/WebFiles/XXXI%20Abstracts%20Part%201%20page%201-189.pdf A note on People's Struggles and Movements for Equitable Society] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160303215453/http://sndt.digitaluniversity.ac/WebFiles/XXXI%20Abstracts%20Part%201%20page%201-189.pdf |date=3 March 2016 }}'', Plenary IV: People's Struggles and Movements For Gender/ Racial/ Caste-Discrimination-free Equitable Society, p. 47.</ref> Гәрчә төгәл саннары мәгълүм булмаса да Аййяважиларны халык санын алганда Һиндулар дип язалар.<!-- The university paper cited says Ayyavazhi as a Hindu sect; so on this account, Ayyavazhi is considered as a Hindu sect and since data on sub-sects are not pinned-up with census reports, exact estimation for the number of Ayyavazhis are not there. --><ref>{{cite web |url=http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/C_Series/Population_by_religious_communities.htm|title= Indian Census 2001 – Population by religious communities|accessdate=23 January 2008 |format= Other Religious Communities|work=256, Tamil Nadu.| archiveurl= https://web.archive.org/web/20080119031333/http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/C_Series/Population_by_religious_communities.htm| archivedate= 19 January 2008 | url-status= live}}</ref><ref>{{cite web|url= http://www.indiareach.org/religion|title= Religion|accessdate= 7 November 2009|format= Religion in India|work= Paragraph 6.|archive-url= https://web.archive.org/web/20090815201015/http://www.indiareach.org/religion|archive-date= 15 August 2009|url-status= dead}}</ref> ==Этимология һәм тарихы== [[File:Swamithope Pathi West view.jpg|thumb|right|[[Свамитһопе патһи]], [[Панча патһи]] арасында беренчел [[Патһи]], Аййяважиның дини штаб-фатиры һәм иң изге гыйбадәтханәсе.]] ''Аййя'' Тамилча ''Остаз'' дигәнне аңлата һәм ''важи'', ''юл'' дигәнне аңлата; гади тәрҗемә булып "Остаз юлы" һәм ''Әти юлы'' тора<ref>{{cite book|last1=Swamy|first1=Muthuraj|title=The Problem with Interreligious Dialogue: Plurality, Conflict and Elitism in Hindu-Christian-Muslim Relations Bloomsbury Advances in Religious Studies|date=2016|publisher=Bloomsbury Publishing|location=Bloomsbury|isbn=9781474256414|page=52}}</ref> Тамилча фраза өчен төрле [[синоним]]ик юрамалар булуга күрә ул шулай ук төрле башка теорияләргә китерә.<ref name= "Ayyavazhi belief system">Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', 2002, p. 4</ref><ref>R. Shanmugam, Narayana Kulatthil Narayanar Avataram, p. 188</ref><ref>''Akilathirattu ammanai Arappadanool'', First Stage, p. 27, published by ''Vaikundar Seva Sangam''</ref> Аййяважи башта [[Аййя Вакундар]] (тарихи рәвештә "Мудисудум Перумал" буларак) табынуына күп кеше җыелганга күрә игътибар ителә башлаган.<ref name="Sociology of Ayyavazhi" /> (як. 1809 – як. 1851 [[б.э.]])<ref>Вайкундар тарихи да, мифик шәхес булып тора. Тарихи Вайкундар ''(еш ул 'Вайкунта Свами' исеме белән мәгълүм)'' безнең эраның 1809 һәм 1851 еллар арасында яшәгән шәхескә карый. [[Акилам]] мифында әйтелгәнчә Вайкундар [[Сампуранатһеван]] (шулай ук Мутһукутти) тәнендә 1833 елда инкарнацияләгән Ходай булган һәм ул 1851 елга кадәр булган . Шулай итеп Акилам буенча, Сампуранатһеван 1809 һәм 1833 еллар арасында яшәгән һәм Вайкундар шуннан соң 1833 елдан 1851 елга кадәр яшәгән Мадисудум Перумал (Сампуранатһеван) тәнендә инкарнацияләгән.</ref> [[Пувандантһоппе]]да.<ref>{{cite web | vauthors = | title = Life History of Lord Vaikundar | work=Ayyavazhi.org – Life History | url = http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&task=view&id=23&Itemid=41 | accessdate =31 January 2008}}</ref> 1840 елда [[Тһуваял тһавасу]] (юу [[аскеза]]сы) Аййяважиның альтернатив дини-мәдәни феномен буларак килеп чыгышы булып тора.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 6, p. 139.</ref> Катнашучыларның күпчелеге җәмгыятьнең маргинализацияләнгән һәм ярлы өлешләреннән булган.<ref name="Sociology of Ayyavazhi">G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 90–91</ref> Алар аерым һәм автоном җәмгыять буларак функцияли башлаганнар һәм әкренләп юлларын 'Аййя важи' гыйбарәсе белән идентификацияли башлаганнар.<ref>{{cite web |url=http://thatstamil.oneindia.in/movies/heroines/sujibala_070516.html |title=thatstamil.oneindia.in |accessdate=23 January 2008 |format='Ayyavazhi' Sujibala |work="...தனிப் பிரிவாக செயல்படத் தொடங்கினர். தங்களது மார்க்கத்திற்கு அய்யா வழி என்றும் பெயரிட்டுக் கொண்டனர்." (... they functioned autonomously. They named their pathway as 'Ayyavazhi'.) }}{{Deadlink|date=April 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{dead link|date=January 2017|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}</ref> Гәрчә бу тарафдарларның күбесе [[Надар]] кастасыннан булса да, шулай ук башка касталaрдан да күп кешеләр аның тарафдарлары.<ref>G. Patrick's ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 91 ''"However, people from other castes also formed part of the gathering"''</ref> Аййяважиның булуның беренче гасырында тиз үсеше 19-ынчы гасыр [[Христиан миссионерлары]] биргән мәгълүматларда билгеләнгән булган.<ref>See the LMS Reports gathered in the article [[Ayyavazhi in reports by Christian missionaries]] from the book ''Religion and Subaltern Agency''.</ref> 19-ынчы гасыр уртасыына Аййяважи Көньяк [[Траванкор]] һәм Көньяк [[Тирунелвели]] төбәкләрендә тирән тамырлары белән әһәмияткә ия дини феномен булып киткән.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 91: ''"By the middle of the nineteenth century, AV (abbreviation of Ayyavazhi) had expanded into a recognisable religious phenomenon, making its presence felt in South Tiruvitankur (Travancore) and in the southern parts of Tirunelveli. From the LMS reports, one gathers the information that AV was spreading with 'extraordinary' speed."''</ref> Тугърылар саны 1840-ынчы еллардан бирле әһәмияткә ия итеп арткан.<ref name="Sociology of Ayyavazhi" /> 19-ынчы гасыр якынлашканнан соң Свамитһопе Аййяважиның дини-мәдәни эпицентры булып танылган булган.<ref>[[London Missionary Society|LMS]] [[Report]] for the year 1872, p. 107.</ref> Вайкундар вакытыннан соң Аййяважи тәгълиматы аша дәгъва ителгән булган. Вайкундарның өйрәнчекләре биш [[Сидар]] һәм алардан соң килүчеләр илнең төрле өлешләре буенча Аййяважи миссиясе белән сәяхәт иткәннәр.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 120 ''"Vaikunda cami chose these disciples as close associates to propagate his teachings and ideas to the people"''</ref> Шул ук вакытта [[Паййян династиясе]] [[Свамитһоппе]] [[патһи]] белән идарә итә башлаганнар,<ref>N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 4, p. 21 ''"The temple is managed by the Gurus of Lord Vaikuntar's gurukulam. The Gurus are the descendants of Guru Podukutti."''</ref> шул ук вакытта башка Патһилар Аййя тарафдарлары идарәсенә күчкән.<ref>N. Elango and Vijaya Shanathi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of The World'' Chapter 8, pp. 41–44 (sources).</ref> [[Акилаттиратту Амманаи]] (Акилам) күрсәтмәләре буенча ил буенча табыну һәм язманы өйрәнү өчен [[Нижал Тһангал]]лар (кечкенә пагодалар) нигезләнгән булган.<ref>V.T. Chellam, ''Thamizaka Varalarum Panpadum'', Chapter 12, p. 493</ref> [[File:Ayya's Holy Perambu and Surai koodu.jpg|thumb|left| '' Изге ''Пирамбу'', ''Хадайям'' һәм ''Сураи куду''— [[Свамитһопе патһи]]да сакаланган [[Вайкундар]] әйберләре.]] Басмада булган беренче Аййяважи эше Арул Нул 1927 елда бастырылган булган, аннан соң 1933 елда Акилам булган,<ref>(Another view has [[Akilam]] published in 1939 and [[Arul Nool]] in 1918. This uncertainty results from the unfortunate absence of publication data in early editions of the Arul Nool. Source: N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum'').</ref> бу язылганнан соң бер гасыр диярлек вакыт узгач.<ref>N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum''.</ref> Нәтиҗәдә Аййяважи актив авыз иҗаты традицияләрен әдәби язмалар өчен калдырган. Аййяважи штаб-фатиры мәгълүматы буенча Аййяважи тизрәк [[Һиндстан бүленеше]]ннән соң (1940-ынчы еллар) тизрәк таралган һәм тагын да тизрәк 1990-ынчы елларда.<ref name="Ayyavazhi developments">N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar The light of the world'', p. 61</ref> Күп Аййяважига нигезләнгән иганә оешмалары 20-енче гасыр ахырында нигезләнгән булган.<ref>V.T. Chellam,''Thamizaka Varalarum Panpadum'', Chapter 16, pp. 598–599.</ref> Кайбер капма-каршы юрамалларны кертеп Акиламның берничә альтернатив юрамаллары шул ук период вакытында чыккан булган.<ref>N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum, Part 1, pp.(additional) 18–23</ref> Демократик бюро [[Анбуккодимаккал Тһируччабаи]] дини штаб-фатир буенча 1990-ынчы елларда динне оештыру һәм аның белән идарә итү өчен нигезләнгән булган. Оешма киңәшмәләре Көньяк Һиндстанда [[Мумбаи]]ны, [[Ченнаи]]ны һәм [[Тһируванантһапурам]]ны кертеп төрле шәһәрләрдә уздырыла.<ref>{{cite web |url=http://tholthiruma.blogspot.com/2009/02/blog-post_15.html |publisher=tholthiruma.blogspot.com on News report|title=3rd Religious conference|accessdate=15 April 2009 }}</ref> <ref name="Ayyavazhi developments"/> Аййяважиның үсешен танып, Вайкундарның инкарнациясе көне Аййя Вайкунда Аватарам 1994 елда [[Каньякумари районы]]нда штат хөкүмәте тарафыннан бәйрәм булып игълан ителгән булган, алар артыннан 2006 елда [[Тирунелвели]] һәм [[Тутикорин]] районнары ияргән.<ref>{{cite web|url=http://www.dinamalar.com/2006mar03/general_tn3.asp |title=Report on declaration of the holiday |publisher=[[Dina Malar]] |accessdate=3 February 2007 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070927021910/http://www.dinamalar.com/2006mar03/general_tn3.asp |archivedate=27 September 2007 }}</ref><ref>R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', p. 59.</ref> Безнең эраның 2012 елдан бирле [[Аййя Вайкунда Аватарам]] бөтен [[Тамил Наду]] штаты өчен чикләнгән бәйрәм булып игълан ителгән булган.<ref>[http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article2959703.ece Thousands take part in Ayya Vaikundar Avatar day – The Hindu] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160111155823/http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article2959703.ece |date=11 January 2016 }}, India's National Daily, 4 March 2012, ' " The government had also declared a restricted holiday on Saturday, for the first time, in the State in view of Ayya Vaikundar Avatar day. " '</ref> <ref>{{cite news|last1=The Indian Express|first1=The New|title=List of public holidays for 2018 announced|url=http://www.newindianexpress.com/states/kerala/2017/oct/13/list-of-public-holidays-for-2018-announced-1672693.html|accessdate=22 January 2018|date=13 October 2017}}</ref> Хәзерге вакытта [[Паййян династиясе]] варисы [[Бала Праджапатһи Адикалар]] Аййяважиның җитәкчесе дип таныла.<ref>[[Dina Thanthi]], [[Nagercoil]] Edition, 2/3/2007, p. 5. "மாநாட்டுக்கு அய்யாவழி சமய தலைவர் பால பிரஜாபதி அடிகளார் தலைமை தாங்குகிறார்." ''Translation – "The religious conference is led by Bala Prajapathi Adikalar, the head of Ayyavazhi religion."''</ref><ref>N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 4, pp. 21–22 ''"The Gurus are Payyan Chella Raj, Bala Prajapathi, Bala Janathipathi, Balalokathipathi, Payyan Sami, Thangapandian, Sekar and others. Bala Prajapathi is the most popular personality among them."''</ref> ==Язмалар һәм изге урыннар== [[File:Akila Thirattu Ammanai.JPG|thumb|right|Унберенче илһамланудан күренгән ''Каппу'' [http://www.worldcatlibraries.org/oclc/20287371?tab=details Пала Рамачандран юрамасы] [[Акилам]].]] Аййяважиның изге китаплары [[Акилаттиратту Амманаи]] ''<nowiki>Akilam</nowiki>'')<ref>{{cite web |url= http://www.worldcatlibraries.org/wcpa/top3mset/20287371|title= www.worldcatlibraries.org|accessdate=23 January 2008 |format= Akilam: vacan̲a kāviyam|work=Publisher: K Patchaimal, Cāmitōppu.}}</ref> һәм [[Арул Нул]] һәм алар [[Аййяважи мифологиясе]]нең чыганагы булып тора. ''Акилаттиратту Амманаи'' [[Һари Гоапалан Сидар]] тарафыннан 1841 елда язылган булган,<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 118–119 ''"The author claims that God woke him up during sleep and commissioned him to write it by 'telling' him what to write"''</ref> Акиламның эчтәлеге [[Нараяна]] тарафыннан хатыны [[Лакшми]]га сөйләнгән буларак.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 119 ''"It is presented as if Vishnu is narrating the whole story to his consort Leksmi"''</ref> Риваять чараларына өстәп Акиламда шулай ук күп тарихи фактлар китерелә,<ref>Pon. T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', p. 183.</ref> аеруча [[2-нче меңьеллык]]ның уртасыннан һәм соңыннан. Баштагы текст зыянланган булып, ''Свамитһопе'' юрамасы ''Коттангаду'' юрамасы һәм шулай ук ''Панчалакуричи'' юрамалары кебек кыз юрамаллары Акиламның иң иртә пальма яфрагы юрамаллары булып тора.<ref name = "Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions"/> Башка бастырылган юрамаларга [[Сентратисаи Вентраперумал]] юрамасы, [[Вивеканандан]] юрамасы, югары тәнкыйтьләнгән [[Вайкундар Тһируккудумбам юрамасы]] <ref name = "Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions">''N. Vivekanandan'', ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part-1.</ref> һәм иң иртә һәм киң кабул ителгән [[Паларамачандран юрамасы]] керә.<ref name = "Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum: Akilam versions"/> Акиламда унҗиде бүлектә 15000-нән артык шигырь бар. Ул шигъри [[Тамил теле]]ндә in a [[баллада]] формасында язылган һәм уникаль әдәби стильдә китап буенча ике субжанрда ''Вируттам'' һәм ''Натай''да язылган. Икенчел язма [[Арул Нул]]да Арулаларкал (Илаһи көч шуңа ия булган) тарафыннан язылган дип ышаныла.<ref name="Arul Nool">G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, pp. 119–120</ref> Анда догалар, [[гимн]]нар һәм Аййяважида табыну юллары өчен күрсәтмәләр, шулай ук [[ритуаллар]] [[күрәзәчелеге]] һәм күп актлар бар.<ref name="Arul Nool" /> Анда шулай ук Акиламда булган күп чаралар бар, алар Вайкундар тормышына карый.<ref>R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', Ram Publications, pp. 11–12</ref> Анкиламнан аермалы буларак Арул Нул өчен билгеле тарих юк. Барлык бу текстлар [[Тамил теле]]ндә җыелган.<ref name="Dr. Paulose's book">C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24.</ref> [[File:Location of Pancha Pathi.png|thumb|left|[[Панча патһи]] – урнашу картасы]] Аййяважи тугърылары өчен [[Патһи]] дип аталган җиде изге урын бар,<ref name=Ayyavazhi>{{cite book|last=Chryssides|first=George|title=Historical Dictionary of New Religious Movements|year=2011|publisher=[[Rowman & Littlefield]]|location=[[Lanham, Maryland|Lanham]], [[Maryland]]|isbn=9780810861947|page=48|url=https://books.google.com/books?id=WA12nHRtmAwC&q=Ayya+Vaikundar&pg=PA48}}</ref><ref name="Nadar Kulatthil Narayanar Avatara">R.Shanmugam, ''Nadar Kulatthil Narayanar Avataram'', p. 195</ref> иң әһәмиятле булып [[Панча патһи]] тора.<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=editor, L.K.|title=Indian cultural heritage perspective for tourism|date=2008|publisher=Isha Books|location=Delhi|isbn=978-8182054752|page=123|url=https://books.google.com/books?id=u21tp_JG9I0C&q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}</ref> Свамитһопе патһи гыйбадәтханәсе Аййяважиның штаб-фатиры булып тора.<ref>[[The New Indian Express]]''(English Daily)'', [[Madurai]] Edition, 3/4/2008.</ref><ref>{{cite web |url=http://www.tsi.org.in/conference/chennai_tourism.asp#temple |title=www.tsi.org.in |accessdate=11 October 2007 |format=Tourism in Chennai |work=Temples: "Swamithoppe – Ayya Vaikundar Pathi, religious head quarters of Ayyavazhi." |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071009031519/http://www.tsi.org.in/conference/chennai_tourism.asp#temple |archivedate=9 October 2007 |url-status=dead}}</ref><ref>N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'' Chapter 8, p. 41 " The first Pathi is Swamithoppu, the headquarters of Ayyavazhi. "''</ref> Биш Панча патһи булып болар тора:<br/> 1. [[Свамитһопе патһи]], бөек [[Тавам]]ның урнашуы һәм диннең штаб-фатиры.<br/> 2. [[Амбала Патһи]], Вайкундар үзенә Җиде Илаһка кушылган урын.<br/> 3. [[Мутта Патһи]], Икенче һәм Өченче [[Винчаи]]ның урнашу урыны.<br/> 4. [[Тһамараикулам Патһи]], [[Акилаттирату Амманаи]] язылган урын.<br/> 5. [[Пу Патһи]], Аййя үзенә символик өйләнешү өчен Җир Алиһәсен [[Бхуми|Пумадантһай]] үзенә берләштергән урын.<br/> [[Вакаиппатһи]], гәрчә штаб-фатир тарафыннан [[Панча патһи]]га кертелмәсә дә, һаман да Пати дип, әмма әзрәк әһәмият белән дип таныла.<ref>N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar the light of the world'', Chapter 6 (Thuvayal Panthy), p. 31</ref><ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 117 ''" However, there is also another list which includes Vakaipati in tuvaiyal tavacu's place "''</ref> Аййяважи тарафдарлары арасында кайбер башка Патһилар изгелеге буенча килешмәү бар, мәсьәлән, [[Вайкунда Патһи]] һәм [[Аватһара Патһи]]. Аййяважи штаб-фатиры тарафыннан Патһилар исемлектә бу Патһилар кертелмәгән.<ref>N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar the light of the world'', Chapter 8, p. 41 (Panchappathi)</ref> [[File:Adiyogi Shiva Statue (233423143).jpeg|thumb|right|220px|Аййяважи [[Тһирунамам]] белән [[Иша Йога Үзәге]]ндә [[Адийоги Шива сыны]].]] ==Символизм== [[File:Ayyavazhi Sahasrara.jpg|thumb|left|Аййяважида ''Лотосны тотучы Намам'' дип символлаштырган [[Саһасрара]].]] Аййяважиның символы булып ялкын формасындагы ''[[Намам]]''-ны тотучы [[Падма (лотос)|лотос]] тора.<ref name= "Lotus with Namam">Tha. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 108.</ref> Лотос 1008 таҗ яфраклы ''[[Саһасрара]]''ны ([[Тамил теле]]ндә, ''Ладам'') чагылдыра, шул ук вакытта Намам ''Аанма Джйотһи''ны яки ''[[Атман (Һинд дине)|атман]]ны'' чагылдыра.<ref name= "Lotus with Namam" /> Аййяважи язмаларының икесе дә<ref>Akilam15:39 "Petti ceelai Uduthu Periya ''Thirunama'' Pottumittu"</ref><ref>Sivakanda Athikara Pathiram, First Act. Source: N. Vivekanandan's Arul Nool – Moolamum Uraiyum, p. 62</ref> [[Тһирунамам]]га карый ("ялкын формасындагы символ" Аййяважи символында лотосның өстен чагылдыра), әмма бөтен лотосны түгел. Символ булып Акиламга нигезләнгән фәлсәфәнең идеологик нәтиҗәсе булып тора. Бу символ 20-нче гасыр уртасыннан бирле кулланылышта булган.<ref>In the absence of written references, there is a painting at the residence of Bala Prajapathi Adikalar which was considered older, but is not less than 50 years. There are also oral traditions which suggest the same age for this symbol.</ref>[[File:Thiru Nizhal Thangal of Attoor.jpg|thumb|right| [[Саһасрара]] архитектурасы стилендә төзелгән [[Тһируваттар]] янында [[Нижал Тһангал]].]] Акиламда сигез [[юга]] турында мифик сөйләү еш фәлсәфи рәвештә сигез [[чакра]]га карый дип карала.<ref name="Yugas as Chakras">A. Arisundara Mani, Akilathirattu Ammanai Parayana Urai, pp. (Additional) XII–XIII " Athara thana vilakka attavanai ".</ref> Беренчесе [[Нитийя Юкам]], ул [[Бинду]] һәм иң соң халәте, [[Дһарма Юкам]], Саһасрара яки абсолют балкыш. Бу серияләрдә берлекнең [[аң]] (''намам'') энергиясе Биндудан (Нитийя Юкам) соңгы Саһасрарага (Дһарма Юкам)га кадәр үсә. Яктыртуның иң югары рухи үзәге бу лотос абсолют "балкыш" тәҗрибәсе өчен.<ref>A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', p. 374.</ref> Соңгы Дһарма Юкамда (Саһасрара) иң көчле куәт булып [[Экам]] тора, ул Вайкундарның [[Өчлек]] концепциясенең берсе булып тора, яки иң олы абсолютның манифестациясе.<ref name="Lotus with Namam" /> Шулай итеп Аййяважиның символы Акиламнан алынган. "Тһируманам белән лотос" символы "Саһасрада тәҗрибә ителгән Вайкундар"ны күрсәтә. Билгеле [[Һинду]] текстларында Саһасрара чакрада 1000 таҗ яфрагы бар.<ref>{{cite web |url=http://malankazlev.com/kheper/topics/chakras/Sahasrara.htm |publisher=malankazlev.com |title=Sahasrara Chakra |accessdate=8 April 2020}}</ref> Әмма [[Аййяважи символизмыы]]нда Саһарараның 1008 таҗ яфрагы бар.<ref name="Yugas as Chakras" /> Аййяважида 1000-нең әһәмиятенә ишарә иткән язма абруе юк, әмма 1008 саны киң искә алына. Шулай ук Вайкундарның инкарнациясе елы 1008 M.E. (Малаялам Эрасының). ''Саһасрара'' сабаксыз лотос буларак символ булып тора. Аййяважи архитектурасы Нижал Тһангалларны төзүдә үстерелгән булган, шунда әйләндереп куелган ''Саһасрара'' чәчәге түбәне каплау өчен кулланыла.<ref>See this image[[:File:Nelli Nintra Vilai Thangal.png]], a Nizhal Thangal constructed in this architectural manner near Marthandam, [[Tamil Nadu]].</ref> Лотос [[Кеше йөрәге|йөрәк]]не чагылдырырга мөмкин һәм ялкын формасы (Тһирунамам) Илаһны чагылдыра.<ref>Pulavar. R. Shanmugam's, (2000), ''Nadar Kulathil Narayanar Avatharam'', Nadar Kulatheebam Publications, p. 207</ref> Аййяважи башка символларны да кулланган [[Вайшнавизм|Вишнуит]] ''Өчлек Намам''ны кертеп (хәзерге вакытта кулланылмый) һәм [[кабырчык]]. ==Тәгълиматы һәм йогынтысы== Аййяважи тәгълиматының күпчелеге ''Акилаттиратту Амманаи'' китабында һәм башка тәгълиматта табылырга мөмкин һәм Арул Нулда очраган башка мәгълүм булмаган авторларның төрле китапларыннан берләштерелгән булган.<ref>N. Vivekanandan, ''Arul Nool Moolamum Uraiyum'', p. 8</ref> Дһарма кебек Аййяважиның башка тәгълиматлары икеләтә, иҗтимагый һәм мистик. [[Мистика|мистик]] тәгълиматлар илаһи мәгълүматны багышланган, шул ук вакытта иҗтимагый тәгълиматлар беренче чиратта җәмгыятьтә тигезсезлек һәм дискриминациягә карый. Тәгълиматлар Илаһка уңайлы мөнәсәбәтне илһамландыра, куркуга нигезләнгәнгә каршы булган кебек. Тарафдарлар Илаһка интимлыгын һәм назын көчәйтү өчен Илаһка ''Аййя'', "әти" дип мөрәҗәгать итәләр.<ref>R. Ponnu, ''Ayya Vaikundar Ore Avatharam'', pp. 128–129</ref> [[File:Lord Ayya.jpg|thumb|"Аййя" – Иң олы берлек|alt=]] [[File:Ekam evolution.jpg|thumb|left|бөтен[[булу]]ның чыганагы [[Экам]]ның эволюциясе ([[Кали Юга]]га кадәр.)]] Аййяважи мистиклары игътибарны иң олы берлектә туплыйлар.<ref>''A. Ari Sundara Mani'', ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', p. 384</ref> Аның юрамаллары арасында теология игътибарын һәрвакыт берлектә туплыйлар. [[Кали (асурасы)|Кали шәйтаны явызлыгы]] шәхси җаннар һәм Галәм арасында иң соңгы [[һеносиз|берлек]]не блоклый һәм алар арасында [[Үз]] һәм [[Эго]]ның ялган сизүен барлыкка китерә. Бу хаталы караш берлекнең ачык сизүнең сәбәбе булып тора һәм аңа каршы мотивацияли.<ref>N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?, p. 12</ref> Экам<ref>{{cite book|last1=Woldman|first1=Jeanette|title=Travel guide to other dimensions.|date=2010|publisher=Woldman|location=[S.l.]|isbn=978-0984531011|page=16|edition=Illustrated}}<!--|accessdate=4 October 2014--></ref> —иң олы җанның "өстәрәк җаны" яки иң олы җан—булуның бөтенлеге дип идентификацияләнә, ул табигате буенча үзгәрүсез һәм бөтен урында да бар. Ул явыз көч [[майя]] булуга күрә “ [[урын һәм вакыт]]”ка күрә төрле үзгәрүләрне кичерә торган.<ref>A. Ari Sundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', pp. 103–121</ref> Бөтен мәхлукат бу Экамнан, иң олы аңнан эволюцияләгән.<ref>N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum, p. 97</ref> Экамның барлык сыйфатлары берәүнең җанында һәм аннан эволюциялиләр. Һәр җан чагылышы булыып тора,<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Janak|title=World religions and the new era of science|date=2010|publisher=Xlibris Corp.|location=[S. l.]|isbn=978-1453535721|page=Hinduism 5}}<!--|accessdate=4 October 2014-->{{Self-published inline|certain=yes|date=January 2018}}</ref> яки абсолют Олының көзгесе,<ref>T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin vazvum Sinthanaiyum'', pp. 60–61.</ref> ул [[Аййяважи ритуаллары]]нда текст нигезе һәм метафораны тәэмин итә. Кеше һәм барлык башка җаннар чикләнгән һәм Кали асурасы явызлыгы белән чикләнгән. Шуңа күрә шәхси җаннар иң олы балкышка ия була алмыйлар һәм Экамга икенчел булып тора. Җан майяның йогынтсыннан азат булгач, ул Экам белән бер була. Аның индивидуальлеге китә һәм шулай итеп Экам да.<ref>N. Vivekanandan, Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?, p. 14</ref> Икенче яктан бу иң олы аң [[Параматма]] (иң олы җан) дип шәхесләнә, аның белән Илаһ "Ир" була, шул ук вакытта барлык башка җаннар аның "хатын"нары булып тора,<ref name= "Unifying souls as Thirukkalyana Ikanai" >Ari Sundara Mani, Akilathirattu Ammanai Parayan Urai, p. 534</ref> бу [[Тһируккалйана Эканай]] белән символлана, монда Вайкундар шәхси җаннарга өйләнә.<ref name= "Unifying souls as Thirukkalyana Ikanai" /> Шулай ук Аййяважи фәлсәфәсе [[Кеше мәхлукат]]ларының һәм барлык башка Галәмнең [[акыл ия]]ләре өчен уртак формула булып тора. Шулай итеп акыл ияләре өчен тышта булган бөтен нәрсә шулай ук эчтә дә бар.<ref>P. Sundaram Swamigal and K. Ponnumani, ''Ucchippadippu'', pp. 32–33.</ref>[[File:The Palliyarai of Swamithope Pathi.jpg|thumb|right|[[Паллиярай]]ның [[Свамитһоппе]] [[патһи]]ның потлары урынына [[Элунетру]].]] Аййяважи тәгълиматы [[каста]]ларга нигезләнгән тигезсезлекләр тәфсилләп тәнкыйть ителә.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', Chapter 5, p. 114 ''" Other verses from Akilattirattu like, 'throw the eighteen castes and the demons into the mountain and the sea', 'do not discriminate between the powerful and powerless', 'the caste would disappear by itself', etc., point to the fact of a considerable indoctrination against the inequalities of Castes."''</ref> Ул ''каста системасы''н үзен түгел, ә каста дискриминациясен тәнкыйть итә. Башлануыннан бирле Аййяважи иҗтимагый реформа буларак хезмәт иткән, аеруча Траванкор даирәсендә, ул элек көчле каста системасы өчен билгеләнгән булган.<ref>Cf. Ward and Conner, Geographical and Statistical Memoir, p. 133; V. Nagam Aiya, The Travancore State Manual, Volume-2, p. 72.</ref> Аййя Вайкундар <ref>{{cite news |url=http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |title=The Hindu |accessdate=7 February 2007 |format=The Sree Narayana effect |work=Credit to reformers: "The first of the social revolutionaries was Vaikunta Swami (1809–1851)." |location=Chennai, India |date=29 August 2004 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070305164930/http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |archivedate=5 March 2007 |url-status=live |=http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040927174958/http://www.hindu.com/2004/08/29/stories/2004082904420400.htm |date=2004-09-27 }}</ref> иҗтимагый реформатор буларак уңышка ирешеп<ref>{{cite news |url= http://www.hindu.com/2006/03/19/stories/2006031900640200.htm|title= The Hindu|accessdate=7 February 2007 |format= Communalism an important factor in politics|work=Great reformers|location=Chennai, India|date=19 March 2006| archiveurl= https://web.archive.org/web/20070111132234/http://www.hindu.com/2006/03/19/stories/2006031900640200.htm| archivedate= 11 January 2007 | url-status= live}}</ref><ref>{{cite news|url= http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm|title= The Hindu – India's National Newspaper|accessdate= 16 September 2007|format= Around the City|work= AIR programme|location= Chennai, India|date= 6 July 2004|= http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040710151050/http://www.hindu.com/2004/07/06/stories/2004070612160300.htm |date=2004-07-10 }} This link about a programme by '[[All India Radio]]' includes [[Ayya Vaikundar]] as a [[Social reformer]].</ref> сәяси көрәшне һәм дини реформацияләүне башлауда беренче булган.<ref>{{cite news |url= http://www.hindu.com/cp/2007/09/28/stories/2007092850300800.htm|title= The Hindu – India's National Newspaper|accessdate=23 January 2008 |format= Stargazing|work=Ayya's story|location=Chennai, India|date=28 September 2007| archiveurl= https://web.archive.org/web/20080214111454/http://www.hindu.com/cp/2007/09/28/stories/2007092850300800.htm| archivedate= 14 February 2008 | url-status= live}}</ref> <ref>{{cite web|url=http://www.education.kerala.gov.in/englishmedium/historyeng/chapter9.pdf |title=www.education.kerala.gov.in |accessdate=23 January 2008 |format=Towards Modern Kerala |work=10th Standard Text Book, Chapter 9, p. 101. |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081217193847/http://www.education.kerala.gov.in/englishmedium/historyeng/chapter9.pdf |archivedate=17 December 2008 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.dinamalar.com/2008MAR03/general_tn7.asp |title=www.dinamalar.com |accessdate=3 May 2008 |format=Silently spreading Love-flag |work=Dinamalar (Leading Tamil Daily), 3 March 2008. |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081202150511/http://dinamalar.com/2008MAR03/general_tn7.asp |archivedate=2 December 2008 }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20071129185218/http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf |url-status=dead |archive-date=29 November 2007 |title=www.tnuniv.ac.in |accessdate=16 September 2007 |format=Tamil Nadu State Council for Higher Education, Social and Cultural History of Tamil Nadu from 1529 to Present day |work=Reform Movements and National Movement, p. 27 |archivedate=2007-11-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071129185218/http://www.tnuniv.ac.in/tansche/reports/History%20Education%20in%20the%2021st%20Century.pdf }}</ref> <ref>{{cite web|url=http://www.bdu.ac.in/cb-ug-his.pdf |title=History of Tamil Nadu from 1800 AD to the Present Day |accessdate=23 January 2008 |format=Bharathidasan University |work=B.A. History – Course Structure under CBCS, Core Course – V, p. 9. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071129185219/http://www.bdu.ac.in/cb-ug-his.pdf |archivedate=29 November 2007 |url-status=dead}}</ref> <ref>{{cite web|url=http://www.bdu.ac.in/cb-pg-his.pdf |title=www.bdu.ac.in |accessdate=7 February 2007 |format=SOCIAL REFORMERS OF MODERN INDIA |work=Unit IV |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20051128094048/http://www.bdu.ac.in/cb-pg-his.pdf |archivedate=28 November 2005 }}</ref> Вайкундар Тамил Надуның һәм Кераланың иҗтимагый инкыйлабчыларының беренчесе булган.<ref>M. Ilanchezhiyan, ''Pandiyarkula Nadrakal Kulamurai Kilathal'', p. 197.</ref> <ref name = "Sreedharamenon"/> Өйрәнүче галимнәр Вайкундарны галим, дәвалаучы һәм могъҗиза язаучыы дип атыйлар.<ref>George D. Chryssides, ''Historical dictionary of new religious movements'', (Publisher: Lanham, Md., Scarecrow Press) 2012, Page 48, Ayyavazhi.</ref> Ул шулай ук Һиндстанның барлык иҗтимагый реформаторларының алдан килеп чыгучысы дип әйтелә.<ref name= "Immanuel:First Reform Movement">Immanuel, ''Kanniyakumari: Aspects and Architects'', Chapter 11, pp. 115–116.</ref> Акилам хезмәт сыйныфларына симпатия күрсәткән һәм алар түләргә тиеш югары салымнарга каршы торган.<ref>{{cite web|url= http://www.kuttyjapan.com/nadar/nadar-what-they-do.asp|title= Nadars of South India|accessdate= 23 January 2008|format= www.nadar.org|work= Vaikunda Swamy opposed the excessive taxes and corvee labour imposed on&nbsp;...|archiveurl= https://web.archive.org/web/20080110121900/http://www.kuttyjapan.com/nadar/nadar-what-they-do.asp|archivedate= 10 January 2008|url-status= dead}}</ref> Башыннан бирле үк тарафдарлар тәгълимат белән көчәйтелеп шулай ук сәяси бастыруга каршы көчле позициядә торганнар. Бу иң ачык итеп Акиламда күренә, биредә Тһирувитканур патшасы Калинисан буларак идентификацияләнә (Кали шәйтанының тоткыны) һәм Британияле иҗтимагый мәгънәдә [[Веннисан]] (ак нисан) буларак идентификацияләнә.<ref>''Akilattirattu Ammanai'', published by T. Palaramachandran Nadar, pp. 214, 266</ref><ref>''Akilattirattu Ammanai'', published by T. Palaramachandran Nadar, 9th impression, 1989, pp. 119, 120 and 121.</ref> Аййяважи Кеше Хокуклары һәм Иҗтимагый Тигезлек Кеше Хокукларының алгы фронтында булган.<ref name= "Immanuel:First Reform Movement" /> Аййяважи шулай ук көньяк Һиндстанда күп иҗтимагый үзгәрүләргә йогынты ясаган,<ref>R. Ponnu, ''Vaikunda Swamigal Ore Avataram'', p. 152</ref> аның нәтиҗәсе иҗтимагый һәм [[үз-ихтирам хәркәт]]ләр булган, мәсьәлән, ''Өске кием агитациясе'',<ref name = "Sreedharamenon">A. Sreedhara Menon, ''A Survey of Kerala History'', p. 314</ref><ref>{{cite web |url= http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/article1064574.ece|title= The Hindu|accessdate=3 March 2011 |format= Jayalalithaa to visit Kanyakumari tomorrow|work=' "He (Vaikundar) spearheaded the thol seelai struggle..." ' 3 March 2011.}}</ref><ref>{{cite news |title=Republic-day-parade :: Tamil Nadu tableau showing women without blouses draws criticism |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/chennai/republic-day-parade-tamil-nadu-tableau-showing-women-without-blouses-draws-criticism/articleshow/67705502.cms |accessdate=8 February 2019 |agency=Times of India}}</ref> [[:en:Temple Entry Proclamation|Гыйбадәтханәгә керү агитациясе]] һәм башка хәрәкәтләр, [[Нараяна Гуру]]ныкын,<ref name= "Selvister:First Reform Movement" >Selvister Ponnumuthan, (1996), ''The spirituality of basic ecclesial communities in the socio-religious context of Trivandrum/Kerala, India'', {{ISBN|88-7652-721-4}}, Editrice Pontificia Università Gregoriana, pp. 77–78</ref><ref>{{cite web |url=http://www.nairs.org/?a086 |publisher=nairs.org|title= Are the Travancore Kings Nairs?|accessdate=9 September 2007 |quote="It is worth mentioning here that Chattambi Swamikal and Sreenarayana Gurudevan were ardent devotees of Lord Muruka, so also their predecessor Ayya Vaikuntar." This statement says that Chattampi Swamikal and Narayana Guru are the (predecessors or disciples) of Vaikundar}}</ref> [[Чаттампи Свамикал]]ныкын,<ref>{{cite web|url=http://www.nairs.org/?a083 |title=Marutwamala: Heritage Site Threatened |accessdate=23 January 2008 |format=www.nairs.org |work=as two of the great sages and social reformers Chattambi Swamikal and Shree Narayana Gurudevan, born in the leading [[Nair|Nayar]] and [[Ezhava]] communities, lived and did penance here before embarking on their mission of liberating the caste ridden people. They were believed to be influenced by the teachings of Ayya. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071229044754/http://www.nairs.org/?a083 |archivedate=29 December 2007 |url-status=dead}}</ref> [[Arutprakasa Vallalar Chidambaram Ramalinga Swamigal|Валлалар]]ныкын <ref name= "Ponnu:First Reform Movement" >R. Ponnu, ''Vaikunda swamigal Ore Avataram'', p. 178.</ref> һәм [[Аййянкали]]ныкын кертеп. ==Табыну үзәкләре== [[File:Nelli Nintra Vilai Thangal.png|thumb|left|Тамил Надуда [[Мартһандам]] янында [[Нелли-нинра Вилайның Нижал Тһангалы]].]] Аййяважи тарафдарлары ''Патһилар''ны һәм ''Нижал Тһангал''ларны нигезләгәннән, алар илнең төрле өлешләрендә табыну һәм дини белем алу үзәкләре булып тора.<ref name ="Worship Centers">G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', pp. 116–117</ref> Алар Аййяважи ышанулары һәм практикалары дәгъвасы өчен үзәкләр булып хезмәт итә.<ref name ="Worship Centers" /> Бөтен Һиндстан буенча меңнәрчә ''Нижал Тһангал'' бар.<ref>{{cite web|url=http://www.tamilstar.com/news/publish/article_3251.shtml |title=Sujibala without a blouse in Ayyavazhi (Preview about the Film 'Ayyavazhi') |accessdate=23 January 2008 |format=www.tamilstar.com |work=Now there are thousands of temples erected in honour of Vaigundaswamy. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070818154224/http://www.tamilstar.com/news/publish/article_3251.shtml |archivedate=18 August 2007 |url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.kollywoodtoday.com/news/nallakannu-watches-ayyavazhi/|title= Nallakannu Watches Ayyavazhi|accessdate=9 June 2008 |format= www.kollywoodtoday.com|work=Now there are thousands of temples erected in Honour of Vaigundaswamy.}}</ref> <ref>C. Paulose, ''Advaita Philosophy of Brahmasri Chattampi Swamikal'', p. 24, "To propagate his teachings and ideas he opened up 7 Pathis and 7 Tangs (The Primary Nizhal Thangals) in Travancore as well as hundreds of small pagodas (Nizhal Thangals) throughout India." Accrediting the [[Worship centers of Ayyavazhi]] across [[India]] and so the Ayyavazhi followers.</ref><ref>R. Shanmugam, ''Nadar Kulathil Narayanar Avatharam'', p. 192, "நாடெங்கும் உள்ள நிழல் தாங்கல்களுக்கெல்லாம் தலைமைப் பதி, குமரி மாவட்டதில் முன்கூறிய சாமிதோப்பு என்ற ஊரில் இருக்கிறது." ("The headquarters of all these Nizhal Thangals which are found across the country, is at the place called Swamithoppe as told earlier.")</ref> Бөтен Һиндстан буенча, аеруча Көньяк Һиндстанда. Көньяк Һиндстанда 7000-нән артык табыну үзәкләре бар, аеруча Тамил Наду һәм Кералада.<ref>Tha. Krishna Nathan's, ''Ayyaa vaikuNdarin vaazvum sinthanaiyum'' (Tamil), Chapter 4, p. 83: "இதற்கு ஆதாரமாக அய்யா வைகுண்டரைத் தெய்வமாக ஏற்றுக்கொண்ட சுமார் 8000 – க்கும் மேற்பட்ட அய்யாவழிப் பதிகள் தமிழ்நாடு மற்றும் கேரளப்பகுதிகளில் இயங்குவதைக் கூறலாம்." (This citation is from a Tamil Wikipedia article)</ref> 19-ынчы гасыр утрасы [[Лондон Миссионерлык Җәмгыяте]] (LMS) игъланнарында шулай ук ''Нижал Тһангаллар'' турында сөйләнә.<ref>From the following reports: ''James Town Mission District'' for 1863, ''Neyoor Mission District'' for 1869, ''Santhapuram Mission District'' for 1858, ''Nagercoil Mission District'' for 1864, from the ARTDC for the respective years.