Wikipedia ttwiki https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Медиа Махсус Бәхәс Кулланучы Кулланучы бәхәсе Википедия Википедия бәхәсе Файл Файл бәхәсе МедиаВики МедиаВики бәхәсе Калып Калып бәхәсе Ярдәм Ярдәм бәхәсе Төркем Төркем бәхәсе Портал Портал бәхәсе TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета 0 1471 3524798 3524226 2022-07-28T10:39:12Z Billinghurst 6022 [[Special:Contributions/103.57.251.99|103.57.251.99]] үзгәртүләре ([[User talk:103.57.251.99|бәхәс]]) [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] юрамасына кадәр кире кайтарылды wikitext text/x-wiki {{twinCYR|Google (LAT)}} {{ҮК}} '''Google'''<ref>[http://www.google.com/search?ie=UTF-8&hl=tt Google]</ref> ([[NASDAQ]]: ''GOOG'')&nbsp;— [[АКШ]]-да нигезләнгән [[эзләү системасы]]. Бүгенгә [[Интернет]]та [[кулланучы]] иң популяр [[эзләү]] [[система]]лары [[рәт]]енә керә һәм [[көн]] саен 200 [[миллион]]нан артык [[сорау]] эшкәртә. Төрле [[сәхифә]]ләрдән тыш, Google [[ширкәт]]е [[төр]]ле [[программа]]лар һәм яңа төрле веб-[[кушымча]]лар чыгара. == Тарих == Google [[машина]]сын [[1996 ел]]да Ларри Пейдж һәм Сергей Брин, [[Стэнфорд]] [[укучы]]лары ачып җибәрә. [[1998 ел]]ның [[7 сентябрь|7 сентябрендә]] [[Калифорния]]дә '''Google Inc.''' [[исем]]ле ширкәт теркәлә.<ref>{{Cite journal|last=Brin|first=Sergey|author-link=Sergey Brin|last2=Page|first2=Lawrence|author-link2=Larry Page|year=1998|title=The anatomy of a large-scale hypertextual Web search engine|url=http://infolab.stanford.edu/pub/papers/google.pdf|journal=Computer Networks and ISDN Systems|volume=30|issue=1–7|pages=107–117|citeseerx=10.1.1.115.5930|doi=10.1016/S0169-7552(98)00110-X}}</ref><ref>{{cite journal |last=Barroso |first=L.A. |last2=Dean |first2=J. |last3=Holzle |first3=U. |date=April 29, 2003 |title=Web search for a planet: the google cluster architecture |journal=IEEE Micro |volume=23 |issue=2 |pages=22–28 |doi=10.1109/mm.2003.1196112 |quote=We believe that the best price/performance tradeoff for our applications comes from fashioning a reliable computing infrastructure from clusters of unreliable commodity PCs.|url=https://semanticscholar.org/paper/8db8e53c92af2f97974707119525aa089f6ed53a }}</ref> === Исемнең килеп чыгышы === ''Google'' [[сүз]]е ул 10¹⁰⁰ санын аңлата торган [[googol]] сүзе аркылы барлыкка килгән. Бу сүз [[эзләүче]] ''Google'' машинасының [[куәт]]ен күрсәтергә тиеш була. == Моны да карагыз == * [[Эзләү системасы]] * [[Google Тәрҗемәче]] == Сылтамалар == * [http://www.google.com/ Google] * [http://news.google.com/ Google News – яңалыклар] һәм [http://news.google.com/news?hl=en&edition=us&q=Tatarstan TТатарстан турында яңалыклар] * [http://froogle.google.com/ Froogle – товар эзләү машинасы] * [http://directory.google.com/ Google төргәге] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110120182400/http://directory.google.com/ |date=2011-01-20 }} һәм [http://directory.google.com/Top/World/Tatar%C3%A7a/ Google төргәгендә татар өлеше] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20041010013605/http://directory.google.com/Top/World/Tatar%C3%A7a/ |date=2004-10-10 }} * [http://www.gmail.com/ Gmail – хат хезмәте] * [http://www.blogger.com/ Blogger] * [http://www.google.com/coop/cse?cx=010897078278572180631%3Adhkk_ymtfpc www.google.com search] * [http://www.google.com/googleblog Google'ның рәсми блогы] * [http://www.google.com/search?ie=UTF-8&hl=tt Google] Татарча! == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} {{Портал|Технология}} {{Портал|Интернет}} [[Төркем:Google|*]] [[Төркем:Эзләү системалары]] [[Төркем:АКШ сайтлары]] opyrhcqc5r3gwk6rduwssays3ulyxis 0 12223 3524789 3510608 2022-07-27T18:47:33Z Zemant 5026 /* УЕФА ярышларында */ wikitext text/x-wiki {{ФК карточкасы |фон = #ae2446 |текст = #FFFFFF |исем = {{Байрак|Татарстан|20px}} Рубин |логотип = |агымдагы сезон = |тулы исем =«„Рубин“ футбол клубы» муниципаль автономияле оешмасы |кушаматлар = «рубин төсле», «казанлылар», «иделчеләр», «кызыл-яшелләр» |нигезләнгән = 1958 |стадион = [[Казан-Арена]],<br/> [[Үзәк стадион (Казан)|Үзәк стадион]] (''запас стадион''), (''[[Казан]]'') |урыннар саны = 25 400<ref>[http://rubin-kazan.ru/ru/pages/club/central_stadium/ Информация о стадионе «Центральный»]</ref><br /> |президент = {{Байрак|Русия|20px}} [[Илсур Мәтшин]] |тренер = {{Байрак|Русия|20px}} [[Леонид Слуцкий]] |капитан = {{Байрак|Русия|20px}} Олег Кузьмин |рейтинг = |спонсор = [[ТАИФ (холдинг)|«ТАИФ»]], [[Ак барс (банк)|«АК БАРС Банк»]] |сайт = [http://www.rubin-kazan.ru/ www.rubin-kazan.ru] |ярыш = [[РФПЛ|Русия чемпионаты]] |сезон = 2020/2021 |урын = 4. | pattern_la1 = _rubin1920h | pattern_b1 = _rubin1920h | pattern_ra1 = _rubin1920h | pattern_sh1 = _rubin1920h | pattern_so1 = _rubin1920h | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 9C1002 | pattern_la2 = _rubin1920a | pattern_b2 = _rubin1920a | pattern_ra2 = _rubin1920a | pattern_sh2 = _rubin1920a | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = 008000 | socks2 = 008000 | pattern_la3 = _rubin1920t | pattern_b3 = _rubin1920t | pattern_ra3 = _rubin1920t | pattern_sh3 = _rubin1920t | pattern_so3 = _rubin1920t | leftarm3 = | body3 = | rightarm3 = | shorts3 = | socks3 = }}'''«Рубин»''' футбол клубы (tat.lat. [http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/«Рубин»_футбол_клубы «Rubin» futbol klubı ])– [[Казан]] шәһәреннән спорт оешмасы. [[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Русиянең Премьер Лигасы]]нда уйный. Хәзерге вакытта дәүләт клубларыннан иң яхшылардан берсе. [[Русия]]нең ике кат чемпионы ([[2008 ел|2008]] һәм [[2009 ел|2009]]), [[Русия]] Кубогы [[2012]] иясе, [[Русия]] Суперкубогы ике тапкыр иясе ([[2010]], [[2012]]), Бердәмлеге Кубогы иясе ([[2010]]). Тренер — [[Хавьер Грасия]]. Рәсми нигезләнү датасы – [[1958 ел]], ләкин клуб [[1939 ел]]дан башка исеме белән чемпионатта уйнаган. [[2008 ел]]да «Рубин» [[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Русияның Премьер Лигасы]], беренче 7 турларында 7 мәртәбә җиңеп, лига арасында рекорд ясады. Төп төсләре: якут төсендәге, яшел, кызыл-яшел. == Исемнәр == * [[1958 ел|1958]] - [[1964 ел|1964]]: «Искра» * [[1964 ел|1964]] - [[1992 ел|1992]]: «Рубин» * [[1992 ел|1992]] - [[1993 ел|1993]]: «Рубин-ТАН» * [[1993 ел]]дан бирле: «Рубин» == Тарих == Команда С. П. Горбунов исемендәге завод нигезендә оештырылды. 1948 елдан команда [[РСФСР]] чемпионатында катнаша. [[Русияның Премьер Лигасы]]нда 2003 елдан бирле уйный. Югары дивизионга чыгып, клуб хәзер үк бронза медальләрне җиңде, ә 2008 елда, үзенең 50 еллык юбилеена, чемпион булды, ә киләсе елда икенче тапкыр алтын титулын алды. ===УЕФА ярышларында=== 2009-нче елда УЕФА Чемпионнар Лигасына чыгып [[Камп Ноу|Ноу Камп]] стадионына барып [[Барселона (ФК)|Барселона]]ны 1:2 исәбе (Рязанцев, [[Гөкдениз Карадениз]], [[Златан Ибраһимович]]) белән җиңеп кайтты. Икенче уен Казанда 0:0 белән бетте. Шул ук елны Италиянең [http://tatarblog.com/?p=95 Интернационале клубы белән очрашты] һәм ике уенда бер очко алды. [[2012]] елның ноябрь аенда Рубин Италиянең "Интер"ын Казанда 3:0 исәбе белән тар мар итте, Миланда 2:2 исәбе булды. Чемпионнар Лигасының группасында 3-нче урын алып УЕФА купасына чыкты һәм Исраил клубын җиңеп [[Алмания]]нең «Вольсбург» клубына чыкты: җиңелде [http://tatarblog.com/?p=204 Рубин-Вольсбург уены]. 2009-2010 сезоны Рубин өчен бик әйбәт булып чыкты. [[2012]] елда Европа Лигасында Рубин үз төркемендә беренче урыннан плей-оффка җиңелмичә чыкты, «[[İnter Milan futbol taqımı|Интер]]» (Милан) Рубинга 0:3 оттырып икенче урыннан гына чыга алды. [[2013]] елның 14 февралендә [[Мадрид]] шәһәрендә Рубин азчылыкта икенче таймда уйнап Атлетиконы 0:2 исәбе белән җиңде. «Атлетико» - Европа Кубогы иясе (2012), УЕФА рейтингы буенча (2013) икенче Дөнья командасы. 