</ref> Аййяважи үзәкләшеп оешкан булмаганга күрә, ''Свамитһопе патһи'' бөтенесе өчен дини штаб-фатир булып хезмәт итә. Табыну үзәкләре арасында ''Патһи''лар табыну үзәкләре арасында күбрәк әһәмияткә ия.<ref name ="Worship Centers" /> Җиде ''[[Патһи]]''<ref name="Dr. Paulose's book" /> Вайкундар һәм аның эшчәнлеге бу табыну үзәкләре белән тарихи бәйле булуына күрә әһәмияткә ия.<ref name ="Worship Centers" /> Гәрчә диннең штаб-фатиры дип саналса да ''Свамитһопе патһи'' рәсми рәвештә башка дини үзәкләр белән идарә итми. Үзеннән башка барлык ''Патһи''лар белән бәйсез комитетлар идарә итәләр.<ref>N. Elango and Vijaya Shanthi Elango, ''Ayya Vaikuntar – The Light of the World'', pp. 41–44</ref> [[Панча патһи]]лар буларак мәгълүм биш ''Патһи'' Патһилар арасында әйдәп баручы буларак мәгълүм. <ref>{{cite book|last1=Boundaries|first1=Beyond|title=Hindu-Christian Relationship and Basic Christian Communities|date=2009|publisher=ISPCK|location=Delhi|isbn=978-8184650013|page=32|url=https://books.google.com/books?id=YYlC_qF_eB0C&q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}</ref> [[Нижал Тһангал]]лар ''Патһи''лар белән чагыштырганда [[Нижал Тһангал]]лар Вайкундар тәгълиматын өйрәнү һәм табыну өчен гади кечкенә корылмалар булып тора. Алар иртә көннәрендә белем бирү үзәкләре буларак хезмәт иткәннәр.<ref>R. Ponnu, ''Vaikundacuvamikal Valvum Valikattalum'', p. 71.</ref> Бу үзәкләрдә мохтаҗларга ашамлык һәм сыену урыннары тәкъдим ителә.<ref>P. Sarvesvaran, ''Sri Vaikunda Swamikal – A Forgotten Social Reformer'', p. 8.</ref> Аларның кайберәүләре Вайкундар исән булганда нигезләнгән булган. Алар арасында Арул Нул җиде Тһангалны билгели,<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 118. Вайкунтачами Четтикудийиррупу, Агастисварам, Палур, Чундавилай, Вадаливилай, Кадампанкулам һәм Пампанкуламда бу нилатанкалкалларның җидесен нигезләгән.</ref> Һәм алар башкаларга караганда өстен булып санала. Хәзерге вакытта бу үзәкләрдә төп эшчәнлекләрнең берсе булып иганә тора.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'' Chapter 5, p. 118.</ref> Бу үзәкләр Дһарма сыену урыны буларак пәйда булган.<ref>''Journal of Dharma'' (1985), Published by 'Center for the Study of World Religions', Dharmaram College, Bangalore.</ref> Нижал Тһангаллар Аййяважи кешеләре иҗтимагый дини тормышында әһәмиятле оешманы формалаштыралар. Панивидай көненә өч мәртәбә башкарыла ала, әмма барлык табыну үзәкләрендә көненә кимендә берә мәртәбә [[Панивидай]] тәэмин ителә. ==Әхлак== [[File:Flag mast of Swamithoppe.jpg|170px|thumb|right|Түбәсендә Аййяважи символы белән [[Свамитһоппе]] байрагы мачтасы.]] Мета-сөйләү мифологиясе белән интеграцияләгән Аййяважи әхлакы беренчел язма ''Акилаттиратту Амманаи''да табыла.<ref name="Ayyavazhi ethics">T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 112.</ref> Әхлак буенча Арул Нул Акиламда булган төп концепцияләрнең җыелмасы булып тора.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern agency'', Chapter 5, p. 120</ref> Акиламда әхлакый абстракцияләр берничә урында берничә ситуацияләрдә соралганда кече[[Дэва (Һинд дине)|дэваларга]], [[изге]]ләргә, һ.б. "Ходай тарафыннан сөйләнгән" дип күрсәтелә. [[Нитһам]] Аййяважиның төп кыйммәте булып тора. Бу иртә гасырларда җәмгыять, аның кешеләре, хөкем итүче патша, һәм башкалар Иң Көчлене эшләрендә, гамәлләрендә һәм эшчәнлекләрендә урнаштырып . табигать белән абсолют гармониядә яшәгәннәр. Җавап итеп, табигать һәм илаһи мәхлукатлар Нитһам тарафдары булган җәмгыятьне саклыйлар. Табигать белән иң ахыргы берлектә үзәк теманы формалаштыралар, шул ысул буенча бару өчен әхлакый форма. Акиламда кебек үк, [[Винчай]] Ходай (Нараяна) тарафыннан Вайкундарга тәэмин ителгән кагыйдәләр һәм көйләмәләр. Шундый өч Винчай бар. Шунда табылган актлар кешеләр өчен әхлакый кодларын камилләштерү өчен яраклы. Беренче ''Тиручендур Винчай''сы Акиламда иң зур әхлакый тупланманы формалаштыра.<ref name="Ayyavazhi ethics" /> Берникадәр дәрәҗәдә [[Аййяважида Дһармик тәгълиматы]] әхлак дип таныла. Иҗтимагый әхлакта иганә һәм "берлекнең иң ахыр хакыйкатен реализацияләп карау" Аййяважи дһарманың байрагы астында әхлакый кодлар булып тора. Акилам шулай ук [[Дэва (Һинд дине)|Дэвалар]] өчен аерым әхлакны бирә.<ref name="Dharma for devas" >Mani Bharathi, ''Akilathirattu Ammanai Vilakka Urai (Part – 2)''.</ref> Аййяважи әхлакы Вайкундар инкарнациясеннән киң тайпылышка дучар була, чөнки шул вакытта универсаль үзгәрү булган.<ref name="Dharma for devas" /> Барсыннан да өстен, әхлакый закон буларак кешеләргә[[калимайяи]]ның явыз көчләрен мәхәббәт, түземлек һәм тынычлык кораллары белән җиңәргә киңәш ителә, чөнки [[майя]] буларак Калийян кеше акыллары белән хөкем итә. Арул Нул әхлакны да кертеп Аййяважи кагыйдәләре һәм көйләүләрендә төп рольне тәшкил итә. Ул аерым итеп иҗтимагый әхлакны һәм шулай ук илаһи әхлакны да бирә. Биредә [[Шиваканта Атһикара Патһирам]] әхлакны өйрәтүгә багышланган бүлек. Әхлаксыз фикерләрдән һәм гамәлләрдән килеп чыккан гөнаһларны ярлыкау өчен ритуалларны, аеруча [[әйләнеп йөрүләр]]не башкарырга кирәк. ==Дини тәгълимат== [[File:Tamarai-Namam glossy.png|thumb|left|Изге [[Аййяважи символы]].]] Аййяважи концепцияләренең ачык исемлеген бирү авыр, чөнки Аййяважи язмалары [[Һинд дине язмалары]] белән бәйле. Акиламда беренче чиратта булган язмаларның (Һинду булган) үзәк темалары Вайкундар килгән вакытка бозылган булган дип әйтә.<ref name="G. Patrick, p.119">G. Patrick, ''Religion and Subaltern agency'', 'The Religious Phenomenon of Ayya Vali', p.119.</ref> Шулай ук Акилам кешелеккә альтернатива буларак бирелгән булган дип сөйләнә, чөнки Калиян баштагы Ведаларны һәм Шастраларны җимергән булган, һәм Кали Юга башында аның тарафыннан элек булган язмаларга берничә өстәүләр бирелгән булган.<ref>G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, pp. 120–121.</ref> Бу ике караш та Акиламның Һинду язмаларына караш бирәләр һәм аларны баш тарту өчен сәбәпләр итеп урнаштыралар. Аййяважи язмаларының фәлсәфәсе, төшенчәләре һәм мифологиясе [[Аййяважи теологиясе]]н дини өйрәнү өчен нигез булып тора.<ref>P. Sundaram Swamigal and K. Ponnu Mani, ''Ayya Vaikunta Nathar Jeevacharithram'', pp. 20–21</ref> Әмма Акиламда цитаталанган берничә төшенчә Һинду язмаларында шул төшенчәләрнең тасвирлау тәфсилләп аңлатуларын карамыйча тулаем аңлашыла торган булмаган.<ref name= "Hindu keys to Akilam">N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanaiyil Vaikunda Suvami Sampooranathevana?'', pp.10–20.</ref> Мисал өчен 96 [[татва]] аңлашылса, шуннан соң [[Кали (асурасы) |Калиян]] шәйтаны турында да аңлап була. Шулай итеп, хәзерге заманда теологлар һәм фәлсәфәчеләр Акиламда тәфсилләп сөйләнмәгән кеше тәне әгъзалары сыман татваларны аңлау өчен Һинду язмаларын карыйлар.<ref>N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', pp. 190–191.</ref> Шулай да фәлсәфәсендә Акиламны аңлау өчен берәүнең нигез [[Һинду]] фикерләре һәм концепцияләрнең нигез белеме булырга тиеш.<ref name= "Hindu keys to Akilam" /> Акиламның Һинду язмаларыннан аермалы карашлары булмыйча, ул шуннан алынырга калдырылган булган. Гомумән, ниндидер концепция Аййяважи язмаларында, мәсьәлән, Акилаттиратту Амманаи яки Арул Нулда (Һинду язмаларында тәфсилле булган кебек) яхшы тасвирламасы булмаса, ә аның урынына бары тик цитаталанган булса, шул вакытта билгеле концепция Һинд дине язмаларында дини өйрәнү өчен кабул ителә.<ref name="Ayyavazhi and Hindu scriptures" /> Әмма Акиламның булган (Һинду) язмалардан аермалы карашлары булса, шул вакытта ул тирән итеп Акиламда тирән тасвирлана һәм башка язмаларны карарга кирәк түгел.<ref name="Ayyavazhi and Hindu scriptures">''Arisundara Mani'', Akilathirattu Ammanai Parayana Urai, p. (additional) v. ''To be noted, Whole contents of this book is written including the heavy details to 'mere noted' Akilam concepts from Hindu scriptures.''</ref> ==Теология== [[File:The Evolution of Ekam.png|thumb|right|The Evolution – [[Экам]]нан [[Вайкундар]]га кадәр эволюциясе.]] Аййяважи теологиясе башка [[монизм|монистик]] диннәрендә шактый аерылып тора.<ref>V.T. Chellam, Thamizaka Varalarum Panpadum, Chapter 12, p. 493</ref> Анда Экам, Берлек турында сөйләнелә, аннан бөтен булган нәрсә формалаша һәм шулай ук барлык аермалар артында иң ахыр чик берлек. Үзе эчендә һәм барлык үзгәрүләр артында иң олы илаһи куәт буларак әйтелә торган Экамнан бөтен булган нәрсә формалаша. Иң олы илаһи куәт дип әйтелә торган Экам һәр үзгәрә торган метериянең тирән эчендә Майядан йогынтысы булмыйча [[Абсолют|абсолют]] константа. Теологик төшенчәләрдә, Ходай иң олы мәгънәдә формасыз, [[Чиксезлек|чиксез]], җенессез һәм вакыт һәм пространствадан тыш. ''Экам'' сүзенең Тамил телендә мәгънәсе фәкать ''бер'', ''абсолют'',<ref>M. Winslow (1869), ''A Comprehensive Tamil and English Dictionary'', American Mission Press ([[Madras]]), {{ISBN|81-206-0001-0}}, p. 185</ref> ''булган бөтен''<ref>V.T. Ramasupramaniyam, ''Thirumagal Thamizhagarathi'', p. 210</ref> һәм ''чагыштырып булмый торган'';<ref>''Narmadavin Thamizh Agarathi'', p. 173.</ref> барысы да Аййяважи теологиясеннән Ходай турында туры монистик билгеләмә бирә. Мифология аша сөйләшеп ''Сивам'' һәм ''Шакти'' Экамнан эволюцияләнгән беренчеләр булып тора. ''Натһам'' (тавыш), Тримурти, башка кече Илаһлар һәм бөтен Галәм дәвам итеп эволюцияләгән. Тримурти башка шәхесләндерелгән [[Дэва]]лар арасында бөегрәк. Тримуртилар арасында олысы Шива Кали Югага кадәр иң олы куәт булган. Вишну Кали Юга килүеннән иң олы. Шулай итеп, Вайкундарның инкарнациясеннән бирле Вишнуны кертеп барлык Илаһларның куәтләре Вайкундарга трансформацияләнә. [[Аййяважи Өчлеге]] арасында иң олы берлек Экам Вайкундар эчендә хәзерге эрада урын ала. Шулай итеп, Вайкундар бердәнбер табыныла торган һәм иң олы куәт дип әйтелә. Шулай да, [[Акилам унөч]]тән цитатада әйтелгәнчә иң олы берлек (Экам) үзе шәхесләнгән Ходай булган Вайкундарның [[барлыкка китерүе]] булып тора. Шул яктан караганда, Вайкундарда үзәкләшкән Аййяважи күбрәк [[Монотеизм|монотеистик]], ә монистик түгел. Аййяважида Башка Илаһлар, хәттә Вайкундарның әтисе дә Вайкундарга тигез яки олырак статуска ия түгел. Вайкундар [[Аййяважи Өчлеге]] үзендә Сантрорның, Нараянаның һәм Экамның сыйфатларын тоткан берәү. Аййяважи мифологиясендә иң элек манифестация Крони,<ref>{{cite book|title=The Devil What Does He Look Like?|date=2012|publisher=Millennial Mind Pub|isbn=978-1589826625|page=43|url=https://books.google.com/books?id=SD6-YKBqGr0C&q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}</ref> алтыга бүленгән булган һәм һәр фрагмент шуннан соң булган югаларда туу һәм уеннарын алган. Ул иң ахыр чик хөкем сөрү тарафыннан җимерелгән булган, аннан соң Илаһлар тарафыннан Дхарма Юкам булган. Бу сөйләү Аййяважи теологиясенә берникадәр дуалистик үлчәм бирә. Әмма Арул Нулның игътибары, Аййяважи тәгълиматы бик монистик һәм Крониның финал фрагменттан бирле''Калимайаи'' (концепция, ә физик яки материаль инкарнация түгел) дип аталган булган, киң рәвештә 'Майя' шулай дип символлаштырылган дип кабул ителгән булган<ref>Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 1, p. 36, "Kroni is nothing but a subtle revelation of spiritual ignorance."</ref> бу Аййяважига [[Dualism (Indian philosophy)|дуалистик]] караш белән аерылып тора. Боларның барысыннан тыш, Аййяважида Аййяважига [[Пантеизм|пантеистик]] һәм [[Панентеизм|панентеистик]] билгеләмәләр бирә торган аерым цитаталар бар. ==Фестивальләр һәм ритуаллар== [[File:Kodiyetru Thirunal.jpg|thumb|left|[[Свамитһопе патһи]]да [[Кодийеттру Тһирунал]] дәвамында эленеп торучы байрак.]] Аййяважи өчен ике ел саен уза торган фестиваль була. [[Аййя Вайкунда Аватарам]] [[Тамил календаре]]нең ''Маси'' (Фев – Март) аеның егерменче көнендә бәйрәм ителә. Бу [[Кояш календаре]] буенча бәйрәм ителә торган бердәнбер Айяважи календаре.<ref>Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikundarin vaazvum sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 74.</ref> [[Нагеркоил]]дан [[Свамитһоппе]]га алып барыла торган күп кешеле йөреш илнең бу өлешендә популяр булып тора.<ref>{{cite web|url= http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp#3%20(Dinamalar)|archive-url= https://web.archive.org/web/20070927021744/http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp|url-status= dead|archive-date= 27 September 2007|title= Dina Malar|accessdate= 5 March 2007|format= Kanyakumari District|work= Ayya Vaikundar Avathara Dina Vizha|archivedate= 2007-09-27|archiveurl= https://web.archive.org/web/20070927021744/http://www.dinamalar.com/2007mar05/district/kanyakumari.asp#3%20(Dinamalar)}}</ref> The [[Тһиру Эду-Васиппу]] ул Тамил календаре Картһигай (Ноябрь–Декабрь) аенда унҗиде көн дәвамында бәйрәм ителә торган фестиваль.<ref>{{cite web |url= http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid=30|title= www.ayyavazhi.org|accessdate=11 November 2007 |format= Festivals|work=Thiru Edu Vasippu | archiveurl= https://web.archive.org/web/20071224221645/http://ayyavazhi.org/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid=30| archivedate= 24 December 2007 | url-status= live}}</ref> Фестивальнең үзе булып текст уку булып торган бу бәйрәм итү Аййяважиның уникаль хасияте булып тора. Моннан тыш Свамитһопеда өч елга бер [[Кодиеттру Тһирунал]] бәйрәм итүе була. Свамитһопеда һәр көн бәйрәм итүнең башка уникаль хасияте (Свамитһопе өчен эксклюзив) '' 'Нитһам Тһирунал' '' дип атала.<ref>Tha. Krishna Nathan, ''Ayyaa vaikundarin vazhvum sinthanaiyum'', Chapter 4, p. 70.</ref> Фәлсәфи концепцияләргә һәм мифологиягә өстәп, Аййяважи ритуаллары үз ысулында эволюциягән. Ритуалларның күбесенең башка гамәл һәм тарихи мәгънәләре бар. <ref>G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, p. 19</ref> Барлык касталарны тигез күрү '' 'Анна Дһармам' '' буларак ризыкны тарату, Тһуваял Тһавасу дәвамында рухи һәм физик [[чисталык]],<ref>''[https://books.google.com/books?id=zBa2AAAAIAAJ&q=Sami+thope&dq=Sami+thope&pgis=1 The Quarterly Journal of the Mythic Society] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160629181101/https://books.google.com/books?id=zBa2AAAAIAAJ&q=Sami+thope&dq=Sami+thope&pgis=1 |date=29 June 2016 }}'' (1986), Published by 'Mythic Society', Bangalore, India, v.77 (1986).</ref> Тһоттунамам вакытында кагылышсызлыктан арыну Thottunamam, баш киеме аша үзеңне ихтирам итү һәм батырлык,<ref name="Krishnanathan's Ayyavazhi practices" >''T. Krishnanathan'', ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp. 93–96.</ref> һәм Мутһириккинару аша төрле касталарны берләштерү.<ref>Akilathirattu p. 252: "the eighteen castes gathered in one place and bathed from the same well."</ref> [[File:Churul.jpg|thumb|right|Панивидай өчен тәкъдим ителер өчен әзерләнгән '' 'чурул' '']] Әмма алар шулай ук ритуаль телдә дәгъва ителгән югары фәлсәфи фикерләрәне ачалар. Тһирунамамда [[Мутһириккинару]] дини рәвештә аларның ''Патһам'' һәм ''Намам''ы бөтен физик, яки акыл авыруын дәвалый ала торган итеп карала.<ref>''N. Amalan'', ''Ayya Vaikundar Punitha Varalaru'', Akilam Publications, 86–87: "முத்திரிபுகளை (மும்மலம்) போக்க முத்திரிக்கிணற்றில் பதம் விட்டுக்கொள்ள வேண்டும்".</ref> <ref name="Krishnanathan's Ayyavazhi practices" /><ref>The [[London Missionary Society|LMS]] Report for the year ''1847'', pp. 88–89: ''"They take no medicine; but rub ashes on the forehead and drink cold water as the cure for all their diseases."''</ref> Тһуваял тһавасу Дһарма Юкамның ахыр чик максатына ирешү өчен күнегү буларак фараз ителә.<ref>''A. Ari Sundaramani'', ''Akilathirattu Ammani Parayana Urai'', p. 485.</ref> [[Таҗ кию]] ритуалы "барысы да патшалар" икәнен ачыклый, ул ''адвайта''га охшаш идеологиянең визуализациясе булып тора. Шулай ук Аййяважи язмалары гади халыкка бу фәлсәфи фикерләрне ярдәм итүдә бик уңышлы булганнар, бу бик гадәттән чыгып торучы хәл. Аййяважи табынуның хасиятләре булган шәхси ритуаллар, экстатик диндарлык һәм ритуаль дәвалау эмансипация һәм иҗтимагый әңгәмә формалаштыруы фикеренә кертем ясаган.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 137.</ref> Ритуаллар хаксызларны күтәрергә һәм дәваларга максат итеп куя. Башка әһәмиятле әйбер булып Аййяважида билгеле практикаларны чагылдырыр өчен Һинд диненнән аермалы булган фразалар кулланыла. ==Инклюзивлык һәм эксклюзивлык== Аййяважиның дини-мәдәни Галәменә кулланылышта караган өлкәдә [[Инклюзивизм|инклюзивлык]] һәм [[Эксклюзивлык|эксклюзивлык]] уникаль булып тора, чөнки ике теория дә Аййяважи язмалары белән кушылган. Инклюзив теория билгеле вакыт периоды өчен төрле дин карашларын кертә һәм шуннан бирле сөйләүләрдә эксклюзив рәвештә алардан баш тарта. [[File:Ten Incarnation door.jpg|thumb|left|[[Дашаватар|Вишнуның ун аватары]] кисеп ясалган [[Паллиярай]] [[Свамитһоппе]]ның ишеге.]] Аййяважи төрле диннәрнең Илаһларын кабул итә, мәсьәлән, [[Аллаһ]] концепциясен һәм Һинд диненең барлык диярлек Илаһларын.<ref name = "Gods in Ayyavazhi">T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp. 61–65.</ref> Анда шулай ук шул ук һәм бер Илаһ дөньяның төрле өлешләрендә һәм төрле вакытта кешеләрне газапланулардан саклап калыр өчен инкарнацияли дип әйтелә.<ref name = "Gods in Ayyavazhi" /> Әмма Калиян килүе һәм аның явыз хасиятләренә күрә иң олы көч Экам дөньяда Вайкундар буларак инкарнацияли һәм шулай ук барлык кече Илаһлар һәм аңа кадәр язмалар да асылын югалаткан булалар.<ref>Pon. T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', Chapter 3, p. 30.</ref> Шулай итеп, Вайкунда [[Аватар]] вакытыннан соң, Вайкундар табынылырга тиеш бердәнбер Илаһ дип әйтелә һәм Аййяважи теологиясе эксклюзивизмга таба каналланган булган. Акилам төрле диннәрнең язмалары белән эш итә торган ысул катлаулы. Мәсьәлән, Аййяважи текстларында "Гайсә" яки "Тәүрат" төшенчәләренә туры искә алу булмаса да, [[Акилам унөч]]тә туры булмаган искә алу бар, анда Гайсә Нараянаның инкарнациясе булган дип фараз ителә,<ref name = "Gods in Ayyavazhi" /> әмма киң каралган караш булып аның [[Тәүрат Китаплары]]н танымау тора. Акиламның Тәүратка карашы булып "ул Ходай максаты белән түгел, ә кеше максаты белән барлыкка китерелгән" дип тора.<ref>"He created a Veda (scripture) of his own intention". – Akilam5:571</ref> Гомумән, диннәрне барлыкка китерү һәм алар өчен шәхесләрне формалаштыру каты тәнкыйтьләнә. ''Илаһ'' һәм ''Дин'' концепцияләре Аклиамда котып рәвешендә читтә тотыла һәм ул '' 'Илаһны кабул ит; диннән баш тарт' '' идеологияне тәэмин иткән кебек.<ref>Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'' p. 470.</ref> Аййяважи Һинд диненең төрле [[инкарнация]]ләрен кабул итә, әмма мәҗбури рәвештә шулай аталган ''Һинд дине'' ' язмаларын инкарь итә. Беренче чиратта ул Веданы кабул итә.<ref>Akilam 12:151 – "Poorana Vetha Purana mun akamangkal"</ref> Соңрак бирелгән алкыш сәбәпле Калиян Веданы сатып алган, шулай итеп алар Калиян килүе белән асылын югалаткан һәм бозылган булган. Шулай ук (Калиян) берничә өстәмә керткән һәм күпмедер эчтәлеген яшергән дип әйтелә. Һәм шулай итеп Илаһ Вайкундар буларак инкарнацияли. Шулай итеп хәзерге вакытта, Акилам бердәнбер '' 'Камиллек Китабы' '' булып тора. Шуңа Аййяважи барлык башка язмалардан баш тарта һәм бары тик [[Аййяважи язмалары|үз язмалары]] буенча эшли. Акилам диннәрне барлыкка китерүне һәм аеруча эксклюзивистик дини һәм теологик фикерләрне каты тәнкыйтьли. Ул аларны иң алда баручы ''Кали майяи'' (Кали явызлыгы) дип күрсәтә.<ref>R. Ponnu, ''Vaikunda Swamikal Ore Avataram'', pp. 114–116.</ref> Язмалар сиземле һәм символик рәвештә Ходай һәм аның эшчәнлекләре диннәрнең ирешүләреннән тыш дип өйрәтә. Ул шулай ук универсаль берлек турында дәгъва итә.<ref name= "Ayyavazhi belief system" /> ==Мифология== Аййяважи мифологиясе бу карашның асылы тарих турында белешмә дип өйрәтә – үткән, хәзерге заман һәм киләчәк – бу тәҗрибә фактларын, тарихи чараларны һәм шулай ук мифик хикәяләрне кертә.<ref>G. Patrick, Religion and Subaltern agency Chapter 6, p. 151, "A reading of the mythography of AV makes explicit the fact that the essence of this vision is an account of a history – a past, a present, and a future – constructed by weaving together of empirical facts as well as mythical accounts."</ref> Ул өч аксиоматик типология тирәли хәрәкәтләнә, атап ук әйткәндә [[Сантрор]], Кали Юкам һәм Дһарма Юкам, алар нигезләрен [[Һинд дине мифологиясе]] белән ассоциацияләнгән элеккеге югалар концепцияләре һәм чаралары нигезендә урнаштыра. Нигез концепцияләр шул ук вакытта дини һәм иҗтимагый булган символик карашны бирә.<ref>G. Patrick, Religion and Subaltern agency Chapter 6, p. 151, "It is fitting to analyse and see how these basic concepts have been woven together to give a symbolic vision which is at once religious and social."</ref> Ул Һинд диннекенә якын бәйле. Акилам элеккеге югалар һәм алар аша [[Крони]] эволюция турында сөйли. Вакыйгалар, мифик персонажлар һәм концепцияләр Һинд дине белән уртак, гәрчә алар төрле формада булырга мөмкин булса да. Аййяважида Югалар һәм Аватарлар саны Һинд диненекеннән аерылып тора.<ref>Pon. T. Dharmarasan, Akilathirattu, Introduction, p. 1.</ref> Хәзерге юга өчен Явыз берлек, [[Калиян]], Аййяважи өчен уникаль булып тора. Акилам әйткәнчә чын концепцияләр җимерелгән булган, шулай итеп элекке язмалар Кали килүе сәбәпле асылларын югалтканнар.<ref>Akilam8:Thiru Nadana Ula −6th&11th Venpaas (a species of verse).</ref> Китап шулай ук Илаһның Кали Юкамда (хәзерге вакытта) явыз рухны, [[Крони]]ның соңгы һәм явыз манифестациясен җимерү турында сөйли. Илаһ Вайкундар кебек инкарнацияли, чөнки Вайкундар күптән түгел генә яшәгән, ул тарихта яхшы мәгълүм булган Шулай итеп мифологиянең икенче өлешендә күп мифик һәм шулай ук тарихи фактлар бергә үрелгән булган. Күп вакыйгалар, мәсьәлән, Мутһириккинару, <ref>Samuel Zecharia (1826–1906), one of the prominent pastors of the London Mission Society, testifies to the existence of this well in his book titled The London Missionary Society in South Travancore 1805–1855, Nagercoil: LMS Press, 1897, p. 201.</ref> <ref>M.S.S. Pandiyan, Meanings of 'Colonialism and 'Nationalism p. 180.</ref> Тһуваял Тһавасу<ref>LMS Report for 1838, p. 71 says "About 70 families of this sect, having subsequently established a community of goods, removed under the guidance of a man of some influence to a part of the seashore of Tinnevelly, where they erected huts, performed frequent ablutions, and often assembled to hear the dreams and vision of their leader and to witness the miracles he was said to perform."</ref> барысы да тарихита билгеле. {| class="wikitable" style="margin: 3 auto;" align="center" |+ Югалар аша аватарлар һәм асуралар <!-- if required --> ! style="background: #ccc;"|Юк ! style="background: #ccc;"|[[Юга]] ! style="background: #ccc;"|[[Асуралар]] ! style="background: #ccc;"|[[Аватар]] ! style="background: #ccc;"|[[Чакралар|Чакра*]]<ref name="Yugas as Chakras" /> (Метафора) ! style="background: #ccc;"|[[Геологик вакыт шкаласы|Геология*]]<ref>A. Rajagopal(2004), Vaikundar Narayanarin Santravar Avataram, Page 3-4</ref> (Метафора) ! style="background: #ccc;"|(Геологик төшенчәләрдә) югалар ахыры<ref>A.S Ahimohanan(2012), Susupthi Masika, A Study on the Sacred Book Akilathirattu Ammanai —- the secrets of the universe decoded. Pages 40–41</ref> |- | 1 | [[Нитийя Йога]] | [[Крони]] | [[Нараяна]] | [[Бинду]] | [[Катархей]], [[Архей]], [[Протерозой]] эоннары | [[Кембрий Шартлавы]] ** |- | 2 | [[Чатһура Юкам]] | [[Кундомасали]] | [[Нараяна]] | [[Муладһара]] | [[Ордовик чоры]] | [[Ордовик–Силлур массакүләм төрләр бетүе вакыйгасы]] |- | 3 | [[Нету Юкам]] | [[Тһиллай маллалан]] һәм [[Маллосиваһанан]] | [[Тһирумал]] | [[Свадһистһана]] | [[Девон чоры]] | [[Соң Девон төрләр бетүе]] |- | 4 | [[Кретһа Юкам]] | [[Сурападман]] һәм [[Ираниян]] | [[Муруган|Муруга]] һәм [[Нарасимһа]] | [[Манипура]] | [[Пермь периоды]] | [[Пермь–Триасс бетү вакыйгасы]] |- | 5 | [[Трета Юга]] | [[Равана]] | [[Рама]] | [[Анаһата]] | [[Триасс периоды]] | [[Триасс–Юра бетү вакыйгасы]] |- | 6 | [[Двапара Юга]] | [[Дурйодһана]] | [[Кришна]] | [[Вишуддһа]] | [[Акбур периоды]] | [[Акбур–Палеоген төрләр бетүе вакыйгасы]] |- | 7 | [[Кали Юга]] | [[Калиян]] | [[Аййяважи Өчлеге]] | [[Аҗна]] | [[Плейстоцен]], [[Һолоцен]] эпохалары (Соң [[Дүрткел Период]]) | [[Һолоцен төрләр бетүе]] |- | 8 | [[Дһарма Юкам]] | юк | [[Аййя Вайкундар]] | [[Саһасрара]] | – | – |} ::::<small> * Чакралар: Югалар чакралар & өстә геологик вакыт периодлар буларак фараз ителә, фәлсәфи һәм геологик метафоралар булып тора һәм Акиламда турыдан-туры искә алынмый. </small> ::::<small> ** Кембрий Шартлавы: As per [[Акилам]] буенча [[Крони]] алтыга бүленгән булган һәм һәр фрагмент һәр алга таба югада тумыш алган. Шулай итеп Акилам сөйләве буенча Крони үлеме [[Кембрий Шартлавы]] буларак танылган, биредә тормыш төрлелеге башлана, гәрчә ул Крони җимерелүе контекстында бетү буларак исемлеккә кертелсә дә. </small> Гәрчә Арул Нулда Вишнуның [[Дашаватар|Вишнуның ун аватарын]] таныса да, алар бу инкарнацияләр белән тигез булган статуста (таблицада кебек) күренми. Ул Крони фрагментлары белән ассоциацияләнгән беренчел аватарларга карата икенчел дип таныла. Бу караш Һинд диненә каршы түгел, чөнки бары тик [[Нарасимһа]], Рама һәм Кришна гына һаман табыныла торган беренчел аватарлар булып таныла. Башка аватарлар икенчел аватарлар дип таныла. ==Сантрор һәм Дһарма юкам== [[File:Borassus shape.jpg|thumb|right|[[Пальмира]], [[Кали-юга]] җиткәнче [[Сантрор]] өчен пальма суты формасында күк [[нектары]]н тәэмин итәргә ырымланган агач.]] [[Сантрор]] Аййяважи дини карашының темасы булып тора.<ref>G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, p. 151 "Canror (Santror) is a name that stands for a people who are the subject of the religious vision of AV (Ayyavazhi)"</ref> Бу коннотациядә дини дә, иҗтимагый да төркем бар.<ref name="Chanar">G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, pp. 151–152.</ref> Иҗтимагый мәгънәдә Сантрор төшенчәсе иртә "Чанарлар"га туры килә, алар Гарәпләр тарафыннан "Әл Һинд" дип аталган булганнар, һәм Тәүрат вакытларында "Биш Елга Кешеләре" дип аталган; алар хәзер бөтен дөнья буйлап 250 тармак итеп таралган.<ref>{{cite web| url= http://nadar.kuttyjapan.com/nadar-who-are-they.asp| title= Nadar Community – Who Are they| accessdate= 23 January 2008| format= Nadars – Where they live? what they do? reason behind their success| work= "Nadars are one of the earliest inhabitants of our land, Bharat, which was later called by the Arabs as 'Al Hind'. In biblical times they were known as the 'People of Five Rivers'."| archiveurl= https://web.archive.org/web/20080127144306/http://nadar.kuttyjapan.com/nadar-who-are-they.asp| archivedate= 27 January 2008| url-status= dead}}</ref> Әмма үз чиратында Тамил телендә "Сантрор" төшенчәсенең туры мәгънәсендә һәм идеологик мәгънәдә ул асыл зат булган һәм дәрәҗә белән һәм иң олы белем белән яшәүчене аңлата<ref>R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social Equality in South India'', p. 23, line 5.</ref>,<ref>A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 3, p. 92.</ref> бу инклюзив характер һәм универсаль ирешү бирә. Тарихчылар мәгълүматы буенча борынгы Дравид мәдәниятләрендә Илаһның дәртле тугърылар 'Чанарлар' дип аталган.<ref>Pon. T. Dharmarasan, ''Akilathirattu'', Chapter 3, p. 25.</ref> Акиламнан цитатада шулай дип әйтелә Чанарлар (Сантрор) алар 'күренми торган'ны даими рәвештә күрергә сәләтә булганнар."<ref name="Chanar" /> Сантрор Аййяважи мифологиясендә мифик [[Айотһа Амиртһа Гангаи]] (хәзерге заманда [[Шрирангам]], Тамил Наду һәм Тринкомале, [[Шри Ланка]]) бакчасында җиде кызга [[Тһирумал]] тарафыннан җиде күк дөньясыннан җиде орлыкны кулланып туган җиде угылга карый тарихи килеп чыгыш. Теологлар интерпретациясе буенча бу 'Җиде малай' бөтен кеше расасына карый һәм шулай итеп "Сантрор" төшенчәсе тулаем [[кеше раса]]сына карый.<ref>A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 3, p. 90.</ref> Аларның сызыгы [[Двапара Юкам]]ның ахыргы фазасында башланган һәм Кали Юкам аша Дһарма Юкамга кадәр дәвам иткән. Вайкундар Юлында Сантрор гамәлләре белән Кали җимерелә дип әйтелә һәм шулай итеп Дһарма Юкам чишелеп ачыла. Бу мәгънәдә аларның җитәкче явыз Калины җимерүдә әһәмияткә ия роле бар. Аййяважи [[Дһарма Юкам]] байрагы астында эмансипация утопиясен тәкъдим итә.<ref>G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, p. 159 says, "AV, having emerged in a context of distress, proposes an emancipatory utopia under the banner of tarmayukam."</ref> Ышануның нигезе булып [[Аййя Вайкундар]] нигезләү һәм гел булучы патша булып хөкем итәр өчен килгән<ref>G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter 5, p. 109 says, "Akilattirattu begins its narration by stating that the account contained in it is the story of God coming into this kaliyukam to transform it into tarmayukam and to rule over it."</ref> [[Кали Юкам]] урынына Дһарма Юкам.<ref>G. Patrick's Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, p. 159 says, "The core of the proposal was that Vaikuntacami had come to establish and rule over a tarmayukam in the place of the kaliyukam."</ref> Хәзерге Каньякумаридан көньяк-көнчыгышта урнашкан калкучы мифик җир массасы (ул  [[Двапара Юга]] ахырында [[Кришна]] тарафыннан батырылган булган) “Дварака патһи”ның Арслан тәхетеннән ахыр чик хөкем нәтиҗәсендә  тәмугъка хөкем ителгән булган.<ref>{{cite book|first1=SM. |last1=Ramasamy|title=Geomatics in tsunami|date=2006|publisher=New India Publ. agency|location=New Dehli|isbn=8189422316|page=4|url=https://books.google.com/books?id=5gEBfvCBclUC&q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}</ref> Дһарма Юкам вакыт һәм пространство чикләреннән тыш дип сөйләнелә.<ref>G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, Chapter 6, p. 161, "Yet another point to be taken note of in the symbolic vision of AV is its conception of time. AV gives a list of seven aeons, and, at the end of it, postulates a tarmayukam that is to exist eternally&nbsp;..."</ref> Ул еш [[Мокша (һинд дине)|Мокша]]га карый — шәхси азат ителү һәм шулай ук ''Берлек'' халәтенә.<ref>Ari Sundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', pp. 657–658</ref><ref>Mani Bharathi, Akilathirattu Vilakka Urai (Part 2), pp. 300–301</ref> ==Һинд дине белән мөнәсәбәте== [[File:Kailash Tibet.jpg|thumb|left|[[Калиян]]га Ходай [[Шива]] тарафыннан [[:en:Boons offered to Kaliyan|алкышлар]] бирелгән |[[Кайлаш тавы]] Аййяважида изге булып тора.<ref>{{cite book|last1=Courtney|first1=Tom|title=Walkabout Northern California : hiking inn to inn|date=2011|publisher=Wilderness Press|location=Birmingham, AL|isbn=978-0899976587|page=196|edition=1st|url=https://books.google.com/books?id=MQZLAQAAQBAJ&q=Ayyavazhi|accessdate=4 October 2014}}</ref><ref>{{cite web|last1=Adventure|first1=National Geographic|title=World's Best Hikes: Epic Trails|url=http://www.nationalgeographic.com/adventure/lists/hiking-backpacking/worlds-best-grail-trails/|website=www.nationalgeographic.com|publisher=National Geographic Society}}</ref>]] Һинду һәм Аййяважи идеологияләре бер-берсенә якын бйәле. Аййяважи һәм Һинд дине аерылган урын ул Кали Юга килүе. Акиламда әйтелгәнчә Кали Юга килгәнче, Ведалар һәм башка [[Һинд дине язмалары]] Илаһилык белән калган. (Һинду) язмаларда искә төшерелгән [[Һинд дине Илаһлары]]ның һәрберсе шулай ук көчендә калган. Әмма Кали Юга башыннан алар һәм аларның барлык кыйммәтләре җимерелгән булган.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 214</ref> Калиян булган язмаларда һәм Дэвалар турында[[майя]]ны тараткан дөньяви электән булган манифестациянең өлеше булган.<ref>T. Kirushnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazvum Sinthanaiyum'', p. 63.</ref> Кали Югада барлык язмалар [[Майя]]га бәйле һәм ярдәме юк. [[Акилам]]да расланганча [[Двапара Юга]] ахырына тулаем системаның дезинтеграция сәбәбе шунда [[Кайлаш Тавы]]нда. Дэваларның сүзләренә ышанып, Шива Калиянны Вишну белән сөйләшмичә барлыкка китергән, Вишнуның Калиянны элеккеге гамәлләре өчен җимерергә җаваплылыгы булган.<ref>T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundar Vazhvum Sinthanaiyum'', p. 106</ref> Шулай итеп Вишну дөньяда Калиянны җимерер өчен тумыш алырга баш тарткан.<ref>N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 315</ref>Шулай итеп [[Шива]] һәм [[Брахма]] барлык көчләрен бирешеп Вишнуга биргәннәр.<ref>N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 321</ref> Бу вакыйгага кадәр, Акилам буенча Шива иң олы көч булган. Бу Шива бөтенлесенә олы булган [[Шиваизм]]га охшаш кебегрәк теологик фикер икәне билгеле. Шулай да, шуннан бирле, Вишну иң олы көч булып тора.<ref>Pon. T. Dharmarasan, Akilathirattu, p. 52</ref> Биредә идеология [[Вишнуизм]]га охшаш итеп үзгәрә. Вишнуның бу өстенлеге [[Кали Юга]] башыннан Вайкундарның килүенә кадәр шулай итеп кала, шуннан соң ул дәвам итеп үзгәрә. [[File:Kumbas is Swamithope.PNG|thumb|right|[[Свамитһопе]], [[Паллиярай]], [[Аййя]] эчендә [[Өчлек]]нең символы булган “Три-Кумбас”, ул аның өстенлеген ачыклый.]] Инкарнация вакытында Вишну Калиянны җимерер өчен турыдан-туры итеп инкарнацияләмәгән, чөнки Калиянның алкыш буларак, шул исәптән Вишнудан да, Дэвалар көче булган һәм ул бөтен дөнья буйлап майяны тараткан. Шулай итеп Илаһ яңа туплама кагыйдәләр белән һәм уникаль әһәмият белән инкарнацияләргә кирәк булган. Илаһларның куәт мөнәсәбәте, язма кагыйдәләренең, дхарманың тулаем универсаль трансформациясе булган һәм Экамның көчен алып [[Лакшми]] һәм Вишнуның диңгездә кавышуыннан Вайкундарга тумыш бирелгән булган.<ref>A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 270–271</ref> Һәм шуннан бирле Вишнудан Вайкундарга диңгез эчендә барлык көчләр бирелгән булган. Шулай итеп, Шива, Вишну һәм [[Брахма]] Вайкундар эчендә өлеш формалаштыралар.<ref name="Arisundara mani Supremacy of Vaikundar" >A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 288–289</ref> [[Тримурти]] (куәте тигез булган өчлек) турында идеология Смартизмга охшаш. Вишну үзе генә икеләтә рольне формалаштыра; берәү Вайкундарда һәм башкасы аның әтисе буларак диңгездә кала һәм Вайкундарны [[Винчай]]лар ярдәмендә көйли.<ref name="Arisundara mani Supremacy of Vaikundar" /> Вайкундар Экамның көчен алып тумыш алгач, Вайкундарның Вишнуга һәм башка Ходайларга өстенлеге булган, гәрчә Вишну Вайкундарга Әти ролен уйнаса да. Шулай да, Вайкундар Вишнуның әмеренә буйсынырга тиеш булган, чөнки Вайкундар Вишну эшли алмаган Вишнуның вазифаларын башкарыр өчен тумыш бирелгән булган. Вайкундар (һәм аңа бирелгән язмалар) иң олы Экамның манифестациясе булып тора, Аййяважи рухилыгында ул бердәнбер табыныла торган универсаль көч.<ref>A. Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammani Parayan Urai'', pp. 290–291</ref> Язмалар буенча Акиламның беренче өлеше ул Һинд дине язмаларында булган элеккеге югаларның кыскартылып ясалган нәтиҗәсе.<ref name="Akilathirattu parts" >G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', p. 119</ref> Икенче өлештә универсаль трансформация һәм Вайкундарның һәм аның инкарнация эшләре турында сөйли.<ref name="Akilathirattu parts" /> Нәтиҗәдә Кали юга башланганчы Һинд дине һәм Аййяважи бер. Шуннан бирле күпмедер сәбәпләр аркасында 'Һинду' язмалар һәм аларның идеологиясе җимерелгән булган,<ref>N. Vivekanandan, ''Akilathirattu Ammanai Moolamum Uraiyum'', Part 1, p. 427</ref> һәм шулай итеп [[Аййяважи Дһарма]] һәм Вайкундар Акилам исемендә янә конфигурацияләнгән булган һәм 'Һинду' фикерләре янә реформацияләнгән булган. ==Феноменология== [[File:Prajapathi Adikalar.jpg|thumb|left|[[Свамитһопе патһи]]ның [[Паййян династиясе|Паййян]] гаиләсенең соңгы буыны кешесе |[[Бала Праджапатһи Адикалар|Праджапати Адикалар]].]] ''[[Акилам]]'' ниегезн тулаем яңа идеология формасында Дһарма регенерациясе өчен күрсәтә.<ref>Akilam8:Thiruvasakam – 1 (As per Akilam this Thiruvasakam is written down by Sarasvathi because the previous religious ideas and scripture were destroyed by Kaliyan.)</ref> Әмма хәзерге вакытта Аййяважи тарафдараларының күбесе Вайкундарга бары тик Вишну инкарнациясенә буларак мөрәҗәгать итәләр. Моңа охшаш рәвештә, Нижал Тһангалларның күпчелеге Һинду [[Вайшнавизм]]ына охшаш рәвештә ''Нараяна Свами Патһи'' яки ''Нараяна Свами Гыйбадәтханәсе'' дип аталган булганнар. Тарафдарларның күпчелеге шулай ук Аййяважи язмаларында анти--[[политеистик]] фикерләргә карамастан [[Кали Алиһәсе]], [[Хануман]] һәм башка халык Илаһлары кебек Һинду Илаһларына табыналар.<ref name= "Nizal Thangal activities">Vaikundar Seva Sangham's,''Ayya Vaikundar 170th Avathar-Special Edition'', The activities of Nizhal Thangals, pp. 2–4.</ref> Аййяважи тарафдарларының кайберәүләре Вайкунадрны Вишнуның ун [[Аватар]]ларына [[Калки]] дип кертәләр, шул ук вакытта кайбер деноминацияләр шәхси азат ителүне мокшаны яклыйлар, гәрчә ул Акиламда турыдан-туры расланмаган булса да. Кайберәүләр хәттә Аййяважи [[Аййяважи Өчлеге|Өчлек]] концепциясеннән баш тарталар һәм Нараяна иң олы универсаль көч дип таныйлар.<ref>Arisundara Mani, ''Akilathirattu Ammanai Parayana Urai'', Chapter 1, p. 1, ''"Sreehari who is known as Athi Narayana is praised as Ayya."''</ref> Акиламның үзәге булган үзәк монотеистик ышану хәзерге вакытта күпчелек тарафдарлар арасында бөтенләй мәгълүм түгел.<ref name= "Nizal Thangal activities" /> Акиламның кырыс монотеистик тәгълиматыннан ерак чигенеп, кайбер тһангаллар башка кече Илаһлар өчен ''панивидаис''ны тәэмин итәләр.