2013 елның [[20 декабрь|20 декабрендә]] — 12 ел буе эшләп, Рубин футбол клубы тарихында иң зур нәтиҗәләргә ирештергән тренер [[Корбан Бердыев]]ны эшеннән азат итте. 2014-2015 елларда «Рубин» клубын [[Ринат Билалетдинов]] җитәкли, 2015 елгы сезонда клубның уңышсыз старты сәбәпле вазифадан азат ителә, 2015-2016 елның маена кадәр Чалый җитәкли, 2016 елдан [[Хавьер Грасия]] баш тренеры итеп билгеләнә. [[2017 ел]]ның [[май|маеннан]] [[Хавьер Грасия]] белән 4 елга төзелгән контракт вакытыннан алда өзелә, аңа клуб 10 млн евро акча түләргә тиеш<ref>{{Citation |title=Хавьер Грасия покидает «Рубин» |url=http://www.rubin-kazan.ru/ |access-date=2009-10-26 |archive-date=2007-05-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070519173112/http://www.rubin-kazan.ru/ |dead-url=yes }}</ref>. == Русия чемпионатлары == {| align="center" class="standard collapsible" |+ ! |Ел !width=300|Лига ! |Урын ! |Уеннар ! |Җинүләр ! |Уртак нәтиҗәләр ! |Җиңелүләр ! |Туплар |---- | [[1992]] | [[Русиянең беренче футбол дивизионы|Беренче лига]], «Үзәк» зонасы | 5 | 34 | 15 | 9 | 10 | 43—30 |---- | bgcolor=Salmon | [[1993]] | bgcolor=Salmon | [[Русиянең беренче футбол дивизионы|Беренче лига]], «Үзәк» зонасы | bgcolor=Salmon | 8 | bgcolor=Salmon | 38 | bgcolor=Salmon | 19 | bgcolor=Salmon | 6 | bgcolor=Salmon | 13 | bgcolor=Salmon | 48—46 |---- | [[1994]] | [[Русиянең икенче футбол дивизионы|Икенче лига]], «Үзәк» зонасы | 15/18 | 32 | 6 | 4 | 22 | 15—65 |---- | [[1995]] | [[Русиянең икенче футбол дивизионы|Икенче лига]], «Үзәк» зонасы | 17/22 | 42 | 12 | 6 | 22 | 32−56 |---- | [[1996]] | [[Русиянең икенче футбол дивизионы|Икенче лига]], «Үзәк» зонасы | 6/22 | 42 | 24 | 7 | 11 | 66−34 |---- | bgcolor=Limegreen |[[1997]] | bgcolor=Limegreen |[[Русиянең икенче футбол дивизионы|Икенче лига]], «Үзәк» зонасы | bgcolor=Limegreen |1/21 | bgcolor=Limegreen |40 | bgcolor=Limegreen |32 | bgcolor=Limegreen |6 | bgcolor=Limegreen |2 | bgcolor=Limegreen |88−22 |---- | [[1998]] | [[Русиянең беренче футбол дивизионы|Беренче лига]] | 7/22 | 42 | 19 | 6 | 17 | 56—50 |---- | [[1999]] | [[Русиянең беренче футбол дивизионы|Беренче лига]] | 7/22 | 42 | 18 | 12 | 12 | 56—49 |---- | [[2000]] | [[Русиянең беренче футбол дивизионы|Беренче лига]] | 3/20 | 42 | 24 | 6 | 8 | 61—28 |---- | [[2001]] | [[Русиянең беренче футбол дивизионы|Беренче лига]] | 8/18 | 34 | 13 | 7 | 14 | 44—44 |---- | bgcolor=Limegreen |[[2002]] | bgcolor=Limegreen |[[Русиянең беренче футбол дивизионы|Беренче лига]] | bgcolor=Limegreen |1/18 | bgcolor=Limegreen |34 | bgcolor=Limegreen |22 | bgcolor=Limegreen |6 | bgcolor=Limegreen |6 | bgcolor=Limegreen |51−14 |---- | bgcolor=#FFDAB9 |[[2003]] | bgcolor=#FFDAB9 |[[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | bgcolor=#FFDAB9 |3/16 | bgcolor=#FFDAB9 |30 | bgcolor=#FFDAB9 |15 | bgcolor=#FFDAB9 |8 | bgcolor=#FFDAB9 |7 | bgcolor=#FFDAB9 |44—29 |---- | [[2004]] | [[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | 10/16 | 30 | 7 | 12 | 11 | 32—31 |---- | [[2005]] | [[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | 4/16 | 30 | 14 | 9 | 7 | 45—31 |---- | [[2006]] | [[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | 5/16 | 30 | 13 | 7 | 10 | 43—37 |---- | [[2007]] | [[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | 10/16 | 30 | 10 | 5 | 15 | 31—39 |---- | bgcolor=Gold |[[2008]] | bgcolor=Gold |[[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | bgcolor=Gold |1/16 | bgcolor=Gold |30 | bgcolor=Gold |18 | bgcolor=Gold |6 | bgcolor=Gold |6 | bgcolor=Gold |44—26 |---- | bgcolor=Gold |[[2009]] | bgcolor=Gold |[[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | bgcolor=Gold |1/16 | bgcolor=Gold |30 | bgcolor=Gold |19 | bgcolor=Gold |6 | bgcolor=Gold |5 | bgcolor=Gold |62—21 |---- | bgcolor=#FFDAB9 |[[2010]] | bgcolor=#FFDAB9 |[[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | bgcolor=#FFDAB9 |3/16 | bgcolor=#FFDAB9 |30 | bgcolor=#FFDAB9 |15 | bgcolor=#FFDAB9 |13 | bgcolor=#FFDAB9 |2 | bgcolor=#FFDAB9 |37—16 |---- | [[2011]]/[[2012|12]] | [[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | 6/16 | 44 | 17 | 17 | 10 | 55—41 |---- | [[2012]]/[[2013|13]] | [[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | 6/16 |30 |15 |5 |10 |39—27 |---- | [[2013]]/[[2014|14]] | [[Русиянең Футбол Премьер-Лигасы|Премьер-Лига]] | 9/16 |30 |9 |10 |11 |36—30 |} == Рубин белән 2008 елгы Русия чемпионнары == Козко, Ревишвили, Рыжиков, Ансальди, Джефтон, Квирквелия, Орехов, Попов, Салуквадзе, Томас, Фёдоров, Шаронов, Баляйкин, Галиулин, [[Гөкдениз Карадениз|Карадениз]], Кобенко, Нобоа, Ребров, Рязанцев, Семак, Сибайя, Адамов, Бухаров, Милошевич, Кабзе == Рубин белән 2009 елгы Русия чемпионнары == Козко, Ревишвили, Рыжиков, Томас, Ансальди, Навас, Салуквадзе, Калешин, Орехов, Попов, Квирквелия, Шаронов, Быстров, Сибайя, Семак, Рязанцев, Нобоа, Баляйкин, Горбанец, Муравски, [[Гөкдениз Карадениз|Карадениз]], Касаев, Домингес, Бухаров, Портнягин, Кабзе == Моны да карагыз == * [[Рубин-2|Рубин-2 футбол клубы]] * [[Зенит-Казан (волейбол клубы)]] {{Портал|Спорт|Шәхесләр}} == Сылтамалар == * [http://www.rubin-kazan.ru Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070519173112/http://www.rubin-kazan.ru/ |date=2007-05-19 }} * {{wikidata|p2013|}} Facebookта * {{wikidata|p2003|}} Instagramда * {{wikidata|p2002|}} twitterда * {{wikidata|p2847|}} Google+тә * {{wikidata|p2397|}} YouTubeта * {{wikidata|p3185|}} ВКонтактедә == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} {{«Рубин» футбол клубы}} {{Татарстан спорт оешмалары}} {{Русиянең Футбол Премьер-Лигасы}} [[Төркем:«Рубин» футбол клубы]] [[Төркем:Русиянең Футбол Премьер-Лигасы клублары]] 26u4ytqu64rdmvnjnj6rsf5c5egsygs 0 12681 3524771 3198370 2022-07-27T12:24:09Z Zemant 5026 /* Тарих */ wikitext text/x-wiki {{ДәүләтВМ}} {{twinCYR|Amerika Quşma Ştatları}} '''Америка Кушма Штатлары''' ({{lang-en|United States of America}}), еш кына кыскача '''АКШ''' ({{lang-en|USA}}), '''Кушма Штатлар''' ({{lang-en|United States, U.S.}}) яки гади '''Америка''' ({{lang-en|America}}) диелә — [[Төньяк Америка]]да урнашкан [[дәүләт]]. Мәйданы буенча дөньяда дүртенче урында тора (9 518 900 км²). Халык саны буенча дөньяда өченче урында тора (304 млн. кеше). Башкаласы — [[Вашингтон]] шәһәре. Дәүләт төзелеше буенча төркеме — [[Федератив дәүләт|федератив]] [[Президент җөмһүрияте|президент республикасы]]. Америка Кушма Штатлары төньякта [[Канада]] белән, көньякта [[Мексика]] белән чиктәш. Көнбатыштан [[Тын океан]] белән, ә көнчыгыштан исә [[Атлантик океан]] белән юыла. Административ яктан ил 50 [[АКШ штатлары|штатка]] һәм 1 федераль округка (Колумбия) бүленә. == Географик мәгълүмат == [[Рәсем:Капитолий.jpeg|thumb|300px|left|Капитолий]] === Географик урнашу === === Рельеф === === Файдалы казылмалар === == Тарих == [[Рәсем:US states by date of statehood3.gif|thumb|300px|left|Штатларның АКШ ка керү динамикасы]] * [[1565 ел|1565]] — [[Испания|Испанлылар]] хәзерге [[АКШ]] җирлегендәге беренче шәһәргә — [[Сент-Огастин]]га нигез сала. * [[1585 ел|1585]] — Роанок исемле беренче колония барлыкка килә — британлыларның Американы колонияләштерергә беренче омтылышы. * [[1607 ел|1607]] — Британлылар тарафыннан Джеймстаун исемле (Виргин җире) [[Төньяк Америка]]дагы беренче даими колония булдырыла. * [[1609 ел|1609]] — Испанлылар [[Санта-Фе]] шәһәрен төзиләр — бу вакыйгадан башлап, хәзерге Кушма Штатлар җирләре көньяк-көнбатышта испанлыларның иң зур колонияләре белән чиктәш булып китә. * [[1620 ел|1620]] — Яңа Англиядә [[Плимут]] колониясе барлыкка килә. * [[1623 ел|1623]] — Нью-Һэмпшир колониясе барлыкка килә. * [[1626 ел|1626]] — һолландлылар Яңа Амстердамга — хәзерге [[Нью-Йорк]] шәһәренә нигез сала. * [[1630 ел|1630]] — Британия [[Пуританнар]]ы тарафыннан [[Массачусетс култыгы колониясе]] оештырыла, аның башкаласы итеп [[Бостон]] шәһәрен билгелиләр. * [[1634 ел|1634]] — Инглиз [[Католицизм]]ы тарафыннан [[Мэриленд]] колониясе төзелә. * [[1636 ел|1636]] — [[Массачусетс култыгы колониясе]]ннән куылган [[Баптизм|баптистлар]] [[Род-Айленд]]ка нигез салалар. * [[1638 ел|1638]] — [[Швеция|шведлар]] да үз [[Яңа Швеция|колонияләрен]] булдыралар, аларның беренчесенә хәзерге [[Делавэр]] штаты җирләрендә нигез салалар. 