<ref name= "Nizal Thangal activities" /> Аййяважиның гади кешеләр арасында киң таралышы күбесенчә [[Шаманизм]] практикасына күрә булган. Һиндуларга күпчелек аспектларда охшаш булып Аййяважи тарафдарларын идентификацияләргә авыр. Аййяважи практикалаучыларны аеру өчен бердәнбер билге булып аларның Тһирунамамны (маңгайларында билге) буявы тора.<ref name= "Shunmugam's Ayyavazhi Palliyarai">R. Shunmugam, ''Nadar Kulathi Narayanar Avataram'', pp. 189–191</ref> Нижал Тһангаллар башка гыйбадәтханәләр арасында [[Паллиярай]]да сыннар көзгеләр белән алмыштырылу хасияте белән аерылып торалар.<ref name= "Shunmugam's Ayyavazhi Palliyarai" /> Бары тик Аййяважи язмаларын өйрәнгән күпмедер галимнәрнең укулары Акиламның чын фактларын һәм концепцияләрен күрсәтә һәм Аййяважиның Һинд диненннән идеологик тайпылышын күрсәтә.<ref>Samithopu Ayya Vaikunda Suvami 172-vathu avathara thina vizha, Thina Malar vazangkum Avathara Thina vizha Sirappu Malar, p. 3, " ... but it is questionable that how many people know that. Every one who came to know newly about Ayya wonders and&nbsp;..." Bala Prajapathi Adikalar writes about Vaikundar.</ref> Хәттә штаб-фатирдан [[Паййян династиясе|Паййяннар]] да Акиламга нигезләнгән идеологияне ачык итеп сурәтли алмыйлар.<ref>Court Judgement, District Court, Nagercoil, Case: O.S. No.80/1110, '' "The doctrines and the philosophic basis of this cult are not clearly known. Not even the 2nd defendant who is one of the hereditary high priests in the temple (Swamithope Pathi) and who enjoys the Gurusthanam of the community is able to throw much light on the question, whether there are any essential or fundamental differences between the Narayanaswamy margom (Ayyavazhi) and the Popular Hinduism"''</ref> Аййяважи җәмгыятендә барлык бу фәлсәфи, идеологик һәм дини юрамалар аларга [[аерым ышану]] буларак идентификацияләргә һәм аерырга авыр итә һәм шуның урынына алар [[Һинду сектасы]] буларак кабул ителә. Аййя Вайкундар [[пәйгамбәр]] дигән киң таралган караш бар һәм ул Җирдә еллары вакытында күп алдан әйтүләр эшләгән булган. Икенче яктан [[Акилам]]да яки [[Арул Нул]] китапларында Вайкундар үзе алдан берәр нәрсә әйтүе турында искә алулар юк, бары тик [[Тһирувасакам (Аййяважи)|Thiruvasagam 4]], Akilam:12-да. Уртак аңлашылмаган урын булып Акилам һәм Арул Нулда йөзләрчә [[алдан әйтүләр]] булуы һәм ике китапларның илаһи рәвештә [[Сидарлар]]га Вайкундар тарафыннан ачыклануы һәм Сидарларның аны язма формада алып килүе тора. Шулай итеп, ике китапта да алдан әйтү урынына Сидарлар турында алдан әйтүләр Вайкундарныкы дип танылган. <ref>{{cite book|last1=Bergunder|first1=Michael|last2=Frese|first2=Heiko|title=Ritual, caste, and religion in colonial South India|date=2011|publisher=Primus Books|location=Delhi|isbn=978-9380607214|page=136|url=https://books.google.com/books?id=OcEM2IsnA1AC&q=Ayya+Vaikundar&pg=PA136|accessdate=4 October 2014}}</ref> ==Иҗтимагый структура== [[File:Avatara oorvalam.jpg|thumb|right|[[Нагеркоил]]дан [[Свамитһопе]]га Бөек Маси Йөреше.]] Аййяважи табынуы гадилеге белән билгеләнгән булган. Потларга табыну булмау һәм каһиннәрчә медитация һәм альтернатив табыну үзәкләрен кертү, [[Патһи]]лар һәм [[Нижал Тһангал]]лар Аййяважи табынуның башка хасиятләре булган. Аййяважи ритуаллары революцион активлыкның реформасы булып ул Һинд диненнән тайпылыш булган иҗтимагый тигезлек. [[Аййяважи ритуаллары]] шулай ук аларга альтернатив рухи мәгънә бирүче дини ышанулар белән сыйфатлана һәм чикләнә.<ref>G. Patrick, ''Religion and Subaltern Agency'', "Rituals", p. 98.</ref> Аның язмалары Һинд дине аша нигез элементларны һәм фикерләрне кертә. Алар [[Шастра]]ларга, [[Агама]]ларга, [[Веда]]ларга һәм [[Пурана]]ларга карый.<ref>Akilattirattu Ammanai (T. Palaramachandran Nadar), p. 180.</ref> Гәрчә Аййяважида Һинд динендә кебек Илаһлар күп булса да, ул алар турында уникаль идеологияне һәм көч фараз итүен кертә. Аййяважи ''Һинду яңарышы'' буларак сурәтләнергә мөмкин.<ref>T. Krishnanathan, ''Ayya Vaikundarin Vazhvum Sinthanaiyum'', pp.62–63.</ref> Аййяважи шулай ук реформа хәрәкәте буларак карала,<ref>R. Ponnu, ''Vaikunda Swamikal Ore Avataram'', pp.163–178.</ref> Ул [[Тамил халкы|Тамиллар]] һәм [[Керала]] җәмгыятендә 19-ынчы гасырда күп иҗтимагый үзгәрешләр керткән. Дини структура Аййяважи юлында эволюцияләгән һәм нәтиҗәдә ул үзен иҗтимагый төркемдә альтернатив дини-мәдәни система буларак үзгәрткән. Аййяважи үз системасын ''"Аййя Важи"'' гыйбарәсе белән ''"Ходай Юлы"'' дип атый. Бер яктан алар традицияләре барлык иске традицияләрне (диннәрне) алыштырырга килгән дип ышанганнар, әмма икенче яктан, алар Аййяважи дөнья дини белеменең синопсисы дип ышаналар. Бер яктан алар [[Вайкундар]] аның эчендә барлык Илаһларны берләштергән дип ышаналар; икенче яктан Вайкундар килгәнчә, барлык башка бозылган булган дип.<ref name="All previous gone awry after Vaikundar">G. Patrick, Religion and Subaltern Agency, '' "Ayya Vali – A New and Singular Religious Phenomenon" '', p. 120.</ref> Моннан тыш, Аййяважи аерым [[Аййяважи теологиясе]], [[Аййяважи мифологиясе]], [[Аййяважи изге урыннары]], [[Аййяважи табыну үзәкләре]] һәм үз этикасы бар. Гәрчә күп газеталар, академик галимнәр һәм аның кайбер тарафдарлары аның турында аны аерым дип танысалар да, күп тарафдарлар аны аерым дин түгел, ә Һинду секта дип таныйлар.<ref>See {{cite web|last = Bagavathikan|first = M. Raj|title = Ayya Vaikuntar|date = 10 February 1999|url = http://www.vaikunt.org/AyyaVaikuntar/index.htm|accessdate = 13 January 2008|archiveurl = https://web.archive.org/web/20080214072150/http://www.vaikunt.org/AyyaVaikuntar/index.htm|archivedate = 14 February 2008|url-status = dead}}</ref> Алар Тамил Надуның кабилә диннәренә охшаш ия булу һәм илаһилык мистик практикаларында катнашалар. Шулай ук, аның күп төп ышанулар Адвайта һәм Смартизм кебек Һинду секталарына охшаш. Демография турында сөйләшкәндә, Аййяважи тарафдарлары күбесенчә Көньяк Һиндстанда концентрацияләнгән, гәрчә бөтен [[Һиндстан]]да да чагыштырмача кечерәк саннарда булса да. [[Тамил Наду]]ның Каньякумари һәм Тирунелвели районнарында [[Аййяважи табыну үзәкләре|Аййяважиның табыну үзәге]] булмаган авылны табу авыр.<ref name="Ponnu Ayyavazhi followers" /> Дини штаб-фатирдан исемлекләрдән тыш (гәрчә университет газеталарыннан билгеле булганча Аййяважи тарафдарлары бөтен Һиндстан буенча таралган булса да)<ref name="Paulose: Spread of Ayyavazhi" /><ref name="Ponnu Ayyavazhi followers">R. Ponnu, ''Sri Vaikunda Swamigal and the Struggle for Social Equality in South India'', p. 100.</ref> Аййяважи тарафдарларының рәсми саннары юк, гәрчә халык санын алуда алар [[Һинду]]лар дип танылса да. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Аййяважи]] 8gokyewu8urkfof001jizfvp6nlmrde 0 392572 3524691 3506673 2022-07-25T19:14:20Z Әмир 15082 актуаль булмаган калыпны алып кую wikitext text/x-wiki {{Музей |исем = Кайбыч ягы музее |файл =Музей Кайбыч ягы.jpg |зурлык = 200px |язу = |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = RU |CoordScale = |нигезләнгән = 2019 |урын = 422330 [[Татарстан Республикасы|ТР]], [[Кайбыч районы]],<br/> [[Олы Кайбыч]], Гисматуллин урамы, 3 |директор = [[Илдар Шакиров|Шакиров Илдар Абдуллович]] |сылтама = |викиҗыентык = }} {{Портал|Мәдәният}} '''Кайбыч ягы музее''' — [[Татарстан Республикасы]]<nowiki/>ның [[Кайбыч районы]] үзәге [[Олы Кайбыч]] авылында урнашкан муниципаль бюджет учреждениесе (музей). Адресы: [[Татарстан Республикасы]] [[Кайбыч районы]] [[Олы Кайбыч авыл җирлеге|Олы Кайбыч авылы]], Гисматуллин урамы, 3 нче йорт. == Тарихы == [[Татарстан|Татарстан Республикасы]]ның [[Кайбыч районы]] үзәге [[Олы Кайбыч авыл җирлеге|Олы Кайбыч авылы]]нда [[Галия Кайбицкая музее (Олы Кайбыч)|Галия Кайбицкая]] исемендәге музей бар. Музей экспонатларга бай булса да, анда опера-сәхнәсе йолдызының шәхси әйберләренә күбрәк урын бирелгән, ә [[Кайбыч]]ның тарихын, сугыш чоры елларын, данлы үткәнен, тирән эз калдырган күренекле шәхесләрен, бүгенгесен чагылдырган экспонатларга урын җитми. [[Кайбыч муниципаль районы]] башлыгы [[Альберт Рәхмәтуллин|Рәхмәтуллин Альберт Илгизәр улы]], район башлыгы урынбасары, туган җир тарихы белән тирәнтен кызыксынучы [[Рәмис Хәялиев|Рәмис Рәфис улы Хәялиев]] һәм гомумән район халкы 28 ел буе районда туган як музее ачарга хыялланалар. Музейга урын итеп 1955 елда төзелгән, төрле елларда районның хәрби комиссариатлары, милиция бүлеге, урман хуҗалыгы оешмаларына хезмәт күрсәткән бина алына. Башкарма комитет җитәкчесенең төзелеш, торак-коммуналь хуҗалыгы мәсьәләләре буенча урынбасары Фирдүс Әхмәтов, “Заман” төзелеш җәмгыяте җитәкчесе Равил Җәләлиев белән берлектә булачак музей бинасын эчтән һәм тыштан ремонтлау, нинди төзелеш материаллары кулланылачагы турында фикер алышкач, [[Альберт Рәхмәтуллин|Альберт Илгизәр улы]] финанс яктан ярдәм итүне сорап, [[Татарстан Республикасы Президенты]] Рөстәм Нургали улына мөрәҗәгать итә һәм мәсьәлә уңай хәл ителә. Музей бинасы [[Татарстан Республикасы Президенты|Татарстан Республикасы Президенты]] Рөстәм Миңнеханов ярдәме белән үзгәртеп корыла. Финанслар республика бюджетыннан бүлеп бирелә. [[2019 ел|2019]] елның 20 нче апрелендә Муниципаль бюджет учреждениесе “[[Кайбыч ягы музее]]” ачыла. Музей ачу тантанасында район халкы һәм [[Татарстан Республикасы Президенты]]<nowiki/>ның территорияләр белән эшләү буенча идарәсенең баш киңәшчесе Илфат Сөнгатуллин, [[РФ]] Дәүләт Думасы депутаты Илдар Гыйльметдинов, ТР Югары Советы депутаты, КФУ ректоры Илшат Гафуров, [[Кайбыч районы]]ннан чыккан - [[Татарстан Республикасы Дәүләт Советы|ТР Дәүләт Советы]] депутаты, генерал-майор Рафил Ногманов, [[Татарстанның халык артисты]] [[Лидия Әхмәтова]], районның беренче җитәкчесе Азат Хәнифәтуллин, аннан соң район башлыгы булган Җәүдәт Гаффаров катнаша. Музейның җитәкчесе итеп озак еллар буена мәгариф бүлеге начальнигы булып эшләп лаеклы ялга чыккан [[Илдар Шакиров |Шакиров Илдар Абдулла улы]] билгеләнә. Музейның гомуми мәйданы-330, 2 кв.м. мәйданы 160 км2. мәйданы 48,5 км2, музейның төп стационар экспозицияләре: "Кайбыч ягы тарихы". == Бүлекләре == * "Туган як археологиясе" * "Этнография, көнкүреш һәм һөнәр. XIX гасыр ахыры-XX гасыр башы" * "1930-1960 елларда район тарихы" * "Сугыштан соңгы елларда район тарихы" * "Танылган йөртүчеләр" * "Районның иң яңа тарихы" Музейдагы стендлар, экспонатлар аша һәр авылның тарихы, танылган шәхесләре, колхозлашу еллары, Бөек Ватан сугышы еллары каһарманнары, сугыштан соңгы колхоз тормышы, илебезнең төрле дәрәҗәдәге бүләкләренә лаек булучылар, атказанган авыл хуҗалыгы хезмәтчәннәре, [[ТАССР]] үсешенә зур өлеш керткән хезмәт батырлары, яңа Кайбычны сафка бастыруда армый-талмый эшләүчеләр, аның бүгенгесе өчен тырышучы фидакарьләр белән дә танышып була. Күргәзмә залында "Район бүген" фотокүргәзмәсе эшли. Хәзерге вакытта музейның төп фонды 1300 дән артык саклау берәмлеген тәшкил итә. Аеруча кыйммәтле экспонатлар [[Чүти (Кайбыч районы)|Чүти]] һәм Кече Русак авылы янында табылган борынгы хайваннарның сөякләре, борынгы кешеләрнең хезмәт кораллары. == Чыганаклар == * [http://kaibicy.ru/news/hәbәrlәr/kaybychta-tugan-yakny-yrn-muzee-achyldy/ Кайбыч ягы музее ачылды] * [https://kaybici.tatarstan.ru/tat/index.htm/news/1731877.htm/ Кайбыч муниципаль районы] [[Төркем:Кайбыч районы музейлары]] {{MyTatarstan2020}} {{Олы Кайбыч авыл җирлеге}} {{Кайбыч районы мәдәни тормыш инфраструктурасы}} d2c51usijgxv96i6ui0q3fn4zgc3bcz 0 422519 3524669 3081215 2022-07-25T15:40:12Z Frhdkazan 3171 {{Шәхес}} wikitext text/x-wiki {{Шәхес}}  '''Бикташева Тәлига Миңлевәли кызы''' ([[28 июль]] [[1911 ел]] — [[14 октябрь]] [[1995 ел]]) — [[Башкортлар|башкорт]] [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|совет]] театр актеры. 1938 елдан ССРБ Театр эшмәкәрләре берлеге әгъзасы. [[Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Башкорт АССР-ының]] [[Башкортстан Республикасының халык артисты|халык]] (1955) һәм атказанган (1940) артисты. [[Хезмәт Кызыл Байрагы ордены|Хезмәт Кызыл Байрагы]] (1955) һәм [[Хөрмәт Билгесе ордены|Хөрмәт Билгесе]] (1969) орденнары кавалеры. == Биографиясе == Тәлига Миңлевәли кызы Бикташева 1911 елның 28 июлендә [[Уфа губернасы]] [[Уфа өязе|Уфа өязенең]] Кара Якуп волосы <ref>Хәзер [[Башкортстан Республикасы]] [[Чишмә районы]]</ref> [[Арыслан (Чишмә районы)|Арыслан]] авылында туган. 1929 елда [[Уфа сәнгать укуханәсе|Башкорт сәнгать техникумын]] ([[Вәлиулла Мортазин-Иманский|В. Г. Мортазин-Иманский]] һәм [[Мәкәрим Мәһдиев|М. Ә. Мәһәдиев]] классы) белем ала. 1930 елдан [[Башкорт дәүләт академия драма театры]] артисты. Актриса 1955 елда Мәскәүдә башкорт әдәбияты һәм сәнгате декадасында катнаша, аның иҗаты анда югары бәя ала. Тәлига Бикташева сәнгатендә ачык драматизм һәм тирән моң бергә туры килгән. Студент чагында [[Мирхәйдәр Фәйзи|М. Фәйзинең]] «[[Галиябану (спектакль)|Галиябану]]» мелодрамасында төп рольне башкара. Барысы 100-дән артык сәхнә образы иҗат итә, ул үзе уйнаган рольләрен һәрчак милли төсмерләр белән үреп алып бара. == Спектакльләрдәге рольләре == Төп рольләре: Карлыгач («Карлыгач», Б. Бикбай), Айсылу («Сакмар» — «Дуслык һәм күңел», С. Мифтахов), Гайнавал («Ташу», К. Гыйззәт), Ксения («Борис Годунов», А. Пушкин), Көнбикә («Каенкаем», А. Мөбәрәков), Ульяна Громова һәм Елена Кошевая («Яшь гвардия», А. Фадеев — В. Галимов), Мәрзия, Илбикә («Ул кайтты», «Ана хөкеме», [[Әнгам Атнабаев|Ә. Атнабаев]]), Мәстүрә («Җырланмаган җыр», [[Мостай Кәрим|М. Кәрим]]). Иң яхшы роле — Галимә («Кара йөзләр», [[Мәҗит Гафури|М. Гафури]]). == Гаиләсе == * Тормыш юлдашы — билгеле актёр һәм режиссер Тимербулат Имашев. * Кызлары Эльмира Недосеева Мәскәүдә яши, әле хаклы ялда. == Мактаулы исемнәре һәм башка бүләкләре == * БАССР-ның халык артисты (1955) * БАССР-ның атказанган артисты (1940) * [[Хезмәт Кызыл Байрагы ордены]] (1955) * [[Хөрмәт Билгесе ордены]] (1968) == Искәрмәләр == {{Reflist}} == Сылтамалар == * Бикташева Тәлиғә Миңлевәли ҡыҙы // Башкорт энциклопедиясе — Уфа: «Башкорт энциклопедиясе» гыйльми-нәшрият комплексы, 2015-2020. — <nowiki>ISBN 978-5-88185-143-9</nowiki>. {{V|8|08|2019}} * [http://башкортостанкызы.рф/archives/87-tli-biktasheva.html]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Төркем:Шәхесләр:Гафури театры]] [[Төркем:БАССР атказанган артистлары]] [[Төркем:Уфа сәнгать училищесын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:«Хөрмәт Билгесе» ордены кавалерлары]] [[Төркем:Мәскәүдә вафатлар]] [[Төркем:1995 елда вафатлар]] [[Төркем:14 октябрь көнне вафатлар]] [[Төркем:Чишмә районында туганнар]] [[Төркем:Уфа өязендә туганнар]] [[Төркем:1911 елда туганнар]] [[Төркем:28 июль көнне туганнар]] {{Tatar 4.0-2021}} kkkgkwymtkphza5a7o6r42283r08r72 0 424013 3524713 2995220 2022-07-26T07:42:15Z Frhdkazan 3171 wikitext text/x-wiki {{Шәхес|исем=Фәһимә Кавеева|тулы исем=Кавеева Фәһимә Фәләх кызы|туу датасы=30.07.1956|туу җире=ТАССРның Бөгелмә шәһәре|милләт=татар|бүләк һәм премияләр=Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (2011)}} '''Фәһимә Кавеева''' - Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (2011) == Тәрҗемәи хәле == Кавеева Фәһимә Фәләх кызы 1956 елның 30  июлендә  [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССР]]<nowiki/>ның [[Бөгелмә]] шәһәрендә туган. 1980 елда [[Казан дәүләт мәдәният институты]]<nowiki/>н (библиотековедение һәм библиография бүлеге) тәмамлый. Хезмәт юлын   В.И.Ленин исемендәге Дәүләт фәнни китапханәсенең абонемент бүлегендә китапханәче булып башлый. 1986 елда Ф. Кавеева [[Габдулла Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясе|Татар дәүләт филармониясе]]<nowiki/>нең нота китапханәсендә эшли башлый.  Филармония китапханәсенең  төп белешмә аппаратын – алфавит һәм систематик каталогларын төзи. 2001-2002 елларда  -  [[Казан милли мәдәни үзәге|“Казан”  Милли мәдәни үзәге]]<nowiki/>нең тарих бүлегендә методист булып эшли. Биредә эшләү елларында ул Ф. И. Шаляпин  Камера залында атаклы  җырчының шәхси әйберләреннән төзелгән экспозиция урнашкан мини-музейда экскурсовод булып хезмәт күрсәтә. 2005 – 2012 елларда – [[Габдулла Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясе]]<nowiki/>ндә  музей мөдире. Ул һәрвакыт төрле тематик концертларга, филармония артистларының һәм коллективларының юбилейларына багышланган күргәзмәләр оештыра: Дәүләт Зур концерт залында - дирижер Н. Рахлинның  һәм  композитор А. С. Ключаревның 100   еллыгы, җырчы У. Альмеевның 95  яшьлеге, дирижер Ф Мансуровның 80 яшьлеге уңаеннан; Филармония Концерт залында  - нәфис сүз остасы А. Арслановның 80 яшьлеге, җырчылар И. Шакировның  һәм Ә. Авзалованың 75 яшьлеге, Ф. Сөләйманованың һәм Х. Шәйдуллинның 70 яшьлеге, дирижер Р. Үтәйнең 65 яшьлеге, дирижер А. Шутиковның 60 яшьлеге, җырчы Х. Тимергалиеваның 60 яшьлеге; Р. Үтәй җитәкчелегендәге Дәүләт эстрада симфоник оркестрының 20 еллыгы, А. Шутиков җитәкчелегендәге  Халык уен кораллары дәүләт оркестрының 15 еллыгы, А. Фәйзрахманов җитәкчелегендәге Фольклор музыкасы дәүләт ансамбленең 10 еллыгы уңаеннан төзелгән күргәзмәләр . Ф. Кавеева ТР Милли китапханәсе белән берлектә (Кичәләрнең режиссеры һәм алып баручысы Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе Алмаз Хәмзин) “Истә һаман да истә...” дип исемләнгән  Т. Якупов, Г, Рәхимкулов, В. Гыйззәтуллина, Ә. Заһидуллина, З. Нурмөхәммәтов, Р. Гөбәйдуллиннарга багышланган кичәләрне оештыруда  катнаша. Фәһимә Фәләх кызы филармониянең 70 еллыгына багышланган “Татарская государственная филармония им. Г. Тукая 1937-2007” китабының төзүче – авторларының берсе. Телевидение  һәм радио белән тыгыз элемтәдә тора, журнал һәм газета битләрендә филармония тарихы һәм күренекле сәнгать осталары турында мәкаләләрен бастыра; А. Шутиков җитәкчелегендәге Халык уен кораллары дәүләт оркестрының Көньяк Кореяда (2008-09) һәм Италиядә (2010) булган гастрольләрендә шәхси корреспондент буларак катнашып, оркестрның чыгышларын  вакытлы матбугат битләрендә яктырта. == Бүләкләре == Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (2011) == Чыганак == https://tatfil.ru/tt/about/names/kaveeva-f-im-f-l-kh-kyzy/ [[Төркем:Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәрләре]]</nowiki><nowiki>[[Төркем:Бөгелмәдә туганнар]] {{Tatar 4.0-2021}} labgr5uwyiz1ksa2t86176ucosgiojk 0 426049 3524697 2995581 2022-07-25T19:51:34Z Frhdkazan 3171 1908 ел туган wikitext text/x-wiki {{Шәхес}} '''Эржебет Шаар''' (мадьярса  Schaár Erzsébet; [[29 июль]] [[1908 ел]] — [[29 август]] [[1975 ел]]) — Венгрия скульпторы, Михай Мункачи премиясе лауреаты (1962), Венгрия Халык Республикасының атказанган скульпторы (1972). == Биографиясе == Эржебет Шаар 1905 елның 29 июлендә Австро-Венгриянең Будафок шәһәрендә туа. Оста Жигмонд Кишфалудить-Штробльдә белем ала. Иң яхшы яшь рәссам буларак, «Синей» (1932) премиясенә лаек була. Шул елда үзенең шәхси күргәзмәсен оештыра һәм белгечләрнең игътибарын җәлеп итә. 1935 елда скульптор Тибор Вильтка кияүгә чыга. Хатын-кыз фигуралары, мөхәббәтле пар һәм һәлак булган солдатлар скульптуралары авторы. Табигый зурлыктагы сын эшләү өчен җиңел полистирол куллана, ул җиңел кыркыла. 1970 елда [[Будапешт|Будапештның]] «Мючарнок» залында күргәзмәсен үткәрә, ике елдан соң [[Antwerpen|Антверпенда]] һәм [[Женева]]<nowiki/>да күргәзмәләре үтә. 1975 елның 29 августында Будапешт шәһәрендә вафат була. 1977 елда, Шаар вафат булганнан соң, күргәзмәсе Дуйсбургта Вильгельм Лембрук музеенда үтә. Авторлары билгеле скульптуралары Будапештта, Кечкемет, Мишкольцтагы, Печтә, Тиханда һәм башка шәһәрләрдә саклана. Әсәрләренең шактый өлеше — Изге король Иштван исемендәге музейда саклана. == Искәрмәләр == {{Reflist}} == Сылтамалар == * [http://artportal.hu/lexikon/muveszek/schaar-erzsebet-219 Страница на сайте Artportal.hu]{{ref-hu}} * [http://mek.oszk.hu/00300/00355/html/ABC13280/13479.htm Статья в Венгерского биографические словаре]{{ref-hu}} [[Төркем:29 июль көнне туганнар]] [[Төркем:1905 елда туганнар]] [[Төркем:29 август көнне вафатлар]] [[Төркем:1975 елда вафатлар]] [[Төркем:Будапештта вафатлар]] [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:Википедия:Викимәгълүмат элементы параметрларына өстенлек бирелгән мәкаләләр]] [[Төркем:1908 елда туганнар]] [[Төркем:27 июль көнне туганнар]] 2mf8i1r37i7bodfggsv7lrdnwa4v87v 0 427213 3524627 3524617 2022-07-25T12:32:06Z Ilnur efende 6874 [[Special:Contributions/Xәkim|Xәkim]] үзгәртүләре ([[User talk:Xәkim|бәхәс]]) [[User:Әмир|Әмир]] юрамасына кадәр кире кайтарылды wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Гайсә Хәкимҗан | рәсем = | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = | һөнәр = [[сәүдәгәр]], [[сәнгатькәр]] | туу датасы = 13.03.1896 | туу җире = [[Актук]], [[Сергач өязе]], {{туу җире|Түбән Новгород губернасы|Нижгар өлкәсендә}}, [[Русия империясе]] | гражданлык = {{Русия империясе байрагы}}, {{Финляндия байрагы}} [[Финляндия]] | милләт = [[татар]] | үлем датасы = 5.11.1972 | үлем җире = {{үлем җире|Тампере|Тампереда}}, [[Финляндия]] | әти = | әни = | хатын = | балалар = [[Рәшид Хәкимҗан]], Алия | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = |image=Aisa Hakimcan with his son Rashid.jpg|image caption=Гайсә улы Рәшит белән 1930-нчы елларда.}} '''Гайсә Хәкимҗан''', Гайсә (''[[Мишәр диалекты|мишәрчә]] Айсә'') Хәкимҗан ({{lang-fi|Aisja Hakimsan}}, 13 март 1896 — 5 ноябрь 1972) — татар сәүдәгәре, рәссам, нәшир һәм [[Тампере]] шәһәренең [[Финляндия татарлары|татар җәмгыятенә]] өлеш кертүче.<ref name=":0">{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=146}}</ref><ref>{{Cite book|last=Halen|first=Harry|title=Lahjan hedelmät (in a book called Tugan Tel: Kirjoituksia Suomen Tataareista, reporter: Kadriye Bedretdin, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=1996|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> == Биографиясе == Гайсә Хәкимҗан [[Россия империясе]]нең [[Нижгар губернасы]] [[Сергач өязе]] (хәзерге [[Түбән Новгород өлкәсе]] [[Кызыл Октябрь районы]]) [[Актук]] дип аталган кечкенә авылында туа. Һәм 1917 елда туган җирен ташлап [[Финляндия]]гә китеп яши башлый.<ref name=":0"/><ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the roots and history (in finnish,tatar, and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=14}}</ref> Ул Тампере шәһәренең Ислам җыелышына нигез салучыларның берсе, анда озак еллар директорлар советында эшләгән. [[Ramazan|Рамазан аенда]] Айсә үзенең моңлы тавышы белән Таравих намазларын укый. Ул шулай ук ​​1946-1948 елларда Тампере Төрек җәмгыяте рәисе һәм күп тапкыр аның урынбасары булып эшли. Айсәнең эшләвен яратканга, аны берничә тапкыр рәис итеп сайлыйлар.<ref name=":0"/> Хәкимҗан шулай ук бик иҗади шәхес буларак та билгеле була. Шигырьләр яза, җырлар җырлый, скрипка һәм мандолинада уйный, хор директоры булып та эшли. Күп еллардан соң да ул куйган хор җырлары популяр була. Музыкаль сәләтенә өстәп, ул 1940 елларда берничә пьеса куя. Аның сәхнәләштергән пьесаларның кайбер исемнәре ''Алия Бану'' һәм ''Асыл Яр''. Ул пьесаларда, гадәттә өлкән персонажларны уйнарга ярата торган була.<ref name=":0"/> 1938 елда Хәкимҗан [[Варшава|Варшавадагы]] [[Гаяз Исхакый]] оештырган [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал дәүләтенең]] 20 еллык мемориаль хезмәтендә катнаша. Аның белән Гибадулла Муртазин, эшмәкәр Гомәр Сали<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=114}}</ref><ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=38}}</ref> һәм башкалар сәяхәт итә. 1956 елда үзе җыйган җырлар һәм шигырьләрне тәшкил иткән өч буклет мөхәррирлек кыла һәм бастыра. Шул шигырьләр арасында аның үзе язган кайбер шигырләре дә була. Шигырьләренең берсендә ул үз хисләрен түбәндәгечә белдерә: <blockquote> Белмәсәм ил дәртләрен, мин болай язмас идем.<br/> Милләтемне сөймәсәм, кулыма каләм алмас идем. </blockquote> 1966 елда Хәкимҗан татар шагыйре [[Габдулла Тукай|Габдулла]] [[Габдулла Тукай|Тукайның]] 80-еллыгы хөрмәтенә бер битле басма бастырып чыгара. Нәшер итүдә аңа [[Имам]] Хәбибур-Рахман Шакир булыша.<ref name=":0"/> Бу вакытларда Хәкимҗан үзенең сәүдәгәр дусты Сәмигулла Вафин белән "Ислам - Чын иман" (тәрҗемә ителгән исем) дип аталган китабын бастырып чыгара. <ref name=":1">{{Cite book|last=Bedretdin|first=Kadriye|title=Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen tataareista|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=2011|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> 1970-нче елның июнендә аңа Казанга бару мөмкинлеге бирелде, [[Үмәр Даһер|Гомәр Таһир]] (''[[Үмәр Даһер]]'') [[Тел, әдәбият һәм сәнгать институты|Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтына]] сәяхәт оештырганда. Анда аларны рәсми кунак итеп кабул иттеләр. Фольклорчы [[Илбарис Надиров]] та бар иде. Сәяхәт вакытында Г. Хәкимҗан Габдулла Тукай каберенә барды, аңа хөрмәт күрсәтте. Хәкимҗан Тампереда үлде, Финляндия.<ref name=":0"/><ref>Minnullin K.M., O.R. Khisamov & M.I. Ibragimov (eds) 2019. Institut yazyka, literatury i isskustva imeni G. Ibragimova [The Ġ. Ibrahimov Institute of Language, Literature and the Arts]. Kazan: Institut yazyka, literatury i isskustva imeni G. Ibragimova.</ref> == Гаиләсе == Хәкимҗаннең татар театры сәхнәсендә актив катнашучы Алия исемле кызы, хоккейчы [[Рәшит Хәкимҗан]] исемле улы<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=179 & 254}}</ref> һәм Ибраһим белән Сиддик исемле ике олы абыйсы була<ref>{{Cite book|last=Leitzinger|first=Antero|title=Mishäärit - Suomen vanha islamilainen yhteisö|publisher=Kirja-Leitzinger|year=1996|isbn=952-9752-08-3|location=Helsinki|pages=131}}</ref>. ==Кайбер нәшер иткән әсәрләре== * ''Kisäk millī ši`ïr vä ğïrlar'' <ref>{{Cite book|last=Halen|first=Harry|title=Lahjan Hedelmät (Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen Tataareista китабында, хәбәрче: Kadriye Bedretdin, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=1996|isbn=978-951-9380-78-0|location=Helsinki|pages=341}}</ref> * ''Abdulla Tukay'' <ref>{{Cite web|title=Abdulla Tukay {{!}} Kansalliskirjasto|url=https://finna.fi/Record/fikka.4274716|url-status=live|website=Finna.fi}}</ref> * ''Islām dīne ḥaqq dīnder'' <ref>{{Cite book|last=Bedretdin|first=Kadriye|title=Lahjan Hedelmät (Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen Tataareista китабында, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=2011|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> ==Моны да карагыз== *[[Актук]] *[[Рәшит Хәкимҗан]] == Белешмәләр == <references /> [[Төркем:Нәширләр]] [[Төркем:Татар музыкантлары]] [[Төркем:1972 елда вафатлар]] [[Төркем:1896 елда туганнар]] [[Төркем:Татар язучылары]] [[Төркем:Сәүдәгәрләр]] [[Төркем:Финляндия татарлары]] 2my6yox16mw1kive5ubi0fvfvq4xgv4 3524628 3524627 2022-07-25T12:32:23Z Ilnur efende 6874 Ilnur efende юнәлтү аша [[Гайсә Хәкимҗанов]] сәхифәсен [[Гайсә Хәкимҗан]] итеп күчерде wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Гайсә Хәкимҗан | рәсем = | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = | һөнәр = [[сәүдәгәр]], [[сәнгатькәр]] | туу датасы = 13.03.1896 | туу җире = [[Актук]], [[Сергач өязе]], {{туу җире|Түбән Новгород губернасы|Нижгар өлкәсендә}}, [[Русия империясе]] | гражданлык = {{Русия империясе байрагы}}, {{Финляндия байрагы}} [[Финляндия]] | милләт = [[татар]] | үлем датасы = 5.11.1972 | үлем җире = {{үлем җире|Тампере|Тампереда}}, [[Финляндия]] | әти = | әни = | хатын = | балалар = [[Рәшид Хәкимҗан]], Алия | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = |image=Aisa Hakimcan with his son Rashid.jpg|image caption=Гайсә улы Рәшит белән 1930-нчы елларда.}} '''Гайсә Хәкимҗан''', Гайсә (''[[Мишәр диалекты|мишәрчә]] Айсә'') Хәкимҗан ({{lang-fi|Aisja Hakimsan}}, 13 март 1896 — 5 ноябрь 1972) — татар сәүдәгәре, рәссам, нәшир һәм [[Тампере]] шәһәренең [[Финляндия татарлары|татар җәмгыятенә]] өлеш кертүче.<ref name=":0">{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=146}}</ref><ref>{{Cite book|last=Halen|first=Harry|title=Lahjan hedelmät (in a book called Tugan Tel: Kirjoituksia Suomen Tataareista, reporter: Kadriye Bedretdin, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=1996|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> == Биографиясе == Гайсә Хәкимҗан [[Россия империясе]]нең [[Нижгар губернасы]] [[Сергач өязе]] (хәзерге [[Түбән Новгород өлкәсе]] [[Кызыл Октябрь районы]]) [[Актук]] дип аталган кечкенә авылында туа. Һәм 1917 елда туган җирен ташлап [[Финляндия]]гә китеп яши башлый.<ref name=":0"/><ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the roots and history (in finnish,tatar, and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=14}}</ref> Ул Тампере шәһәренең Ислам җыелышына нигез салучыларның берсе, анда озак еллар директорлар советында эшләгән. [[Ramazan|Рамазан аенда]] Айсә үзенең моңлы тавышы белән Таравих намазларын укый. Ул шулай ук ​​1946-1948 елларда Тампере Төрек җәмгыяте рәисе һәм күп тапкыр аның урынбасары булып эшли. Айсәнең эшләвен яратканга, аны берничә тапкыр рәис итеп сайлыйлар.<ref name=":0"/> Хәкимҗан шулай ук бик иҗади шәхес буларак та билгеле була. Шигырьләр яза, җырлар җырлый, скрипка һәм мандолинада уйный, хор директоры булып та эшли. Күп еллардан соң да ул куйган хор җырлары популяр була. Музыкаль сәләтенә өстәп, ул 1940 елларда берничә пьеса куя. Аның сәхнәләштергән пьесаларның кайбер исемнәре ''Алия Бану'' һәм ''Асыл Яр''. Ул пьесаларда, гадәттә өлкән персонажларны уйнарга ярата торган була.<ref name=":0"/> 1938 елда Хәкимҗан [[Варшава|Варшавадагы]] [[Гаяз Исхакый]] оештырган [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал дәүләтенең]] 20 еллык мемориаль хезмәтендә катнаша. Аның белән Гибадулла Муртазин, эшмәкәр Гомәр Сали<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=114}}</ref><ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=38}}</ref> һәм башкалар сәяхәт итә. 1956 елда үзе җыйган җырлар һәм шигырьләрне тәшкил иткән өч буклет мөхәррирлек кыла һәм бастыра. Шул шигырьләр арасында аның үзе язган кайбер шигырләре дә була. Шигырьләренең берсендә ул үз хисләрен түбәндәгечә белдерә: <blockquote> Белмәсәм ил дәртләрен, мин болай язмас идем.<br/> Милләтемне сөймәсәм, кулыма каләм алмас идем. </blockquote> 1966 елда Хәкимҗан татар шагыйре [[Габдулла Тукай|Габдулла]] [[Габдулла Тукай|Тукайның]] 80-еллыгы хөрмәтенә бер битле басма бастырып чыгара. Нәшер итүдә аңа [[Имам]] Хәбибур-Рахман Шакир булыша.<ref name=":0"/> Бу вакытларда Хәкимҗан үзенең сәүдәгәр дусты Сәмигулла Вафин белән "Ислам - Чын иман" (тәрҗемә ителгән исем) дип аталган китабын бастырып чыгара. <ref name=":1">{{Cite book|last=Bedretdin|first=Kadriye|title=Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen tataareista|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=2011|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> 1970-нче елның июнендә аңа Казанга бару мөмкинлеге бирелде, [[Үмәр Даһер|Гомәр Таһир]] (''[[Үмәр Даһер]]'') [[Тел, әдәбият һәм сәнгать институты|Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтына]] сәяхәт оештырганда. Анда аларны рәсми кунак итеп кабул иттеләр. Фольклорчы [[Илбарис Надиров]] та бар иде. Сәяхәт вакытында Г. Хәкимҗан Габдулла Тукай каберенә барды, аңа хөрмәт күрсәтте. Хәкимҗан Тампереда үлде, Финляндия.<ref name=":0"/><ref>Minnullin K.M., O.R. Khisamov & M.I. Ibragimov (eds) 2019. Institut yazyka, literatury i isskustva imeni G. Ibragimova [The Ġ. Ibrahimov Institute of Language, Literature and the Arts]. Kazan: Institut yazyka, literatury i isskustva imeni G. Ibragimova.</ref> == Гаиләсе == Хәкимҗаннең татар театры сәхнәсендә актив катнашучы Алия исемле кызы, хоккейчы [[Рәшит Хәкимҗан]] исемле улы<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=179 & 254}}</ref> һәм Ибраһим белән Сиддик исемле ике олы абыйсы була<ref>{{Cite book|last=Leitzinger|first=Antero|title=Mishäärit - Suomen vanha islamilainen yhteisö|publisher=Kirja-Leitzinger|year=1996|isbn=952-9752-08-3|location=Helsinki|pages=131}}</ref>. ==Кайбер нәшер иткән әсәрләре== * ''Kisäk millī ši`ïr vä ğïrlar'' <ref>{{Cite book|last=Halen|first=Harry|title=Lahjan Hedelmät (Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen Tataareista китабында, хәбәрче: Kadriye Bedretdin, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=1996|isbn=978-951-9380-78-0|location=Helsinki|pages=341}}</ref> * ''Abdulla Tukay'' <ref>{{Cite web|title=Abdulla Tukay {{!}} Kansalliskirjasto|url=https://finna.fi/Record/fikka.4274716|url-status=live|website=Finna.fi}}</ref> * ''Islām dīne ḥaqq dīnder'' <ref>{{Cite book|last=Bedretdin|first=Kadriye|title=Lahjan Hedelmät (Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen Tataareista китабында, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=2011|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> ==Моны да карагыз== *[[Актук]] *[[Рәшит Хәкимҗан]] == Белешмәләр == <references /> [[Төркем:Нәширләр]] [[Төркем:Татар музыкантлары]] [[Төркем:1972 елда вафатлар]] [[Төркем:1896 елда туганнар]] [[Төркем:Татар язучылары]] [[Төркем:Сәүдәгәрләр]] [[Төркем:Финляндия татарлары]] 2my6yox16mw1kive5ubi0fvfvq4xgv4 3524630 3524628 2022-07-25T12:34:39Z Ilnur efende 6874 wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Гайсә Хәкимҗан | рәсем = | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = | һөнәр = [[сәүдәгәр]], [[сәнгатькәр]] | туу датасы = 13.03.1896 | туу җире = [[Актук]], [[Сергач өязе]], {{туу җире|Түбән Новгород губернасы|Нижгар өлкәсендә}}, [[Русия империясе]] | гражданлык = {{Русия империясе байрагы}}, {{Финляндия байрагы}} [[Финляндия]] | милләт = [[татар]] | үлем датасы = 5.11.1972 | үлем җире = {{үлем җире|Тампере|Тампереда}}, [[Финляндия]] | әти = | әни = | хатын = | балалар = [[Рәшид Хәкимҗан]], Алия | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = |image=Aisa Hakimcan with his son Rashid.jpg|image caption=Гайсә улы Рәшит белән 1930-нчы елларда.}} '''Гайсә Хәкимҗан''',<ref>[http://ft.antat.ru З.Г. Гарипова. Мөһаҗирлектәге татарларның милли-мәдәни тормышы. "ЭФәнни Татарстан.]</ref> Гайсә (''[[Мишәр диалекты|мишәрчә]] Айсә'') Хәкимҗанов ({{lang-fi|Aisja Hakimsan}}, 13 март 1896 — 5 ноябрь 1972) — татар сәүдәгәре, рәссам, нәшир һәм [[Тампере]] шәһәренең [[Финляндия татарлары|татар җәмгыятенә]] өлеш кертүче.<ref name=":0">{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=146}}</ref><ref>{{Cite book|last=Halen|first=Harry|title=Lahjan hedelmät (in a book called Tugan Tel: Kirjoituksia Suomen Tataareista, reporter: Kadriye Bedretdin, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=1996|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> == Биографиясе == Гайсә Хәкимҗан [[Россия империясе]]нең [[Нижгар губернасы]] [[Сергач өязе]] (хәзерге [[Түбән Новгород өлкәсе]] [[Кызыл Октябрь районы]]) [[Актук]] дип аталган кечкенә авылында туа. Һәм 1917 елда туган җирен ташлап [[Финляндия]]гә китеп яши башлый.<ref name=":0"/><ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the roots and history (in finnish,tatar, and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=14}}</ref> Ул Тампере шәһәренең Ислам җыелышына нигез салучыларның берсе, анда озак еллар директорлар советында эшләгән. [[Ramazan|Рамазан аенда]] Айсә үзенең моңлы тавышы белән Таравих намазларын укый. Ул шулай ук ​​1946-1948 елларда Тампере Төрек җәмгыяте рәисе һәм күп тапкыр аның урынбасары булып эшли. Айсәнең эшләвен яратканга, аны берничә тапкыр рәис итеп сайлыйлар.<ref name=":0"/> Хәкимҗан шулай ук бик иҗади шәхес буларак та билгеле була. Шигырьләр яза, җырлар җырлый, скрипка һәм мандолинада уйный, хор директоры булып та эшли. Күп еллардан соң да ул куйган хор җырлары популяр була. Музыкаль сәләтенә өстәп, ул 1940 елларда берничә пьеса куя. Аның сәхнәләштергән пьесаларның кайбер исемнәре ''Алия Бану'' һәм ''Асыл Яр''. Ул пьесаларда, гадәттә өлкән персонажларны уйнарга ярата торган була.<ref name=":0"/> 1938 елда Хәкимҗан [[Варшава|Варшавадагы]] [[Гаяз Исхакый]] оештырган [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал дәүләтенең]] 20 еллык мемориаль хезмәтендә катнаша. Аның белән Гибадулла Муртазин, эшмәкәр Гомәр Сали<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=114}}</ref><ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=38}}</ref> һәм башкалар сәяхәт итә. 1956 елда үзе җыйган җырлар һәм шигырьләрне тәшкил иткән өч буклет мөхәррирлек кыла һәм бастыра. Шул шигырьләр арасында аның үзе язган кайбер шигырләре дә була. Шигырьләренең берсендә ул үз хисләрен түбәндәгечә белдерә: <blockquote> Белмәсәм ил дәртләрен, мин болай язмас идем.<br/> Милләтемне сөймәсәм, кулыма каләм алмас идем. </blockquote> 1966 елда Хәкимҗан татар шагыйре [[Габдулла Тукай|Габдулла]] [[Габдулла Тукай|Тукайның]] 80-еллыгы хөрмәтенә бер битле басма бастырып чыгара. Нәшер итүдә аңа [[Имам]] Хәбибур-Рахман Шакир булыша.<ref name=":0"/> Бу вакытларда Хәкимҗан үзенең сәүдәгәр дусты Сәмигулла Вафин белән "Ислам - Чын иман" (тәрҗемә ителгән исем) дип аталган китабын бастырып чыгара. <ref name=":1">{{Cite book|last=Bedretdin|first=Kadriye|title=Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen tataareista|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=2011|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> 1970-нче елның июнендә аңа Казанга бару мөмкинлеге бирелде, [[Үмәр Даһер|Гомәр Таһир]] (''[[Үмәр Даһер]]'') [[Тел, әдәбият һәм сәнгать институты|Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтына]] сәяхәт оештырганда. Анда аларны рәсми кунак итеп кабул иттеләр. Фольклорчы [[Илбарис Надиров]] та бар иде. Сәяхәт вакытында Г. Хәкимҗан Габдулла Тукай каберенә барды, аңа хөрмәт күрсәтте. Хәкимҗан Тампереда үлде, Финляндия.<ref name=":0"/><ref>Minnullin K.M., O.R. Khisamov & M.I. Ibragimov (eds) 2019. Institut yazyka, literatury i isskustva imeni G. Ibragimova [The Ġ. Ibrahimov Institute of Language, Literature and the Arts]. Kazan: Institut yazyka, literatury i isskustva imeni G. Ibragimova.</ref> == Гаиләсе == Хәкимҗаннең татар театры сәхнәсендә актив катнашучы Алия исемле кызы, хоккейчы [[Рәшит Хәкимҗан]] исемле улы<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=179 & 254}}</ref> һәм Ибраһим белән Сиддик исемле ике олы абыйсы була<ref>{{Cite book|last=Leitzinger|first=Antero|title=Mishäärit - Suomen vanha islamilainen yhteisö|publisher=Kirja-Leitzinger|year=1996|isbn=952-9752-08-3|location=Helsinki|pages=131}}</ref>. ==Кайбер нәшер иткән әсәрләре== * ''Kisäk millī ši`ïr vä ğïrlar'' <ref>{{Cite book|last=Halen|first=Harry|title=Lahjan Hedelmät (Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen Tataareista китабында, хәбәрче: Kadriye Bedretdin, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=1996|isbn=978-951-9380-78-0|location=Helsinki|pages=341}}</ref> * ''Abdulla Tukay'' <ref>{{Cite web|title=Abdulla Tukay {{!}} Kansalliskirjasto|url=https://finna.fi/Record/fikka.4274716|url-status=live|website=Finna.fi}}</ref> * ''Islām dīne ḥaqq dīnder'' <ref>{{Cite book|last=Bedretdin|first=Kadriye|title=Lahjan Hedelmät (Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen Tataareista китабында, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=2011|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> ==Моны да карагыз== *[[Актук]] *[[Рәшит Хәкимҗан]] == Белешмәләр == <references /> [[Төркем:Нәширләр]] [[Төркем:Татар музыкантлары]] [[Төркем:1972 елда вафатлар]] [[Төркем:1896 елда туганнар]] [[Төркем:Татар язучылары]] [[Төркем:Сәүдәгәрләр]] [[Төркем:Финляндия татарлары]] aajurd7ngi5imqsoxe680w3nz73ix67 3524651 3524630 2022-07-25T13:18:46Z Frhdkazan 3171 {{фш|Хәкимҗанов}} wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Гайсә Хәкимҗан | рәсем = | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = | һөнәр = [[сәүдәгәр]], [[сәнгатькәр]] | туу датасы = 13.03.1896 | туу җире = [[Актук]], [[Сергач өязе]], {{туу җире|Түбән Новгород губернасы|Нижгар өлкәсендә}}, [[Русия империясе]] | гражданлык = {{Русия империясе байрагы}}, {{Финляндия байрагы}} [[Финляндия]] | милләт = [[татар]] | үлем датасы = 5.11.1972 | үлем җире = {{үлем җире|Тампере|Тампереда}}, [[Финляндия]] | әти = | әни = | хатын = | балалар = [[Рәшид Хәкимҗан]], Алия | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = |image=Aisa Hakimcan with his son Rashid.jpg|image caption=Гайсә улы Рәшит белән 1930-нчы елларда.}} {{фш|Хәкимҗанов}} '''Гайсә Хәкимҗан''',<ref>[http://ft.antat.ru З.Г. Гарипова. Мөһаҗирлектәге татарларның милли-мәдәни тормышы. "ЭФәнни Татарстан.]</ref> Гайсә (''[[Мишәр диалекты|мишәрчә]] Айсә'') Хәкимҗанов ({{lang-fi|Aisja Hakimsan}}, 13 март 1896 — 5 ноябрь 1972) — татар сәүдәгәре, рәссам, нәшир һәм [[Тампере]] шәһәренең [[Финляндия татарлары|татар җәмгыятенә]] өлеш кертүче.<ref name=":0">{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=146}}</ref><ref>{{Cite book|last=Halen|first=Harry|title=Lahjan hedelmät (in a book called Tugan Tel: Kirjoituksia Suomen Tataareista, reporter: Kadriye Bedretdin, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=1996|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> == Биографиясе == Гайсә Хәкимҗан [[Россия империясе]]нең [[Нижгар губернасы]] [[Сергач өязе]] (хәзерге [[Түбән Новгород өлкәсе]] [[Кызыл Октябрь районы]]) [[Актук]] дип аталган кечкенә авылында туа. Һәм 1917 елда туган җирен ташлап [[Финляндия]]гә китеп яши башлый.<ref name=":0"/><ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the roots and history (in finnish,tatar, and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=14}}</ref> Ул Тампере шәһәренең Ислам җыелышына нигез салучыларның берсе, анда озак еллар директорлар советында эшләгән. [[Ramazan|Рамазан аенда]] Айсә үзенең моңлы тавышы белән Таравих намазларын укый. Ул шулай ук ​​1946-1948 елларда Тампере Төрек җәмгыяте рәисе һәм күп тапкыр аның урынбасары булып эшли. Айсәнең эшләвен яратканга, аны берничә тапкыр рәис итеп сайлыйлар.<ref name=":0"/> Хәкимҗан шулай ук бик иҗади шәхес буларак та билгеле була. Шигырьләр яза, җырлар җырлый, скрипка һәм мандолинада уйный, хор директоры булып та эшли. Күп еллардан соң да ул куйган хор җырлары популяр була. Музыкаль сәләтенә өстәп, ул 1940 елларда берничә пьеса куя. Аның сәхнәләштергән пьесаларның кайбер исемнәре ''Алия Бану'' һәм ''Асыл Яр''. Ул пьесаларда, гадәттә өлкән персонажларны уйнарга ярата торган була.<ref name=":0"/> 1938 елда Хәкимҗан [[Варшава|Варшавадагы]] [[Гаяз Исхакый]] оештырган [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал дәүләтенең]] 20 еллык мемориаль хезмәтендә катнаша. Аның белән Гибадулла Муртазин, эшмәкәр Гомәр Сали<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=114}}</ref><ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=38}}</ref> һәм башкалар сәяхәт итә. 1956 елда үзе җыйган җырлар һәм шигырьләрне тәшкил иткән өч буклет мөхәррирлек кыла һәм бастыра. Шул шигырьләр арасында аның үзе язган кайбер шигырләре дә була. Шигырьләренең берсендә ул үз хисләрен түбәндәгечә белдерә: <blockquote> Белмәсәм ил дәртләрен, мин болай язмас идем.<br/> Милләтемне сөймәсәм, кулыма каләм алмас идем. </blockquote> 1966 елда Хәкимҗан татар шагыйре [[Габдулла Тукай|Габдулла]] [[Габдулла Тукай|Тукайның]] 80-еллыгы хөрмәтенә бер битле басма бастырып чыгара. Нәшер итүдә аңа [[Имам]] Хәбибур-Рахман Шакир булыша.<ref name=":0"/> Бу вакытларда Хәкимҗан үзенең сәүдәгәр дусты Сәмигулла Вафин белән "Ислам - Чын иман" (тәрҗемә ителгән исем) дип аталган китабын бастырып чыгара. <ref name=":1">{{Cite book|last=Bedretdin|first=Kadriye|title=Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen tataareista|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=2011|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> 1970-нче елның июнендә аңа Казанга бару мөмкинлеге бирелде, [[Үмәр Даһер|Гомәр Таһир]] (''[[Үмәр Даһер]]'') [[Тел, әдәбият һәм сәнгать институты|Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтына]] сәяхәт оештырганда. Анда аларны рәсми кунак итеп кабул иттеләр. Фольклорчы [[Илбарис Надиров]] та бар иде. Сәяхәт вакытында Г. Хәкимҗан Габдулла Тукай каберенә барды, аңа хөрмәт күрсәтте. Хәкимҗан Тампереда үлде, Финляндия.<ref name=":0"/><ref>Minnullin K.M., O.R. Khisamov & M.I. Ibragimov (eds) 2019. Institut yazyka, literatury i isskustva imeni G. Ibragimova [The Ġ. Ibrahimov Institute of Language, Literature and the Arts]. Kazan: Institut yazyka, literatury i isskustva imeni G. Ibragimova.</ref> == Гаиләсе == Хәкимҗаннең татар театры сәхнәсендә актив катнашучы Алия исемле кызы, хоккейчы [[Рәшит Хәкимҗан]] исемле улы<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=179 & 254}}</ref> һәм Ибраһим белән Сиддик исемле ике олы абыйсы була<ref>{{Cite book|last=Leitzinger|first=Antero|title=Mishäärit - Suomen vanha islamilainen yhteisö|publisher=Kirja-Leitzinger|year=1996|isbn=952-9752-08-3|location=Helsinki|pages=131}}</ref>. ==Кайбер нәшер иткән әсәрләре== * ''Kisäk millī ši`ïr vä ğïrlar'' <ref>{{Cite book|last=Halen|first=Harry|title=Lahjan Hedelmät (Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen Tataareista китабында, хәбәрче: Kadriye Bedretdin, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=1996|isbn=978-951-9380-78-0|location=Helsinki|pages=341}}</ref> * ''Abdulla Tukay'' <ref>{{Cite web|title=Abdulla Tukay {{!}} Kansalliskirjasto|url=https://finna.fi/Record/fikka.4274716|url-status=live|website=Finna.fi}}</ref> * ''Islām dīne ḥaqq dīnder'' <ref>{{Cite book|last=Bedretdin|first=Kadriye|title=Lahjan Hedelmät (Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen Tataareista китабында, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=2011|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> ==Моны да карагыз== *[[Актук]] *[[Рәшит Хәкимҗан]] == Белешмәләр == <references /> [[Төркем:Нәширләр]] [[Төркем:Татар музыкантлары]] [[Төркем:1972 елда вафатлар]] [[Төркем:1896 елда туганнар]] [[Төркем:Татар язучылары]] [[Төркем:Сәүдәгәрләр]] [[Төркем:Финляндия татарлары]] nr4c9czbxcr0ghua4tbihnveg7tupnp 0 427263 3524631 3524620 2022-07-25T12:35:16Z Ilnur efende 6874 Ilnur efende юнәлтү аша [[Рәшит Хәкимҗанов]] сәхифәсен [[Рәшит Хәкимҗан]] итеп күчерде wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Рәшид Хәкимҗанов | рәсем = Räshid Hakimsan Ilves.jpg | рәсем_зурлыгы = | рәсем язуы = | тулы исем = | һөнәр = [[хоккей]]чы | туу датасы = | туу җире = [[Финляндия]], [[Тампере]] | гражданлык = | милләт = [[татар]] | үлем датасы = | үлем җире = | әти = [[Айсә Хәкимҗан]] | әни = | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = }} '''Рәшит Хәкимҗанов''' ([[Фин теле]]: ''Räshid Hakimsan'', 5 апрель 1934 – 4 сентябрь 1997<ref>{{Cite book|last=|first=|title=Ilves Kausikirja 1997-1998}}</ref>) — фин [[Алкалы хоккей|хоккейчысы]] һәм хөкемдар булган<ref>{{Cite book|last=|first=|title=Jääkiekkokirja 2005-2006}}</ref><ref>{{Cite web|last=Huhtamäki|first=Martti|date=September 21, 2015|title=Tsunami Tornion joella|url=https://shl.fi/2015/09/21/tsunami-tornion-joella/}}</ref>. Ул 1951 – 1960 елларда фин хоккей лигасында уйнап, дүрт тапкыр Финляндия чемпионатында җиңүче. <ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=Ilves-Historia - Pelaaja|url=https://www.ilveshistoria.com/pelaaja/101761/}}</ref> <ref>{{Cite book|last=|first=|title=Jääkiekkokirja 2005-2006}}</ref> == Карьерасы == Хәкимҗан үзенең бөтен карьерасын Тамперин Ильвес командасына багышлый, анда ул барлыгы 88 матч уйный. Шул елларда аның җыйган баллары 64 + 35 = 99 тәшкил итә, ә штраф 34 минут була. Ул 1952, 1957, 1958 һәм 1960 елларда Финляндия чемпионатында җиңә.<ref>{{Cite book|last=Forss|first=Risto|title=Suuri Jääkiekkoteos 1|publisher=Scandia-Kirjat Oy|year=1979|isbn=951-9466-14-2|location=|pages=285}}</ref> Һәм хоккейчы карьерасы тәмамлангач, ул халыкара дәрәҗәдә хөкемдар була. Кечкенә чагында ул сәләтле [[футбол]]<nowiki/>чы һәм [[Баскетбол|баскетболчы]] буларак та билгеле була. <ref>{{Cite book|last=Leinonen|first=Kimmo|title=Koulukadun Sankarit, Tampereen jääkiekkoilun historia 1928-1965|publisher=APALI|year=2014|isbn=978-952-5877-38-0|pages=162}}</ref> == Гаиләсе == Хәкимҗан [[Финляндия татарлары|фин татары була]]. Аның әтисе татар артисты/җитәкчесе [[Гайсә Хәкимҗанов]]. Сеңлесе татар театры актрисасы Алия.<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the roots and history (in english, tatar and finnish)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=179 & 254}}</ref> ==Моны да карагыз== *[[Гайсә Хәкимҗанов]] == Әдәбият == * Суикки, Рейхо (päätoimittaja): ''Jääkiekkokirja 2005 - 2006'' . Эгмонт Кустаннус Ой Аб, 2005.{{ISBN|952-469-357-7}} . * Форсс, Ристо, йм.: ''Suuri Jääkiekkoteos 1'' . Скандия-Киржат Ой, 1979.{{ISBN|951-9466-14-2}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/951-9466-14-2|951-9466-14-2]] . * Лейнонен, Киммо: ''Кулукадун Санкарит, Тамперин jääkiekkoilun тарихы 1928-1965'' . АПАЛИ, 2014.{{ISBN|978-952-5877-38-0}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-952-5877-38-0|978-952-5877-38-0]] . == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}}   [[Төркем:Финляндия татарлары]] [[Төркем:1997 елда вафатлар]] [[Төркем:1934 елда туганнар]] csucmeeik5kppmm5dxez6euv98j3vtc 3524633 3524631 2022-07-25T12:37:26Z Ilnur efende 6874 [[Special:Contributions/Xәkim|Xәkim]] ([[User talk:Xәkim|бәхәс]]) кулланучысының 3524619 төзәтмәсе кире кагылды wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Рәшид Хәкимҗан | рәсем = Räshid Hakimsan Ilves.jpg | рәсем_зурлыгы = | рәсем язуы = | тулы исем = | һөнәр = [[хоккей]]чы | туу датасы = | туу җире = [[Финляндия]], [[Тампере]] | гражданлык = | милләт = [[татар]] | үлем датасы = | үлем җире = | әти = [[Айсә Хәкимҗан]] | әни = | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = }} '''Рәшит Хәкимҗан''' (Räşit Xäkimcan, [[Фин теле|финча]] ''Räshid Hakimsan'' 5 апрель 1934 – 4 сентябрь 1997<ref>{{Cite book|last=|first=|title=Ilves Kausikirja 1997-1998}}</ref>) — фин [[Алкалы хоккей|хоккейчысы]] һәм хөкемдар булган<ref>{{Cite book|last=|first=|title=Jääkiekkokirja 2005-2006}}</ref><ref>{{Cite web|last=Huhtamäki|first=Martti|date=September 21, 2015|title=Tsunami Tornion joella|url=https://shl.fi/2015/09/21/tsunami-tornion-joella/}}</ref>. Ул 1951 – 1960 елларда фин хоккей лигасында уйнап, дүрт тапкыр Финляндия чемпионатында җиңүче. <ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=Ilves-Historia - Pelaaja|url=https://www.ilveshistoria.com/pelaaja/101761/}}</ref> <ref>{{Cite book|last=|first=|title=Jääkiekkokirja 2005-2006}}</ref> == Карьерасы == Хәкимҗан үзенең бөтен карьерасын Тамперин Ильвес командасына багышлый, анда ул барлыгы 88 матч уйный. Шул елларда аның җыйган баллары 64 + 35 = 99 тәшкил итә, ә штраф 34 минут була. Ул 1952, 1957, 1958 һәм 1960 елларда Финляндия чемпионатында җиңә.<ref>{{Cite book|last=Forss|first=Risto|title=Suuri Jääkiekkoteos 1|publisher=Scandia-Kirjat Oy|year=1979|isbn=951-9466-14-2|location=|pages=285}}</ref> Һәм хоккейчы карьерасы тәмамлангач, ул халыкара дәрәҗәдә хөкемдар була. Кечкенә чагында ул сәләтле [[футбол]]чы һәм [[Баскетбол|баскетболчы]] буларак та билгеле була. <ref>{{Cite book|last=Leinonen|first=Kimmo|title=Koulukadun Sankarit, Tampereen jääkiekkoilun historia 1928-1965|publisher=APALI|year=2014|isbn=978-952-5877-38-0|pages=162}}</ref> == Гаиләсе == Хәкимҗан [[Финляндия татарлары|фин татары була]]. Аның әтисе татар артисты/җитәкчесе [[Гайсә Хәкимҗан]]. Сеңлесе татар театры актрисасы Алия.<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the roots and history (in english, tatar and finnish)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=179 & 254}}</ref> ==Моны да карагыз== *[[Айсә Хәкимҗан]] == Әдәбият == * Суикки, Рейхо (päätoimittaja): ''Jääkiekkokirja 2005 - 2006'' . Эгмонт Кустаннус Ой Аб, 2005.{{ISBN|952-469-357-7}} . * Форсс, Ристо, йм.: ''Suuri Jääkiekkoteos 1'' . Скандия-Киржат Ой, 1979.{{ISBN|951-9466-14-2}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/951-9466-14-2|951-9466-14-2]] . * Лейнонен, Киммо: ''Кулукадун Санкарит, Тамперин jääkiekkoilun тарихы 1928-1965'' . АПАЛИ, 2014.{{ISBN|978-952-5877-38-0}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-952-5877-38-0|978-952-5877-38-0]] . == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}}   [[Төркем:Финляндия татарлары]] [[Төркем:1997 елда вафатлар]] [[Төркем:1934 елда туганнар]] gt8pky1uiir8ennfrr2ydy4kanazys9 3524650 3524633 2022-07-25T13:18:29Z Frhdkazan 3171 {{фш|Хәкимҗанов}} wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Рәшид Хәкимҗан | рәсем = Räshid Hakimsan Ilves.jpg | рәсем_зурлыгы = | рәсем язуы = | тулы исем = | һөнәр = [[хоккей]]чы | туу датасы = | туу җире = [[Финляндия]], [[Тампере]] | гражданлык = | милләт = [[татар]] | үлем датасы = | үлем җире = | әти = [[Айсә Хәкимҗан]] | әни = | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Хәкимҗанов}} '''Рәшит Хәкимҗан''' (Räşit Xäkimcan, [[Фин теле|финча]] ''Räshid Hakimsan'' 5 апрель 1934 – 4 сентябрь 1997<ref>{{Cite book|last=|first=|title=Ilves Kausikirja 1997-1998}}</ref>) — фин [[Алкалы хоккей|хоккейчысы]] һәм хөкемдар булган<ref>{{Cite book|last=|first=|title=Jääkiekkokirja 2005-2006}}</ref><ref>{{Cite web|last=Huhtamäki|first=Martti|date=September 21, 2015|title=Tsunami Tornion joella|url=https://shl.fi/2015/09/21/tsunami-tornion-joella/}}</ref>. Ул 1951 – 1960 елларда фин хоккей лигасында уйнап, дүрт тапкыр Финляндия чемпионатында җиңүче. <ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=Ilves-Historia - Pelaaja|url=https://www.ilveshistoria.com/pelaaja/101761/}}</ref> <ref>{{Cite book|last=|first=|title=Jääkiekkokirja 2005-2006}}</ref> == Карьерасы == Хәкимҗан үзенең бөтен карьерасын Тамперин Ильвес командасына багышлый, анда ул барлыгы 88 матч уйный. Шул елларда аның җыйган баллары 64 + 35 = 99 тәшкил итә, ә штраф 34 минут була. Ул 1952, 1957, 1958 һәм 1960 елларда Финляндия чемпионатында җиңә.<ref>{{Cite book|last=Forss|first=Risto|title=Suuri Jääkiekkoteos 1|publisher=Scandia-Kirjat Oy|year=1979|isbn=951-9466-14-2|location=|pages=285}}</ref> Һәм хоккейчы карьерасы тәмамлангач, ул халыкара дәрәҗәдә хөкемдар була. Кечкенә чагында ул сәләтле [[футбол]]чы һәм [[Баскетбол|баскетболчы]] буларак та билгеле була. <ref>{{Cite book|last=Leinonen|first=Kimmo|title=Koulukadun Sankarit, Tampereen jääkiekkoilun historia 1928-1965|publisher=APALI|year=2014|isbn=978-952-5877-38-0|pages=162}}</ref> == Гаиләсе == Хәкимҗан [[Финляндия татарлары|фин татары була]]. Аның әтисе татар артисты/җитәкчесе [[Гайсә Хәкимҗан]]. Сеңлесе татар театры актрисасы Алия.<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the roots and history (in english, tatar and finnish)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=179 & 254}}</ref> ==Моны да карагыз== *[[Айсә Хәкимҗан]] == Әдәбият == * Суикки, Рейхо (päätoimittaja): ''Jääkiekkokirja 2005 - 2006'' . Эгмонт Кустаннус Ой Аб, 2005.{{ISBN|952-469-357-7}} . * Форсс, Ристо, йм.: ''Suuri Jääkiekkoteos 1'' . Скандия-Киржат Ой, 1979.{{ISBN|951-9466-14-2}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/951-9466-14-2|951-9466-14-2]] . * Лейнонен, Киммо: ''Кулукадун Санкарит, Тамперин jääkiekkoilun тарихы 1928-1965'' . АПАЛИ, 2014.{{ISBN|978-952-5877-38-0}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-952-5877-38-0|978-952-5877-38-0]] . == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}}   [[Төркем:Финляндия татарлары]] [[Төркем:1997 елда вафатлар]] [[Төркем:1934 елда туганнар]] agfrbnakxr7aipgyhlgfga06e0ilysr 0 486283 3524686 3438018 2022-07-25T18:07:40Z Frhdkazan 3171 {{Шәхес}} wikitext text/x-wiki {{MyTatarstan2022}} {{фш|Энгельгардт}} {{Шәхес}} '''Василий Павлович Энгельгардт''' (1828-1915) - Россия астрономы һәм җәмәгать эшлеклесе. == Биография == Энгельгардтның мәшһүр дворян гаиләсендә туган. [[1847 ел|1847 елда]] ул Санкт-Петербург юриспруденция мәктәбен тәмамлый, аннары Идарә итү Сенатының 1 һәм 5 бүлекләрендә хезмәт итә. [[1853 ел|1853 елда]] ул отставкага китә һәм үзенең гомерен [[астрономия]] фәннәрен өйрәнүгә багышлый. [[1875 ел|1875 елда]] ул [[Дрезден|Дрезденга]] килеп урнаша, анда [[1879 ел|1879 елда]] үз хисабына Бөек обсерватория төзи, 1897 нче елга кадәр берүзе эшли. Энгельгардтның төп эше [[Комета|кометаларны]], [[Астероидлар|астероидларны]], томанлык һәм [[Йолдызлар тупланышы|йолдыз тупланышын]] өйрәнүгә багышланган. [[1879 ел|1879]] - [[1894 ел|1894 елларда ул]] [[Комета|50 комета]] һәм 70 [[Астероидлар|астероидка]] күзәтү ясый. [[1883 ел|1883]] елдан томанлык һәм [[Йолдызлар тупланышы|йолдыз тупланышларын]] өйрәнә, 400 дән артык томанлык каталогын төзи. [[1886 ел|1886-нчы]] елдан ул спутник йолдызларын ачыклау өчен Брэдли [[Йолдыз|каталогының 829 йолдызын ачыклый.]] 90-нчы еллар азагында, сәламәтлегенең начарлануы аркасында, Энгельгардт практик күзәтүләрдән баш тартты һәм Бөек обсерваториянең барлык җиһазларын Казан университетына бүләк итте. Ул вакытта аның ректоры дусты [[Дмитрий Дубяго|Д.И.Дубяго]] була. Энгельгардт кораллары белән җиһазландырылган [[В. П. Энгельгардт исемендәге астрономия обсерваториясе|Казан университетының яңа обсерваториясе]] [[1901 ел|1901 елда]] ачылган һәм [[1903 ел|1903]] елдан алып бүгенге көнгә кадәр ул Энгельгардт обсерваториясе дип атала. Энгельгардт гомеренең ахырына кадәр яңа обсерватория төзелешендә һәм оештыруда актив катнаша, [[Казан (Идел буе) федераль университеты|обсерватория үсеше өчен барлык мөлкәтен һәм капиталын Казан университетына күчерә.]] [[1889 ел|1889 елда ул]] [[Казан (Идел буе) федераль университеты|Казан университетының]] мактаулы табибы итеп сайлана, [[1890 ел|1890 елда]] [[Россия фәннәр академиясе|- Россия Фәннәр академиясенең]] корреспондент әгъзасы була. Василий Энгельгардт 1915 елның маенда үлә һәм [[Дрезден|Дрездендагы Изге Троица зиратына күмелә.]] 2014 елның 21 сентябре [[В. П. Энгельгардт исемендәге астрономия обсерваториясе|Астрономик обсерватория территориясендә]] [[В. П. Энгельгардт исемендәге астрономия обсерваториясе|Энгельгардт]] күмү тантанасы оештырыла. Ул исән чагында шунда күмелергә теләвен әйтеп калдырган. == Җәмәгать эшчәнлеге == Күп еллар дәвамында Энгельгардт Россия тарихы буенча материаллар җыеп, коллекцияләрен Россиягә тапшырган. Ул М.И. Глинканың якын дусты була. 1857 елның февралендә Берлинда Глинканың үлеменнән соң Энгельгардт аның көлен туган ягына күчерергә ярдәм итә. Моннан тыш, Энгельгард Глинканың [[Санкт-Петербург|кулъязмалары җыентыгын Санкт-Петербургтагы]] [[Русия Милли китапханәсе|җәмәгать китапханәсенә]] бүләк итте, шулай итеп композитор архивына нигез салды, һәм М.И. Глинканың күп операларын бастырды. Соңыннан, юриспруденция мәктәбендәге элеккеге иптәше, танылган сәнгать белгече В. Стасов кушуы буенча М.И. Глика һәм А.С. Даргомыжский турында истәлекләр язды. [[1890 ел|1890-нчы еллар]] ахырында Энгельгардт А.В. Суворовның Швейцариягә сәфәре турында материаллар җыя, ул аны [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургтагы]] Суворов музеена тапшыра. Энгельгардт әлеге материаллар җыентыгын [[1812 елгы Ватан сугышы|1812 елгы патриотик сугышның]] 100 еллыгына җыйды. Энгельгардтның танылган мәдәният эшлеклеләре белән язышуы да бик кыйммәт (М. И. Глинка, Ф. Лист, Г. Бюлов, В. В. Стасов) <ref>[http://www.smolensklib.ru/kray/2003/bibl_sprav/bibliogr/17_iyn_2003.htm ''В. М. Калыгина''. Василий Павлович Энгельгардт. К 175-летию со дня рождения (1828)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111007071038/http://www.smolensklib.ru/kray/2003/bibl_sprav/bibliogr/17_iyn_2003.htm|date=2011-10-07}}</ref>. == Истәлеген мәңгеләштерү == * Энгельгардт исемендәге Казан университетының астрономик обсерваториясе; * [[1970 ел|1970-]]<nowiki/>нче елда, Халыкара астрономия берлегенең XIV конгрессы карары белән Энгельгардт исеме Айдагы кратерга билгеләнде. == Басмалары == * Observations astronomiques, faites par V. d' Engelhardt a son Observatoire a Dresde. // Dresde, 1886—1895 == Искәрмәләр == == Әдәбият == * ''Воронцов-Вельяминов Б. А.'' Очерки истории астрономии в России. — М., Физматгиз, 1956. == Сылтамалар == * Профиль Василия Павловича Энгельгардта на официальном сайте РАН * {{ВТ-ЭСБЕ|Энгельгардт, Василий Павлович}} [[Төркем:Әлифба буенча астрономнар]] [[Төркем:Дрезденда вафатлар]] [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:1915 елда вафатлар]] [[Төркем:6 май көнне вафатлар]] [[Төркем:1828 елда туганнар]] [[Төркем:29 июль көнне туганнар]] nzayw0p4yx1ryby4tmvt2x5hvbxqnhi 10 585146 3524693 3524514 2022-07-25T19:18:31Z 176.98.158.31 wikitext text/x-wiki {{Imbox |type=delete |image=[[Файл:NowCom2010-Q-2-att.svg|60px]] |text='''Этот файл доступен на [[Викиҗыентык]] под {{#ifeq:{{PAGENAME:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}|{{PAGENAME}}|<u>[[commons:File:{{PAGENAMEE:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}|тем же именем]]</u>|именем [[commons:File:{{PAGENAMEE:{{{1}}}}}|File:{{PAGENAME:{{{1}}}}}]]}}.'''<br><small>{{#ifeq:{{PAGENAME:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}|{{PAGENAME}}||Внимание! Превью файла на Викиҗыентык может подменяться локальным файлом с тем же именем.}} Перед удалением необходимо убедиться в адекватности переноса: # '''проверить лицензию''', и если лицензия не допускает хранение файла на Викиҗыентык, то следует снять этот шаблон и [[commons:Commons:Deletion requests|выставить файл на Викиҗыентык на удаление]];{{#ifeq: {{PAGENAME:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}|{{PAGENAME}}||# во всех статьях, которые [[Special:Whatlinkshere/{{FULLPAGENAME}}|используют этот файл]], '''скорректировать ссылку''' на новую;}} # '''скопировать описание''' файла на аналогичную страницу на Викиҗыентык, обернув его в шаблон &#123;&#123;[[commons:Template:Ru|Ru]]&#125;&#125;; # убедиться, что не удаляется '''версия лучшего качества'''; при необходимости следует обновить версию файла на Викиҗыентык (ссылка «Загрузить новую версию этого файла»); # если файл на Викиҗыентык под другим именем, убедитесь, что удаляемый файл '''не используется'''; при необходимости следует исправить его включения. Если удалённый файл доступен на Викиҗыентык под тем же именем, то после удаления все включающие его статьи окажутся '''неотпатрулированными'''; следует отпатрулировать по крайней мере те из них, которые оказались неотпатрулированными только из-за удаления файла (для этого необходимо перейти по ссылке «изменения в шаблонах или файлах»). ---- {{Идарәчеләргә|[[ВП:ТБК#Ф7|Ф7]] — Викиҗыентыкта шул ук файл булса [[c:File:{{PAGENAME:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}]]}}</small></br> |imageright={{#ifeq:{{PAGENAME:{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}|{{PAGENAME}}||[[Файл:{{PAGENAME:{{{1}}}}}|64px]]}} }}<includeonly>{{#if:{{{nocat|}}}||[[Категория:Файлы:Перенесённые на Викисклад]]}}</includeonly><noinclude> {{doc}} [[Категория:Шаблоны:Файлы:Административные]] </noinclude> 1hnud06cvqw5wxdvwnpwzspurih5eur 0 585188 3524688 3524608 2022-07-25T18:45:46Z Әмир 15082 + 1 Татарстанлы (Лениногорск районы) /* Б */ wikitext text/x-wiki {{мәгълүмати исемлек|show=2|Татарлар|Башкортлар|Россиянең Украинага бәреп керүе (2022)}} {{Портал|Шәхесләр}} {{TOC right}} {{notice|'''Бу биттәге исемлек тулы булмаска мөмкин!'''<br/>Мәгълүмат һәм дәлилләүче чыганакларга сылтамалар белән баетуыгыз өчен изге рәхмәт!}} == Исемлек == === А === # [[Айдар Аиткужин]] (22 яшь, [[Күгәрчен районы]], [[Башкортстан]])<ref name=":Пруфы" /> # [[Радмир Алиев]] ([[Сорокино (Төмән өлкәсе)|Сорокино]], [[Яркәү районы]], [[Төмән өлкәсе]])<ref>[https://72.ru/text/gorod/2022/05/20/71345213/ В спецоперации на Украине погиб 42-летний уроженец тюменского села.]</ref> # [[Альберт Аллагулов]] (25 яшь, [[Уфа]], [[Башкортстан]])<ref name=":Пруфы" /> # [[Фәдис Аллаяров]] (22 яшь, [[Бишбүләк районы]], [[Башкортстан]])<ref name=":Пруфы" /> # [[Шамил Алмәрдәнов]] (55 яшь, [[Учалы районы]], [[Башкортстан]])<ref name=":Пруфы" /> # [[Илгиз Алтыншин]] (40 яшь, [[Куергазы районы]], [[Башкортстан]])<ref name=":Пруфы" /> # [[Рөстәм Артемьев]] (45 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Илфат Ахияров]] (33 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa">{{cite web|url=https://ufa-kp-ru.turbopages.org/ufa.kp.ru/s/daily/27376/4569323/|title = Список погибших солдат из Башкирии на Украине во время спецоперации|publisher=[[Комсомольская правда]].Уфа порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[7 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[24 апрель]] көне|language= [[русча]]}}</ref><ref name=":Пруфы">[https://vk.com/prufy_ru?z=album-25561502_283304189 Альбом памяти погибших на Украине.] Пруфы.рф ВКонтакте</ref> === Ә === # [[Руслан Әетов]] ([[Березовский]], Свердловск өлкәсе)<ref>[https://www.ura.news/news/1052540266 Свердловский солдат погиб во время спецоперации на Украине.]</ref> # [[Хәйдәр Әфләтүнов]] ([[Яңа Комазан]], [[Мамадыш районы]], [[Татарстан]])<ref>[https://www.tatar-inform.ru/news/zitel-mamadysskogo-raiona-rt-pogib-vo-vremya-specoperacii-na-ukraine-5868729 Житель Мамадышского района РТ погиб во время спецоперации на Украине.]</ref> # [[Марат Әхмәтҗанов (1999)|Марат Әхмәтҗанов]] (23 яшь, [[Нуриман районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Николай Әхмәтҗанов]] ([[Новоуткинск]], [[Свердловск өлкәсе]])<ref>[https://66.ru/news/incident/251704/ На Украине погибли как минимум 40 солдат из Свердловской области. Список.]</ref> # [[Рөстәм Әхмәтҗанов]] ([[Көлмез (Киров өлкәсе)|Көлмез]], [[Киров өлкәсе]])<ref>[https://gorodkirov.ru/news/pod-ukrainskim-izyumom-pogib-desantnik-iz-kilmezi/ Под украинским Изюмом погиб десантник из Кильмези.]</ref> # [[Рафаэль Әхмәтов]] ([[Ырынбур]], [[Ырынбур өлкәсе]])<ref>[https://56orb.ru/news/society/13-05-2022/v-orenburge-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-ofitserom-rafaelem-ahmetovym В Оренбурге простились с погибшим в ходе спецоперации на Украине Рафаэлем Ахметовым.]</ref> # [[Фидарис Әхмәтов]] (35 яшь, [[Тәтешле районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Андрей Әхмәтшин]] ([[Тольятти]], [[Самар өлкәсе]])<ref>[https://www.samara.kp.ru/daily/27377.5/4570103/ "Он умер ради жизни других": погибшего на Украине старшину из Тольятти посмертно представили к Ордену.]</ref> # [[Руслан Әхмәтшин]], өлкән лейтенант, танкист, (25 яшь, [[Кизнер]], Удмуртия) <ref name="Tatar Today">[https://tatar-today.ru/2022/05/75372/ Украинада Казан танк училищесыннан тагын 4 офицер һәлак булган.] Tatar Today — татар яңалыклары</ref>. # [[Мәлик Әхтәров]] ([[Екатеринбург]], Свердловск өлкәсе)<ref name="ТС" /> # [[Рафил Әюпов]] (46 яшь, [[Белорет районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> === Б === # [[Илнар Байҗигетов]] (24 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Рөстәм Бакиров]] (27 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Алмаз Батанов]], лейтенант, танкист (1999, [[Казан]]) # [[Артур Батыров]], өлкән лейтенант (28 яшь, [[Дәүләкән]], Башкортстан)<ref>''Азат Гиззатуллин''. [https://www.bashinform.ru/news/social/2022-05-23/v-bashkirii-prostilis-so-starshim-leytenantom-arturom-batyrovym-pogibshim-na-territorii-ukrainy-2814453 В Башкирии простились со старшим лейтенантом Артуром Батыровым, погибшим на территории Украины.] ИА «Башинформ», 23.05.2022</ref> # [[Байегет Бикбулатов]] (20 яшь, [[Бөрҗән районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Дамир Бикмансуров]] ([[Юкамен районы]], Удмуртия)<ref>[https://www.udm-info.ru/news/society/17-04-2022/urozhenets-udmurtii-damir-bekmansurov-pogib-na-ukraine%3famp=1 Уроженец Удмуртии Дамир Бекмансуров погиб на Украине.]</ref> # [[Ринат Бикмурзин]] (2о яшь, [[Иске Шөгер]], [[Лениногорск районы]], Татарстан)<ref>[https://leninogorsk.tatarstan.ru/index.htm/news/2107183.htm В Лениногорском районе простились с сержантом Ринатом Бекмурзиным.] Лениногорский муниципальный район и город Лениногорск</ref> # [[Сынбулат Билалов]] (21 яшь, [[Бөрҗән районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> === В === # [[Виктор Вәлиев]] ([[Киев]], Украина)<ref>[https://i-ua.tv/society/32881-zahynuv-viktor-valieiev-kolyshnii-dyrektor-asotsiatsii-it-ukrainy Загинув Віктор Валєєв, колишній директор асоціації ІТ України.]{{ref-ua}}</ref> # [[Данил Вәлиев]] (31 яшь, [[Чакмагыш районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Данис Вәлиев]] (21 яшь, [[Дурасау (Чишмә районы)|Дурасов]], [[Чишмә районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Зөфәр Вәхиев]] (23 яшь, [[Маты (Балтач районы)|Маты]], [[Балтач районы (Башкортстан)|Балтач районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Гомәр Волков]] ([[Кырым]])<ref>[https://www.24tv.ua/ru/u-vijni-za-ukrainu-zaginuv-krimskotatarskij-boyec-umer-volkov_n1895031/amp В войне за Украину погиб крымскотатарский боец Умер Волков.]</ref> === Г === # [[Виталий Габтуллин]] ([[Лысьва]], Пермь крае)<ref name="ПА" /> # [[Рөстәм Газизов]] (20 яшь, [[Балакатай районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Ренат Гайсин]], подполковник (1983, Казан) # [[Илнур Гайфетдинов]], фельдшер (2000, [[Кукмара районы]]) # [[Илгиз Гайфуллин]] (26 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Әмир Галиәкбәров]] ([[Кызыл Алан (Нократ Аланы районы)|Кызыл Алан]], [[Нократ Аланы районы]], [[Киров өлкәсе]]) # [[Артём Галиев]] ([[Фаленки районы]], [[Киров өлкәсе]])<ref>[https://www.gtrk-vyatka.ru/vesti/incidents/amp/72956-major-iz-falenskogo-rajona-pogib-v-boju-na-ukraine.html Майор из Фалёнского района погиб в бою на Украине.]</ref> # [[Илдар Галиев]], рядовой ([[Балтач районы]]) # [[Илдар Гализиев]] ([[Подовинное]], [[Октябрьское районы (Чиләбе өлкәсе)|Октябрьское районы]], [[Чиләбе өлкәсе]])<ref>[https://74.ru/text/incidents/2022/06/04/71385302/ В Челябинской области простились с погибшим на Украине 19-летним ефрейтором.]</ref> # [[Рудольф Галимҗанов]] ([[Чусавай|Чусовой]], Пермь крае) # [[Руслан Галимов]] (42 яшь, [[Салават районы]], [[Башкортстан]])<ref name=":Пруфы" /> # [[Илшат Галин]] (28 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Илвир Галләмов]], өлкән лейтенант, танк взводы командиры (1997, БР, [[Кушнаренко районы]], [[Калтай (Кушнарин районы)|Калтай]])<ref> # [[Илшат Галләмов]] ([[Яңа Пижмар]], [[Мари-Төрек районы]], [[Мари Ил]])[https://ok.ru/dorogamipamyiti/topic/154011032692096 ПАМЯТИ СТАРШЕГО ЛЕЙТЕНАНТА ВООРУЖЕННЫХ СИЛ РФ ГАЛЛЯМОВА]</ref>.<ref name="kazanreporter2304">{{cite web|url=https://kazanreporter.ru/news/49198_stalo-izvestno-o-gibeli-na-ukraine-semi-vypusknikov-kazanskogo-tankovogo-ucilisa|title = Еще пять выпускников казанского танкового училища погибли на Украине|publisher=«Казанский репортёр» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}</ref> # [[Руслан Галләмов]], прапорщик (1988, [[Чаллы]]) # [[Линар Гарипов]] (22 яшь, [[Салават (шәһәр)|Салават]])<ref name="kazanreporter2304"/><ref>[http://www.gorodsalavat.ru/news.php?id=1078 www.gorodSalavat.ru - Житель Салавата Линар Гарипов погиб на Украине.] Сайт города Салават, 25.03.2022</ref> # [[Риф Гафаров]] (38 яшь, [[Балакатай районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Руслан Гашиятуллин]] ([[Сафакүл]], [[Сафакүл районы]], [[Курган өлкәсе]])<ref>[https://45.ru/text/incidents/2022/03/24/70528796/ В Зауралье простятся с военнослужащим Русланом Гашиятуллиным, погибшим на Украине.]</ref> # [[Шамил Гаязетдинов]] ([[Уразавыл]], [[Кызыл Октябрь районы]], [[Түбән Новгород өлкәсе]])<ref>[https://www.nn.aif.ru/amp/society/34-letniy_shamil_gayazetdinov_iz_nizhegorodskoy_oblasti_pogib_na_ukraine 34-летний Шамиль Гаязетдинов из Нижегородской области погиб на Украине.]</ref> # [[Ленар Гәрәев]] (32 яшь, [[Тәбәрле]], [[Әгерҗе районы]], Татарстан) <ref>[http://agryz-rt.ru/news/nasha-zhizn/v-agryzskom-rayone-prostilis-s-geroicheski-pogibshim-na-ukraine-lenarom-garaevym В Агрызском районе простились с героически погибшим на Украине Ленаром Гараевым.] Агрызские вести, 9.07.2022</ref> # [[Сергей Гобәйдуллин]] ([[Чибәркүл]], Чиләбе өлкәсе)<ref name="КД" /> # [[Файл:RIAN archive 470774 Gold Star medal (cropped).jpg|15px|Россия Федерациясе Каһарманының Алтын Йолдыз медале - 2022]] [[Дамир Гыйлемханов (1999)]], танк механигы, ефрейтор (Казан) # [[Равил Ринат улы Гомәров| Равил Гомәров]] ([[Салават (шәһәр)|Салават]], Башкортстан) <ref>''Ирина Кудрина''. [https://gorobzor.ru/novosti/proisshestviya/170975-v-salavate-provodili-v-posledniy-put-ravilya-gumerova-pogibshego-na-ukraine В Салавате проводили в последний путь Равиля Гумерова, погибшего на Украине.] Новости Уфы и Башкирии, 09.07.2022</ref> # [[Сергей Гыйззәтуллин]] ([[Канлы (Кушнарин районы)|Канлы]], [[Кушнарен районы]], Башкортстан)<ref>[https://bash.news/news/181165-v-bashkirii-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-sergeem-gizatullinym В Башкирии простились с погибшим на Украине Сергеем Гизатуллиным]</ref> # [[Руслан Гыйлемханов]] (35 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Илмир Гыймалетдинов]] (43 яшь, [[Бүздәк районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> === Д === # [[Өметҗан Дәүләтов]] ([[Чиләбе]], Чиләбе өлкәсе)<ref name="КД" /> # [[Олег Дещеня-Стриж]] ([[Яхшы Бай]], [[Азнакай районы]], [[Татарстан]])<ref>[https://www.tatar-inform.ru/news/ryadovoi-iz-tatarstana-pogib-vo-vremya-specoperacii-na-ukraine-5873681 Рядовой из Татарстана погиб во время спецоперации на Украине.]</ref> # [[Дмитрий Дормидонтов]] ([[Теләче районы]], [[Кылбагыш]]) # [[Марат Дүсәкәев]] (Омск өлкәсе)<ref>[https://m.bk55.ru/news/article/202341/ Еще четверо жителей Омской области погибли в ходе спецоперации на Украине.]</ref> === З === # [[Вадим Заһиров]] (21 яшь, [[Борай районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Айрат Заһитов]] (21 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Рәмис Заһретдинов]], майор (34 яшь, [[Яр Чаллы]])<ref>[https://chelny-izvest.ru/news/facts/v-boyakh-na-ukraine-pogib-urozhenets-naberezhnykh-chelnov-ramis-zagretdinov?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop В боях на Украине погиб уроженец Набережных Челнов Рамис Загртдинов.] Челнинские известия. 14.05.2022</ref> # [[Айгиз Закиров]] (20 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Рушан Закиров]] (19 яшь, [[Дуван районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Эльвир Зимасов]] ([[Түбән Авыл (Барда районы)|Түбән Авыл]], [[Барда районы]], [[Пермь крае]]) # [[Илгизәр Зиннуров]] (25 яшь, [[Кыйгы районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> === Җ === # [[Ренат Җангалиев]] (38 яшь, [[Аскын районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Илсур Җанюлдашев]] (34 яшь, [[Сибай]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> === И === # [[Айнур Измайлов]], танк взводы командиры, лейтенант (1998, Кукмара районы) # [[Тамерлан Илһамов]] ([[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)<ref>[https://vk.com/wall-115466005_310269 В Башкирии простились с Тамерланом Ильгамовым.] ВКонтакте</ref> # [[Илдус Иманаев]] (32 яшь, [[Чишмә районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Руслан Исәнбаев]] (22 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Файл:RIAN archive 470774 Gold Star medal (cropped).jpg|15px|Россия Федерациясе Каһарманының Алтын Йолдыз медале - 2022]] [[Дамир Исламов (1996)]] ([[Лениногорск]]) # [[Самат Ишкилдин]] (42 яшь, [[Зиянчура районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Эдуард Ишманов]] ([[Әрәмә авыл|Әрәмә]], Барда районы, Пермь крае)<ref name="ПА">[https://www.perm.aif.ru/amp/incidents/nevernuvshiesya_spisok_pogibshih_na_ukraine_voennyh_iz_permskogo_kraya Невернувшиеся. Список погибших на Украине военных из Пермского края]</ref> # [[Александр Иштирәков]] ([[Новоуральск]], Свердловск өлкәсе)<ref name="ТС">[https://www.tagilcity.ru/news/incident/14-04-2022/spisok-pogibshih-sverdlovchan-v-hode-spetsoperatsii-na-ukraine%3famp=1 Список погибших свердловчан в ходе спецоперации на Украине (обновляется).]