20 елдан соң бу колония [[Яңа Нидерландлар|нидерландлар]] кулына күчә. * [[1638 ел|1638]] — [[Коннектикут]] колониясенә нигез салына. * [[1670 ел|1670]] — Каролина британ колониясенә нигез салына, [[1729]] елда бу колония икегә бүленә: [[Көньяк Каролина]] һәм [[Төньяк Каролина]]. * [[1682 ел|1682]] — [[Людовик XIV]] [[Миссисипи (елга)|Миссисипи]] елгасы [[Елга бассейны|бассейнын]] [[Яңа Франция|Франция җирләре]] дип игълан итә. * [[1682 ел|1682]] — [[Квакерлар|Квакер]] булган [[Пенн, Уильям|Уильям Пенн]] [[Пенсильвания]]гә нигез сала, штатның үзәге — [[Филадельфия]] шәһәре, ул [[Унөч колония|Берләшкән колонияләр]]<nowiki/>нең (АКШның) беренче башкаласы була. * [[1701 ел|1701]] — [[Детройт форты]]на нигез салу — ул [[Бөек күлләр]] янындагы [[Яңа Франция|француз колонияләре]] җирләрендә урнаша. * [[1718 ел|1718]] — [[Франции колонияләре|Французлар]] [[Яңа Орлеан]]га нигез салып, хәзерге АКШның үзәк җирләренең чикләрен билгелиләр. * [[1724 ел|1724]] — [[Төньяк Америка]]дагы [[Джорджия]] британ колониясенә нигез салына. * [[1763 ел|1763]] — Французлар [[Сент-Луис]] портына нигез салалар, ул урта [[Миссисипи (штат)|Миссисипи]] агымының төп саклау пунктына әйләнә. * [[1803 ел|1803]] — АКШ Франциядән [[Луизиана]]ны сатып ала. * [[1812 ел]]ның [[18 июнь|18 июне]] — АКШ һәм [[Бөекбритания]] арасында сугыш башлана. * [[1861 ел]]ның [[12 апрель|12 апреле]] — АКШта [[АКШта Гражданнар сугышы|Гражданнар сугышы]] башлана. * [[1862 ел]]ның [[22 сентябрь|22 сентябре]] — [[АКШ президенты]] [[Авраам Линкольн]] [[негр]]-колларны азат итү турында игълан итә. * [[1898 ел]]ның [[21 апрель|21 апреле]] — [[Испан-америка сугышы]] башлана. * [[1941 ел]]ның [[11 декабрь|11 декабре]] — [[Алмания]] һәм [[Италия]] Америка Кушма Штатларына сугыш игълан итә. * [[1959 ел]]ның [[15 сентябрь|15 сентябре]] — [[СССР|ССРБ]] җитәкчеләреннән беренче булып [[Никита Хрущев]] АКШка килә. * [[2001 ел|2001]] — АКШ [[Әфганстан]]да хәрби операция башлый. * [[2003 ел]]ында [[Джордж Буш]] администратиясe Гыйракка каршы сугыш башлый. [[НАТО]]<nowiki/>ның Гыйракка каршы кoалициясe сoставында [[Бөекбритания]], [[АКШ]], [[Австралия]], [[Польша]] һ.б. дәүләтләр була. Алар үз гаскәрләрeн Гыйракка җибәрәләр. * [[2003 ел|2003]], [[7 апрель]] — {{USA}} гаскәрләре {{IRQ}}ның башкаласы {{Багдад гербы}}ка керә. == Административ бүленү == {{Төп мәкалә|АКШ административ бүленүе}} '''Беренче дәрәҗәдә Америка Кушма Штатлары штатларга бүленәләр.''' Штатлар үз чиратында округларга бүленәләр. АКШда 3141 округ бар. АКШ штатлары: {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" |- | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Айдахо]] | [[Рәсем:Flag of Idaho.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Айова]] | [[Рәсем:Flag of Iowa.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Алабама]] | [[Рәсем:Flag of Alabama.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Аляска]] | [[Рәсем:Flag of Alaska.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Аризона]] | [[Рәсем:Flag of Arizona.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Арканзас]] | [[Рәсем:Flag of Arkansas.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Вайоминг]] | [[Рәсем:Flag of Wyoming.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Вашингтон (штат)|Вашингтон]] | [[Рәсем:Flag of Washington.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Вермонт]] | [[Рәсем:Flag of Vermont.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Виргиния]] | [[Рәсем:Flag of Virginia.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Висконсин]] | [[Рәсем:Flag of Wisconsin.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | | [[Гавайлар]] | [[Рәсем:Flag of Hawaii.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Делавэр]] | [[Рәсем:Flag of Delaware.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Джорджия]] | [[Рәсем:Flag of Georgia (U.S. state).svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Көнбатыш Виргиния]] | [[Рәсем:Flag of West Virginia.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Иллинойс]] | [[Рәсем:Flag of Illinois.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Индиана]] | [[Рәсем:Flag of Indiana.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Калифорния]] | [[Рәсем:Flag of California.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Канзас]] | [[Рәсем:Flag of Kansas.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Кентукки]] | [[Рәсем:Flag of Kentucky.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Колорадо]] | [[Рәсем:Flag of Colorado.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Коннектикут]] | [[Рәсем:Flag of Connecticut.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Луизиана]] | [[Рәсем:Flag of Louisiana.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Массачусетс]] | [[Рәсем:Flag of Massachusetts.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Миннесота]] | [[Рәсем:Flag of Minnesota.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Миссисипи (штат)|Миссисипи]] | [[Рәсем:Flag of Mississippi.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Миссури (штат)|Миссури]] | [[Рәсем:Flag of Missouri.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мичиган]] | [[Рәсем:Flag of Michigan.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Монтана]] | [[Рәсем:Flag of Montana.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мэн (штат)|Мэн]] | [[Рәсем:Flag of Maine.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | nowrap | [[Мэриленд]] | [[Рәсем:Flag of Maryland.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Небраска]] | [[Рәсем:Flag of Nebraska.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Невада]] | [[Рәсем:Flag of Nevada.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap | [[Нью-Гэмпшир]] | [[Рәсем:Flag of New Hampshire.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Нью-Джерси]] | [[Рәсем:Flag of New Jersey.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]] | [[Рәсем:Flag of New York.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Нью-Мексико]] | [[Рәсем:Flag of New Mexico.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Огайо]] | [[Рәсем:Flag of Ohio.svg|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Оклахома]] | [[Рәсем:Flag of Oklahoma.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Орегон]] | [[Рәсем:Flag of Oregon.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Пенсильвания]] | [[Рәсем:Flag of Pennsylvania.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Род-Айленд]] | [[Рәсем:Flag of Rhode Island.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Төньяк Дакота]] | [[Рәсем:Flag of North Dakota.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap | nowrap |[[Төньяк Каролина]] | [[Рәсем:Flag of North Carolina.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Теннесси]] | [[Рәсем:Flag of Tennessee.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Техас]] | [[Рәсем:Flag of Texas.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Флорида]] | [[Рәсем:Flag of Florida.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |[[Көньяк Дакота]] | [[Рәсем:Flag of South Dakota.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Көньяк Каролина]] | [[Рәсем:Flag of South Carolina.