</ref> === Й === # [[Морат Йосыпов]], механик-радиотелефончы (2000, [[Иске Мөхәммәт]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> === К === # [[Илназ Кадыйров]], капитан, танк ротасы командиры (34 яшь, Казан) <ref>[https://kazanreporter.ru/news/49337_na-ukraine-pogib-komandir-roty-iz-kazani Казанский репортер: На Украине погиб командир роты из Казани.] Казанский репортер, 2.05.2022</ref> # [[Данил Казаков]] ([[Бөгелмә]])<ref name="prokazan20220421">{{cite web|url=https://prokazan.ru/news/view/157275|title = НА УКРАИНЕ ПОГИБ СЕРЖАНТ ИЗ ТАТАРСТАНА, КОМАНДИР ТАНКА АРТЕМ НАГОРКИН|publisher=«ProKazan» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[21 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}</ref> # [[Денис Камалов]] (28 яшь, [[Уфа]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Хәкимҗан Карагулов]] (24 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Динаф Касыймов]] (20 яшь, [[Авык-Бүләк]], [[Тәтешле районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/><ref name="ПА" /> # [[Рәмис Каюмов]] ([[Бөгелмә районы]], [[Татарстан]])<ref>[https://www.kommersant.ru/amp/5382047 В Татарстане простились с погибшим в ходе спецоперации на Украине военнослужащим.]</ref> # [[Альберт Кәримов (1984)|Альберт Кәримов]], спецназ подполковнигы (38 яшь, [[Тирлән (авыл)|Тирлән]], [[Белорет районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Тимур Килмөхәммәтов]] (22 яшь, Учалы районы, Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Инсур Кинҗәкәев]] (34 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Олег Кириллов]] (Кукмара районы, [[Түбән Чура]]) # [[Марсель Корманалин]], (28 яшь, [[Кырмыскалы районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Нурлан Куҗбасаров]] ([[Сосновка (Бреды районы)|Сосновка]], [[Бреды районы]], Чиләбе өлкәсе)<ref name="Пчела" /> # [[Тимур Кыпчатов]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])<ref name="УКП">[https://www.ul.kp.ru/daily/27399/4595610/Военные из Ульяновска и Ульяновской области, погибшие на Украине в 2022 году во время спецоперации.]</ref> === М === # [[Ренад Мәҗитов]] (1972―2022, [[Лаеш районы]], Татарстан) <ref>''Саша Ларина.'' [http://laishevskyi.ru/news/novosti/segodnya-vsem-selom-zhiteli-tat-yantyka-khoronili-pogibshego-v-voennoy-spetsoperatsii-na-ukraine Сегодня всем селом жители Тат. Янтыка хоронили погибшего в спецоперации на Украине.] Камская новь, 21.06.2022</ref> # [[Илья Мәүлетов]] ([[Ырынбур]], [[Ырынбур өлкәсе]])<ref>[https://www.ural56.ru/amp/news/678140/ «Невыносимо хочет домой»: В ходе спецоперации на Украине погиб 20-летний Илья Маулятов из Оренбурга]</ref> # [[Азат Мозафаров]] (23 яшь, [[Идрис (Салават районы)|Идрис]], [[Салават районы]], [[Башкортстан]])<ref>[https://ufa1.ru/text/incidents/2022/05/28/71367155/ В ходе спецоперации на Украине погиб контрактник из Башкирии Азат Музафаров.]</ref> # [[Илмир Монасыйпов]] (20 яшь, [[Ташлыяр (Мөслим районы)|Ташлыяр]], [[Төслим районы]], Татарстан)<ref>[https://muslumovo.tatarstan.ru/index.htm/news/2096571.htm В Муслюмовском районе простились с солдатом Ильмиром Мунасиповым.] Муслюмовский муниципальный район, 16.06.2022</ref> # [[Тимур Моратов]], (37 яшь, [[Зиянчура районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Марат Мостафин (1985)|Марат Мостафин]], (37 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Руслан Мөдәрисов]] ([[Шахи (Алтай крае)|Шахи]], [[Павловск районы]], [[Алтай крае]])<ref>[https://www.brl.mk.ru/amp/social/2022/04/05/v-altayskom-krae-pokhoronili-eshhe-odnogo-uchastnika-specoperacii-na-ukraine.html В Алтайском крае похоронили еще одного участника спецоперации на Украине.]</ref> # [[Нил Мөслимов]], гранатометчик (2003, [[Ахун]], Учалы районы, Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Вадим Мөхәммәдов]] (26 яшь, [[Мәчетле районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Марат Мөхәммәдиев]] (35 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Рәхимҗан Мөхетдинов]] (28 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Гаян Муллаҗанов]] ([[Азнакай районы]])<ref name="prokazan20220421"/> === Н === # [[Игорь Насыйбуллин]] (Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Рәмис Насыйров]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])<ref>[https://www.ul.kp.ru/daily/27395/4591384/ Список военных из Ульяновска и Ульяновской области, погибших на Украине в 2022 году во время спецоперации]</ref> # [[Артур Нәбиуллин]] (37 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Рәмзәл Нәфыйков]] (23 яшь, [[Бишбүләк районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Динар Низаев]], (24 яшь, [[Кушнарин районы]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Линар Ниязов]] (Омск өлкәсе)<ref>[https://omsk.bezformata.com/listnews/spetcoperatcii-na-ukraine-omichah/105472239/ Власти региона сообщили еще о четырех погибших в спецоперации на Украине омичах.]</ref> # [[Инсаф Нуруллин]] ([[Урта Кирмән]], [[Мамадыш районы]], Татарстан)<ref>''Анна Лисина.'' [http://mamadysh-rt.ru/news/obshchestvo/v-mamadyshe-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-insafom-nurullinym В Мамадыше простились с погибшим на Украине Инсафом Нуруллиным.] Нократ, 23.07.2022</ref> # [[Тимур Нухов]] (23 яшь, [[Балтач районы (Башкортстан)|Балтач районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> === П === # [[Руслан Петрухин]] ([[Чкаловский (Ырынбур өлкәсе)|Чкаловский]], [[Әсәкәй районы]], [[Ырынбур өлкәсе]])<ref name="ИН" /> === Р === # [[Равил Рамазанов]] ([[Түбән Кама]], [[Татарстан]])<ref>[https://kazanfirst-ru.turbopages.org/kazanfirst.ru/s/news/582448?utm_source=yxnews&utm_medium=mobile&utm_referrer=https%3A%2F%2Fyandex.ru%2Fnews%2Fstory%2FNaUkraine_vkhode_specoperacii_pogib_37-letnij_zhitel_Nizhnekamska--33f60128e7de77e8b0371c41f50f5d2f В спецоперации на Украине погиб слесарь-ремонтник нижнекамского предприятия.]</ref> # [[Айнур Раянов]] (31 яшь, [[Чакмагыш районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Арсен Рәимов]], өлкән лейтенант, (29 яшь, [[Мәләвез районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Андрей Рәхмәтуллин]] ([[Түбән Новгород]])<ref>[https://newsroom24.ru/news/zhizn/244687/ Еще 11 нижегородских военных погибли при спецоперации на Украине]</ref> # [[Данис Рыбаков]] (23 яшь, [[Туймазы районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> === С === # [[Рүзәл Сабирҗанов]] ([[Кукмара районы]], [[Татарстан]])<ref>[https://www.kazan.mk.ru/amp/incident/2022/06/03/21letniy-soldat-iz-tatarstana-pogib-na-ukraine.html 21-летний солдат из Татарстана погиб на Украине.]</ref> # [[Илдар Садриев]] (22 яшь, [[Яр Чаллы]], Татарстан) <ref>[https://chelny-biz.ru/news/506267/ Выпускника колледжа, погибшего на Украине, похоронили в Тукаевском районе.] chelny-biz.ru, 29.06.2022</ref> # [[Ирек Садыйков]] (24 яшь, [[Мамадыш районы]], Югары Ошма)<ref name=":Ирек мәйданы">Без сакламасак, кем саклар. [[Ирек мәйданы (газета)|Ирек мәйданы]], 19.05.2022, 3нче бит</ref> # [[Руслан Садыйков]] (Казан)<ref name="prokazan20220421"/> # [[Рәшид Салаватов]] ([[Алешкин (Волгоград өдкәсе)|Алешкин]], [[Чернышковски районы]], [[Волгоград өлкәсе]])<ref name="ИН">[https://islamnews.ru/2022/3/28/voiny-tatary-i-bashkiry-pavshie-v-khode-spetsoperatsii-rf Воины-татары и башкиры, павшие в ходе спецоперации РФ. IslamNews.]</ref> # [[Денис Сафин]] (27 яшь, [[Белорет районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Артур Саяпов]] (26 яшь, [[Ильино-Поляна]], [[Благовещен районы]], Башкортстан)<ref>[https://ufa.aif.ru/politic/na_ukraine_pogib_leytenant_artur_sayapov_iz_bashkirii На Украине погиб лейтенант Артур Саяпов из Башкирии.] АиФ Уфа, 19.07.2022</ref> # [[Артур Сәетов]] (25 яшь, [[Шаран районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Винер Сәйфуллин]], механик-йөртүче (1999, [[Югары Кыйгы]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Илдар Сәйфуллин]] ([[Урыссу]], [[Ютазы районы]], Татарстан)<ref>[https://tatar-inform.tatar/news/ukrainadagy-maxsus-operaciyada-tatarstan-egete-kapitan-ildar-saifullin-halak-bulgan-5857037 Украинадагы махсус операциядә Татарстан егете капитан Илдар Сәйфуллин һәлак булган.] [[Татар-информ]], 7.07.2022</ref> # [[Камил Сәйфуллин]] (35 яшь, [[Уфа]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Руслан Сәйфуллин]], (Күктәкә, [[Азнакай районы]])<ref>''Лиза Нурлыева''. [http://aznakaevo-rt.ru/news/җәmgyiyat/tymytyk-m-kktk-il-iminlegen-saklagan-uly-beln-khushlashty Тымытык һәм Күктәкә ил иминлеген саклаган улы белән хушлашты.] [[ Маяк (Азнакай, гәзит)|Маяк]], 14.05.2022</ref> # [[Данис Сәләхетдинов]], прапорщик (1986, Казан) # [[Руслан Сәфәров]] ([[Бакчагөл]], [[Бараба районы]], [[Новосибирск өлкәсе]])<ref>[https://www.vn.ru/news-vodolaz-razvedchik-ruslan-safarov-iz-barabinskogo-rayona-pogib-na-ukraine/amp/ Водолаз-разведчик Руслан Сафаров из Барабинского района погиб на Украине.]</ref> # [[Илнур Сибгатуллин]], сержант (1990, [[Түбән Кама]]) # [[Денис Собханкулов]] (29 яшь, [[Әлшәй районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Вячеслав Солтанов]] ([[Коншак районы]], Чиләбе өлкәсе)<ref name="Пчела">[https://pchela.news/news/detail/21632 Во время спецоперации на Украине погиб 28-летний ефрейтор из Челябинской области.]</ref> # [[Фидан Солтанов]] (23 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Тимур Сөләйманов]] ([[Пенза]])<ref>[https://www.e1.ru/text/world/2022/03/24/70524677/?utm_source=vk&utm_medium=social&utm_campaign=e1 «Он позвонил в день смерти». На Украине погиб офицер из Екатеринбурга.]</ref> # [[Динар Сөләйманов]] (30 яшь, [[Уфа районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> === У === # [[Артём Уразаев]] ([[Колюткино (Белоярски шәһәр бүлгесе)|Колюткино]], [[Белоярский шәһәр округы]], Свердловск өлкәсе)<ref name="ТС" /> # [[Илдар Усманов]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]]) # [[Галим Усманов]] (37 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Илгиз Усманов]] (38 яшь, Чишмә районы, Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> === Ф === # [[Айдар Фазылов]] (37 яшь, [[Дүртөйле районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Айрат Фатыйхов]] (32 яшь, [[Миякә районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Рәнис Фәсхитов]] (21 яшь, [[Абзай (Кыйгы районы)|Абзай]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан) <ref>[https://vk.com/wall306580157_9541 С прискорбием сообщаю, что при исполнении воинского.] Зухра Гордиенко ВКонтакте</ref> # [[Данил Фәттахов]] (37 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)<ref>[https://vk.com/wall-30988252_1894227?z=photo-30988252_457377071%2Falbum-30988252_00%2Frev В Уфе простились с Данилом Фаттаховым, погибшим..] Кумертау ВКонтакте</ref><ref name=":Пруфы" /> === Х === # [[Камил Хәбибнаҗаров]] ([[Новосибирск]])<ref>[https://ngs.ru/text/world/2022/04/11/71247221/ В Новосибирске похоронили 21-летнего ефрейтора, погибшего на Украине, — для опознания понадобился ДНК-тест.]</ref> # [[Рәмис Хәбибуллин]] ([[Мансур (Неверкин районы)|Мансур]], [[Неверкино районы]], [[Пенза өлкәсе]]) # [[Игорь Хаҗиәхмәтов]] ([[Каневская районы]], [[Краснодар крае]])<ref>[https://www.kanevskadm.ru/news/kanevskoy-rayon-prostilsya-s-voinami-pogibshimi-vo-vremya-spetsoperatsii-na-ukraine/ Каневской район простился с погибшими во время спецоперации на Украине]</ref> # [[Айдар Хайров]] (39 яшь, [[Норлат]], Татарстан)<ref>[http://nurlat-tat.ru/news/novosti/segodnya-v-nurlate-prostilis-s-aydarom-khayrovym Сегодня в Нурлате простились с Айдаром Хайровым]</ref> # [[Илназ Харисов]] ([[Яшел Үзән]])<ref name="kazanfirst20220420">{{cite web|url=https://kazanfirst.ru/news/579019|title = В Зеленодольске похоронили погибшего на Украине Ильназа Харисова|publisher=«KazanFirst» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}</ref> # [[Айнур Хаҗиев]] (21 яшь, [[Шаран районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Тимур Хәйруллин]] (27 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Вадим Хәкимов]] (26 яшь, [[Кырмыскалы районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Руслан Хәлимов]] (22 яшь, [[Әлшәй районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Марсель Хәлиуллин]] (22 яшь, Кушнаренко районы, Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Наил Хәлиуллин]], өлкән сержант, {{comment|ирекле|доброволец}} (49 яшь, Яр Чаллы) <ref>[https://kazanreporter.ru/news/49329_49-letnij-soldat-dobrovolec-iz-tatarstana-pogib-na-ukraine Казанский репортер: На Украине погиб 49-летний доброволец из Набережных Челнов]</ref> # [[Марат Хәлитов]] ([[Ташлы районы]], [[Ырынбур өлкәсе]])<ref>[https://www.orenburg.media/%3fp=126575&amp На Украине погиб спецназовец из Оренбургской области.]</ref> # [[Динар Хәмитов (1980)]] ([[Питрәч]]) # [[Илшат Хәмидрәхимов]], взвод командиры, өлкән лейтенант (26 яшь, [[Аксубай районы]])<ref>[http://shahrikazan.ru/news/kyiskacha-yaңalyiklar/kechkendn-sportchy-ide-tatarstanda-tagyn-ber-batyr-soldat-beln-khushlashtylar "Кечкенәдән спортчы иде...": Татарстанда тагын бер батыр солдат белән хушлаштылар.] aksubayevo.ru, 8.05.2022</ref> # [[Таһир Хәсәнов]] ([[Югары Ләмәз]], [[Архангель районы (Башкортстан)|Архангель районы]], [[Башкортстан]])<ref>[https://www.gorobzor.ru/amp/novosti/proisshestviya/169780-v-hode-specoperacii-na-territorii-ukrainy-pogib-tagir-hasanov-iz-bashkirii В ходе спецоперации на территории Украины погиб Тагир Хасанов из Башкирии.]</ref> # [[Габдрахман Хисаметдинов]] ([[Яңа Атъял]], [[Яулытора районы]], [[Төмән өлкәсе]])<ref>[https://vsluh.ru/novosti/obshchestvo/v-tyumenskoy-oblasti-proshchayutsya-s-eshche-dvumya-voennymi-pogibshimi-na-ukraine_378704/ В Тюменской области прощаются с еще двумя военными, погибшими на Украине.]</ref> # [[Вадим Хисмәтуллин]] (34 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Айнур Холматов]] (19 яшь, [[Дәүләкән]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Илнур Хөснетдинов]] (25 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> === Ш === # [[Гафур Шакирҗанов]], танк взводы командиры, өлкән лейтенант (1996, Яшел Үзән) # [[Азат Шакиров]] (''DJ Mongol'', 34 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)<ref>[https://prufy.ru/news/society/127169-na_ukraine_pogib_izvestnyy_ufimskiy_didzhey_azat_shakirov_dj_mongol/ На Донбассе погиб известный уфимский DJ Mongol Азат Шакиров]</ref> # [[Ильяс Шамигулов]] (26 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> # [[Рамил Шабуров]] (47 яшь, [[Танай (Алабуга районы)|Танайка]], [[Алабуга районы]]) <ref>[https://smartik.ru/elabuga/post/166198045 В Елабужском районе сегодня простились с погибшим.] Елабуга Онлайн, 21.06.2022</ref> # [[Эдуард Шәйдуллин]] (30 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Эдуард Шаһиев (2001)|Эдуард Шаһиев]] ([[Такталым]], [[Коншак районы]], [[Чиләбе өлкәсе]])<ref>[https://www.kommersant.ru/amp/5366804 Военный из Кунашакского района погиб в ходе спецоперации на Украине.]</ref> # [[Дамир Шәймәрданов]], өлкән лейтенант, танкист ([[Йошкар-Ола]], [[Мари Ил]])<ref name="Tatar Today" /> # [[Изгар Шәйхелисламов]] (33 яшь, [[Иглин районы]], Башкортстан) <ref name=":Пруфы" /> # [[Равил Шәмсетдинов]] ([[Әбләз (Ырынбур өлкәсе)|Әбләз]], Саракташ районы, Ырынбур өлкәсе)<ref>[https://56orb.ru/news/society/12-05-2022/v-saraktashskom-rayone-pohoronili-pogibshego-na-ukraine-voennosluzhaschego В Саракташском районе похоронили погибшего на Украине военнослужащего.]</ref> # [[Гадел Шәмгунов]], өлкән сержант (1993, Казан) <ref>[https://kazanreporter.ru/news/49067_tatarstanec-damir-gilemhanov-pogib-na-ukraine-emu-prisvoeno-zvanie-geroa-rossii Татарстанец Дамир Гилемханов погиб на Украине. Ему присвоено звание Героя России.] Казанский репортер, 15.04.2022</ref> # [[Артур Шәрәфиев]] (2001, Яр Чаллы) # [[Дим Шәрипов]] (44 яшь, [[Мәләвез]], Башкортстан)<ref name=":Пруфы" /> # [[Илнар Шәфигуллин]] (23 яшь, [[Олы Бакырчы]], [[Апас районы]], Татарстан)<ref>[https://vk.com/wall-201846714_744 В селе Большие Бакрче Апастовского района.] Апастовский муниципальный район ВКонтакте</ref> # [[Роман Шәфыйков]] (29 яшь, [[Уфа]], [[Башкортстан]])<ref name=":Пруфы" /> === Ю === # [[Марат Юнысов (2001)|Марат Юнысов]] ([[Карталы районы]], Чиләбе өлкәсе)<ref name="КД">[https://www.kursdela.biz/news/society/10-05-2022/spisok-pogibshih-yuzhnouraltsev-v-hode-spetsoperatsii-na-ukraine%3famp=1 Список погибших южноуральцев в ходе спецоперации на Украине.]</ref> === Я === # [[Руслан Язданов]] (27 яшь, Когалым-[[Әлмәт]])<ref name=":Ирек мәйданы" /> # [[Айнур Ямалов]] ([[Амангилде (Әбҗәлил районы)|Амангилде]], [[Әбҗәлил районы]], [[Башкортстан]])<ref>[https://74.ru/text/incidents/2022/05/27/71363561/ В Башкирии простились с погибшим на Украине уроженцем Магнитогорска. Он посмертно награжден орденом Мужества]</ref> # [[Дим Ямилхин]] ([[Учалы]], Башкортстан)<ref>[https://vk.com/wall-165286587_42657 29 июня 2022 года при исполнении воинского..] Учалинская правда ВКонтакте</ref> # [[Айнур Янышев]] (36 яшь, [[Миякә районы]], Башкортстан)<ref name="Kp.Ufa"/> == Моны да карагыз == * ''[[Россия Федерациясе]] [[Россия Федерациясе дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]'' ([[:ru:Государственные награды Российской Федерации|ru]]) {{*}} [[Россия Федерациясе Каһарманы]] * ''[[Украина]] [[Украина дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]'' ([[:ru:Государственные награды Украины|ru]]) {{*}} [[Украина Каһарманы]]'' ([[:ru:Герой Украины|ru]]) * ''[[Луганск Халык Җөмһүрияте]] [[Луганск Халык Җөмһүрияте дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]'' ([[:ru:Награды Луганской Народной Республики|ru]]) {{*}} [[Луганск Халык Җөмһүрияте Каһарманы|Каһарманы]] * ''[[Донецк Халык Җөмһүрияте]] [[Донецк Халык Җөмһүрияте Каһарманы|Каһарманы]]'' ([[:ru:Герой Донецкой Народной Республики|ru]]) * [[«Телсез Күке» спектакле]] * [[Татарлар — Советлар Берлеге Каһарманнары исемлеге]] == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Чыганаклар == * {{cite web|url=https://www.azatliq.org/a/31759329.html|title = Путин сугышы корбаннары|publisher=[[Азатлык радиосы]] порталы|author=|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[татарча]]}} * {{cite web|url=https://islamnews.ru/news-voiny-tatary-i-bashkiry-pavshie-v-khode-spetsoperatsii-rf|title = Воины-татары и башкиры, павшие в ходе спецоперации РФ|publisher=[[:ru:IslamNews.ru|IslamNews.ru]] порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[28 март]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[русча]]}} * {{cite web|url=https://islamnews.ru/news-rasshirilsya-spisok-tatar-i-bashkir-pavshikh-na-ukraine|title = Расширился список татар и башкир, павших на Украине|publisher=[[:ru:IslamNews.ru|IslamNews.ru]] порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[19 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[русча]]}} * {{cite web|url=https://ufa-kp-ru.turbopages.org/ufa.kp.ru/s/daily/27376/4569323/|title = Список погибших солдат из Башкирии на Украине во время спецоперации|publisher=[[Комсомольская правда]].Уфа порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[7 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[24 апрель]] көне|language= [[русча]]}} * [https://vk.com/prufy_ru?z=album-25561502_283304189 Альбом памяти погибших на Украине.] Пруфы.рф [[ВКонтакте]]{{ref-ru}} == Сылтамалар == * [[:ru:Категория:Погибшие в ходе вторжения России на Украину|Категория:Погибшие в ходе вторжения России на Украину]] {{ref-ru}} * [[:uk:Категорія:Загиблі від російського вторгнення в Україну 2022|Категорія:Загиблі від російського вторгнення в Україну 2022]] {{ref-uk}} * [[:uk:Втрати_силових_структур_внаслідок_російського_вторгнення_в_Україну#2022 2|Втрати силових структур внаслідок російського вторгнення в Україну]] - көннәр буенча вафат булганнар исемлеге {{ref-uk}} [[Төркем:Россиянең 2022 елгы Украина хәрби чаралары дәвамында үтерелгән кешеләр|Татарлар]] [[Төркем:Татар хәрбиләре|2022]] [[Төркем:2022 елда вафатлар|Украина]] [[Төркем:Вафатлар исемлеге|*]] imxyv1p090hvfpucb84yb1tz8arevwd 0 585902 3524696 3519650 2022-07-25T19:43:10Z Frhdkazan 3171 /* Әдәбият */ wikitext text/x-wiki {{CEESPRING2022}} {{Шәхес}} {{фш| Бадыйков}} '''Рәшит Бадыйков''' ([[1932 ел]]) — [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|совет]] һәм [[Россия|Русия]] табиб-хирург-онкологы, медицина фәннәре докторы. Башкорт АССР-ның атказанган табибы (1975). РСФСР-ның атказанган табибы (1986). Салават Юлаев ордены кавалеры (2002). Уфаның мактаулы гражданы (1994). == Биографиясе == '''Рәшит Газиз улы Бадыйков'''[[1932 ел|1932 елның]] 20 июлендә [[Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Башкорт АССР ның]] [[Чакмагыш районы]] [[Метрә-Әюп]] авылында крестьян гаиләсендә туа. 1942 елда, [[Бөек Ватан сугышы]] чорында, ун яшендә Р. Г. Бадыйков колхозда хезмәт эшчәнлеген башлый, өлкәннәр белән беррәттән эшли<ref name="ср">{{Cite web|author=|url=http://gorsovet-ufa.ru/pochet/?ELEMENT_ID=7249|title=Бадыков, Рашит Газизович|publisher=|date=|accessdate=2020-07-17}}</ref>. 1950 елда урта мәктәпне тәмамлаганнан соң, [[Башкорт дәүләт медицина университеты|Башкорт дәүләт медицина институты]]<nowiki/>на укырга керә һәм аннан 1956 елда дипломлы белгеч булып чыга. 1956-1960 елларда Туймазы районының Кындры авыл участок хастаханәсендә табиб-хирург булып эшли. 1960-1962 елларда Башкорт дәүләт медицина институтының Гомуми хирургия кафедрасында клиник ординатурада укый. 1962 елдан — хирург-онколог, 1966 елдан — Башкортстан Республикасының Онкология диспансерында гомуми онкология хирургия бүлеге начальнигы. 1968 елдан Р. Г. Бадыйков гомуми онкологиянең хирургия бүлеге базасында торакаль онкология бүлекчәсен оештыра. Н. Н. Блохин исемендәге онкология фәнни-тикшеренү үзәге һәм П. А. Герцен исемендәге Мәскәү Фәнни-тикшеренү онкология институтлары белән хезмәттәшлек итә. Торакаль онкология бүлеге мөдире вазыйфасында озак еллар эшләү дәверендә Р. Г. Бадыйков 13 меңнән артык катлаулы операция ясый. 1968 елда аңа Башкорт АССР-ында иң беренче югары категорияле хирург-онколог квалификациясе бирелә<ref name="ср">{{Cite web|author=|url=http://gorsovet-ufa.ru/pochet/?ELEMENT_ID=7249|title=Бадыков, Рашит Газизович|publisher=|date=|accessdate=2020-07-17}}</ref>. 1975 елдан — медицина фәннәре кандидаты, 2000 елдан — икътисад фәннәре докторы. Онкология хирургиясе буенча 160-ка якын фәнни хезмәт авторы<ref name="ср">{{Cite web|author=|url=http://gorsovet-ufa.ru/pochet/?ELEMENT_ID=7249|title=Бадыков, Рашит Газизович|publisher=|date=|accessdate=2020-07-17}}</ref>. 1975 елда Башкорт АССР-ның атказанган табибы<ref name="ср">{{Cite web|author=|url=http://gorsovet-ufa.ru/pochet/?ELEMENT_ID=7249|title=Бадыков, Рашит Газизович|publisher=|date=|accessdate=2020-07-17}}</ref>, 1986 елда — РСФСР-ның атказанган табибы исеменә лаек була<ref name="ррр">Указ Президиума [[Верховный Совет РСФСР|Верховного Совета РСФСР]] от 30 декабря 1986 г</ref>. 1994 елдан — Уфа шәһәренең мактаулы гражданы<ref name="ср">{{Cite web|author=|url=http://gorsovet-ufa.ru/pochet/?ELEMENT_ID=7249|title=Бадыков, Рашит Газизович|publisher=|date=|accessdate=2020-07-17}}</ref>. == Мактаулы исемнәре һәм бүләкләре == * Башкорт АССР-ның атказанган табибы (1975). * РСФСР-ның атказанган табибы (1986<ref name="ррр">Указ Президиума [[Верховный Совет РСФСР|Верховного Совета РСФСР]] от 30 декабря 1986 г</ref>) * Уфа шәһәренең мактаулы гражданы (1994<ref name="ср">{{Cite web|author=|url=http://gorsovet-ufa.ru/pochet/?ELEMENT_ID=7249|title=Бадыков, Рашит Газизович|publisher=|date=|accessdate=2020-07-17}}</ref>) * Дуслык ордены (22.05.2000<ref>Указ [[Президент России|Президента России]] от 22 мая 2000 года № 930</ref>) * «1941-1945 еллардагы Бөек Ватан сугышында фидакяр эшчәнлеге өчен» * [[Хезмәт ветераны медале|«Хезмәт ветераны» медале]] * «Владимир Ильич Ленинның тууына 100 ел» медале * [[Салават Юлаев ордены]] (2012) * == Искәрмәләр == <references group=""></references> == Әдәбият == * Бадыков Рәшит Газиз улы // Башкорт энциклопедиясе. — Уфа: «Башкорт энциклопедиясе» гыйльми-нәшрият комплексы, 2015—2020. — <nowiki>ISBN 978-5-88185-143-9</nowiki>. [[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]] [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:Башкортстанда туганнар]] [[Төркем:Медицина фәннәре докторлары]] [[Төркем:Дуслык ордены (Русия) кавалерлары]] [[Төркем:«Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен» медале белән бүләкләнүчеләр]] [[Төркем:Салават Юлаев ордены кавалерлары]] [[Төркем:Википедия:Викимәгълүмат элементы параметрларына өстенлек бирелгән мәкаләләр]] [[Төркем:Уфа шәһәренең мактаулы гражданнары]] [[Төркем:Башкорт дәүләт медицина университетын тәмамлаучылар]] eioril9ps1vjtfis9rkekrdzlo42t0b 0 587137 3524647 3521598 2022-07-25T13:11:15Z Frhdkazan 3171 /* Исемлек */ # [[Сибгатулла Гафуров|Гафуров Сибгат Садыкович]] wikitext text/x-wiki {{TOC right}} {{мәгълүмати исемлек|show=2|Сталин репрессияләре|НКВД|Зур террор|Казан тарихы|Үлем җәзасы}} '''Казанның канлы май 1938 корбаннары исемлеге''' — [[Сталин репрессияләре]] чикләрендә [[Казан]] шәһәрендә [[1938 ел]]ның [[9 май|9]], [[10 май|10]] һәм [[11 май]] көннәрне үтерелгән [[ТАССР]] һәм [[Мари АССР]] сәяси, иҗтимагый, мәдәни һәм хуҗалык эшлеклеләр исемнәрен мәңгеләштерүгә багышлана. == Тарихчылар хәтирәләре == {| |{{Өземтә башы}} {{Өземтә|автор=[[Булат Солтанбәков]]|Кулга алынганны «гаебен тану хәленә» китерү өстендә ТАССР НКВДсының алдынгы «сөяк сындыручылары» эшләде – [[Матвей Шелудченко|Шелудченко]], Марголин, Корбанов. «Ризалаштыру» өчен алты көн йоклатмыйча аякта тоту һәм туктамаган кыйнау җитте. Таләп ителгән барысына килеште: үзен немец һәм латыш шпионы, гестапо агенты, [[Лев Троцкий|троцкист]]-[[террорчылык|террорчы]] һәм "[[Мирсәет Солтангалиев|солтангалиевчы]]" [[татарлык|татар]] [[милләтчелек|милләтчеләренең]] яклаучы булуын таныды; шәхсән вербовкалавы аркасында бу кара эшләрдә катнашкан дистәләрчә башкаларның исемнәрен раслады; следователь әзерләгән исемлекләрне үзләре белән танышмыйча имзалады. [[Коммунизм|Коммунист]] строеның җиңүенә хезмәт иткән һәм аның тарафыннан юк ителгән меңнәрчә башка кешеләрнең кебек үк, соңыннан аның исеме дә тарихтан сөртелә. Бу якты киләчәккә омтылышта билгеле фигура булса да... 1938 елның маенда Казанда 3 көн дәвамында эшләгән [[ССРБ]] Югары Мәхкәмәсе Хәрби коллегиясенең махсус сессиясендә 200 дән артык эш каралды. Гаепләнүчеләрнең күбесе атып үтерелде. 9 май каралган эшләрнең исемлегендә 69 кеше санала, [[Альфред Лепа]] 65 булып бара. Барысы да шул ук көнне атып үтерелде. Еллар үтүгә барысы реабилитацияләнде. }} {{oq|ru| {{Өземтә|автор=[[Булат Солтанбәков]]|Над приведением арестованного в «состояние дачи признательных показаний» трудились лучшие «костоломы» НКВД ТАССР – Шелудченко, Марголин, Курбанов. Его «сломали» после шестидневной «выстойки» на ногах без сна и под градом ударов. Он подписал все, что требовали, признав себя немецким и латышским шпионом, агентом гестапо, троцкистом-террористом и покровителем татарских националистов-султангалиевцев. Подтвердил также десятки имен лично им завербованных соучастников этих черных дел. И подписал, даже не читая их списки, составленные следователем. Его имя потом вычеркнули из истории, как имена тысяч других людей, способствовавших победе строя, который их потом и уничтожил. А он был в этом процессе рывка в светлое будущее фигурой заметной. В мае 1938 г. в Казани в течение 3 дней работала выездная сессия Военной коллегии Верховного Суда СССР, которая рассмотрела более 200 дел. Большинство обвиняемых были расстреляны. В списке дел, рассмотренных 9 мая, насчитывается 69 человек, под номером 65 идет Лепа Альфред. Они были расстреляны в тот же день. Все впоследствии реабилитированы.<ref>{{cite web|url=https://history-kazan.ru/kazan-vchera-segodnya-zavtra/istoriya-v-litsakh/15642-alfred-lepa-rasstrelyan-po-stalinskomu-spisku|title = Альфред Лепа. Расстрелян по сталинскому списку|publisher=[[Казанские истории]]|author=[[Булат Солтанбәков]]|date=[[2004 ел]]ның [[20 февраль]]|accessdate=[[2022 ел]]ның [[16 июнь]]}}</ref>}}}} {{Өземтә азагы}} |} {| |{{Өземтә башы}} {{Өземтә|автор=[[Булат Солтанбәков]]|Үткәрелгән мәрхәмәтсез репрессияләр арасында Татарстан өчен 1938 елның 9-11 май көннәре аеруча "канлы” булды. И. Матулевич җитәкләгән ССРБ Югары Мәхкәмәсенең Хәрби комиссиясе үткәргән махсус сессиясе 100дән артык ТАССР һәм 21 Мари АССР югары җитәкчегә үлем җәзасын чыгарды. Бу процессның бар «фигурантлары» һәм җәза чарасы алдан ук [[Сталин]] тарафыннан расланган иде. Атып үтерелгәннәре арасында [[КПССның Татарстан өлкә комитеты|обкомның]] беренче секретаре Лепа, хөкүмәт рәисе [[Кыям Абрамов|Абрамов]], наркомнар, сәнәгый предприятиеләре һәм [[КПСС|фирка]] комитетлары җитәкчеләре. Гаепләнүчеләрне процесска яхшы әзерләгән [[НКВД]] следовательләргә Матулевич югары бәя бирде, моны [[Мәскәү]]гә кайтуга наркомга хәбәр итәргә вәгъдә итте. Тик шелтәсез дә булмады - "[[хатын-кыз]]ларны шулай каты кыйнау һәм "тәрәзәгә кую"/ газаплау төренең исеме/, кирәкмәгән иде мөгаен, монысыз да гаепләрен танымый калмас иделәр...".}} {{oq|ru| {{Өземтә|автор=[[Булат Солтанбәков]]|Даже на фоне проводившихся беспощадных репрессий для Татарии особо "кровавыми” днями оказались 9-11 мая 1938 г., когда выездная сессия ВК Верховного Суда во главе с [[:ru:Матулевич, Иван Осипович|И. Матулевичем]] приговорила к ВМН более 100 представителей политической элиты ТАССР и 21 - из Марийской АССР. Все «фигуранты» этого процесса и мера наказания предварительно утверждены Сталиным. В числе расстрелянных были первый секретарь обкома Лепа, глава правительства Абрамов, наркомы, руководители промышленных предприятий и партийных комитетов. Матулевич дал высокую оценку следователям НКВД, хорошо "подготовившим" обвиняемых к процессу, и обещал довести это до сведения наркома в Москве. Правда, было сделано и замечание - "не надо было так сильно бить женщин и "ставить их на окно"/ название одной из форм пыток/, они и без этого признались бы...".<ref>{{китап | автор=[[Булат Солтанбәков|Султанбеков Б.Ф.]], [[Рәшит Госман улы Хәкимҗанов|Хакимзянов Р.Г.]]|башлык= Политические репрессии в Татарстане |нәшрият=[[Издательство]] |урын=Казань |ел=2002 |басма= |сылтама=http://library.khpg.org/files/docs/1445600790.pdf |isbn= |битләр=164 |ref=С. 26}}</ref>}}}} {{Өземтә азагы}} |} == Исемлек == {{notice|'''Бу биттәге исемлек тулы булмаска мөмкин!'''<br/>[[#Чыганаклар|Чыганаклардагы]] Степанов А. Ф. ''Расстрел по лимиту: Из истории политических репрессий в ТАССР в годы "ежовщины"'' тәртибендә бирелә.}} # [[Кыям Абрамов|Абрамов Киям Алимбекович]] # Агази Сергей Николаевич # [[Моисей Айвазов|Айвазов Моисей Гаврилович]] # Айдаров Азиз Наджметдинович # Аксёнов Леонид Васильевич # [[Рияз Алкин|Алкин Рияз Юсупович]] # Алмакаев Гатаулла Хайруллович # Альмухаметов Шариф Шамсеевич # Андерсен Владимир Христафорович # Анисимов Василий Фёдорович # Артамонов Григорий Григорьевич # Асакасинский Владимир Фёдорович # Атрохин Алексей Константирович # Афонин Ефим Николаевич # [[Таһир Әхмәдуллин|Ахмадуллин Тагир Калимуллович]] # Ахмеров Абдулла Хусаинович # [[Миңнегәрәй Әхмәтшин|Ахметшин Мингарей Ахметович]] # Анзимиров Лев Владимирович # Ануфриев Николай Алексеевич # Ашурков Иван Иванович # Багаутдинов Махмут Гильмутдинович # Баев Гайнулхак Миннигулович # [[Гариф Бәйкиев|Байкеев Гариф Нуреевич]] # [[Гомәр Байчурин|Байчурин Гумер Гилязетдинович]] # Баскин Вениамин Абрамович # Батаев Ефим Матвеевич # [[Шаһвәли Башкиров|Башкиров Шахвалей Галеевич]] # Беганский Измаил Ибрагимович # Белов Сергей Иванович # Белуга Григорий Григорьевич # Беус Григорий Яковлевич # Бикташев Сабирзян Рамазанович # Богаутдинов Гимаз Богаутдинович # Болтунов Николай Дмитриевич # Буйлов Александр Георгиевич # Баязитов Мазит Шакирович # Виткевич Иосиф Констанстинович # Вайнберг Роман Романович # Валеев Каюм Габидуллович # Вершинин Илья Алексеевич # Вольфович Моисей Абрамович # Габидуллин Галиаскар Гайнутдинович # Гайнуллин Халим Мухитдинович # Галеев Гали Галеевич # Галеев Шахий Гизатуллович # Ганеев Али Ганеевич # Ганин Алексей Фёдорович # Ганин Михаил Фёдорович # Гареев Гариф Сиразетдинович # [[Сибгатулла Гафуров|Гафуров Сибгат Садыкович]] # [[Ләбиб Гыйльми|Гильманов Лябиб Гильманович]] # Гольдштейн Герш Эзрович # Гришин Сергей Андреевич # Гусаров Николай Константинович # Ганцев Николай Васильевич # Гонтаренко Василий Павлович # Гуськов Александр Иванович # Графов Иван Дмитриевич # [[Ибраһим Галиев|Галеев Ибрагим Шакирович]] # Громцев Серафим Михайлович # Данилин Иван Герасимович # Долголенко Иван Тимофеевич # Дроздов Пётр Харлампьевич # Давлетшин Гаяз Аметович # Давлетшин Ярулла # [[Әхмәтсафа Дәүләтьяров|Давлетьяров Ахметсафа Мустафович]] # Денисов Иван Анисимович # [[Госман Дивәев|Дивеев Осман Саидович]] # Донцов (Коган) Наум Абрамович # Егоров Иван Михайлович # [[Исхак Янекәев|Еникеев Исхак Усманович]] # Еникеев Саттар Мухаметзянович # Ефанов Иван Константинович # Ефремов Фёдор Гаврилович # Жеребцов Василий Григорьевич # Зевахин Андрей Васильевич # Задаев Гайса Гадинович # Задонский Владимир Апполонович # Зайнуллин Хайрулла Зайнуллович # Зинатуллин Сабур Зиналлович # Золотов Павел Илларионович # Зяппаров Сабир Сабитович # Ибрагимов Мирза-Али Мухаметхасанович # Идрисов Киям Зигангирович # Иванов Пётр Николаевич # Ильин Андрей Иванович # [[Габдрахман Искәндәрев|Искандеров Абдрахман Идрисович]] # Исмаев Хамза Рахматуллович # Исхаков Мухамет Хазипович # Ишмулин Тимофей Андреевич # Казаков Пётр Афанасьевич # Каримов Абдрахман Каримович # Карпов Геннадий Степанович # Кириллов Сергей Дмитриевич # Кириченко Владимир Андреевич # Ключников Михаил Васильевич # Коростелев Иван Иванович # Красильников Пётр Иванович # Кулеев Масгут Шакирович # Кулеев Салих Ибрагимович # Коновалов Иван Павлович # Клейтман Григорий Ефимович # Кукряков Абрам Абдуллович # Лабковский Василий Михайлович # Лебедев Григорий Алексеевич # [[Альфред Лепа|Лепа Альфред Карлович]] # Лушников Александр Петрович # Магдеев Каюм Хайруллович # Минеев Хасан Ильясович # Мирзаханов Сахиб Мустафович # Мифтахов Гадильзян Мифтахович # Михайлов Александр Касьянович # Морозов Виктор Сергеевич # Муратов Салих Хафизович # Муратов Хусаин Габатович # Мусин Сафа Мухаметович # [[Галим Мөхәммәтҗанов|Мухаметзянов Галим Мухаметзянович]] # Мухаметшин Галимзян Мухаметович # Мухсинов Закий Мухаметзянович # Маркин Василий Павлович # Миронов Владимир Давыдович # Михайлов Пётр Петрович # Мыскин Никифор Леонтьевич # Милютин Михаил Алексеевич # Монасыпов Абдурахман Зяппарович # Нигматуллин Шакир Тухватуллович # Николаев Владимир Иванович # Никольский Василий Николаевич # Пинхасик Лазарь Соломонович # Праксин Виктор Николаевич # Преображенский Борис Николаевич # Прякина Вера Алексеевна # Рамазанов Шакир Махьянович # Рахматуллин Фазыл Латыпович # Рогожкин Иван Андреевич # Родионов Матвей Галактионович # [[Миңгәрәй Сәгыйдуллин|Сагидуллин Минигарей Сагидуллович]] # Саттаров Гайнутдин Исхакович # Сафаров Низам Сафарович # Светоносов Кирилл Александрович # Семёнов Валентин Иванович # Соломин Василий Сергеевич # Степанов Николай Павлович # Суючев Хисам Ханнанович # Сенников Михаил Иванович # Сагдеев Абдулла Саляхович # Тепляков Александр Александрович # Тахаутдинов Садык # Тоникс Рудольф Эдвинович # Усманов Мавлюд Усманович # Устанин Алексей Петрович == Моны да карагыз == * [[Бутово (үтерү полигоны)]] <small>([[:ru:Бутовский полигон|ru]])</small> * [[«Идел-Уралчылар оешмасы» эше]] * [[Катынь җинаяте]] * [[Коммунарка (үтерү полигоны)]] <small>([[:ru:Коммунарка (расстрельный полигон)|ru]])</small> * [[Кремль эше]] <small>([[:ru:Кремлёвское дело|ru]])</small> * [[Кызыл бор (үтерү полигоны)]] <small>([[:ru:Красный бор (Карелия)|ru]])</small> * [[Левашово мемориаль зираты]] <small>([[:ru:Левашовское мемориальное кладбище|ru]])</small> * [[Сандармох]] * [[«Солтангалиевчеләрнең Мәскәү үзәге» эше]] * [[Сталинның үтерү исемлекләре]] <small>([[:ru:Сталинские расстрельные списки|ru]])</small> * [[:Төркем:Сталин репрессияләре корбаннарына һәйкәлләр]] * [[ГУЛАГ]] == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Чыганаклар == * {{китап | автор=Степанов А. Ф. |башлык=Расстрел по лимиту: Из истории политических репрессий в ТАССР в годы "[[Зур террор|ежовщины]]" |нәшрият= |урын=Казань |ел=1999 |басма= |сылтама= |isbn= |битләр=30 |ref=}} * {{китап | автор=[[Булат Солтанбәков|Султанбеков Б.Ф.]], [[Рәсим Хәкимҗанов|Хакимзянов Р.Г.]]|башлык= Политические репрессии в Татарстане |нәшрият=[[Издательство]] |урын=Казань |ел=2002 |басма= |сылтама=http://library.khpg.org/files/docs/1445600790.pdf |isbn= |битләр=164 |ref=С. 26}} * {{китап | автор=А.Г. Галлямова, А.Ш. Кабирова, А.А. Иванов, Р.Б. Гайнетдинов, И.Р. Миннуллин, Л.И. Алмазова |башлык= История Татарстана и татарского народа. 