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Юта]] | [[Рәсем:Flag of Utah.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} |} == Икътисад == ==Халык== АКШ җирләренә беренче кешеләр 10 мең ел элек килеп урнашкан дип санала. Алар Себер аша Аляскага күчүче кабиләләр булган дип фаразлана. [[XVII гасыр]]га кадәр алар кыйтгада доминант халык булып торалар. Хәзерге америкалылар бу территорияләргә урта гасырларда гына килеп урнашалар, АКШның бүгенге халкы XVII—[[XX гасыр]]ларда [[Аурупа]] илләреннән килеп урнашучыларның берләшүеннән барлыкка килә. Боларның күбесе — Көнбатыш Аурупадан һәм Африкадан чыккан иммигрантлар. Хәзерге вакытта америкалылар арасында европеоид расасы өстенлек алып тора. Икенче урында [[афроамерикалы]]лар, аннары — [[латиноамерикалы]]лар. === Халык саны === * [[1790 ел]] — 3,9 млн. кеше * [[1860 ел]] — 31,4 млн. кеше * [[1900 ел]] — 76,2 млн. кеше * [[1971 ел]] — 216,8 млн. кеше * [[1983 ел]] — 234,2 млн. кеше * [[2000 ел]] — 275,6 млн. кеше * [[2007 ел]] — 303,3 млн. кеше * [[2008 ел]] — 305,1 млн. кеше * [[2009 ел]] — 308,0 млн. кеше * [[2013 ел]] — 315,2 млн. кеше == Дәүләт төзелеше == Дәүләт төзелеше буенча АКШ - федератив президент республикасы. == Мәдәният == == Кораллы көчләр == {{main|АКШ Кораллы көчләре}} {{бүлекне яңартырга}} [[Файл:2ID Recon Baghdad.jpg|thumb|250px|Америка солдатлары [[Багдад]]та]] АКШның саклану бюджеты 700 миллиард доллар тәшкил итә, әмма аның зур өлеше фәнни тикшеренүләргә һәм яңа системнар уйлап чыгаруга тотыла<ref name="az16119">[https://www.azatliq.org/a/29712828.html АКШ күзләве: Кытай тиздән кораллануда иң алдынгы ил булачак]</ref>. == Моны да карагыз == * [[АКШ ватандашлар сугышы]] == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Сылтамалар == * [http://www.usa.gov АКШ Хөкүмәтенең рәсми порталы] {{ref-en}} * [http://www.grinchevskiy.ru/ АКШ тарихы] * [http://www.rususa.com/index.asp-lang-rus АКШ'ның рус порталы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100801010726/http://www.rususa.com/index.asp-lang-rus |date=2010-08-01 }} * [http://newslink.newsru.com/all?country=us&category=news АКШ'ның алдынгы ММЧ'ның хәбәрләр тасмасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101024063341/http://newslink.newsru.com/all?country=us&category=news |date=2010-10-24 }} * [http://york.web.officelive.com/AmerikalarKitaplar.aspx Америка бөек язучыларының китаплaры]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{АКШ административ бүленеше}} {{НАТО дәүләтләре}} {{Төньяк Америка дәүләтләре}} [[Төркем:АКШ]] [[Төркем:Җөмһүриятләр]] [[Төркем:Федератив дәүләтләр]] 1xz7zbv9veqrngje76cj53isdm81iui 0 12947 3524785 3191425 2022-07-27T18:24:46Z Әмир 15082 /* Моны да карагыз */ wikitext text/x-wiki {{Дәүләт |Татарча исем = Монголия |Татарча исем2 = {{lang-mn|Монгол Улс}} |Татарча исем3 = |Дәүләт исеме = Монголия |байрак = Flag_of_Mongolia.svg |герб = Coat of Arms of Mongolia.svg |девиз = |гимн = |карта =Location of Mongolia.svg |нигезләнү датасы = |бәйсезлек датасы = [[1911 ел]]ның [[29 декабрь|29 декабре]] ([[Цин империясе]]ннән) |халәт = |идарә итү формасы = Парламент Җөмһүрияте |телләр = [[монгол теле]] |башкала = Улан-Батор |шәһәрләр = [[Улан-Батор]], [[Эрдэнэт]], [[Дархан]] |Җитәкчеләр вазифалары = [[Президент]]<br />[[Премьер-министр]] |Җитәкчеләр = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]<br />[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] |вәзир урыны = премьер-министр |вәзир исеме = Санжагийн Баяр |шура башлыгы урыны = |шура башлыгы исеме = |мәйдан = 1 564 116 |су өлеше = 0,6 |халык саны =2 951 786 |халык тыгызлыгы =1,8 |исәп елы =2007 |акча = Монголия тугригы |тулаем милли продукт =$5,781 млрд. |тулаем милли продукт кеше башына = $2 000 |UTC = +7 … +8 |интернет домены = .mn |телефон коды = +976 }} '''Монго́лия''' ({{lang-mn|Монгол