1917–2013 гг.: учеб. пособие |нәшрият= Изд-во Казан. ун-та |урын=Казань |ел=2014 |басма= |сылтама= |isbn= |битләр= 107|ref=}} [[Төркем:Сталин репрессияләре корбаннары]] [[Төркем:Май|1938]] [[Төркем:1938 елда вафатлар|Казан]] [[Төркем:Үтерү корбаннары]] [[Төркем:Вафатлар исемлеге|*]] [[Төркем:Казан тарихы|1938]] [[Төркем:Казанда вафатлар|1938]] bd27df5pvujpvafeqsm71k6sx7hhywd 0 587810 3524689 3523882 2022-07-25T19:09:56Z Римма Васильева 36021 wikitext text/x-wiki {{фш|Данилов}} {{Шәхес | исем =Вячеслав Данилов | рәсем =Вячеслав Данилов 19.10.2021.jpg | рәсем_зурлыгы = 150px | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = | тулы исем = Вячеслав Влас улы Данилов | һөнәр = икътисадчы, тарихчы | туу датасы = 30.10.1937 | туу җире = {{туу җире|Кайбыч районы|Кайбыч районында}} [[Хуҗа Хәсән]] авылы | гражданлык = РФ | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = }} '''Вячеслав Влас улы Данилов''' (30.10.1937, [[Хуҗа Хәсән]], [[Кайбыч районы]], [[ТАССР]]) — [[Татарстан Республикасының Атказанган икътисадчысы|Татарстан АССРның атказанган икътисадчысы]] (1985)<ref>[https://www.tatar-inform.ru/news/istorik-vyaceslav-danilov-nepravilno-govorit-kryasenskie-tatary-my-tatary-kotoryx-5840076 Краевед Вячеслав Данилов: «Разве могут быть кряшены отдельным народом?»]</ref>, төбәк тарихын өйрәнүче, туган авылы турында китаплар авторы.<ref name="ТЭ">[https://tatarica.org/tat/razdely/municipalnye-obrazovaniya/municipalnye-rajony/kajbickij-rajon-1/hozesanovo Хуҗа Хәсән. Татар энциклопедиясе.]</ref><ref>[https://www.vatantat.ru/2022/02/74552/amp/Тарихчы Вячеслав Данилов: Тау ягында күпме сугыш, талау, вәхшилек, кан кою булган.]</ref> 2020 елның 6 октябрендә Хуҗа Хәсән авылында [[Тау иле керәшен татарлары музее]]н ачучы.<ref name="ИТ">[https://intertat.tatar/news/tarihchy-vyacheslav-danilov-ker-shen-dig-n-mill-t-yuk-ul-tatar-dip-yazylyrga-kir-k Тарихчы Вячеслав Данилов: «Керәшен дигән милләт юк ул! Татар дип язылырга кирәк!».]</ref> == Биографиясе == Вячеслав Влас улы Данилов 1937 елның 30 октябрендә [[ТАССР]]ның [[Кайбыч районы]] [[Хуҗа Хәсән]] авылында күп балалы керәшен татарлары гаиләсендә 11нче бала булып туган.<ref>[http://tuganaylar.ru/news/novosti/v-khozesanove-budet-istoriko-kraevedcheskiy-muzey В Хозесанове будет историко-краеведческий музей.]</ref> 1951-1953 елларда Хуҗа Хәсән авылы колхозында эшли. 1953-1957 елларда [[Тәтеш авыл хуҗалыгы техникумы]]нда укый. Совет Армиясеннән кайтканнан соң [[Казан финанс институты]]н тәмамлый. 1957 елда Бондюг (хәзерге Менделеевск), 1960-1961 елларда Ширәмәт (хәзерге Нижнекамск) районында, 1963 елда Тәтеш районында эшли. 1964-1985 елларда Апас районы райкомының икенче секретаре булып эшләгән.<ref name="ИТ" /> 1985 елдан Казанда «Татсельхозхимия» берләшмәсе рәисенең урынбасары, аннан соң «Госагропром”ның мәгълүмати үзәге директоры, соңрак «Тасма» берләшмәсе гендиректорының урынбасары — совхоз директоры, Татарстан Республикасы Җир һәм мөлкәт мөнәсәбәтләре министрлыгының Мәскәүдәге вәкиле була.<ref name="ИТ" /> == Бүләк һәм премияләре == # 1970 елның 22 апрелендә СССР Югары Советы Президиумы исеменнән «В.И.Ленинның тууына 100 ел уңаеннан фидакяр хезмәт өчен» медале белән бүләкләнә; # 1974 елның 7 гыйнварында СССРның Югары Советы Президиумы Указы нигезендә «Хезмәт батырлыгы өчен» медале белән бүләкләнә. # 1974 елның 18 гыйнварында Социалистик ярышта 1973 елның нәтиҗәләре нигезендә җиңүче булып «ЦК КПСС, СССР Министрлар Советы, ВЦСПС һәм ВЛКСМ исеменнән истәлекле значок» белән бүләкләнә; # 1984 елның 1 декабрендә ЦК ВЛКСМ исеменнән «В. И. Ленин исеме белән 60 ел» дигән истәлекле билге белән бүләкләнә; # 1985 елда Татарстан АССР исеменнән «Татарстанның атказанган хезмәткәре» дип аталган медаль белән бүләкләнә; # 1997 елның 27 октябрендә Татарстан Президентының Мактау грамотасы белән бүләкләнә; # 2001 елның гыйнварында Татарстан Президентының Рәхмәт хаты белән бүләкләнә; # 2005 елның 13 декабрендә «Казанның 1000 еллыгы истәлегенә» медале белән бүләкләнә; # 2012 елның 30 октябрендә ТР Президенты указы нигезендә «Фидакяр хезмәте өчен» медале белән бүләкләнә; # 2017 елның 23 октябрендә ТР Президенты указы нигезендә «Татарстан Республикасы алдындагы казанышлары өчен» ордены медале белән бүләкләнә; # 2017 елның октябрендә ЦК КПРФ исеменнән «Бөек Октябрь революциясенә 100 ел» дип аталган истәлекле медаль һәм Мактау грамотасы белән бүләкләнә; # 2018 елда «Кызыл Армиягә 100 ел» истәлекле медале белән бүләкләнә; # 2018 елда «Ленин Комсомолына 100 ел» дип аталган истәлекле орден белән бүләкләнә; # 2020 елның 13 февралендә Мәскәүдәге «Татар штабы» үзәге исеменнән Рәхмәт хаты белән бүләкләнә. # 2020 елның октябрендә Бөтендөнья Татар конгрессының «Татар халкы алдында Олы фидакяр хезмәте өчен» медале белән бүләкләнә; # 2020 елда «Бөек Ватан сугышында җиңүнең 75 еллыгы» дип аталган Россия Федерациясе медале белән бүләкләнә. # 2021 елның 10 февралендә Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы төзелүгә 100 ел медале белән бүләкләнә. == Хезмәтләре == * Данилов, Вячеслав Власович. Хозесаново - земля моих предков [Текст] = Хуҗа Хәсән - әби-бабайлар нигезе / Вячеслав Данилов. - Казань : Идел-Пресс, 2014. - 452 с., [10] л. ил. : ил., портр.; 24 см.; ISBN 978-5-85247-725-5 == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Кайбыч районында туганнар]] [[Төркем:Шәхесләр:Апас районы]] [[Төркем:Татарстанның атказанган икътисадчылары]] [[Төркем:Тәтеш авыл хуҗалыгы техникумын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Казан дәүләт финанс-икътисад институтын тәмамлаучылар]] 1puqw9uddt58qqenvjuewo78v3sgc79 0 587902 3524692 3524152 2022-07-25T19:16:43Z Римма Васильева 36021 wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Чалкан сөйләме''' — [[төньяк алтай теле]]н барлыкка китерүче ике (яки өч) сөйләмнәрнең берсе [[чалкан халкы]]ның теле. Үзатаманың юрамалары: ''куу, къуу, чалкъанду, шалкъанду''. Традицион рәвештә сөйләм алтай теленең диалекты дип исәпләнгән. [[Төрки телләр|Төрки телләр]]нең иң яңа төркемләүләре буенча [[Көньяк Алтай теле]] һәм [[Төньяк Алтай теле]] ике төрле тел булып тора һәм ул [[кумандин сөйләме]] белән беррәттән икенчесенә карый. Халәтне кумандин теле дә, челкан теле аерым рәвештә Россиянең азсанлы телләре дип танылган һәм алар өчен аерым укыту программалары эшләнүе катлауландыра. 2010 елның халык санын алу буенча [[Республика Алтай|Алтай Республикасы]]нда 830 челканлыдан [[рус теле|рус теле]]ндә 817 кеше (98%) сөйләшә, [[Челкан теле|челкан теле]]ндә — 310 кеше (37%) сөйләшә, [[алтай теле]]ндә — 148 кеше (18%) сөйләшә.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>. == Өйрәнү тарихы == [[Челканлылар|Челканлылар]]ның [[идиом]]ын беренче мәртәбә 1865 елда [[Радлов, Василий Васильевич|В.В. Радлов]] язып куйган. <ref>{{Cite web|url=https://lingsib.iea.ras.ru/ru/languages/chelkan.shtml|title=Языки народов Сибири — Языки и культуры — Челканский язык|website=lingsib.iea.ras.ru|access-date=2021-11-22}}</ref>. Шулай ук аларның сөйләмен һәм көнкүрешен «Из Сибири» эшендә тәфсилләп тасвирлаган. Сөйләмнең кайбер сүзләре [[Вербицкий, Василий Иван улы|В.И. Вербицкий]]ның «Алтайские инородцы» (1893) китабында һәм «Словарь алтайского и аладагского наречий» китабында очрый. Челкан идиомының беренче һәм элеккегәчә иң тулы тасвирламасын [[Баскаков, Николай Александр улы|Н.А. Баскаков]] «Диалект лебединских татар-чалканцев (куу-кижи)» (1985) эшендә тезгән. Хәзерге моментта сөйләмнең тәфсилләп өйрәнүе белән Н.Н. Федина мәшгуль.<ref name="автоссылка2">{{Cite web|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/chelkanskiy-yazyk|title=Челканский язык {{!}} Малые языки России|website=minlang.iling-ran.ru|access-date=2021-11-22}}</ref>. == Лингвогеография == Челкан теленә ия булганнарның күпчелеге [[Республика Алтай|Алтай республикасы]]ның [[Турочак районы|Турочак районы]]нда тора. Челкан сөйләме иң күбесе [[Курмач-Байгол]] һәм [[Турочак]] авылларында сөйләшелә. Республикадан читтә челкан теленә ия булучылар [[Кемерово]]да, [[Таштагол]]да, [[Новосибирск]]ида, [[Мәскәү|Мәскәү]]дә, [[Казакъстан]]да һәм [[Үзбәкстан]]да тора. [[Диалект]]ларга аермыйлар<ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/chelkanskiy-yazyk|title=Челканский язык {{!}} Малые языки России|website=minlang.iling-ran.ru|access-date=2021-11-21}}</ref>. == Лингвистик сыйфатлама == Сөйләмдә 16 [[Сузыклар|сузык]] аваз бар: 8 [[Озын һәм кыска сузыклар|кыска]] һәм 8 [[Озын һәм кыска сузыклар|озын]]<ref name="автоссылка1" />. Хәзерге вакытта икенчел озын сузыкларның кыскаларга күчү тенденциясе күзәтелә (''мага''>''маа''>''ма'' — «миңа»)<ref>{{Cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/n/vokalizm-chalkanskogo-yazyka/viewer|title=Вокализм чалканского языка|website=cyberleninka.ru|access-date=2021-11-21}}</ref>. Сөйләмдә [[Сингармонизм|сингаромонизм]] законнары бозыла (''мӧрӧлӧр'' — «(татар телендә) бүреләр» урынына ''пӧрылыр'')<ref name="автоссылка4">{{Cite web|lang=ru|url=https://postnauka.ru/longreads/156813|title=Чалканский язык — все самое интересное на ПостНауке|website=postnauka.ru|access-date=2021-11-21}}</ref>. [[Тартыклар|тартык]] авазлар сөйләмдә 21<ref name="автоссылка1" />. [[Инлаут|инлаутта]] йомык ирен [[Фонема|фонема]]ларның [[Спирантизация|спирантизация]]гә тенденциясендә күзәтелә (''парбады'' — «(татар телендә) бармады» урынына ''парвады''), ''ч''- авазының -''ть''-га күчүе (''чер'' — «(татар телендә) җир» урына ''тьер''), финаль ярык әз тавышлы үтә зәгыйфь ''-ғ'' авазының төшеп калуы (''кирлиғ'' — «(татар телендә) пычрак» урынына 'кырлу'')<ref>{{Cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/n/foneticheskie-osobennosti-chalkanskogo-yazyka-na-materialah-v-v-radlova-n-a-baskakova-i-sovremennyh-polevyh-zapisey/viewer|title=ФОНЕТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЧАЛКАНСКОГО ЯЗЫКА (НА МАТЕРИАЛАХ В. В. РАДЛОВА, Н. А. БАСКАКОВА И СОВРЕМЕННЫХ ПОЛЕВЫХ ЗАПИСЕЙ)|website=cyberleninka.ru|access-date=2021-11-21}}</ref> һәм башлангыч ''б''-ның ''п''-га [[Саңгыраулату (лингвистика)|саңгыратылуы]]на. <ref name="автоссылка4" />. Сөйләм [[Агглютинатив телләр|агглютинатив]] типка карый. [[Күплек сан]] -''лыр'' (''ай'' — «(татар телендә) ай», ''айлыр'' — «(татар телендә) айлар»), -''ныр'' (''эм'' — «(татар телендә) дару», ''эмныр'' — «(татар телендә) дарулар») һәм -''тыр'' (''кас'' — «(татар телендә) каз», ''кастыр'' — «(татар телендә) казлар») [[Аффикс|аффикслар]] ярдәмендә чагылдырыла.<ref name="автоссылка4" />. Челкан телендә 8 [[Килеш|килеш]] бар: [[Билгеле булмаган килеш|билгеле булмаган]] (''ийне'' — «(татар телендә) энә», ''танак'' — «(татар телендә) борын»), [[Иялек килеше|иялек]] (''ийненыҥ'', ''танақтыҥ''), [[Төшем килеше|төшем]] (''ийнены'', ''танақты''), [[Юнәлеш килеше|юнәлеш килеше]] (''ийненге'', ''танақке''), [[Урын килеше|урын]] (''ийнеде'', ''танақте''), [[Чыгыш килеше|элек булу]] (''ийнедын'', ''танақтын''), [[Җибәрү килеше|җибәрү]] (''ийнеза'', ''танакса''), [[Чыгыш килеше|чыгыш килеше]] (''ийнеле'', ''танақле'')<ref name="автоссылка4" />. Челкан [[Фигыль|фигыльләрнең]] 6 [[Төркемчә (лингвистика)|төркемчә]]се бар: [[Кушу төркемчәсе|кушу]], [[Шартлы төркемчә|шартлы]], [[Бергә өстәү төркемчә|бергә өстәү төркемчәсе]], [[Ризалашу-теләү төркемчәсе|ризалашу-теләү төркемчәсе]], [[Фараз итү төркемчәсе|фараз итү төркемчәсе]] һәм [[Белдерү төркемчәсе|белдерү төркемчәсе]].<ref name="автоссылка4" />. Сөйләмдә [[Үткән вакыт|үткән]], [[Хәзерге вакыт (лингвистика)|хәзерге]] һәм [[Киләчәк вакыт|киләчәк]] [[вакыт кырлары]] бар. [[Идиом]] өчен аналитик конструкцияләренең тартылуы хас булганга күрә, кайбер очракларда форма нинди вакытка каравы бары тик контекст яки [[Басым|басым]] буенча билгеләргә була. Шулай ук [[Фигыль|фигыльләр]]нең үткән заманда уңай һәм тискәре формалары бер үк итеп язылырга мөмкин (''ощы'ван'' — «(татар телендә) ул утырган», ''ощыва'н'' — «(татар телендә) ул утырмаган»)<ref name="автоссылка3">{{Cite web|lang=ru|url=https://postnauka.ru/longreads/156813|title=Чалканский язык — все самое интересное на ПостНауке|website=postnauka.ru|access-date=2021-11-22}}</ref>. Челкан сөйләменең [[Синтаксис|синтаксисы]], гомумән, [[Төрки телләр|төрки телләр]] өчен хас.<ref name="автоссылка2" /> [[Лексика|Лексика]]ның төп өлеше гомумтөрки сүзләр (''қарат'' — «карлыган»). Шулай ук бары тик Төньяк Алтай диалектларына гына хас лексемалар очрый (''тьöргöнöк'' — «колмак»), һәм бары тик челкан телендә генә язылганнар очрый (''њумут'' — «караҗиләк»)<ref name="автоссылка3" />. [[Рус теле|Рус теле]]ннән [[Алынмалар|алынмалар]] тулысынча адаптацияләнгән.<ref name="автоссылка2" />. == Язма == [[Кириллица]] нигезендә язма 2008 елдан бирле функцияли. Сүзлек һәм әлифба нәшер ителгән. [[Әлифба]]<ref>{{книга|автор=О. Н. Пустогачева|заглавие=Челканско-русский тематический словарь|место=СПб.|издательство=Филиал изд-ва «Просвещение»|год=2008|страниц=111|isbn=978-5-09-019905-6}}</ref>: {| class=standard cellpadding=3 style="font-family:Times New Roman; font-size: 2em; line-height: 1.8em; text-align: center;" | style=«width:2em;» |А а | style=«width:2em;» |Б б | style=«width:2em;» |В в | style=«width:2em;» |Г г | style=«width:2em;» |Ӷ ӷ | style=«width:2em;» |Д д | style=«width:2em;» |Ј ј | style=«width:2em;» |Е е | style=«width:2em;» |Ё ё | style=«width:2em;» |Ж ж |- | style=«width:2em;» |З з | style=«width:2em;» |И и | style=«width:2em;» |Й й | style=«width:2em;» |К к | style=«width:2em;» |Л л | style=«width:2em;» |М м | style=«width:2em;» |Н н | style=«width:2em;» |Ң ң | style=«width:2em;» |О о | style=«width:2em;» |Ӧ ӧ |- | style=«width:2em;» |П п | style=«width:2em;» |Р р | style=«width:2em;» |С с | style=«width:2em;» |Т т | style=«width:2em;» |У у | style=«width:2em;» |Ӱ ӱ | style=«width:2em;» |Ф ф | style=«width:2em;» |Х х | style=«width:2em;» |Ц ц | style=«width:2em;» |Ч ч |- | style=«width:2em;» |Ш ш | style=«width:2em;» |Щ щ | style=«width:2em;» |Ъ ъ | style=«width:2em;» |Ы ы | style=«width:2em;» |Ь ь | style=«width:2em;» |Э э | style=«width:2em;» |Ю ю | style=«width:2em;» |Я я |} 2017/2018 еллардан бирле әлифбага кайбер үзгәрешләр кертелгән. Хосусан, [[Њ (кириллица)|Њ њ]] хәрефе өстәлгән (мәсәлән, ''њаан'' — «зур»). Әлифба шундый күренешкә ия: {| class=standard cellpadding=5 style="font-size: 1.5em; line-height: 2.5em; text-align: center;" | style=«width:3em;» |А а | style=«width:3em;» |Б б | style=«width:3em;» |В в | style=«width:3em;» |Г г | style=«width:3em;» |Ғ ғ | style=«width:3em;» |Д д | style=«width:3em;» |Ј ј | style=«width:3em;» |Е е | style=«width:3em;» |Ё ё | style=«width:3em;» |Ж ж |- | style=«width:3em;» |З з | style=«width:3em;» |И и | style=«width:3em;» |Й й | style=«width:3em;» |К к | style=«width:3em;» |Қ қ | style=«width:3em;» |Л л | style=«width:3em;» |М м | style=«width:3em;» |Н н | style=«width:3em;» |Ҥ ҥ | style=«width:3em;» |Њ њ |- | style=«width:3em;» |О о | style=«width:3em;» |Ӧ ӧ | style=«width:3em;» |П п | style=«width:3em;» |Р р | style=«width:3em;» |С с | style=«width:3em;» |Т т | style=«width:3em;» |У у | style=«width:3em;» |Ӱ ӱ | style=«width:3em;» |Ф ф | style=«width:3em;» |Х х |- | style=«width:3em;» |Ц ц | style=«width:3em;» |Ч ч | style=«width:3em;» |Ш ш | style=«width:3em;» |Щ щ | style=«width:3em;» |Ъ ъ | style=«width:3em;» |Ы ы | style=«width:3em;» |Ь ь | style=«width:3em;» |Э э | style=«width:3em;» |Ю ю | style=«width:3em;» |Я я |} == Текст мисалы == Түбәндә челкан телендә челкан сөйләмендә [[Мәкальләр|мәкаль]] китерелгән:<ref name="автоссылка3" /> {| border="3" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;" ||'''Челкан сөйләме''': ||'''Рус теле''': |- || Киҗе оро қаспе, пойыҥ тӱҗерыҥ<br /> || Не рой человеку яму, сам упадёшь<br /> |} == Сөйләмнең функцияләве == Россиянең асаба аз санлы халкының теле. Куллануның төп сферасы — гаилә-көнкүреш сөйләшүе. Туган тел дәресләрендә челканлылар [[алтай теле]]н өйрәнә. Сөйләмдә видео- һәм аудиопродукция чыгарыла, [[Мультфильм|мультфильмнар]] ясала, шулай ук күпсанлы, шул исәптән [[Балалар әдәби|балалар]] өчен [[Әдәби әсәр|әдәби әсәрләр]] бар. Шаман йолалары башкару өчен кулланыла, шул ук вакытта, [[Камлау|камлау]] текстлары бары тик челкан сөйләмендә язылган. Еш традицион һөнәр белән мәшгуль кечкенә җитештерү коллективларында кулланыла. «[[ВКонтакте|Вконтакте]]» иҗтимагый челтәрендә, яшьләр челкан сөйләмендә сөйләшә торган берничә төркем бар.<ref name="автоссылка2" />. Челканлыларның челкан сөйләмен белү дәрәҗәсе яшәү урынына бәйле. Мәсәлән, [[Курмач-Байгол]] авылында челкан телендә сөйләшү дәрәҗәсе югарырак, ә [[Бийка (село)|Бийка]] авылында челкан телен белү дәрәҗәсе түбәнрәк. Соңгы унъеллыкта яшь буын вәкилләре арасында туган телгә кызыксыну үсеше бар. == Искәрмәләр == {{примечания}} == Әдәбият == # ''Пустогачева О. Н.'' Челканско-русский тематический словарь. Санкт-Петербург, 2008. — 112 с. # ''Федина Н. Н.'' Фонетические и морфологические особенности современного чалканского языка. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. — Новосибирск, 2010. — 186 с. == Сылтамалар == * {{cite web |author = Федина Наталья |url = https://postnauka.ru/longreads/156813 |title = Чалканский язык: О чем говорят люди-лебеди |website = [[ПостНаука]] |date = |accessdate = 2021-11-11 |ref = ПостНаука, 2021 }} {{Төрки телләр}} [[Төркем:Төрки телләр]] [[Төркем:Русия телләре]] 83k83c1c44euafu74ew3glarm98nlpk 0 588010 3524645 3524597 2022-07-25T13:09:59Z Frhdkazan 3171 /* Гаиләсе */ == Моны да карагыз == * [[Казанның канлы май 1938 корбаннары]] wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Сибгатулла Гафуров | рәсем = С.С.Гафуров.jpg | рәсем_зурлыгы = 200px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Сибгатулла Садыйк улы Гафуров | һөнәр = партия эшлеклесе, архивчы | туу датасы =25.10.1888 | туу җире = [[РИ]], [[Сарытау губернасы]], {{туу җире|Хвалын өязе|Сембер өлкәсендә}}, [[Татар Шомалагы]] | гражданлык = {{байраклаштыру|Русия империясе}}→<br/> {{байраклаштыру|РСФСР}}→<br/> {{байрак|СССР}} [[СССР]] | милләт = татар | үлем датасы =9.5.1938 | үлем җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{үлем җире|Казан| Казанда}} | әти = | әни = | ир = | хатын = [[Гөлчирә Гафурова]] | балалар = ''кызлары'' Гүзәл, Роза | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Гафуров}} '''Сибгатулла Гафуров''', Сибгатулла Садыйк улы Гафуров (''[[1888 ел]]ның [[25 октябрь|25 октябре]], [[РИ]], [[Сарытау губернасы]], [[Хвалын өязе]], Татар Шомалагы ― [[1938 ел]]ның [[9 май|9 мае]], [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Казан]]'') ― революция хәрәкәтләрендә катнашучы, партия эшлеклесе <ref>Гафуров Сибгатулла Садыйк улы. // Татар энциклопедиясенең шәхесләр исемлеге. К.: [[ТР ФА]] Татар энциклопедиясе институты, 1997, 71нче бит</ref>, [[Сталин репрессияләре|сәяси репрессия]] корбаны. 1907 елдан [[РСДРП]] ([[РКП(б)]], [[ВКП(б)]]) әгъзасы. == Тәрҗемәи хәле == 1888 елның 25 октябрендә [[Сарытау губернасы]] [[Хвалын өязе]] Безоброзовка волосте (хәзерге [[Сембер өлкәсе]] [[Павловка районы]]) [[Татар Шомалагы]] (''[[:ru:Татарский Шмалак| ru]]'') авылында крестъян гаиләсендә туган. Авыл башлангыч мәктәбен (1900), Хвалынск өязе Озёрск авылы [[мәхәллә]] мәктәбен (1902) тәмамлаган. Рус мәктәбендә укуы билгеле. Ундүрт яшендә читкә китүче авылдашларына ияреп, Сибгатулла [[Баку]]га китә. Озак кына эшкә урнаша алмый йөргәннән соң, Романи дигән җирдә нефть промыселына ''масленщик'' булып эшкә урнаша<ref name=":2">[https://centrasia.org/person2.php?st=1404414367 ГАФУРОВ Сибгат Садыкович.] ЦентрАзия{{ref-ru}}</ref>. 1903–1914 елларда Бакуда төрле эшләрдә эшли. 1905–1907 еллардагы революциядә катнаша, 1905 елдан ― Нефть промыселлары эшчеләре берлеге идарәсе әгъзасы, 1913–1914 елларда ― [[РСДРП]]ның Баку комитеты әгъзасы<ref name=":0">''Ф. Г. Кәлимуллина''. [https://tatarica.org/tat/razdely/istoriya/novejshee-vremya/personalii/gafurov-sibgatulla-sadyjk-uly Гафуров Сибгатулла Садыйк улы.] Татарская энциклопедия TATARICA</ref>. [[1905 елгы инкыйлаб|Революцион эшчәнлек]] алып барган өчен 1914–1915 елларда [[Сарытау губернасы]]нда сөргендә була. 1915 елның ахырыннан [[Акчуриннар]]ның [[Сембер губернасы]] [[Зөябаш]] авылындагы постау фабрикасы конторасында писарь. Шушыннан солдатка алына. 1916–1920 елларда [[Сембер]] шәһәрендә Россия армиясенең 96нчы запас полкында хезмәт итә<ref name=":0" />. [[Февраль инкыйлабы|Февраль революциясе]] вакытында солдат депутатларының Сембер губерна советы комитеты әгъзасы. РСДРПның Сембер комитетын оештыруда катнаша, 1918 елда Сембер губерна башкарма комитеты әгъзасы; РКП(б)ның Сембер губерна комитетында милләтләр эше бүлеген, татар коммунистлары бюросын һәм мөселман секциясен оештыручыларның һәм җитәкчеләренең берсе<ref name=":0" />. 1918 елда [[Мәскәү]]дә [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Республикасы]]н оештыру мәсьәләсенә багышланган киңәшмә эшендә катнаша. [[Сембер]]гә [[ак чехлар]] кергәндә, хәрби-сәяси комиссар буларак, 1918 елның июнь-август айларында Чех-словак корпусына каршы партизаннарның сугыш хәрәкәтләрен җитәкли <ref name=":0" />. 1919 елда Сембердә татар мәктәпләре өчен [[укытучы]]лар әзерләү буенча еллык курслар ачылуга булышлык итә. 1920 елдан [[Казан]]да: җир эшләре халык комиссары, социаль тәэминат халык комиссары урынбасары (1921 елда халык комиссары), дәүләт тәэминаты идарәсе мөдире<ref name=":2" />. 1922-1923 елларда [[Мәскәү]]дә Коминтерн башкарма комитетының Шәрекъ бүлегендә эшли: [[Төркия]]дә Коминтерн вәкиле була<ref name=":1">[https://ga.tatarstan.ru/sibgatulla-sadikovich-gafurov.htm Гафуров Сибгатулла Садыкович.] ГБУ Государственный архив РТ</ref>. 1923 елда РКП(б)ның Татарстан өлкә Контроль комиссиясенең партия коллегиясе тикшерүчесе, 1924 елда ТАССР Үзәк Башкарма Комитеты әгъзасы, 1925–1929 елларда РКП(б)ның Татарстан өлкә Контроль комиссиясе партия коллегиясенең 2нче секретаре, президиум әгъзасы<ref name=":1" />. 1929 елдан ― ВКП(б)ның [[Татарстан өлкә комитеты]] тарих-партия бүлеге мөдире. ВКП(б) Татарстан өлкә комитеты секретариатының 1929 елның 11 декабрендәге карары белән партия архивы мөдире итеп билгеләнә<ref name=":1" />. [[Владимир Ленин|В. И. Ульянов-Ленин]] исеме белән бәйле урыннарны мәңгеләштерү өчен күп көч куя. Казанда Ульяновлар гаиләсе яшәгән Орловлар йорты, [[Кокушкино]] авылында сөргендә вакытта В. И. Ленин яшәгән флигель төзекләндерелә<ref name=":1" />. == Репрессия корбаны == 1937 елның 26 маенда контрреволюция эшчәнлегендә («Троцкийчы милләтчеләрнең контрреволюцион-террористик оешмасы эше») гаепләнеп, кулга алына. Ул үзен гаепле дип танымый һәм судта контрреволюцион оешмада катнашмадым, дип белдергән. 1938 елның 9 маенда Казан шәһәрендә атып үтерелгән. 1956 елда аклана <ref>[https://ru.openlist.wiki/Гафуров_Сибгат_Садыкович_(1887) Гафуров Сибгат Садыкович (1887).] Открытый список{{ref-ru}}</ref>. == Гаиләсе == Хатыны ― Гөлчирә Заһир (''Минзаһир'') кызы Гафурова (1901―1967), журналист, «[[Азат хатын]]» журналына нигез салучыларның берсе. Ире кулга алынгач, 8 елга ирегеннән мәхрүм ителгән, аны [[ГУЛАГ]]та (Карлаг) үткәргән<ref>[https://ru.openlist.wiki/Гафурова_Гильчура_Загировна_(1903) Гафурова Гульчира Загировна (1903).] Открытый список{{ref-ru}}</ref>. Гафуровларның ике кызын 7 һәм 10 яшьлек Роза һәм Гүзәлне сеңлесе Асия һәм аның ире Рәхим Бикмурзиннар, үз гаиләсенә алып, тәрбияли<ref>Кызыл чәчәкләр. Сибгатулла белән Гөлчирә кыйссасы. // ''[[Саимә Ибраһимова]]''. Әгәр мин янмасам... К.: [[ТКН]], 2011, 95-101нче бит. ISBN 978-5-398-01783-1</ref>. == Моны да карагыз == * [[Казанның канлы май 1938 корбаннары]] == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [https://ga.tatarstan.ru/sibgatulla-sadikovich-gafurov.htm Гафуров Сибгатулла Садыкович.] ГБУ Государственный архив РТ{{ref-ru}} * ''Ф. Г. Кәлимуллина''. [https://tatarica.org/tat/razdely/istoriya/novejshee-vremya/personalii/gafurov-sibgatulla-sadyjk-uly Гафуров Сибгатулла Садыйк улы.] Татарская энциклопедия TATARICA == Әдәбият == * Кызыл чәчәкләр. Сибгатулла белән Гөлчирә кыйссасы. // ''[[Саимә Ибраһимова]]''. Әгәр мин янмасам... К.: [[ТКН]], 2011, 95-101нче бит. ISBN 978-5-398-01783-1 * ''Юсупов А''. Гафуров С. Казан, 1966; * ''Хабибуллина Ф''. Гафуров Сибгатулла Садыкович // Борцы за счастье народное. Казань, 1988. Кн. 3. {{DEFAULTSORT:Гафуров, Сибгатулла}} [[Төркем:Татар революционерлары]] [[Төркем:КПСС әгъзалары]] [[Төркем:Архивчылар]] [[Төркем:Сәяси репрессия корбаннары]] [[Төркем:Репрессияләнгән татарлар]] lu8tbiywmzmxj9albad5gzzgunuy3e9 3524673 3524645 2022-07-25T16:35:43Z Әмир 15082 фото өстәү wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Сибгатулла Гафуров | рәсем = С.С.Гафуров.jpg | рәсем_зурлыгы = 200px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Сибгатулла Садыйк улы Гафуров | һөнәр = партия эшлеклесе, архивчы | туу датасы =25.10.1888 | туу җире = [[РИ]], [[Сарытау губернасы]], {{туу җире|Хвалын өязе|Сембер өлкәсендә}}, [[Татар Шомалагы]] | гражданлык = {{байраклаштыру|Русия империясе}}→<br/> {{байраклаштыру|РСФСР}}→<br/> {{байрак|СССР}} [[СССР]] | милләт = татар | үлем датасы =9.5.1938 | үлем җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{үлем җире|Казан| Казанда}} | әти = | әни = | ир = | хатын = [[Гөлчирә Гафурова]] | балалар = ''кызлары'' Гүзәл, Роза | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Гафуров}} '''Сибгатулла Гафуров''', Сибгатулла Садыйк улы Гафуров (''[[1888 ел]]ның [[25 октябрь|25 октябре]], [[РИ]], [[Сарытау губернасы]], [[Хвалын өязе]], Татар Шомалагы ― [[1938 ел]]ның [[9 май|9 мае]], [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Казан]]'') ― революция хәрәкәтләрендә катнашучы, партия эшлеклесе <ref>Гафуров Сибгатулла Садыйк улы. // Татар энциклопедиясенең шәхесләр исемлеге. К.: [[ТР ФА]] Татар энциклопедиясе институты, 1997, 71нче бит</ref>, [[Сталин репрессияләре|сәяси репрессия]] корбаны. 1907 елдан [[РСДРП]] ([[РКП(б)]], [[ВКП(б)]]) әгъзасы. == Тәрҗемәи хәле == 1888 елның 25 октябрендә [[Сарытау губернасы]] [[Хвалын өязе]] Безоброзовка волосте (хәзерге [[Сембер өлкәсе]] [[Павловка районы]]) [[Татар Шомалагы]] (''[[:ru:Татарский Шмалак| ru]]'') авылында крестъян гаиләсендә туган. Авыл башлангыч мәктәбен (1900), Хвалынск өязе Озёрск авылы [[мәхәллә]] мәктәбен (1902) тәмамлаган. Рус мәктәбендә укуы билгеле. Ундүрт яшендә читкә китүче авылдашларына ияреп, Сибгатулла [[Баку]]га китә. Озак кына эшкә урнаша алмый йөргәннән соң, Романи дигән җирдә нефть промыселына ''масленщик'' булып эшкә урнаша<ref name=":2">[https://centrasia.org/person2.php?st=1404414367 ГАФУРОВ Сибгат Садыкович.] ЦентрАзия{{ref-ru}}</ref>. 1903–1914 елларда Бакуда төрле эшләрдә эшли. 1905–1907 еллардагы революциядә катнаша, 1905 елдан ― Нефть промыселлары эшчеләре берлеге идарәсе әгъзасы, 1913–1914 елларда ― [[РСДРП]]ның Баку комитеты әгъзасы<ref name=":0">''Ф. Г. Кәлимуллина''. [https://tatarica.org/tat/razdely/istoriya/novejshee-vremya/personalii/gafurov-sibgatulla-sadyjk-uly Гафуров Сибгатулла Садыйк улы.] Татарская энциклопедия TATARICA</ref>. [[1905 елгы инкыйлаб|Революцион эшчәнлек]] алып барган өчен 1914–1915 елларда [[Сарытау губернасы]]нда сөргендә була. 1915 елның ахырыннан [[Акчуриннар]]ның [[Сембер губернасы]] [[Зөябаш]] авылындагы постау фабрикасы конторасында писарь. Шушыннан солдатка алына. 1916–1920 елларда [[Сембер]] шәһәрендә Россия армиясенең 96нчы запас полкында хезмәт итә<ref name=":0" />. [[Февраль инкыйлабы|Февраль революциясе]] вакытында солдат депутатларының Сембер губерна советы комитеты әгъзасы. РСДРПның Сембер комитетын оештыруда катнаша, 1918 елда Сембер губерна башкарма комитеты әгъзасы; РКП(б)ның Сембер губерна комитетында милләтләр эше бүлеген, татар коммунистлары бюросын һәм мөселман секциясен оештыручыларның һәм җитәкчеләренең берсе<ref name=":0" />. 1918 елда [[Мәскәү]]дә [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Республикасы]]н оештыру мәсьәләсенә багышланган киңәшмә эшендә катнаша. [[Сембер]]гә [[ак чехлар]] кергәндә, хәрби-сәяси комиссар буларак, 1918 елның июнь-август айларында Чех-словак корпусына каршы партизаннарның сугыш хәрәкәтләрен җитәкли <ref name=":0" />. 1919 елда Сембердә татар мәктәпләре өчен [[укытучы]]лар әзерләү буенча еллык курслар ачылуга булышлык итә. 1920 елдан [[Казан]]да: җир эшләре халык комиссары, социаль тәэминат халык комиссары урынбасары (1921 елда халык комиссары), дәүләт тәэминаты идарәсе мөдире<ref name=":2" />. 1922-1923 елларда [[Мәскәү]]дә Коминтерн башкарма комитетының Шәрекъ бүлегендә эшли: [[Төркия]]дә Коминтерн вәкиле була<ref name=":1">[https://ga.tatarstan.ru/sibgatulla-sadikovich-gafurov.htm Гафуров Сибгатулла Садыкович.] ГБУ Государственный архив РТ</ref>. 1923 елда РКП(б)ның Татарстан өлкә Контроль комиссиясенең партия коллегиясе тикшерүчесе, 1924 елда ТАССР Үзәк Башкарма Комитеты әгъзасы, 1925–1929 елларда РКП(б)ның Татарстан өлкә Контроль комиссиясе партия коллегиясенең 2нче секретаре, президиум әгъзасы<ref name=":1" />. 1929 елдан ― ВКП(б)ның [[Татарстан өлкә комитеты]] тарих-партия бүлеге мөдире. ВКП(б) Татарстан өлкә комитеты секретариатының 1929 елның 11 декабрендәге карары белән партия архивы мөдире итеп билгеләнә<ref name=":1" />. [[Владимир Ленин|В. И. Ульянов-Ленин]] исеме белән бәйле урыннарны мәңгеләштерү өчен күп көч куя. Казанда Ульяновлар гаиләсе яшәгән Орловлар йорты, [[Кокушкино]] авылында сөргендә вакытта В. И. Ленин яшәгән флигель төзекләндерелә<ref name=":1" />. == Репрессия корбаны == 1937 елның 26 маенда контрреволюция эшчәнлегендә («Троцкийчы милләтчеләрнең контрреволюцион-террористик оешмасы эше») гаепләнеп, кулга алына. Ул үзен гаепле дип танымый һәм судта контрреволюцион оешмада катнашмадым, дип белдергән. 1938 елның 9 маенда Казан шәһәрендә атып үтерелгән. 1956 елда аклана <ref>[https://ru.openlist.wiki/Гафуров_Сибгат_Садыкович_(1887) Гафуров Сибгат Садыкович (1887).] Открытый список{{ref-ru}}</ref>. == Гаиләсе == [[Файл:Г.З.Гафурова.jpg|200px|thumb|right|Хатыны [[Гөлчирә Гафурова]] (1901―1967)]] Хатыны ― [[Гөлчирә Гафурова|Гөлчирә Минзаһир кызы Гафурова]] (1901―1967), журналист, «[[Азат хатын]]» журналына нигез салучыларның берсе. Ире кулга алынгач, 8 елга ирегеннән мәхрүм ителгән, аны [[ГУЛАГ]]та (Карлаг) үткәргән<ref>[https://ru.openlist.wiki/Гафурова_Гильчура_Загировна_(1903) Гафурова Гульчира Загировна (1903).] Открытый список{{ref-ru}}</ref>. Гафуровларның ике кызын 7 һәм 10 яшьлек Роза һәм Гүзәлне сеңлесе Асия һәм аның ире Рәхим Бикмурзиннар, үз гаиләсенә алып, тәрбияли<ref>Кызыл чәчәкләр. Сибгатулла белән Гөлчирә кыйссасы. // ''[[Саимә Ибраһимова]]''. Әгәр мин янмасам... К.: [[ТКН]], 2011, 95-101нче бит. ISBN 978-5-398-01783-1</ref>. == Моны да карагыз == * [[Казанның канлы май 1938 корбаннары]] == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [https://ga.tatarstan.ru/sibgatulla-sadikovich-gafurov.htm Гафуров Сибгатулла Садыкович.] ГБУ Государственный архив РТ{{ref-ru}} * ''Ф. Г. Кәлимуллина''. [https://tatarica.org/tat/razdely/istoriya/novejshee-vremya/personalii/gafurov-sibgatulla-sadyjk-uly Гафуров Сибгатулла Садыйк улы.] Татарская энциклопедия TATARICA == Әдәбият == * Кызыл чәчәкләр. Сибгатулла белән Гөлчирә кыйссасы. // ''[[Саимә Ибраһимова]]''. Әгәр мин янмасам... К.: [[ТКН]], 2011, 95-101нче бит. ISBN 978-5-398-01783-1 * ''Юсупов А''. Гафуров С. Казан, 1966; * ''Хабибуллина Ф''. Гафуров Сибгатулла Садыкович // Борцы за счастье народное. Казань, 1988. Кн. 3. {{DEFAULTSORT:Гафуров, Сибгатулла}} [[Төркем:Татар революционерлары]] [[Төркем:КПСС әгъзалары]] [[Төркем:Архивчылар]] [[Төркем:Сәяси репрессия корбаннары]] [[Төркем:Репрессияләнгән татарлар]] 6hqytjb3unucqy3ocjyz2h2uorba3cl 3524699 3524673 2022-07-25T20:11:04Z Frhdkazan 3171 [[d:Q18803403|Татар Шомалагы]] wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Сибгатулла Гафуров | рәсем = С.С.Гафуров.jpg | рәсем_зурлыгы = 200px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Сибгатулла Садыйк улы Гафуров | һөнәр = партия эшлеклесе, архивчы | туу датасы =25.10.1888 | туу җире = [[РИ]], [[Сарытау губернасы]], {{туу җире|Хвалын өязе|Сембер өлкәсендә}}, [[d:Q18803403|Татар Шомалагы]] | гражданлык = {{байраклаштыру|Русия империясе}}→<br/> {{байраклаштыру|РСФСР}}→<br/> {{байрак|СССР}} [[СССР]] | милләт = татар | үлем датасы =9.5.1938 | үлем җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{үлем җире|Казан| Казанда}} | әти = | әни = | ир = | хатын = [[Гөлчирә Гафурова]] | балалар = ''кызлары'' Гүзәл, Роза | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Гафуров}} '''Сибгатулла Гафуров''', Сибгатулла Садыйк улы Гафуров (''[[1888 ел]]ның [[25 октябрь|25 октябре]], [[РИ]], [[Сарытау губернасы]], [[Хвалын өязе]], Татар Шомалагы ― [[1938 ел]]ның [[9 май|9 мае]], [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Казан]]'') ― революция хәрәкәтләрендә катнашучы, партия эшлеклесе <ref>Гафуров Сибгатулла Садыйк улы. // Татар энциклопедиясенең шәхесләр исемлеге. К.: [[ТР ФА]] Татар энциклопедиясе институты, 1997, 71нче бит</ref>, [[Сталин репрессияләре|сәяси репрессия]] корбаны. 1907 елдан [[РСДРП]] ([[РКП(б)]], [[ВКП(б)]]) әгъзасы. == Тәрҗемәи хәле == 1888 елның 25 октябрендә [[Сарытау губернасы]] [[Хвалын өязе]] Безоброзовка волосте (хәзерге [[Сембер өлкәсе]] [[Павловка районы]]) [[Татар Шомалагы]] (''[[:ru:Татарский Шмалак| ru]]'') авылында крестъян гаиләсендә туган. Авыл башлангыч мәктәбен (1900), Хвалынск өязе Озёрск авылы [[мәхәллә]] мәктәбен (1902) тәмамлаган. Рус мәктәбендә укуы билгеле. Ундүрт яшендә читкә китүче авылдашларына ияреп, Сибгатулла [[Баку]]га китә. Озак кына эшкә урнаша алмый йөргәннән соң, Романи дигән җирдә нефть промыселына ''масленщик'' булып эшкә урнаша<ref name=":2">[https://centrasia.org/person2.php?st=1404414367 ГАФУРОВ Сибгат Садыкович.] ЦентрАзия{{ref-ru}}</ref>. 1903–1914 елларда Бакуда төрле эшләрдә эшли. 1905–1907 еллардагы революциядә катнаша, 1905 елдан ― Нефть промыселлары эшчеләре берлеге идарәсе әгъзасы, 1913–1914 елларда ― [[РСДРП]]ның Баку комитеты әгъзасы<ref name=":0">''Ф. Г. Кәлимуллина''. [https://tatarica.org/tat/razdely/istoriya/novejshee-vremya/personalii/gafurov-sibgatulla-sadyjk-uly Гафуров Сибгатулла Садыйк улы.] Татарская энциклопедия TATARICA</ref>. [[1905 елгы инкыйлаб|Революцион эшчәнлек]] алып барган өчен 1914–1915 елларда [[Сарытау губернасы]]нда сөргендә була. 1915 елның ахырыннан [[Акчуриннар]]ның [[Сембер губернасы]] [[Зөябаш]] авылындагы постау фабрикасы конторасында писарь. Шушыннан солдатка алына. 1916–1920 елларда [[Сембер]] шәһәрендә Россия армиясенең 96нчы запас полкында хезмәт итә<ref name=":0" />. [[Февраль инкыйлабы|Февраль революциясе]] вакытында солдат депутатларының Сембер губерна советы комитеты әгъзасы. РСДРПның Сембер комитетын оештыруда катнаша, 1918 елда Сембер губерна башкарма комитеты әгъзасы; РКП(б)ның Сембер губерна комитетында милләтләр эше бүлеген, татар коммунистлары бюросын һәм мөселман секциясен оештыручыларның һәм җитәкчеләренең берсе<ref name=":0" />. 1918 елда [[Мәскәү]]дә [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Республикасы]]н оештыру мәсьәләсенә багышланган киңәшмә эшендә катнаша. [[Сембер]]гә [[ак чехлар]] кергәндә, хәрби-сәяси комиссар буларак, 1918 елның июнь-август айларында Чех-словак корпусына каршы партизаннарның сугыш хәрәкәтләрен җитәкли <ref name=":0" />. 1919 елда Сембердә татар мәктәпләре өчен [[укытучы]]лар әзерләү буенча еллык курслар ачылуга булышлык итә. 1920 елдан [[Казан]]да: җир эшләре халык комиссары, социаль тәэминат халык комиссары урынбасары (1921 елда халык комиссары), дәүләт тәэминаты идарәсе мөдире<ref name=":2" />. 1922-1923 елларда [[Мәскәү]]дә Коминтерн башкарма комитетының Шәрекъ бүлегендә эшли: [[Төркия]]дә Коминтерн вәкиле була<ref name=":1">[https://ga.tatarstan.ru/sibgatulla-sadikovich-gafurov.htm Гафуров Сибгатулла Садыкович.] ГБУ Государственный архив РТ</ref>. 1923 елда РКП(б)ның Татарстан өлкә Контроль комиссиясенең партия коллегиясе тикшерүчесе, 1924 елда ТАССР Үзәк Башкарма Комитеты әгъзасы, 1925–1929 елларда РКП(б)ның Татарстан өлкә Контроль комиссиясе партия коллегиясенең 2нче секретаре, президиум әгъзасы<ref name=":1" />. 1929 елдан ― ВКП(б)ның [[Татарстан өлкә комитеты]] тарих-партия бүлеге мөдире. ВКП(б) Татарстан өлкә комитеты секретариатының 1929 елның 11 декабрендәге карары белән партия архивы мөдире итеп билгеләнә<ref name=":1" />. [[Владимир Ленин|В. И. Ульянов-Ленин]] исеме белән бәйле урыннарны мәңгеләштерү өчен күп көч куя. Казанда Ульяновлар гаиләсе яшәгән Орловлар йорты, [[Кокушкино]] авылында сөргендә вакытта В. И. Ленин яшәгән флигель төзекләндерелә<ref name=":1" />. == Репрессия корбаны == 1937 елның 26 маенда контрреволюция эшчәнлегендә («Троцкийчы милләтчеләрнең контрреволюцион-террористик оешмасы эше») гаепләнеп, кулга алына. Ул үзен гаепле дип танымый һәм судта контрреволюцион оешмада катнашмадым, дип белдергән. 1938 елның 9 маенда Казан шәһәрендә атып үтерелгән. 1956 елда аклана <ref>[https://ru.openlist.wiki/Гафуров_Сибгат_Садыкович_(1887) Гафуров Сибгат Садыкович (1887).] Открытый список{{ref-ru}}</ref>. == Гаиләсе == [[Файл:Г.З.Гафурова.jpg|200px|thumb|right|Хатыны [[Гөлчирә Гафурова]] (1901―1967)]] Хатыны ― [[Гөлчирә Гафурова|Гөлчирә Минзаһир кызы Гафурова]] (1901―1967), журналист, «[[Азат хатын]]» журналына нигез салучыларның берсе. Ире кулга алынгач, 8 елга ирегеннән мәхрүм ителгән, аны [[ГУЛАГ]]та (Карлаг) үткәргән<ref>[https://ru.openlist.wiki/Гафурова_Гильчура_Загировна_(1903) Гафурова Гульчира Загировна (1903).] Открытый список{{ref-ru}}</ref>. Гафуровларның ике кызын 7 һәм 10 яшьлек Роза һәм Гүзәлне сеңлесе Асия һәм аның ире Рәхим Бикмурзиннар, үз гаиләсенә алып, тәрбияли<ref>Кызыл чәчәкләр. Сибгатулла белән Гөлчирә кыйссасы. // ''[[Саимә Ибраһимова]]''. Әгәр мин янмасам... К.: [[ТКН]], 2011, 95-101нче бит. ISBN 978-5-398-01783-1</ref>. == Моны да карагыз == * [[Казанның канлы май 1938 корбаннары]] == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [https://ga.tatarstan.ru/sibgatulla-sadikovich-gafurov.htm Гафуров Сибгатулла Садыкович.] ГБУ Государственный архив РТ{{ref-ru}} * ''Ф. Г. Кәлимуллина''. [https://tatarica.org/tat/razdely/istoriya/novejshee-vremya/personalii/gafurov-sibgatulla-sadyjk-uly Гафуров Сибгатулла Садыйк улы.] Татарская энциклопедия TATARICA == Әдәбият == * Кызыл чәчәкләр. Сибгатулла белән Гөлчирә кыйссасы. // ''[[Саимә Ибраһимова]]''. Әгәр мин янмасам... К.: [[ТКН]], 2011, 95-101нче бит. ISBN 978-5-398-01783-1 * ''Юсупов А''. Гафуров С. Казан, 1966; * ''Хабибуллина Ф''. Гафуров Сибгатулла Садыкович // Борцы за счастье народное. Казань, 1988. Кн. 3. {{DEFAULTSORT:Гафуров, Сибгатулла}} [[Төркем:Татар революционерлары]] [[Төркем:КПСС әгъзалары]] [[Төркем:Архивчылар]] [[Төркем:Сәяси репрессия корбаннары]] [[Төркем:Репрессияләнгән татарлар]] 6itr9m805le1u7idcnvyyjad9buahfu 0 588015 3524626 3524625 2022-07-25T12:19:11Z Ilnur efende 6874 wikitext text/x-wiki {{ТП}} '''Веприк''' ({{Lang-uk|Веприк}}) — [[авыл]], Монастырище авыл советы, Ичня районы, [[Чернигов өлкәсе]], [[Украина]]. КОАТУУ коды - 7421786802. [[2001 ел|2001 елгы җанисәп]] буенча халык саны 20 кеше булган<ref name="Рада1">[http://gska2.rada.gov.ua/pls/z7503/A005?rdat1=09.06.2009&rf7571=39984 Сайт Верховной Рады Украины.]</ref>. == Географик урыны == Веприк авылы ''Мирное'' авылыннан 1 км, Монастиришче авылыннан 4 км ераклыкта урнашкан. Якында Т-2527 шоссесы һәм тимер юл, Яхновка станциясе 1 км ераклыкта. == Тарихы == * [[1600 ел|1600]] - нигез салынган елы. * Утар Монастырище Изге ана Раштуа чиркәвенә беркетелә.<ref>{{Cite web|url=https://undiasd.archives.gov.ua/doc/metric-books/mbv10-b1.pdf|title=Зведений каталог метричних книг що зберігаються в державних архівах України т.10, кн..1, ст. 535, 603 и 657|author=Український науково-дослідницкий інститут архівної справи та документознавства}}</ref> * Греков (Грецкий) хуҗалыгында 1859 елда 12 кеше йорт, анда 89 кеше яшәгән (46 ир-ат һәм 43 хатын-кыз).<ref>{{Cite web|url=http://elib.shpl.ru/ru/nodes/16873-vyp-48-chernigovskaya-guberniya-po-svedeniyam-1859-goda-1866#mode/inspect/page/204/zoom/6|title=ГПИБ {{!}} Вып. 48 : Черниговская губерния : ... по сведениям 1859 года. - 1866.|author=Н. П. ИнфоРост}}</ref> * 1869 елгы картада Грецкий утары була.<ref>{{Cite web|url=http://www.etomesto.ru/map-ukraine_trehverstka-chernigov/?x=32.117721&y=50.787040|title=Трехверстовка Черниговской области. Военно-топографическая карта.}}</ref> * 1945 елга кадәр Грецкий утары дип аталган.<ref>{{Cite web|url=http://www.etomesto.ru/map-rkka_m-36-a/?x=32.117035&y=50.789433|title=Карта РККА M-36 (А). Киевская, Черниговская, Гомельская области.}}</ref> == Искәрмәләр == {{Reflist}} ojoelo507d9nuiqqgb55gq7iuvtrs54 0 588016 3524629 2022-07-25T12:32:24Z Ilnur efende 6874 Ilnur efende юнәлтү аша [[Гайсә Хәкимҗанов]] сәхифәсен [[Гайсә Хәкимҗан]] итеп күчерде wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Гайсә Хәкимҗан]] n1vw9fih38qhawaw9dadp4nyhsz4xy6 0 588017 3524632 2022-07-25T12:35:17Z Ilnur efende 6874 Ilnur efende юнәлтү аша [[Рәшит Хәкимҗанов]] сәхифәсен [[Рәшит Хәкимҗан]] итеп күчерде wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Рәшит Хәкимҗан]] ljmqoovn2ayeelfecbsciwkn5pbq69k 3 588018 3524634 2022-07-25T12:38:14Z Ilnur efende 6874 Яңа бит: «== == {{Рәхим итегез}} ~~~~» wikitext text/x-wiki == == {{Рәхим итегез}} [[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 25 июл 2022, 12:38 (UTC) c8cunvcqbzm1452z55n9mlpbevpzeln 3524635 3524634 2022-07-25T12:41:19Z Ilnur efende 6874 wikitext text/x-wiki {{Рәхим итегез}} [[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 25 июл 2022, 12:38 (UTC) == Мәкалә исемен алыштыру == Википедиядә мәкалә исемен болай гына алыштыру ярамый, моның өчен сез бәхәс ачырга (мәсәлән мәкаләнең бәхәс битендә) тиеш. Тулырак [[Википедия:Мәкалә исемнәре]], [[Википедия:Күчерү]] битләрен карагыз.--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 25 июл 2022, 12:41 (UTC) mzlu4tbcv49hurr5y6l00p1dl12ku55 3524667 3524635 2022-07-25T15:25:50Z Xәkim 37256 wikitext text/x-wiki {{Рәхим итегез}} [[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 25 июл 2022, 12:38 (UTC) : Salam ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) . Здравствуйте. (Я буду писать по-русски, потому что мой татарский язык не очень хорош). Страницы, которые я изменил, изначально были созданы мной. Но когда я их создавал, я забыл добавить суффикс в конце фамилии. Я из Финляндии, и здесь татарские имена имеют много форм и не всегда используют суффикс. Было бы здорово, если бы вы могли изменить их обратно. Но делай, как видишь лучше, конечно. Привет из Финляндии. С уважением, Э. Хакимджанов. [[Кулланучы:Xәkim|Xәkim]] ([[Кулланучы бәхәсе:Xәkim|бәхәс]]) 25 июл 2022, 15:25 (UTC) == Мәкалә исемен алыштыру == Википедиядә мәкалә исемен болай гына алыштыру ярамый, моның өчен сез бәхәс ачырга (мәсәлән мәкаләнең бәхәс битендә) тиеш. Тулырак [[Википедия:Мәкалә исемнәре]], [[Википедия:Күчерү]] битләрен карагыз.--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 25 июл 2022, 12:41 (UTC) oyl2j257qwdt0vm8rroixhnheijjw65 3524668 3524667 2022-07-25T15:26:44Z Xәkim 37256 wikitext text/x-wiki {{Рәхим итегез}} [[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 25 июл 2022, 12:38 (UTC) : Salam ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) . Здравствуйте. (Я буду писать по-русски, потому что мой татарский язык не очень хорош). Страницы, которые я изменил, изначально были созданы мной. Но когда я их создавал, я забыл добавить суффикс в конце фамилии. Я из Финляндии, и здесь татарские имена имеют много форм и не всегда используют суффикс. Было бы здорово, если бы вы могли изменить их обратно. Но делай, как видишь лучше, конечно. Привет из Финляндии. С уважением, Э. Хакимджанов. [[Кулланучы:Xәkim|Xәkim]] ([[Кулланучы бәхәсе:Xәkim|бәхәс]]) 25 июл 2022, 15:25 (UTC) == Мәкалә исемен алыштыру == Википедиядә мәкалә исемен болай гына алыштыру ярамый, моның өчен сез бәхәс ачырга (мәсәлән мәкаләнең бәхәс битендә) тиеш. Тулырак [[Википедия:Мәкалә исемнәре]], [[Википедия:Күчерү]] битләрен карагыз.--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 25 июл 2022, 12:41 (UTC) : Salam ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) . Здравствуйте. (Я буду писать по-русски, потому что мой татарский язык не очень хорош). Страницы, которые я изменил, изначально были созданы мной. Но когда я их создавал, я забыл добавить суффикс в конце фамилии. Я из Финляндии, и здесь татарские имена имеют много форм и не всегда используют суффикс. Было бы здорово, если бы вы могли изменить их обратно. Но делай, как видишь лучше, конечно. Привет из Финляндии. С уважением, Э. Хакимджанов. [[Кулланучы:Xәkim|Xәkim]] [[Кулланучы:Xәkim|Xәkim]] ([[Кулланучы бәхәсе:Xәkim|бәхәс]]) 25 июл 2022, 15:26 (UTC) pc4ldne0cc4j1itguyrjpgcwvnk08kb 3524680 3524668 2022-07-25T16:57:19Z Ilnur efende 6874 /* Мәкалә исемен алыштыру */ wikitext text/x-wiki {{Рәхим итегез}} [[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 25 июл 2022, 12:38 (UTC) : Salam ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) . Здравствуйте. (Я буду писать по-русски, потому что мой татарский язык не очень хорош). Страницы, которые я изменил, изначально были созданы мной. Но когда я их создавал, я забыл добавить суффикс в конце фамилии. Я из Финляндии, и здесь татарские имена имеют много форм и не всегда используют суффикс. Было бы здорово, если бы вы могли изменить их обратно. Но делай, как видишь лучше, конечно. Привет из Финляндии. С уважением, Э. Хакимджанов. [[Кулланучы:Xәkim|Xәkim]] ([[Кулланучы бәхәсе:Xәkim|бәхәс]]) 25 июл 2022, 15:25 (UTC) == Мәкалә исемен алыштыру == Википедиядә мәкалә исемен болай гына алыштыру ярамый, моның өчен сез бәхәс ачырга (мәсәлән, мәкаләнең бәхәс битендә) тиеш. Тулырак [[Википедия:Мәкалә исемнәре]], [[Википедия:Күчерү]] битләрен карагыз.--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 25 июл 2022, 12:41 (UTC) : Salam ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) . Здравствуйте. (Я буду писать по-русски, потому что мой татарский язык не очень хорош). Страницы, которые я изменил, изначально были созданы мной. Но когда я их создавал, я забыл добавить суффикс в конце фамилии. Я из Финляндии, и здесь татарские имена имеют много форм и не всегда используют суффикс. Было бы здорово, если бы вы могли изменить их обратно. Но делай, как видишь лучше, конечно. Привет из Финляндии. С уважением, Э. Хакимджанов. [[Кулланучы:Xәkim|Xәkim]] [[Кулланучы:Xәkim|Xәkim]] ([[Кулланучы бәхәсе:Xәkim|бәхәс]]) 25 июл 2022, 15:26 (UTC) [[Кулланучы:Xәkim|Xәkim]], я поискал источники, и большинство указывают фамилию, без -ов, а согласно правилам Википедии, наименование статьи выбирается исходя из того, какой вариант встречается наиболее чаще в авторитетных источниках, то есть наиболее узнаваем для татароязычных читателей. Вариант с -ов, также встречается, но реже, потому он как вариант указан в преамбуле и от него сделано перенаправление в основную статью. Если будут вопросы, обращайтесь. Очень хорошо было бы, если бы вы развивали тему Финляндии на татарском, если вам это интересно--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 25 июл 2022, 16:57 (UTC) qjrc4eiwh9sk3et8m44fdah3fnqg2c1 0 588019 3524636 2022-07-25T12:57:36Z Әмир 15082 яңа бит ясау wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Альберт Суфианов | рәсем = Суфианов.jpg | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Альберт Әкрам улы Суфианов | һөнәр = табиб-нейрохирург, галим | туу датасы = 7.03.1965 | туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[Иркутск өлкәсе]], [[Братск районы]], [[Вихоревка]] | гражданлык = {{байрак| СССР}} [[СССР]]→<br/> {{байрак| Россия}} [[РФ]] | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = улы, кызы | бүләк һәм премияләр = Россия Федерациясенең атказанган табибы <br/> Татарстанның атказанган табибы<br/> Ингушетиянең атказанган табибы | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Суфианов}} '''Альберт Суфианов''', Альберт Әкрам улы Суфианов (''[[1965 ел]]ның [[7 март]]ы, [[СССР]], [[РСФСР]], [[Иркутск өлкәсе]], Братск районы, [[Вихоревка]]'') ― медицина фәннәре докторы (2001), профессор, Россия (2022) һәм Татарстан (2019) Фәннәр Академияләренең мөхбир-әгъзасы, Бөтендөнья нейрохирурглар академиясе (WANS) әгъзасы. Көнчыгыш Аурупа илләре һәм Россиянең цифрлы анатомия проекты буенча [[ЮНЕСКО]] илчесе (2019 елдан). И. М. Сеченов исемендәге Беренче Мәскәү дәүләт медицина университетының нейрохирургия кафедрасы мөдире (2016 елдан). Россия Федерациясенең (2018), Татарстан, Ингушетия, Карачай-Черкес Республикаларының атказанган табибы. Харбин медицина университетының ([[Кытай]]) шәрәфле профессоры (2018)<ref name=":0">[https://fcn-tmn.ru/o-centre/glavnyj-vrach/ Главный врач — ФЕДЕРАЛЬНЫЙ ЦЕНТР НЕЙРОХИРУРГИИ]</ref> . == Тәрҗемәи хәле == 1965 елның 7 мартында Иркутск өлкәсе Братск районы [[Вихоревка]] шәһәрендә туган. Әтисе тумышы белән [[Самар өлкәсе]]нең [[Шонталы районы]] [[Шонталы]] станциясеннән (''иртә вафат булган''), әнисе [[Чирмешән районы]] [[Урманасты Үтәмеш]] авылннан, [[БАМ]] төзелешенә килгәч танышканнар <ref>[https://vsluh.ru/novosti/besedy/albert-sufianov-ya-vrach-s-zakalkoy-1990-kh_321370/ Альберт Суфианов: Я врач с закалкой 1990-х]</ref>. Альберт алтын медальгә урта мәктәпне, «бик яхшы» билгеләргә [[Иркутск дәүләт медицина университеты|Иркутск медицина институтын]] (1989) тәмамлаган. 3-5 курсларда Ленин стипендиаты булган студент, 1989-1991 елларда үзе укыган институтта клиник ординатураның тулы курсын тәмамлаганнан соң, аспирантура тәмамлап, вакытыннан алда кандидатлык диссертациясе яклый (1994) <ref name=":0" />. 1991 елдан Иркутск балалар клиник хастаханәсенең хирургия бүлегендә табиб-нейрохирург булып эшли башлый. 1996 елда биредә, Россиядә беренчеләрдән булып, балалар нейрохирургиясе бүлеген ача <ref name=":0" />. 2000 елда, 35 яшендә, докторлык диссертациясе яклап, Россия медицина академиясенең Себер бүлекчәсенә караган Медицина экологиясе фәнни үзәгендә эшли башлый. [[Япония]]дә, [[Алмания]]дә һ.б. илләрдә стажировкада булып, дөньяның иң алдынгы нейрохирургия технологияләрен өйрәнә<ref name=":0" />. 2009 елда, сайлап алу конкурсын узып, РФ Хөкүмәте чакыруы буенча [[Төмән]]гә күчә, РФ Сәламәтлек саклау министрлыгына караучы Нейрохирургия федераль үзәге төзелешен җитәкли башлый. Бер ел эчендә төзелеш тәмамлана. 2010 елның апреленнән А. Суфианов шушы федераль үзәкнең баш табибы булып эшли башлый <ref name=":0" />. Бүген бу үзәк дөньяның иң алдынгы медицина учреждениеләреннән санала. 2013 елда ул «Россиядә югары технологияле ярдәм күрсәтүче иң яхшы Үзәк» дип таныла. 10 ел эчендә монда 35 меңнән артык иң катлаулы операцияләр ясала. 2014 елда Төмән дәүләт медиина университетында нейрохирургия кафедрасы оештыра һәм мөдире була<ref name=":0" />. 2016 елда И. М. Сеченов исемендәге Беренче Мәскәү дәүләт медицина университеты базасында үзәге Төмәндә булган нейрохирургия кафедрасы ачып, аны җитәкли <ref name=":0" />, уникаль 3D-лабораторияләрдә нейрохирурглар әзерләүнең тулы системасын булдыра. Биредә дөньяның 38 иленнән 1500дән артык табиб әзерлек узган. А. Ә. Суфианов шәхсән үзе 100 югары квалификацияле нейрохирург, 1 фәннәр докторы, 9 кандидат әзерләгән. Үзәктә аз-инвазив (аз җәрәхәт ясап) методлар кулланып, ел саен 4 мең операция ясала, шуларның 800дән артыгын Альберт Әкрам улы үзе эшли. А. Ә. Суфианов – 500дән артык басма хезмәт (2 дәреслек, 12 монография, 39 патент) авторы. == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == * 2018 ― Россия Федерациясенең атказанган табибы * Татарстанның атказанган табибы * Ингушетиянең атказанган табибы * Карачай-Черкес Республикаларының атказанган табибы * 2016 ― Төмәннең мактаулы гражданы * 2016 ― РФ Сәламәтлек саклау отличнигы * 2016 ― Вихоревка шәһәренең мактаулы гражданы * 2021 – «Кеше тормышын коткарган уникаль операция өчен» илкүләм «Талант» («Призвание») милли премиясе (''иң яхшы табибларга бирелә торган премия'') <ref name=":0" /> == Гаиләсе == Хатыны – профессор, Төмән дәүләт медицина университетының фармакология кафедрасы мөдире. Улы Мәскәүнең Бурденко исемендәге Нейрохирургия институты аспиранты, кызы икътисадчы, ике оныгы бар <ref>''[[Дания Заһидуллина]]''. Гомер бүләк итүче галим. «[[Казан утлары]]», 2022, № 7, 147-152нче бит.</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [https://www.sechenov.ru/univers/about_lecturer/112132/ Суфианов Альберт Акрамович.] Сеченовский Университет{{ref-ru}} * [https://fcn-tmn.ru/o-centre/glavnyj-vrach/ Главный врач] ФЕДЕРАЛЬНЫЙ ЦЕНТР НЕЙРОХИРУРГИИ == Әдәбият == * ''[[Дания Заһидуллина]]''. Гомер бүләк итүче галим. «[[Казан утлары]]», 2022, № 7, 147-152нче бит. [[Төркем:Әлифба буенча галимнәр]] [[Төркем:РФ атказанган табиблары]] [[Төркем:Татарстанның атказанган табиблары]] [[Төркем:Ингушетиянең атказанган табиблары]] [[Төркем:Иркутск медицина институтын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Медицина фәннәре докторлары]] [[Төркем:Профессорлар]] rnowsiprpotuw5vfrce0gluuuje5cr9 3524637 3524636 2022-07-25T12:58:29Z Әмир 15082 wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Альберт Суфианов | рәсем = Суфианов.jpg | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Альберт Әкрам улы Суфианов | һөнәр = табиб-нейрохирург, галим | туу датасы = 7.03.1965 | туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[Иркутск өлкәсе]], [[Братск районы]], [[Вихоревка]] | гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→<br/> {{байрак|Россия}} [[РФ]] | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = улы, кызы | бүләк һәм премияләр = Россия Федерациясенең атказанган табибы <br/> Татарстанның атказанган табибы<br/> Ингушетиянең атказанган табибы | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Суфианов}} '''Альберт Суфианов''', Альберт Әкрам улы Суфианов (''[[1965 ел]]ның [[7 март]]ы, [[СССР]], [[РСФСР]], [[Иркутск өлкәсе]], Братск районы, [[Вихоревка]]'') ― медицина фәннәре докторы (2001), профессор, Россия (2022) һәм Татарстан (2019) Фәннәр Академияләренең мөхбир-әгъзасы, Бөтендөнья нейрохирурглар академиясе (WANS) әгъзасы. Көнчыгыш Аурупа илләре һәм Россиянең цифрлы анатомия проекты буенча [[ЮНЕСКО]] илчесе (2019 елдан). И. М. Сеченов исемендәге Беренче Мәскәү дәүләт медицина университетының нейрохирургия кафедрасы мөдире (2016 елдан). Россия Федерациясенең (2018), Татарстан, Ингушетия, Карачай-Черкес Республикаларының атказанган табибы. Харбин медицина университетының ([[Кытай]]) шәрәфле профессоры (2018)<ref name=":0">[https://fcn-tmn.ru/o-centre/glavnyj-vrach/ Главный врач — ФЕДЕРАЛЬНЫЙ ЦЕНТР НЕЙРОХИРУРГИИ]</ref> . == Тәрҗемәи хәле == 1965 елның 7 мартында Иркутск өлкәсе Братск районы [[Вихоревка]] шәһәрендә туган. Әтисе тумышы белән [[Самар өлкәсе]]нең [[Шонталы районы]] [[Шонталы]] станциясеннән (''иртә вафат булган''), әнисе [[Чирмешән районы]] [[Урманасты Үтәмеш]] авылннан, [[БАМ]] төзелешенә килгәч танышканнар <ref>[https://vsluh.ru/novosti/besedy/albert-sufianov-ya-vrach-s-zakalkoy-1990-kh_321370/ Альберт Суфианов: Я врач с закалкой 1990-х]</ref>. Альберт алтын медальгә урта мәктәпне, «бик яхшы» билгеләргә [[Иркутск дәүләт медицина университеты|Иркутск медицина институтын]] (1989) тәмамлаган. 3-5 курсларда Ленин стипендиаты булган студент, 1989-1991 елларда үзе укыган институтта клиник ординатураның тулы курсын тәмамлаганнан соң, аспирантура тәмамлап, вакытыннан алда кандидатлык диссертациясе яклый (1994) <ref name=":0" />. 1991 елдан Иркутск балалар клиник хастаханәсенең хирургия бүлегендә табиб-нейрохирург булып эшли башлый. 1996 елда биредә, Россиядә беренчеләрдән булып, балалар нейрохирургиясе бүлеген ача <ref name=":0" />. 2000 елда, 35 яшендә, докторлык диссертациясе яклап, Россия медицина академиясенең Себер бүлекчәсенә караган Медицина экологиясе фәнни үзәгендә эшли башлый. [[Япония]]дә, [[Алмания]]дә һ.б. илләрдә стажировкада булып, дөньяның иң алдынгы нейрохирургия технологияләрен өйрәнә<ref name=":0" />. 2009 елда, сайлап алу конкурсын узып, РФ Хөкүмәте чакыруы буенча [[Төмән]]гә күчә, РФ Сәламәтлек саклау министрлыгына караучы Нейрохирургия федераль үзәге төзелешен җитәкли башлый. Бер ел эчендә төзелеш тәмамлана. 2010 елның апреленнән А. Суфианов шушы федераль үзәкнең баш табибы булып эшли башлый <ref name=":0" />. Бүген бу үзәк дөньяның иң алдынгы медицина учреждениеләреннән санала. 2013 елда ул «Россиядә югары технологияле ярдәм күрсәтүче иң яхшы Үзәк» дип таныла. 10 ел эчендә монда 35 меңнән артык иң катлаулы операцияләр ясала. 2014 елда Төмән дәүләт медиина университетында нейрохирургия кафедрасы оештыра һәм мөдире була<ref name=":0" />. 2016 елда И. М. Сеченов исемендәге Беренче Мәскәү дәүләт медицина университеты базасында үзәге Төмәндә булган нейрохирургия кафедрасы ачып, аны җитәкли <ref name=":0" />, уникаль 3D-лабораторияләрдә нейрохирурглар әзерләүнең тулы системасын булдыра. Биредә дөньяның 38 иленнән 1500дән артык табиб әзерлек узган. А. Ә. Суфианов шәхсән үзе 100 югары квалификацияле нейрохирург, 1 фәннәр докторы, 9 кандидат әзерләгән. Үзәктә аз-инвазив (аз җәрәхәт ясап) методлар кулланып, ел саен 4 мең операция ясала, шуларның 800дән артыгын Альберт Әкрам улы үзе эшли. А. Ә. Суфианов – 500дән артык басма хезмәт (2 дәреслек, 12 монография, 39 патент) авторы. == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == * 2018 ― Россия Федерациясенең атказанган табибы * Татарстанның атказанган табибы * Ингушетиянең атказанган табибы * Карачай-Черкес Республикаларының атказанган табибы * 2016 ― Төмәннең мактаулы гражданы * 2016 ― РФ Сәламәтлек саклау отличнигы * 2016 ― Вихоревка шәһәренең мактаулы гражданы * 2021 – «Кеше тормышын коткарган уникаль операция өчен» илкүләм «Талант» («Призвание») милли премиясе (''иң яхшы табибларга бирелә торган премия'') <ref name=":0" /> == Гаиләсе == Хатыны – профессор, Төмән дәүләт медицина университетының фармакология кафедрасы мөдире. Улы Мәскәүнең Бурденко исемендәге Нейрохирургия институты аспиранты, кызы икътисадчы, ике оныгы бар <ref>''[[Дания Заһидуллина]]''. Гомер бүләк итүче галим. «[[Казан утлары]]», 2022, № 7, 147-152нче бит.</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [https://www.sechenov.ru/univers/about_lecturer/112132/ Суфианов Альберт Акрамович.] Сеченовский Университет{{ref-ru}} * [https://fcn-tmn.ru/o-centre/glavnyj-vrach/ Главный врач] ФЕДЕРАЛЬНЫЙ ЦЕНТР НЕЙРОХИРУРГИИ == Әдәбият == * ''[[Дания Заһидуллина]]''. Гомер бүләк итүче галим. «[[Казан утлары]]», 2022, № 7, 147-152нче бит. [[Төркем:Әлифба буенча галимнәр]] [[Төркем:РФ атказанган табиблары]] [[Төркем:Татарстанның атказанган табиблары]] [[Төркем:Ингушетиянең атказанган табиблары]] [[Төркем:Иркутск медицина институтын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Медицина фәннәре докторлары]] [[Төркем:Профессорлар]] pzi314bcv3cd1vdsb1e16c5i0z3xuzt 3524638 3524637 2022-07-25T13:02:14Z Әмир 15082 wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Альберт Суфианов | рәсем = Суфианов.jpg | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Альберт Әкрам улы Суфианов | һөнәр = табиб-нейрохирург, галим | туу датасы = 7.03.1965 | туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[Иркутск өлкәсе]], [[Братск районы]], [[Вихоревка]] | гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→<br/> {{байрак|Россия}} [[РФ]] | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = улы, кызы | бүләк һәм премияләр = Россия Федерациясенең атказанган табибы <br/> Татарстанның атказанган табибы<br/> Ингушетиянең атказанган табибы | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Суфианов}} '''Альберт Суфианов''', Альберт Әкрам улы Суфианов (''[[1965 ел]]ның [[7 март]]ы, [[СССР]], [[РСФСР]], [[Иркутск өлкәсе]], Братск районы, [[Вихоревка]]'') ― медицина фәннәре докторы (2001), профессор, Россия (2022) һәм Татарстан (2019) Фәннәр Академияләренең мөхбир-әгъзасы, Бөтендөнья нейрохирурглар академиясе (WANS) әгъзасы. Көнчыгыш Аурупа илләре һәм Россиянең цифрлы анатомия проекты буенча [[ЮНЕСКО]] илчесе (2019 елдан). И. М. Сеченов исемендәге Беренче Мәскәү дәүләт медицина университетының нейрохирургия кафедрасы мөдире (2016 елдан). Россия Федерациясенең (2018), Татарстан, Ингушетия, Карачай-Черкес Республикаларының атказанган табибы. Харбин медицина университетының ([[Кытай]]) шәрәфле профессоры (2018)<ref name=":0">[https://fcn-tmn.ru/o-centre/glavnyj-vrach/ Главный врач — ФЕДЕРАЛЬНЫЙ ЦЕНТР НЕЙРОХИРУРГИИ]</ref> . == Тәрҗемәи хәле == [[Файл:Альберт Акрамович Суфианов 01.jpg|250px|thumb|right|А. Ә. Суфианов]] 1965 елның 7 мартында Иркутск өлкәсе Братск районы [[Вихоревка]] шәһәрендә туган. Әтисе тумышы белән [[Самар өлкәсе]]нең [[Шонталы районы]] [[Шонталы]] станциясеннән (''иртә вафат булган''), әнисе [[Чирмешән районы]] [[Урманасты Үтәмеш]] авылннан, [[БАМ]] төзелешенә килгәч танышканнар <ref>[https://vsluh.ru/novosti/besedy/albert-sufianov-ya-vrach-s-zakalkoy-1990-kh_321370/ Альберт Суфианов: Я врач с закалкой 1990-х]</ref>. Альберт алтын медальгә урта мәктәпне, «бик яхшы» билгеләргә [[Иркутск дәүләт медицина университеты|Иркутск медицина институтын]] (1989) тәмамлаган. 3-5 курсларда Ленин стипендиаты булган студент, 1989-1991 елларда үзе укыган институтта клиник ординатураның тулы курсын тәмамлаганнан соң, аспирантура тәмамлап, вакытыннан алда кандидатлык диссертациясе яклый (1994) <ref name=":0" />. 1991 елдан Иркутск балалар клиник хастаханәсенең хирургия бүлегендә табиб-нейрохирург булып эшли башлый. 1996 елда биредә, Россиядә беренчеләрдән булып, балалар нейрохирургиясе бүлеген ача <ref name=":0" />. 2000 елда, 35 яшендә, докторлык диссертациясе яклап, Россия медицина академиясенең Себер бүлекчәсенә караган Медицина экологиясе фәнни үзәгендә эшли башлый. [[Япония]]дә, [[Алмания]]дә һ.б. илләрдә стажировкада булып, дөньяның иң алдынгы нейрохирургия технологияләрен өйрәнә<ref name=":0" />. 2009 елда, сайлап алу конкурсын узып, РФ Хөкүмәте чакыруы буенча [[Төмән]]гә күчә, РФ Сәламәтлек саклау министрлыгына караучы Нейрохирургия федераль үзәге төзелешен җитәкли башлый. Бер ел эчендә төзелеш тәмамлана. 2010 елның апреленнән А. Суфианов шушы федераль үзәкнең баш табибы булып эшли башлый <ref name=":0" />. Бүген бу үзәк дөньяның иң алдынгы медицина учреждениеләреннән санала. 2013 елда ул «Россиядә югары технологияле ярдәм күрсәтүче иң яхшы Үзәк» дип таныла. 10 ел эчендә монда 35 меңнән артык иң катлаулы операцияләр ясала. 2014 елда Төмән дәүләт медиина университетында нейрохирургия кафедрасы оештыра һәм мөдире була<ref name=":0" />. 2016 елда И. М. Сеченов исемендәге Беренче Мәскәү дәүләт медицина университеты базасында үзәге Төмәндә булган нейрохирургия кафедрасы ачып, аны җитәкли <ref name=":0" />, уникаль 3D-лабораторияләрдә нейрохирурглар әзерләүнең тулы системасын булдыра. Биредә дөньяның 38 иленнән 1500дән артык табиб әзерлек узган. А. Ә. Суфианов шәхсән үзе 100 югары квалификацияле нейрохирург, 1 фәннәр докторы, 9 кандидат әзерләгән. Үзәктә аз-инвазив (аз җәрәхәт ясап) методлар кулланып, ел саен 4 мең операция ясала, шуларның 800дән артыгын Альберт Әкрам улы үзе эшли. А. Ә. Суфианов – 500дән артык басма хезмәт (2 дәреслек, 12 монография, 39 патент) авторы. == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == * 2018 ― Россия Федерациясенең атказанган табибы * Татарстанның атказанган табибы * Ингушетиянең атказанган табибы * Карачай-Черкес Республикаларының атказанган табибы * 2016 ― Төмәннең мактаулы гражданы * 2016 ― РФ Сәламәтлек саклау отличнигы * 2016 ― Вихоревка шәһәренең мактаулы гражданы * 2021 – «Кеше тормышын коткарган уникаль операция өчен» илкүләм «Талант» («Призвание») милли премиясе (''иң яхшы табибларга бирелә торган премия'') <ref name=":0" /> == Гаиләсе == Хатыны – профессор, Төмән дәүләт медицина университетының фармакология кафедрасы мөдире. Улы Мәскәүнең Бурденко исемендәге Нейрохирургия институты аспиранты, кызы икътисадчы, ике оныгы бар <ref>''[[Дания Заһидуллина]]''. Гомер бүләк итүче галим. «[[Казан утлары]]», 2022, № 7, 147-152нче бит.</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [https://www.sechenov.ru/univers/about_lecturer/112132/ Суфианов Альберт Акрамович.] Сеченовский Университет{{ref-ru}} * [https://fcn-tmn.ru/o-centre/glavnyj-vrach/ Главный врач] ФЕДЕРАЛЬНЫЙ ЦЕНТР НЕЙРОХИРУРГИИ == Әдәбият == * ''[[Дания Заһидуллина]]''. Гомер бүләк итүче галим. «[[Казан утлары]]», 2022, № 7, 147-152нче бит. [[Төркем:Әлифба буенча галимнәр]] [[Төркем:РФ атказанган табиблары]] [[Төркем:Татарстанның атказанган табиблары]] [[Төркем:Ингушетиянең атказанган табиблары]] [[Төркем:Иркутск медицина институтын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Медицина фәннәре докторлары]] [[Төркем:Профессорлар]] 5fo16izmwg8q1w6cuno7i4ek1k9pg85 3524654 3524638 2022-07-25T13:23:03Z Әмир 15082 wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Альберт Суфианов | рәсем = Суфианов.jpg | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Альберт Әкрам улы Суфианов | һөнәр = табиб-нейрохирург, галим | туу датасы = 7.03.1965 | туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[Иркутск өлкәсе]], [[Братск районы]], [[Вихоревка]] | гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→<br/> {{байрак|Россия}} [[РФ]] | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = улы, кызы | бүләк һәм премияләр = Россия Федерациясенең атказанган табибы <br/> Татарстанның атказанган табибы<br/> Ингушетиянең атказанган табибы | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Суфианов}} '''Альберт Суфианов''', Альберт Әкрам улы Суфианов (''[[1965 ел]]ның [[7 март]]ы, [[СССР]], [[РСФСР]], [[Иркутск өлкәсе]], Братск районы, [[Вихоревка]]'') ― медицина фәннәре докторы (2001), профессор, Россия (2022) һәм Татарстан (2019) Фәннәр Академияләренең мөхбир-әгъзасы, Бөтендөнья нейрохирурглар академиясе (WANS) әгъзасы. Көнчыгыш Аурупа илләре һәм Россиянең цифрлы анатомия проекты буенча [[ЮНЕСКО]] илчесе (2019 елдан). И. М. Сеченов исемендәге Беренче Мәскәү дәүләт медицина университетының нейрохирургия кафедрасы мөдире (2016 елдан). Россия Федерациясенең (2018), Татарстан, Ингушетия, Карачай-Черкес Республикаларының атказанган табибы. Харбин медицина университетының ([[Кытай]]) шәрәфле профессоры (2018)<ref name=":0">[https://fcn-tmn.ru/o-centre/glavnyj-vrach/ Главный врач — ФЕДЕРАЛЬНЫЙ ЦЕНТР НЕЙРОХИРУРГИИ]</ref> . == Тәрҗемәи хәле == [[Файл:Альберт Акрамович Суфианов 01.jpg|250px|thumb|right|А. Ә. Суфианов]] 1965 елның 7 мартында Иркутск өлкәсе Братск районы [[Вихоревка]] шәһәрендә туган. Әтисе тумышы белән [[Самар өлкәсе]]нең [[Шонталы районы]] [[Шонталы]] станциясеннән (''иртә вафат булган''), әнисе [[Чирмешән районы]] [[Урманасты Үтәмеш]] авылыннан, [[БАМ]] төзелешенә килгәч танышканнар <ref>[https://vsluh.ru/novosti/besedy/albert-sufianov-ya-vrach-s-zakalkoy-1990-kh_321370/ Альберт Суфианов: Я врач с закалкой 1990-х]</ref>. Альберт алтын медальгә урта мәктәпне, «бик яхшы» билгеләргә [[Иркутск дәүләт медицина университеты|Иркутск медицина институтын]] (1989) тәмамлаган. 3-5 курсларда Ленин стипендиаты булган студент, 1989-1991 елларда үзе укыган институтта клиник ординатураның тулы курсын тәмамлаганнан соң, аспирантура тәмамлап, вакытыннан алда кандидатлык диссертациясе яклый (1994) <ref name=":0" />. 1991 елдан Иркутск балалар клиник хастаханәсенең хирургия бүлегендә табиб-нейрохирург булып эшли башлый. 1996 елда биредә, Россиядә беренчеләрдән булып, балалар нейрохирургиясе бүлеген ача <ref name=":0" />. 2000 елда, 35 яшендә, докторлык диссертациясе яклап, Россия медицина академиясенең Себер бүлекчәсенә караган Медицина экологиясе фәнни үзәгендә эшли башлый. [[Япония]]дә, [[Алмания]]дә һ.б. илләрдә стажировкада булып, дөньяның иң алдынгы нейрохирургия технологияләрен өйрәнә<ref name=":0" />. 2009 елда, сайлап алу конкурсын узып, [[Россия Федерациясе Хөкүмәте|РФ Хөкүмәте]] чакыруы буенча [[Төмән]]гә күчә, [[Россия Федерациясе Сәламәтлек саклау министрлыгы|РФ Сәламәтлек саклау министрлыгына]] караучы Нейрохирургия федераль үзәге төзелешен җитәкли башлый. Бер ел эчендә төзелеш тәмамлана. 2010 елның апреленнән А. Суфианов шушы федераль үзәкнең баш табибы булып эшли башлый<ref name=":0" />. Бүген бу үзәк дөньяның иң алдынгы медицина учреждениеләреннән санала. 2013 елда ул «Россиядә югары технологияле ярдәм күрсәтүче иң яхшы Үзәк» дип таныла. 10 ел эчендә монда 35 меңнән артык иң катлаулы операцияләр ясала. 2014 елда Төмән дәүләт медицина университетында нейрохирургия кафедрасы оештыра һәм мөдире була<ref name=":0" />. 2016 елда И. М. Сеченов исемендәге Беренче Мәскәү дәүләт медицина университеты базасында үзәге Төмәндә булган нейрохирургия кафедрасы ачып, аны җитәкли <ref name=":0" />, уникаль 3D-лабораторияләрдә нейрохирурглар әзерләүнең тулы системасын булдыра. Биредә дөньяның 38 иленнән 1500дән артык табиб әзерлек узган. А. Ә. Суфианов шәхсән үзе 100 югары квалификацияле нейрохирург, 1 фәннәр докторы, 9 кандидат әзерләгән. Үзәктә аз-инвазив (''аз җәрәхәт ясап'') методлар кулланып, ел саен 4 мең операция ясала, шуларның 800дән артыгын Альберт Әкрам улы үзе эшли. А. Ә. Суфианов – 500дән артык басма хезмәт (2 дәреслек, 12 монография, 39 патент) авторы. == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == * 2018 ― Россия Федерациясенең атказанган табибы * Татарстанның атказанган табибы * Ингушетиянең атказанган табибы * Карачай-Чиркәс Республикасының атказанган табибы * 2016 ― Төмәннең мактаулы гражданы * 2016 ― РФ Сәламәтлек саклау отличнигы * 2016 ― Вихоревка шәһәренең мактаулы гражданы * 2021 – «Кеше тормышын коткарган уникаль операция өчен» илкүләм «Талант» («Призвание») милли премиясе (''иң яхшы табибларга бирелә торган премия'') <ref name=":0" /> == Гаиләсе == Хатыны – профессор, Төмән дәүләт медицина университетының фармакология кафедрасы мөдире. Улы Мәскәүнең Бурденко исемендәге Нейрохирургия институты аспиранты, кызы икътисадчы, ике оныгы бар<ref>''[[Дания Заһидуллина]]''. Гомер бүләк итүче галим. «[[Казан утлары]]», 2022, № 7, 147-152нче бит.</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [https://www.sechenov.ru/univers/about_lecturer/112132/ Суфианов Альберт Акрамович.] Сеченовский Университет{{ref-ru}} * [https://fcn-tmn.ru/o-centre/glavnyj-vrach/ Главный врач] ФЕДЕРАЛЬНЫЙ ЦЕНТР НЕЙРОХИРУРГИИ == Әдәбият == * ''[[Дания Заһидуллина]]''. Гомер бүләк итүче галим. «[[Казан утлары]]», 2022, № 7, 147-152нче бит. [[Төркем:Әлифба буенча галимнәр]] [[Төркем:РФ атказанган табиблары]] [[Төркем:Татарстанның атказанган табиблары]] [[Төркем:Ингушетиянең атказанган табиблары]] [[Төркем:Иркутск медицина институтын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Медицина фәннәре докторлары]] [[Төркем:Профессорлар]] 75n8qy8pcrofm8v3qm3hmnlt4ag1l88 3524690 3524654 2022-07-25T19:10:00Z Әмир 15082 /* Әдәбият */ wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Альберт Суфианов | рәсем = Суфианов.jpg | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Альберт Әкрам улы Суфианов | һөнәр = табиб-нейрохирург, галим | туу датасы = 7.03.1965 | туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[Иркутск өлкәсе]], [[Братск районы]], [[Вихоревка]] | гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→<br/> {{байрак|Россия}} [[РФ]] | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = улы, кызы | бүләк һәм премияләр = Россия Федерациясенең атказанган табибы <br/> Татарстанның атказанган табибы<br/> Ингушетиянең атказанган табибы | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Суфианов}} '''Альберт Суфианов''', Альберт Әкрам улы Суфианов (''[[1965 ел]]ның [[7 март]]ы, [[СССР]], [[РСФСР]], [[Иркутск өлкәсе]], Братск районы, [[Вихоревка]]'') ― медицина фәннәре докторы (2001), профессор, Россия (2022) һәм Татарстан (2019) Фәннәр Академияләренең мөхбир-әгъзасы, Бөтендөнья нейрохирурглар академиясе (WANS) әгъзасы. Көнчыгыш Аурупа илләре һәм Россиянең цифрлы анатомия проекты буенча [[ЮНЕСКО]] илчесе (2019 елдан). И. М. Сеченов исемендәге Беренче Мәскәү дәүләт медицина университетының нейрохирургия кафедрасы мөдире (2016 елдан). Россия Федерациясенең (2018), Татарстан, Ингушетия, Карачай-Черкес Республикаларының атказанган табибы. Харбин медицина университетының ([[Кытай]]) шәрәфле профессоры (2018)<ref name=":0">[https://fcn-tmn.ru/o-centre/glavnyj-vrach/ Главный врач — ФЕДЕРАЛЬНЫЙ ЦЕНТР НЕЙРОХИРУРГИИ]</ref> . == Тәрҗемәи хәле == [[Файл:Альберт Акрамович Суфианов 01.jpg|250px|thumb|right|А. Ә. Суфианов]] 1965 елның 7 мартында Иркутск өлкәсе Братск районы [[Вихоревка]] шәһәрендә туган. Әтисе тумышы белән [[Самар өлкәсе]]нең [[Шонталы районы]] [[Шонталы]] станциясеннән (''иртә вафат булган''), әнисе [[Чирмешән районы]] [[Урманасты Үтәмеш]] авылыннан, [[БАМ]] төзелешенә килгәч танышканнар <ref>[https://vsluh.ru/novosti/besedy/albert-sufianov-ya-vrach-s-zakalkoy-1990-kh_321370/ Альберт Суфианов: Я врач с закалкой 1990-х]</ref>. Альберт алтын медальгә урта мәктәпне, «бик яхшы» билгеләргә [[Иркутск дәүләт медицина университеты|Иркутск медицина институтын]] (1989) тәмамлаган. 3-5 курсларда Ленин стипендиаты булган студент, 1989-1991 елларда үзе укыган институтта клиник ординатураның тулы курсын тәмамлаганнан соң, аспирантура тәмамлап, вакытыннан алда кандидатлык диссертациясе яклый (1994) <ref name=":0" />. 1991 елдан Иркутск балалар клиник хастаханәсенең хирургия бүлегендә табиб-нейрохирург булып эшли башлый. 1996 елда биредә, Россиядә беренчеләрдән булып, балалар нейрохирургиясе бүлеген ача <ref name=":0" />. 2000 елда, 35 яшендә, докторлык диссертациясе яклап, Россия медицина академиясенең Себер бүлекчәсенә караган Медицина экологиясе фәнни үзәгендә эшли башлый. [[Япония]]дә, [[Алмания]]дә һ.б. илләрдә стажировкада булып, дөньяның иң алдынгы нейрохирургия технологияләрен өйрәнә<ref name=":0" />. 2009 елда, сайлап алу конкурсын узып, [[Россия Федерациясе Хөкүмәте|РФ Хөкүмәте]] чакыруы буенча [[Төмән]]гә күчә, [[Россия Федерациясе Сәламәтлек саклау министрлыгы|РФ Сәламәтлек саклау министрлыгына]] караучы Нейрохирургия федераль үзәге төзелешен җитәкли башлый. Бер ел эчендә төзелеш тәмамлана. 2010 елның апреленнән А. Суфианов шушы федераль үзәкнең баш табибы булып эшли башлый<ref name=":0" />. Бүген бу үзәк дөньяның иң алдынгы медицина учреждениеләреннән санала. 2013 елда ул «Россиядә югары технологияле ярдәм күрсәтүче иң яхшы Үзәк» дип таныла. 10 ел эчендә монда 35 меңнән артык иң катлаулы операцияләр ясала. 2014 елда Төмән дәүләт медицина университетында нейрохирургия кафедрасы оештыра һәм мөдире була<ref name=":0" />. 2016 елда И. М. Сеченов исемендәге Беренче Мәскәү дәүләт медицина университеты базасында үзәге Төмәндә булган нейрохирургия кафедрасы ачып, аны җитәкли <ref name=":0" />, уникаль 3D-лабораторияләрдә нейрохирурглар әзерләүнең тулы системасын булдыра. Биредә дөньяның 38 иленнән 1500дән артык табиб әзерлек узган. А. Ә. Суфианов шәхсән үзе 100 югары квалификацияле нейрохирург, 1 фәннәр докторы, 9 кандидат әзерләгән. Үзәктә аз-инвазив (''аз җәрәхәт ясап'') методлар кулланып, ел саен 4 мең операция ясала, шуларның 800дән артыгын Альберт Әкрам улы үзе эшли. А. Ә. Суфианов – 500дән артык басма хезмәт (2 дәреслек, 12 монография, 39 патент) авторы. == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == * 2018 ― Россия Федерациясенең атказанган табибы * Татарстанның атказанган табибы * Ингушетиянең атказанган табибы * Карачай-Чиркәс Республикасының атказанган табибы * 2016 ― Төмәннең мактаулы гражданы * 2016 ― РФ Сәламәтлек саклау отличнигы * 2016 ― Вихоревка шәһәренең мактаулы гражданы * 2021 – «Кеше тормышын коткарган уникаль операция өчен» илкүләм «Талант» («Призвание») милли премиясе (''иң яхшы табибларга бирелә торган премия'') <ref name=":0" /> == Гаиләсе == Хатыны – профессор, Төмән дәүләт медицина университетының фармакология кафедрасы мөдире. Улы Мәскәүнең Бурденко исемендәге Нейрохирургия институты аспиранты, кызы икътисадчы, ике оныгы бар<ref>''[[Дания Заһидуллина]]''. Гомер бүләк итүче галим. «[[Казан утлары]]», 2022, № 7, 147-152нче бит.</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [https://www.sechenov.ru/univers/about_lecturer/112132/ Суфианов Альберт Акрамович.] Сеченовский Университет{{ref-ru}} * [https://fcn-tmn.ru/o-centre/glavnyj-vrach/ Главный врач] ФЕДЕРАЛЬНЫЙ ЦЕНТР НЕЙРОХИРУРГИИ == Әдәбият == * ''[[Дания Заһидуллина]]''. Гомер бүләк итүче галим. «[[Казан утлары]]», [http://www.kazanutlary.ru/categories/07-iyul-2022 2022, № 7,] 147-152нче бит. [[Төркем:Әлифба буенча галимнәр]] [[Төркем:РФ атказанган табиблары]] [[Төркем:Татарстанның атказанган табиблары]] [[Төркем:Ингушетиянең атказанган табиблары]] [[Төркем:Иркутск медицина институтын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Медицина фәннәре докторлары]] [[Төркем:Профессорлар]] htuuzpgf7v18lovyy63nb2s0uzktwqp 10 588020 3524639 2022-07-25T13:03:27Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «Escale à Sète 2022 G.jpg» wikitext text/x-wiki Escale à Sète 2022 G.jpg i0819tbwiq756oybrjqefhiwqyco7td 10 588021 3524640 2022-07-25T13:04:44Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «Astronaut Jessica Watkins Talks with AccuWeather, KMGH-TV in Colorado.webm» wikitext text/x-wiki Astronaut Jessica Watkins Talks with AccuWeather, KMGH-TV in Colorado.webm 0b6nejat1fe7s7zz08atghwz0r67d0y 1 588022 3524641 2022-07-25T13:07:09Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «{{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =татарлар |халык2 = |халык3 = |кулланучы= Әмир}}» wikitext text/x-wiki {{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =татарлар |халык2 = |халык3 = |кулланучы= Әмир}} 3yf8ie8c81s70y4zplgrjokc8phemc1 0 588023 3524642 2022-07-25T13:07:30Z Әмир 15082 яңа бит ясау wikitext text/x-wiki '''Суфиянов''', ''шулай ук'' '''Суфианов''' – фамилия. * [[Айрат Суфиянов]] (1958), язучы, [[Илдар Юзеев исемендәге премия]] лауреаты (2020). * [[Альберт Суфианов]] (1965), медицина фәннәре докторы (2000), профессор (Төмән). * [[Әһлиулла Суфиянов]] (1927―2009), кургаш чыгаручы, [[Социалистик Хезмәт Каһарманы]] (1961). * [[Сабит Суфиянов]] (''Әбүс'', 1904―1974), шагыйрь, журналист. * [[Суфый Суфиянов]] (''[[:ru:Суфьянов, Суфий Хазиевич| ru]]'') (1914―1999), [[Советлар Берлеге Каһарманы]] (1945). ---- * [[Сәфүрә Суфиянова |Сафура Суфиянова]] (1930―2001), сыер савучы, [[Социалистик Хезмәт Каһарманы]] (1971). {{күп мәгънәле}} [[Төркем:Фамилияләр]] dc0j3jjo9d2adqtheq5rgqdwhgbfk6j 0 588024 3524643 2022-07-25T13:08:53Z Әмир 15082 [[Суфиянов]] битенә юнәлтү wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ[[Суфиянов]] shggung4u6bxvaca0ukog2z2douz101 14 588025 3524646 2022-07-25T13:10:14Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki [[Төркем:Россия Федерациясе субъектларының атказанган табиблары]][[Төркем:Шәхесләр:Ингушетия]] b7zx0blckmh5pg06ilxnx6udx7d55i3 14 588026 3524648 2022-07-25T13:11:57Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki {{төп мәкалә|Иркутск дәүләт медицина университеты}} [[Төркем:Өркет югары уку йортларын тәмамлаучылар]] 2dlpiztrq4ywz66z2v1fb9u4n9t1pmt 0 588027 3524657 2022-07-25T13:26:15Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «'''Хәкимҗанов''', ''шулай ук'' '''Хәкимҗан''' – фамилия. * [[Гайсә Хәкимҗан]] (1896-1972) — татар сәүдәгәре, рәссам, нәшир һәм [[Тампере]] шәһәренең [[Финляндия татарлары|татар җәмгыятенә]] өлеш кертүче. * [[Рәшит Хәкимҗан]] (1934-1997) — фин [[Алкалы хоккей|хоккейчысы]] һәм хөкемдар. *...» wikitext text/x-wiki '''Хәкимҗанов''', ''шулай ук'' '''Хәкимҗан''' – фамилия. * [[Гайсә Хәкимҗан]] (1896-1972) — татар сәүдәгәре, рәссам, нәшир һәм [[Тампере]] шәһәренең [[Финляндия татарлары|татар җәмгыятенә]] өлеш кертүче. * [[Рәшит Хәкимҗан]] (1934-1997) — фин [[Алкалы хоккей|хоккейчысы]] һәм хөкемдар. * [[Фәрит Хәкимҗанов]] (1945) — [[төрки телләр]]нең [[тарих]]ы һәм язма истәлекләре буенча танылган белгеч, галим. ---- * [[Зөләйха Хәкимҗанова]] (1950) — [[татар]] актрисасы, [[Татарстан Республикасының Халык артисты]]. {{күп мәгънәле}} [[Төркем:Фамилияләр]] 89uoclmgeo0h3dtvw7fyrmm6k90d695 6 588028 3524671 2022-07-25T16:32:38Z Әмир 15082 {{Ирексез лицензияле сурәт |тасвир = Гөлчирә Гафурованың фотосурәте |чыганак = http://syuyumbike.ru/news/lichnosti/kyzyl-chchklr |ясау вакыты = билгесез |автор = билгесез }} {{Ирексез лицензияле сурәт/НКИ |мәкалә = Гөлчирә Гафурова |максат = сурәтләү өчен |алмаштыру мөмкинлеге = бар |өстәмә мәгълүмат = юк }} [[Төркем:Сурәтләр:Шәхесләр]] wikitext text/x-wiki == Кыскача аңлатма == {{Ирексез лицензияле сурәт |тасвир = Гөлчирә Гафурованың фотосурәте |чыганак = http://syuyumbike.ru/news/lichnosti/kyzyl-chchklr |ясау вакыты = билгесез |автор = билгесез }} {{Ирексез лицензияле сурәт/НКИ |мәкалә = Гөлчирә Гафурова |максат = сурәтләү өчен |алмаштыру мөмкинлеге = бар |өстәмә мәгълүмат = юк }} [[Төркем:Сурәтләр:Шәхесләр]] dinomyj3a9y5ch1kv9trgbj7ogc24hh 0 588029 3524672 2022-07-25T16:33:44Z Әмир 15082 яңа бит ясау wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Гөлчирә Гафурова | рәсем = Г.З.Гафурова.jpg | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Гөлчирә Миңлезаһир кызы Гафурова | һөнәр = журналист, мөхәррир | туу датасы = 15.03.1901 | туу җире = [[РИ]], [[Казан губернасы]], {{туу җире|Тәтеш өязе|Апас районында}}, [[Борнаш (Апас районы)|Борнаш]] | гражданлык = {{байраклаштыру|Русия империясе}}→<br/> {{байраклаштыру|РСФСР}}→<br/> {{байрак|СССР}} [[СССР]] | милләт = татар | үлем датасы = 9.06.1967 | үлем җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{үлем җире|Казан| Казанда}} | әти = | әни = | ир = | хатын = [[Сибгатулла Гафуров]] | балалар = ''кызлары'' Роза, Гүзәл | бүләк һәм премияләр = ТАССР Югары Советы президиумы Грамотасы | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Гафурова}} '''Гөлчирә Гафурова''', Гөлчирә (''Гөлчәһрә'') Заһир (''Миңлезаһир'') кызы Гафурова (''[[1901 ел]]ның [[15 март]]ы, [[РИ]], [[Казан губернасы]], [[Тәтеш өязе]], [[Борнаш (Апас районы)|Борнаш]] ― [[1967 ел]]ның [[9 июнь|9 июне]], [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Казан]]'') ― журналист, «[[Азат хатын]]» журналына нигез салучыларның берсе (1931―1937 елларда җаваплы мөхәррире). [[Сталин репрессияләре|Сәяси репрессия]] корбаны. 1946-1953 елларда Арча районында китапханәче. 1931 елдан [[ВКП(б)]] әгъзасы. {{External media |рәсем1=[http://syuyumbike.ru/news/lichnosti/kyzyl-chchklr Кулга алынганчы ире, кызлары белән төшкән фотосурәтләре].}} == Тәрҗемәи хәле == 1901 елның (''вариант'': 1903 елда)<ref name=":0">[https://ru.openlist.wiki/Гафурова_Гильчура_Загировна_(1903) Гафурова Гильчура Загировна (1903).] Открытый список</ref> 15 мартында [[Казан губернасы]] [[Тәтеш өязе]] (''хәзерге'' [[Апас районы]]) [[Борнаш (Апас районы)|Борнаш]] авылында ярлы крестьян галәсендә туган. Казанда [[Фатиха Аитова]]ның татар кызлары өчен ачылган [[Фатиха Аитова мәктәбе|гимназиясендә]] укый. 1926 елда «[[Азат хатын]]» журналы редакциясенә эшкә килә. 1926-1929 елларда журналның җаваплы сәркатибе вазифасын башкарган шагыйрь [[Һади Такташ]] (1901―1931) Гөлчирәне журналистика серләренә төшендерә, материал табарга, аны журнал битләренә чыгарырлык хәлгә китерергә өйрәтә. Нәзакәтле, ипле, тәрбияле Гөлчирә ― шагыйрьнең эчкерсез чын мәхәббәте була. Әмма Гөлчирә Казанга партия эшенә кайтарылган [[Сибгатулла Гафуров]] белән таныша һәм аңа кияүгә чыга. «Азат хатын»да эшләү шартларын Гөлчирә Гафурова болай тасвирлый: <blockquote> «Газета редакциясенең бер почмагында гына утырабыз. Такташ белән икебезгә бер өстәл. Салкын, өс киемен салып утырулар юк. Урыннардан хәбәрләр алып кайтабыз да, аны тиз-тиз эшкәртергә керешәбез. Йомышчы юк. Типография ерак. Машинка булмау сәбәпле, мәкаләләрне кулдан гына язып җибәрәбез...»<ref>[https://kitaphane.tatarstan.ru/tat/taktash/article_gainanova.htm Һади Такташ - журналист]</ref> </blockquote> «Азат хатын» журналының: 1929 елдан җаваплы сәркатибе, 1931-1937 елларда (''кулга алынганчы'') җаваплы мөхәррире. Г. Гафурова башка газета-журнал редакторлары арасында гел мактап телгә алына. Язып калдырырга өлгергән хикәяләре, мәкаләләре белән генә дә татар хатын-кыз язучылары арасында талантлы язучы булуын дәлилли. {{цитата|автор=Г. Гафурованың кызы Гүзәл| Әти-әнинең мещанлык гадәтләре – алтын-көмеш, палас-келәм ише нәрсәләр җыю гадәте юк иде. Бөтен эшләп тапканнары мәдәни чараларга китә. Без дүрт бүлмәле хөкүмәт фатирында торабыз. Өебездә кухарка бар, безгә дәресләр каратучы няня бар. Безгә музыка укыталар, [[алман теле]]н өйрәтәләр. Ул чакларда дошманның телен белү тиеш дигән фикер яши иде. Советлар Союзына испан балаларын кайтарып, гаиләләргә тарата башлагач, Гафуровлар да бер-ике бала алмакчы була, әмма ул арада балаларны гаиләләргә бирмичә, балалар оешмаларына гына урнаштыра башлаганнар <ref>''Саимә Ибраһимова''. [http://syuyumbike.ru/news/lichnosti/kyzyl-chchklr Кызыл чәчәкләр.] Сөембикә, 13.02.2017</ref>}} == Сәяси золым == [[Файл:С.С.Гафуров.jpg|200px|thumb|right|Ире [[Сибгатулла Гафуров]] (1888―1938)]] Ире [[Сибгатулла Гафуров]] 1937 елның 26 маенда контрреволюция эшчәнлегендә («Троцкийчы милләтчеләрнең контрреволюцион-террористик оешмасы эше») гаепләнеп, кулга алына. Ире кулга алынгач, Гөлчирәне һәм ике кызын дүрт бүлмәле фатирыннан сөреп, [[Петербург урамы (Казан)|Свердлов урамында]] бер бүлмә (''Казан, Свердлов (хәзерге [[Петербург урамы (Казан)|Петербург]] ур., 11 – 22'') бирәләр. Партиядән чыгаралар, эшеннән куалар. Кичләрен ликбез белән ([[ТАССР]] [[Халык комиссарлары шурасы]] каршындагы техник хезмәткәрләр арасында, Казанның [[Яңа Татар бистәсе]] мәктәпләрендә грамотасызлыкны һәм азграмоталылыкны бетерү буенча укытучы)<ref>''Г. Р. Заманова''. [https://tatarica.org/ru/razdely/sredstva-massovoj-informacii/personalii/gafurova-gulchira-gulchahra-minnezagirovna-zagirovna Гафурова Гөлчирә (Гөлчәһрә) Миңнезаһир кызы.] Tatarica Онлайн-энциклопедиясе</ref> шөгыльләнеп, акча юнәтергә тырыша. Шуннан һәм өйдәге кирәк-яракларны сатудан килгән акчага яшиләр. 1938 елның 11 маенда кулга алына. 1938 елның 11 июлендә [[СССР]] [[НКВД]]сының махсус киңәшмәсе, «Ватанга хыянәт итүченең гаилә әгъзасы» ({{comment|ЧСИР|члены семьи изменников Родины}}), «советларга каршы пропаганда» маддәләре буенча, мал-мөлкәтен, балаларын тартып алып, 8 елга хезмәт белән төзәтү лагерена (ИТЛ) хөкем итә<ref>[https://www.geni.com/people/Гульчира-Гафурова/6000000049118338845 Гульчира Закировна Гафурова.] Genealogy</ref>. Срокның күп өлешен [[ГУЛАГ]]ның Караганда лагеренда (Карлаг) үткәргән<ref name=":0" />. Г. Гафурованың ике кызын – 7 һәм 10 яшьлек Роза һәм Гүзәлне икенче көнне Казанның [[НКВД]] спецприемнигына алып китәләр, аннары [[Одесса өлкәсе]]ндәге махсус [[балалар йорты]]на җибәрәләр. Апасы Гөлчирә гаиләсенең фаҗигасен ишетеп, сеңлесе Асия ире Рәхим һәм бөтен гаиләсе белән бергә яшәп яткан [[Донбасс]]тан [[Арча]]га кайтып төшә. Ике кызны Одесса далаларыннан эзләп тапканчы бер еллап вакыт үтә. Сеңлесе Асия һәм аның ире Рәхим Бикмурзиннар, кызларны үз гаиләсенә алып, үзләренең ике баласы белән бергә, аермыйча, тәрбия итәләр<ref>Кызыл чәчәкләр. Сибгатулла белән Гөлчирә кыйссасы. // ''[[Саимә Ибраһимова]]''. Әгәр мин янмасам... К.: [[ТКН]], 2011, 95-101нче бит. ISBN 978-5-398-01783-1</ref>. Г. Гафурованы [[Темников]] лагерена, аннан [[Карелия]]гә, [[Сегежа]]га сал агызу эшенә җибәрәләр. [[Бөек Ватан сугышы|Сугыш]] башлангач, аны [[Караганда]] лагерена (Карлаг) күчерәләр. 1946 елның 14 маенда Г. Гафурова иреккә чыгарылган. Бу вакытта кызы Казанда вузда укыса да, Гөлчирәне яңа сынаулар көтә: аңа Казанда яшәргә ярамый, Казанда эшкә урнашырга ярамый, өстәвенә, анда [[Туберкулёз|туберкулезның]] икенче стадиясе башланган. [[Арча]]да кызы Гүзәл белән икесенә фатир табып, [[балалар бакчасы]]на мөдир булып урнаша. «Халык дошманына урын бар, безгә – юк», дип өстеннән шикаять язгач, озак кына эш таба алмый. Балаларга сөт җибәрү кухнясына мөдир итеп куйгач, өстеннән тагын шикаять язалар. Кешеләргә чигү чигеп, аз булса да акча эшли. 1946-1953 елларда – [[Арча районы]]нда китапханәче. 1956 елның 3 октябрендә реабилитацияләнә<ref>[https://lists.memo.ru/d8/f169.htm Гульчира Закировна Гафурова.] Списки жертв</ref> . Партиягә кире кайтаралар. [[Казан]]да фатир, персональ [[пенсия]] бирәләр. 1966 елда [[Татарстан АССР Югары Советы]] президиумы Грамотасы белән бүләкләнгән. 1967 елның 9 июнендә Казанда вафат. * {{comment|Туганнан туган энесе| племянник}} ― [[Азат Бикмурзин|Азат Шәүкәт улы Бикмурзин]] (1969), 2014―2020 елларда «[[Түбәнкаманефтехим|Түбән Кама нефть химиясе]]» ААҖ генераль директоры, V-VI чакырылыш [[Татарстан Республикасы Дәүләт Советы]] депутаты <ref>''Рәмис Ногманов''. [http://syuyumbike.ru/news/kt-belgnnr-polky/glchir-gafurova-nakhak-gaep-korbany Гөлчирә Гафурова – нахак гаеп корбаны.] «[[Сөембикә (журнал)|Сөембикә]]», 29.04.2020</ref><ref>[https://tatcenter.ru/person/bikmurzin-azat-shaukatovich/ Бикмурзин Азат Шаукатович.] Татцентр.ру</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [https://ru.openlist.wiki/Гафурова_Гильчура_Загировна_(1903) Гафурова Гильчура Загировна (1903).] Открытый список{{ref-ru}} * ''Г. Р. Заманова''. [https://tatarica.org/ru/razdely/sredstva-massovoj-informacii/personalii/gafurova-gulchira-gulchahra-minnezagirovna-zagirovna Гафурова Гөлчирә (Гөлчәһрә) Миңнезаһир кызы.] Tatarica Онлайн-энциклопедиясе == Әдәбият == * [http://syuyumbike.ru/news/lichnosti/kyzyl-chchklr Кызыл чәчәкләр.] Сибгатулла белән Гөлчирә кыйссасы. // ''[[Саимә Ибраһимова]]''. Әгәр мин янмасам... К.: [[ТКН]], 2011, 95-101нче бит. ISBN 978-5-398-01783-1 * ''[[Азат Ахунов|Ахунов А.]], Заманова Г''. Беренчеләр. // «[[Сөембикә (журнал)|Сөембикә]]», 2001, № 8. {{DEFAULTSORT:Гафурова, Гөлчирә}} [[Төркем:Татар журналистлары]] [[Төркем:Мөхәррирләр]] [[Төркем:Репрессияләнгән татарлар]] bq3l5qf3tm6ifp8jd4dd7x4ykhxodjd 3524694 3524672 2022-07-25T19:20:20Z Әмир 15082 wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Гөлчирә Гафурова | рәсем = Г.З.Гафурова.jpg | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Гөлчирә Миңлезаһир кызы Гафурова | һөнәр = журналист, мөхәррир | туу датасы = 15.03.1901 | туу җире = [[РИ]], [[Казан губернасы]], {{туу җире|Тәтеш өязе|Апас районында}}, [[Борнаш (Апас районы)|Борнаш]] | гражданлык = {{байраклаштыру|Русия империясе}}→<br/> {{байраклаштыру|РСФСР}}→<br/> {{байрак|СССР}} [[СССР]] | милләт = татар | үлем датасы = 9.06.1967 | үлем җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{үлем җире|Казан| Казанда}} | әти = | әни = | ир = | хатын = [[Сибгатулла Гафуров]] | балалар = ''кызлары'' Роза, Гүзәл | бүләк һәм премияләр = ТАССР Югары Советы президиумы Грамотасы | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Гафурова}} '''Гөлчирә Гафурова''', Гөлчирә (''Гөлчәһрә'') Заһир (''Миңлезаһир'') кызы Гафурова (''кыз фамилиясе'' '''Бикмурзина''', ''[[1901 ел]]ның [[15 март]]ы, [[РИ]], [[Казан губернасы]], [[Тәтеш өязе]], [[Борнаш (Апас районы)|Борнаш]] ― [[1967 ел]]ның [[9 июнь|9 июне]], [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Казан]]'') ― журналист, «[[Азат хатын]]» журналына нигез салучыларның берсе (1931―1937 елларда җаваплы мөхәррире). [[Сталин репрессияләре|Сәяси репрессия]] корбаны. 1946-1953 елларда Арча районында китапханәче. 1931 елдан [[ВКП(б)]] әгъзасы. {{External media |рәсем1=[http://syuyumbike.ru/news/lichnosti/kyzyl-chchklr Кулга алынганчы ире, кызлары белән төшкән фотосурәтләре].}} == Тәрҗемәи хәле == 1901 елның (''вариант'': 1903 елда)<ref name=":0">[https://ru.openlist.wiki/Гафурова_Гильчура_Загировна_(1903) Гафурова Гильчура Загировна (1903).] Открытый список</ref> 15 мартында [[Казан губернасы]] [[Тәтеш өязе]] (''хәзерге'' [[Апас районы]]) [[Борнаш (Апас районы)|Борнаш]] авылында ярлы крестьян галәсендә туган. Казанда [[Фатиха Аитова]]ның татар кызлары өчен ачылган [[Фатиха Аитова мәктәбе|гимназиясендә]] укый. 1926 елда «[[Азат хатын]]» журналы редакциясенә эшкә килә. 1926-1929 елларда журналның җаваплы сәркатибе вазифасын башкарган шагыйрь [[Һади Такташ]] (1901―1931) Гөлчирәне журналистика серләренә төшендерә, материал табарга, аны журнал битләренә чыгарырлык хәлгә китерергә өйрәтә. Нәзакәтле, ипле, тәрбияле Гөлчирә ― шагыйрьнең эчкерсез чын мәхәббәте була. Әмма Гөлчирә Казанга партия эшенә кайтарылган [[Сибгатулла Гафуров]] белән таныша һәм аңа кияүгә чыга. «Азат хатын»да эшләү шартларын Гөлчирә Гафурова болай тасвирлый: <blockquote> «Газета редакциясенең бер почмагында гына утырабыз. Такташ белән икебезгә бер өстәл. Салкын, өс киемен салып утырулар юк. Урыннардан хәбәрләр алып кайтабыз да, аны тиз-тиз эшкәртергә керешәбез. Йомышчы юк. Типография ерак. Машинка булмау сәбәпле, мәкаләләрне кулдан гына язып җибәрәбез...»<ref>[https://kitaphane.tatarstan.ru/tat/taktash/article_gainanova.htm Һади Такташ - журналист]</ref> </blockquote> «Азат хатын» журналының: 1929 елдан җаваплы сәркатибе, 1931-1937 елларда (''кулга алынганчы'') җаваплы мөхәррире. Г. Гафурова башка газета-журнал редакторлары арасында гел мактап телгә алына. Язып калдырырга өлгергән хикәяләре, мәкаләләре белән генә дә татар хатын-кыз язучылары арасында талантлы язучы булуын дәлилли. {{цитата|автор=Г. Гафурованың кызы Гүзәл| Әти-әнинең мещанлык гадәтләре – алтын-көмеш, палас-келәм ише нәрсәләр җыю гадәте юк иде. Бөтен эшләп тапканнары мәдәни чараларга китә. Без дүрт бүлмәле хөкүмәт фатирында торабыз. Өебездә кухарка бар, безгә дәресләр каратучы няня бар. Безгә музыка укыталар, [[алман теле]]н өйрәтәләр. Ул чакларда дошманның телен белү тиеш дигән фикер яши иде. Советлар Союзына испан балаларын кайтарып, гаиләләргә тарата башлагач, Гафуровлар да бер-ике бала алмакчы була, әмма ул арада балаларны гаиләләргә бирмичә, балалар оешмаларына гына урнаштыра башлаганнар <ref>''Саимә Ибраһимова''. [http://syuyumbike.ru/news/lichnosti/kyzyl-chchklr Кызыл чәчәкләр.] Сөембикә, 13.02.2017</ref>}} == Сәяси золым == [[Файл:С.С.Гафуров.jpg|200px|thumb|right|Ире [[Сибгатулла Гафуров]] (1888―1938)]] Ире [[Сибгатулла Гафуров]] 1937 елның 26 маенда контрреволюция эшчәнлегендә («Троцкийчы милләтчеләрнең контрреволюцион-террористик оешмасы эше») гаепләнеп, кулга алына. Ире кулга алынгач, Гөлчирәне һәм ике кызын дүрт бүлмәле фатирыннан сөреп, [[Петербург урамы (Казан)|Свердлов урамында]] бер бүлмә (''Казан, Свердлов (хәзерге [[Петербург урамы (Казан)|Петербург]] ур., 11 – 22'') бирәләр. Партиядән чыгаралар, эшеннән куалар. Кичләрен ликбез белән ([[ТАССР]] [[Халык комиссарлары шурасы]] каршындагы техник хезмәткәрләр арасында, Казанның [[Яңа Татар бистәсе]] мәктәпләрендә грамотасызлыкны һәм азграмоталылыкны бетерү буенча укытучы)<ref>''Г. Р. Заманова''. [https://tatarica.org/ru/razdely/sredstva-massovoj-informacii/personalii/gafurova-gulchira-gulchahra-minnezagirovna-zagirovna Гафурова Гөлчирә (Гөлчәһрә) Миңнезаһир кызы.] Tatarica Онлайн-энциклопедиясе</ref> шөгыльләнеп, акча юнәтергә тырыша. Шуннан һәм өйдәге кирәк-яракларны сатудан килгән акчага яшиләр. 1938 елның 11 маенда кулга алына. 1938 елның 11 июлендә [[СССР]] [[НКВД]]сының махсус киңәшмәсе, «Ватанга хыянәт итүченең гаилә әгъзасы» ({{comment|ЧСИР|члены семьи изменников Родины}}), «советларга каршы пропаганда» маддәләре буенча, мал-мөлкәтен, балаларын тартып алып, 8 елга хезмәт белән төзәтү лагерена (ИТЛ) хөкем итә<ref>[https://www.geni.com/people/Гульчира-Гафурова/6000000049118338845 Гульчира Закировна Гафурова.] Genealogy</ref>. Срокның күп өлешен [[ГУЛАГ]]ның Караганда лагеренда (Карлаг) үткәргән<ref name=":0" />. Г. Гафурованың ике кызын – 7 һәм 10 яшьлек Роза һәм Гүзәлне икенче көнне Казанның [[НКВД]] спецприемнигына алып китәләр, аннары [[Одесса өлкәсе]]ндәге махсус [[балалар йорты]]на җибәрәләр. Апасы Гөлчирә гаиләсенең фаҗигасен ишетеп, сеңлесе Асия ире Рәхим һәм бөтен гаиләсе белән бергә яшәп яткан [[Донбасс]]тан [[Арча]]га кайтып төшә. Ике кызны Одесса далаларыннан эзләп тапканчы бер еллап вакыт үтә. Сеңлесе Асия һәм аның ире Рәхим Бикмурзиннар, кызларны үз гаиләсенә алып, үзләренең ике баласы белән бергә, аермыйча, тәрбия итәләр<ref>Кызыл чәчәкләр. Сибгатулла белән Гөлчирә кыйссасы. // ''[[Саимә Ибраһимова]]''. Әгәр мин янмасам... К.: [[ТКН]], 2011, 95-101нче бит. ISBN 978-5-398-01783-1</ref>. Г. Гафурованы [[Темников]] лагерена, аннан [[Карелия]]гә, [[Сегежа]]га сал агызу эшенә җибәрәләр. [[Бөек Ватан сугышы|Сугыш]] башлангач, аны [[Караганда]] лагерена (Карлаг) күчерәләр. 1946 елның 14 маенда Г. Гафурова иреккә чыгарылган. Бу вакытта кызы Казанда вузда укыса да, Гөлчирәне яңа сынаулар көтә: аңа Казанда яшәргә ярамый, Казанда эшкә урнашырга ярамый, өстәвенә, анда [[Туберкулёз|туберкулезның]] икенче стадиясе башланган. [[Арча]]да кызы Гүзәл белән икесенә фатир табып, [[балалар бакчасы]]на мөдир булып урнаша. «Халык дошманына урын бар, безгә – юк», дип өстеннән шикаять язгач, озак кына эш таба алмый. Балаларга сөт җибәрү кухнясына мөдир итеп куйгач, өстеннән тагын шикаять язалар. Кешеләргә чигү чигеп, аз булса да акча эшли. 1946-1953 елларда – [[Арча районы]]нда китапханәче. 1956 елның 3 октябрендә реабилитацияләнә<ref>[https://lists.memo.ru/d8/f169.htm Гульчира Закировна Гафурова.] Списки жертв</ref> . Партиягә кире кайтаралар. [[Казан]]да фатир, персональ [[пенсия]] бирәләр. 1966 елда [[Татарстан АССР Югары Советы]] президиумы Грамотасы белән бүләкләнгән. 1967 елның 9 июнендә Казанда вафат. * {{comment|Туганнан туган энесе| племянник}} ― [[Азат Бикмурзин|Азат Шәүкәт улы Бикмурзин]] (1969), 2014―2020 елларда «[[Түбәнкаманефтехим|Түбән Кама нефть химиясе]]» ААҖ генераль директоры, V-VI чакырылыш [[Татарстан Республикасы Дәүләт Советы]] депутаты <ref>''Рәмис Ногманов''. [http://syuyumbike.ru/news/kt-belgnnr-polky/glchir-gafurova-nakhak-gaep-korbany Гөлчирә Гафурова – нахак гаеп корбаны.] «[[Сөембикә (журнал)|Сөембикә]]», 29.04.2020</ref><ref>[https://tatcenter.ru/person/bikmurzin-azat-shaukatovich/ Бикмурзин Азат Шаукатович.] Татцентр.ру</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [https://ru.openlist.wiki/Гафурова_Гильчура_Загировна_(1903) Гафурова Гильчура Загировна (1903).] Открытый список{{ref-ru}} * ''Г. Р. Заманова''. [https://tatarica.org/ru/razdely/sredstva-massovoj-informacii/personalii/gafurova-gulchira-gulchahra-minnezagirovna-zagirovna Гафурова Гөлчирә (Гөлчәһрә) Миңнезаһир кызы.] Tatarica Онлайн-энциклопедиясе == Әдәбият == * [http://syuyumbike.ru/news/lichnosti/kyzyl-chchklr Кызыл чәчәкләр.] Сибгатулла белән Гөлчирә кыйссасы. // ''[[Саимә Ибраһимова]]''. Әгәр мин янмасам... К.: [[ТКН]], 2011, 95-101нче бит. ISBN 978-5-398-01783-1 * ''[[Азат Ахунов|Ахунов А.]], Заманова Г''. Беренчеләр. // «[[Сөембикә (журнал)|Сөембикә]]», 2001, № 8. {{DEFAULTSORT:Гафурова, Гөлчирә}} [[Төркем:Татар журналистлары]] [[Төркем:Мөхәррирләр]] [[Төркем:Репрессияләнгән татарлар]] 2p5zt9vpsia1m7nzj62aalmrjxr0fwv 0 588030 3524675 2022-07-25T16:37:48Z Әмир 15082 яңа бит ясау wikitext text/x-wiki '''Гафурова''' ― фамилия. * [[Гөлчирә Гафурова]] (1901-1967), журналист, [[«Азат хатын» журналы]]на нигез салуда катнашучы. * [[Зөһрә Гафурова]] (1940), медицина фәннәре докторы (1997), профессор (1997). ---- * '''[[Гафуров]]''' {{күп мәгънәле}} [[Төркем:Фамилияләр]] k0sm6zadc4c11zrascqi21c4eoodqrf 1 588031 3524679 2022-07-25T16:46:45Z Әмир 15082 Яңа бит: «{{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =татарлар |халык2 = |халык3 = |кулланучы= Әмир}}» wikitext text/x-wiki {{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =татарлар |халык2 = |халык3 = |кулланучы= Әмир}} 3yf8ie8c81s70y4zplgrjokc8phemc1 10 588032 3524700 2022-07-25T20:14:32Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «Newly eclosed individual of Pachliopta aristolochiae – Common Rose.jpg» wikitext text/x-wiki Newly eclosed individual of Pachliopta aristolochiae – Common Rose.jpg fgd192kqmjpmdq47n8v2i07blxxprky 10 588033 3524701 2022-07-25T20:15:49Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «Over There (1917).mp3» wikitext text/x-wiki Over There (1917).mp3 r08p9ymen38vw7doqqlgvfgvanmee1c 10 588034 3524704 2022-07-25T20:42:09Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «Close wing Mud puddle of Delias agostina (Hewitson, 1852) – Yellow Jezebel (Male) WLB IMG 2640.jpg» wikitext text/x-wiki Close wing Mud puddle of Delias agostina (Hewitson, 1852) – Yellow Jezebel (Male) WLB IMG 2640.jpg dy9bal4j34dg2bgylds3l7rm861honk 10 588035 3524705 2022-07-25T20:43:07Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «Voyelles, by Arthur Rimbaud keh 128kb.mp3» wikitext text/x-wiki Voyelles, by Arthur Rimbaud keh 128kb.mp3 8nprfseokg3sfqjeyloxw6g7c9zie8u 101 588036 3524707 2022-07-26T06:40:57Z A.Khamidullin 6685 Яңа бит: «== Физика һәм химия кисешү өлкәсе == Әлегә химия буенча мәкаләләр алай ук күп булмыйча, физика порталында тәфсилләп язылган булып. Бәлки, бер үк вакытта физика һәм химия өлкәсенә караган мәгълүматны биредә дә китерергә мөмкин булыр. Мәсәлән, тыгызлык буенча мәг...» wikitext text/x-wiki == Физика һәм химия кисешү өлкәсе == Әлегә химия буенча мәкаләләр алай ук күп булмыйча, физика порталында тәфсилләп язылган булып. Бәлки, бер үк вакытта физика һәм химия өлкәсенә караган мәгълүматны биредә дә китерергә мөмкин булыр. Мәсәлән, тыгызлык буенча мәгълүмат, таркалу реакцияләре, һ.б.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 26 июл 2022, 06:40 (UTC) 76j53tit7mzu1a66v49yrdu05b9jb3l 3524708 3524707 2022-07-26T06:43:54Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki == Физика һәм химия кисешү өлкәсе == Әлегә химия буенча мәкаләләр алай ук күп булмыйча, физика порталында тәфсилләп язылган булып. Бәлки, бер үк вакытта физика һәм химия өлкәсенә караган мәгълүматны биредә дә китерергә мөмкин булыр. Мәсәлән, тыгызлык буенча мәгълүмат, таркалу реакцияләре, һ.б.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 26 июл 2022, 06:40 (UTC)<br/> 7qp4d2ydz3ryrq3lmguqfdlh3ymhhyx 3524711 3524708 2022-07-26T07:20:55Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki == Физика һәм химия кисешү өлкәсе == Әлегә химия буенча мәкаләләр алай ук күп булмыйча, физика порталында тәфсилләп язылган булып. Бәлки, бер үк вакытта физика һәм химия өлкәсенә караган мәгълүматны биредә дә китерергә мөмкин булыр. Мәсәлән, тыгызлык буенча мәгълүмат, таркалу реакцияләре, һ.б.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 26 июл 2022, 06:40 (UTC)<br/> Шулай ук медицинада кулланыш өлешенә сылтамалар ясау яки күчереп кертү турында уйлап карарга мөмкин дип уйлыйм.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 26 июл 2022, 07:20 (UTC) j2cy8kdd15gqzo47p2apcatzw32stoz 3524712 3524711 2022-07-26T07:22:40Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki == Физика һәм химия кисешү өлкәсе == Әлегә химия буенча мәкаләләр алай ук күп булмыйча, физика порталында тәфсилләп язылган булып. Бәлки, бер үк вакытта физика һәм химия өлкәсенә караган мәгълүматны биредә дә китерергә мөмкин булыр. Мәсәлән, тыгызлык буенча мәгълүмат, таркалу реакцияләре, һ.б.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 26 июл 2022, 06:40 (UTC)<br/> Шулай ук медицинада кулланыш өлешенә медицина темасы мәкаләләренә сылтамалар ясау яки күчереп кертү турында уйлап карарга мөмкин дип уйлыйм.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 26 июл 2022, 07:20 (UTC) diyqewfj8c3xvml7q4u8fbcyiol1fgl 6 588037 3524717 2022-07-26T09:53:34Z Әмир 15082 {{Ирексез лицензияле сурәт |тасвир = Әнвәр Гәрәев фотосурәте |чыганак = http://www.botanica.kg/gareev/#:~:text=Гареев%20Энвер%20Закизьянович%20-%20известный,Татарской%20АССР%2C%20в%20семье%20учителя |ясау вакыты = билгесез |автор = билгесез }} {{Ирексез лицензияле сурәт/НКИ |мәкалә = Әнвәр Гәрәев |максат = сурәтләү өчен |алмаштыру мөмкинлеге = бар |өстәмә мәгълүмат = юк }} [[Төркем:Сурәтләр:Шәхесләр]][[Төркем:Сурәтләр:Гали... wikitext text/x-wiki == Кыскача аңлатма == {{Ирексез лицензияле сурәт |тасвир = Әнвәр Гәрәев фотосурәте |чыганак = http://www.botanica.kg/gareev/#:~:text=Гареев%20Энвер%20Закизьянович%20-%20известный,Татарской%20АССР%2C%20в%20семье%20учителя |ясау вакыты = билгесез |автор = билгесез }} {{Ирексез лицензияле сурәт/НКИ |мәкалә = Әнвәр Гәрәев |максат = сурәтләү өчен |алмаштыру мөмкинлеге = бар |өстәмә мәгълүмат = юк }} [[Төркем:Сурәтләр:Шәхесләр]][[Төркем:Сурәтләр:Галимнәр]] hni42ej214ssgbugrb91q8vz2ke7gjo 0 588038 3524718 2022-07-26T09:54:02Z Әмир 15082 яңа бит ясау wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Әнвәр Гәрәев | рәсем = Ә.З.Гәрәев.jpg | рәсем_зурлыгы = 200px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Әнвәр Зәкиҗан улы Гәрәев | һөнәр = ботаник, галим | туу датасы = 10.01.1910 | туу җире = [[РИ]], [[Уфа губернасы]], {{туу җире|Минзәлә өязе| Сарман районында}}, [[Нөркәй волосте]], [[Чураш (Татарстан)|Чураш]] | гражданлык = {{байраклаштыру|Русия империясе}}→<br/> {{байраклаштыру|РСФСР}}→<br/> {{байрак|СССР}} [[СССР]] | милләт = татар | үлем датасы = 2.05.1974 | үлем җире = [[СССР]], [[Кыргызстан ССР]], {{үлем җире|Фрунзе| Бишкәктә}} | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = {{Хөрмәт билгесе ордены}} | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Гәрәев}} '''Әнвәр Гәрәев''', Әнвәр Зәкиҗан улы Гәрәев (''[[1910 ел]]ның [[10 гыйнвар]]ы, [[РИ]], [[Уфа губернасы]], [[Минзәлә өязе]], [[Нөркәй волосте]], [[Чураш (Татарстан)|Чураш]] – [[1974 ел]]ның [[2 май|2 мае]], [[СССР]], [[Кыргызстан ССР]], [[Бишкәк|Фрунзе]]'') – биология, физиология һәм җиләк-җимеш үсемлекләре селекциясе өлкәсендә танылган галим, биология фәннәре докторы (1957), профессор (1959), Кыргызстан ССР ФА әгъза-корреспонденты (1964). == Тәрҗемәи хәле == 1910 елның 10 гыйнварында Уфа губернасы Минзәлә өязе Нөркәй волосте ([[Татарстан]]ның хәзерге [[Сарман районы]]) [[Чураш (Татарстан)|Чураш]] авылында укытучы-мөгаллим гаиләсендә туган<ref name=":0">[https://www.foto.kg/galereya/page,1,2,3780-istoricheskie-lichnosti-gareev-enver-zakizyanovich.html Исторические личности: Гареев Энвер Закизьянович]</ref>. Әтисе – авыл мәктәпләренә география, тарих, математика укытуның заманча ысулларын керткән Татарстанда танылган мәгърифәтче, «Су астында» фәнни-фантастик повесте һәм «Төрмә турында хатирәләр» авторы буларак билгеле<ref name=":0" />. Хезмәт юлын [[Кырым]]да, «Массандра» совхозында эшче булып башлый. 1936 елда Краснодар авыл хуҗалыгы институтын (1991 елдан Кубань аграр университеты (''[[:ru:Кубанский государственный аграрный университет|ru]])'') тәмамлаган. 1936-1947 елларда [[Кыргызстан ССР]]ның Республика җиләк-җимеш тәҗрибә станциясендә эшли: башта фәнни хезмәткәр, аннан директор. 1946 елда Кыргызстан ССР Фәннәр академиясенең Ботаника бакчасы директоры итеп билгеләнә. 25 елдан артык бер үк вакытта җиләк-җимеш үсемлекләре биологиясе лабораториясен һәм бакча коллективын җитәкли. Аның җитәкчелегендә ботаника бакчасының фәнни көчләре берләштерелә һәм Кыргызстан республикасы өчен зур әһәмияткә ия булган үсемлекләрне интрукцияләү һәм акклиматизацияләү мәсьәләләрен хәл итүгә юнәлтелә. Бу ботаника бакчасына 1964 елда мөстәкыйль фәнни-тикшеренү учреждениесе булып бүленеп чыгарга мөмкинлек бирә. Кыска гына вакыт эчендә Ботаника бакчасында 5500 төрдән артык төрле сортлы [[агач]], куак, декоратив-чәчәк һәм үлән үсемлекләре коллекциясе булдырыла. Ә. З. Гәрәев 7 меңнән артык формадан торган [[алма]], [[груша]], [[слива]], шәфталу (персик), абрикос гибридлары фондын булдырган. Әлеге фондтан 14 алма сорты дәүләт сынавына тапшырылган; кышлыкка чыдам, югары сыйфатлы һәм уңыш бирүче 5 сорт Кыргызстанда районлаштырылган: Кышкы Кыргыз (''Зимнее Киргизское''), Рәшидә, Көзге Гәрәев сорты (''Осеннее Гараева''), Пальмира, Аламединское. Сливаның 14 сорты дәүләт сорт сынавына тапшырылган; кышлыкка чыдам 4 сорты районлаштырылган: Киргизская превосходная, Уркуя, Жибек, Кыял, Тулпар<ref>[http://www.botanica.kg/gareev/#:~:text=Гареев%20Энвер%20Закизьянович%20-%20известный,Татарской%20АССР%2C%20в%20семье%20учителя Ботанический Сад им. Гареева]</ref>. Ә .З. Гәрәев тарафыннан Кыргызстан бакчачылыгы һәм республиканың 15 җиләк-җимеш туфрак-климат зоналарына территориаль бүленеше буенча зур тикшеренүләр үткәрелгән. Тикшеренүләр нәтиҗәләре буенча 100 дән артык фәнни эш бастырып чыгарган, алар арасында 4 монография, 3 рекомендация бар. == Төп хезмәтләре == * Мичуринские сорта плодовых растений в Киргизии. Москва, Изд. АН СССР, 1951. * Основные вопросы агротехники и сортовой состав плодовых культур в Киргизии (в соавторстве). Фрунзе, Изд. МСХ Кирг. СССР, 1952. * Агротехнические рекомендации по плодово- ягодным культурам и винограду для Киргизской ССР. Фрунзе, 1959. * Плодовые культуры Кыргызстана. Фрунзе, Киргосиздат, 1959. * Особенности образования цветочных почек у яблони. Фрунзе, «Илим», 1970.page,1,2,3780-istoricheskie-lichnosti-gareev-enver-zakizyanovich.html Ә. З. Гәрәев тарафыннан фәнни мәктәпкә нигез салына, аның төп фәнни юнәлешләре ― Кыргызстанда җиләк-җимеш үсемлекләре интродукциясе һәм селекциясе, биологиясе, начар мохит шартларына бирешми торган югары сыйфатлы, уңыш бирүчән җиләк-җимеш үсемлекләренең яңа сортларын булдыру, аларның экологик-физиологик, биохимия, цитогенетик үзенчәлекләрен өйрәнү. Ә. З. Гәрәев 9 фән кандидаты әзерләгән. Аның фәнни-оештыру эшенең юнәлешләрен КР Милли фәннәр академиясе әгъза-корреспонденты биология фәннәре докторы В. П. Криворучко, биология фәннәре кандидаты өлкән фәнни хезмәткәр И. В. Солдатов, биология фәннәре кандидаты Т. Жапарбаев һ. б. дәвам иткән һәм үстергән. 1947 елда авыл хуҗалыгы фәннәре кандидаты, 1957 елда биология фәннәре докторы гыйльми дәрәҗәсенә диссертацияләр яклаган. 1959 елда аңа профессор дәрәҗәсе бирелә, 1964 елда Кыргызстан ССР Фәннәр академиясенең әгъза-корреспонденты итеп сайлана. 1974 елның 2 маенда каты авырудан соң вафат була. Кабере [[Бишкәк]] зиратында. == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == * [[Хөрмәт Билгесе ордены]] * «Фидакарь хезмәт өчен» медале * ике тапкыр Кыргызстан ССР Югары Советының Мактау грамотасы * «Авыл хуҗалыгы отличнигы» мактау билгесе һ. б. == Хәтер == * [[1996 ел|1996]] – Биология фәненә, ботаника бакчасын төзүгә һәм үстерүгә, фәнни кадрлар әзерләүгә зур өлеш кертүен исәпкә алып, Кыргызстан милли Фәннәр Академиясе президиумы Ботаника бакчасына Ә. З. Гәрәев исемен бирү турында Карар кабул итә. * [[2022 ел|2022]] – Бишкәктә Ботаника бакчасында биология фәннәре докторы, профессор, Кыргызстан ССР Фәннәр Академиясе әгъза-корреспонденты Гәрәев Әнвәр Зәкиҗан улына багышланган Истәлек стеласы ачыла (стеланың авторы Йосыф Таһиров, сынчы Алмаз Кожегулов)<ref>''Юрий Копытин''. [https://24.kg/obschestvo/239196_vbishkeke_vbotanicheskom_sadu_otkryili_stelu_professoru_enveru_gareevu/ В Бишкеке в Ботаническом саду открыли стелу профессору Энверу Гарееву.] 24.KG, 7.07.2022{{ref-ru}}</ref>. Ачу тантанасында Кыргыстан милли Фәннәр Академиясе президенты Морат Джуматаев, Кыргызстан хөкүмәте рәисе урынбасары Эдиль Байсалов, Татарстан хөкүмәте рәисе урынбасары, Бөтендөнья татар конгрессы Милли шурасы рәисе [[Васил Шәйхразиев]], Бишкәк вице-мэры Виктория Мозгачева, Ә. З. Гәрәев исемендәге Ботаника бакчасы директоры Гулайым Донбаева, «Туган тел» татар-башкорт мәдәни үзәге җитәкчесе Гөлсинә Үлмәскулова һ. б. катнашкан<ref>''Индира Камчыбекова''. [https://kabar.kg/news/v-botsadu-bishkeka-otkryli-stelu-professoru-enveru-gareevu/ В Ботсаду Бишкека открыли стелу профессору Энверу Гарееву.] Кабар, 07.07.2022{{ref-ru}}</ref><ref>[https://tatar-congress.org/ru/blog/v-bishkeke-otkrylas-stela-vydayushemusya-uchenomu-enveru-gareevu/ В Бишкеке открылась стела выдающемуся ученому Энверу Гарееву.] [[БТК|Всемирный конгресс татар]], 07.07.2022</ref> == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [http://www.botanica.kg/gareev/#:~:text=Гареев%20Энвер%20Закизьянович%20-%20известный,Татарской%20АССР%2C%20в%20семье%20учителя Ботанический Сад им. Гареева] == Чыганаклар == * Гәрәев Әнвәр Зәкиҗан улы // [[Сарман районы энциклопедиясе]] (төзүче-мөхәррире [[Дамир Гарифуллин]]). [[Яр Чаллы]]: Идел-йорт, 2000, 62нче бит. [[Төркем:Кубань аграр университетын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Биология фәннәре докторлары]] [[Төркем:Профессорлар]] tgkpygeu3uhm8d887nr3mb5cm220wf3 1 588039 3524719 2022-07-26T09:55:14Z Әмир 15082 Яңа бит: «{{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =татарлар |халык2 =кыргызлар |халык3 = |кулланучы= Әмир}}» wikitext text/x-wiki {{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =татарлар |халык2 =кыргызлар |халык3 = |кулланучы= Әмир}} 7fk5x7o1dkmzsjvzpvlmjer5ulwbfki 14 588040 3524720 2022-07-26T09:55:50Z Әмир 15082 Яңа бит: «[[Төркем:Проект:Төрки марафон 2022 мәкаләләре — халыклар буенча]]» wikitext text/x-wiki [[Төркем:Проект:Төрки марафон 2022 мәкаләләре — халыклар буенча]] rd53bgpe0z151luhcnjaqwqltk55pe0 14 588041 3524725 2022-07-26T10:04:38Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki [[Төркем:Краснодар югары уку йортларын тәмамлаучылар]] 6wygz90utny1tehfvu4hawqp4lcwlu0