Улс}}) – Көнчыгыш-Үзәк Азиядәге, [[диңгез]]гә чыгышы булмаган, төньякта [[Русия]], көньякта [[Кытай]] белән чиктәш [[дәүләт]]. Рәсми тел – [[монгол теле]], язу – кирил әлифбасы. Монгол телендә халыкның 95 % сөйләшә. Урта мәктәпләрдә искемонгол язуын өйрәнәләр. == Тарих == === Монгол дәүләтенең барлыкка килүе === XII гасыр башында таралып урнашкан монгол ырулары дәүләткә берләшүгә чираттагы омтылыш ясап карыйлар. Бу дәүләт тарихка Хамаг Монгол исеме астында кереп кала. Аның беренче җитәкчесе Хайду-хан була. Аның оныгы Хабул-хан Цзинь империясенең күршедәге районнарын вакытлы җиңүгә ирешә, [[Цзинь империясе]] ясак түләргә мәҗбүр була. Шулай да Хабул-ханның дәвамчысын – Амбагай-ханны дошмани татар исемле монгол ырулары (соңрак татар исеме төрки халыкларга күчә) әсир итә, һәм чжурчжэннарга бирә, алары исә ханны җәзалыйлар. Берничә елдан татарлар тарафыннан [[Чынгыз-хан|Тимучинның]]ның (соңрак [[Чынгыз-хан]]) әтисе Есүгәй-Батыр үтерелә. Тимучин яшьлеген бертуганнары һәм әнисе белән Делун Болдока тауларында үткәрә. Ул хакимияткә әкрен бара, башта аңа Үзәк Монголиядәге кереитлар җитәкчесе Ван-хан ярдәм күрсәтә. Җитәрлек көч туплагач, Тимучин өч кәчле илне буйсындыра: көнчыгышта татарларны([[1202 ел|1202]]), үзенең элеккеге ярдәмчеләре – кереитларны([[1203 ел|1203]]), көнбатышта найманнарны([[1204 ел|1204]]). [[1206 ел]]дагы мнгол җитәкчеләре җыелышы – корылтайда Тимучинны монголларның бөек ханы дип игълан итәләр һәм аңа Чынгызхан исемен бирәләр. === Чыңгызхан империясе барлыкка килү === [[Рәсем:Mongol Empire map.gif|мини|sulda|300px|Монгол империясе]][[Чыңгызхан]] тарафыннан монгол ырулары берләштерелгәч, [[1206 ел]]да монгол империясе барлыкка килә. Чынгызхан Монголияне [[1206 ел|1206]] – [[1227 ел]]лар буена идарә итә. Монголия мәйданы [[Кытай]], [[Идел Болгарстаны]], [[Урта Азия]], [[Иран]], [[Киев Русе]] территорияләре хисабына үсә. Ләкин мәдәният, халыкларның төрлелеге аркасында [[1527 ел]]дан таркалу башлана. === Кытайда Юан монгол династиясе === [[1260 ел]]да башкаланы [[Каракорум]]нан [[Пекин]]га күчергәч, Монголиядә буддизм тарала башлый. Кытайда монголларга каршы баш күтәрү нәтиҗәсендә Чынгыз нәселе хакимияттән төшерелә, һәм [[Кытай]] Монголиядән аерыла. Үзара сугышлар белән көчсезләнгән Монголия үзе басып алулар объектына әверелә. === Цин империясе астында Монголия дәүләте === [[1636 ел]]да маньчжурлар [[Эчке Монголия]]не (хәзерге вакытта Кытайның автономияле районы), [[1691 ел]]да Тышкы (хәзер Казакъстан территориясендә), [[1755 ел]]да Ойрат Монголияне ([[Җунгар иле]], хәзер Кытайның [[Синьцзян автоном районы]]на керә) басып алалар. Монголия бәйсезлекне [[1911 ел]]да, Кытайдагы Синьхай революциясе вакытында кайтара. Ләкин аны [[1945 ел]]га, Кытай таныганчыга кадәр, [[СССР]]дандан башка, бер ил дә танымый. === Монгол Халык Республикасы === [[1924 ел|1924]]–[[1991 ел]]ларда [[СССР]] һәм [[Коминтерн]] МХҖФ ярдәмендә совет системасы копиясен төзергә тырышалар, һәм Монголия социалистик ил итеп таныла. [[Коминтерн]] вәкиле [[Богдо Гэгэн]] үлеменнән соң дистә еллар буе, [[1930 ел]]лар ахырында хакимияткә маршал Чойбалсанàны куйгыйнча, милли җитәкчеләрне (Амар, Гэндэн һ.б.) җәзалыйлар. Аның идарәчелеген сталинизм белән генә чагыштырып була: репрессия мәйданы бик зур була (бөтен рухи җитәкчеләр, байлар, оппозиөия юк ителә), көчләп коллективлаштырырга тырышу һ.б. Аның үлеменнән соң гына илдә хәлләр яхшыра. [[1952 ел|1952]]-[[1984 ел]]ларда илнең башлыгы Ю. Цеденбал, аннан соң Ж. Батмунх була. [[1990 ел]]дан, социалистик лагир җимерелгәннән соң илдә демократик һәм икътисади реформалар үткәрелә: авыл хуҗалыгы, сәнәгать, сәүдә һәм хезмәт күрсәтү приватизацияләнә,МХҖФ белән конкуренциягә сәләтле оппозицион фиркаләр барлыкка килә. == Дәүләт төзелеше == Монголия – парламент җөмһүрияте. [[1992 ел]]ның [[12 февраль|12 февраленнән]] соң Конституция эшли башлый. Илнең башлыгы – туры сайлаулар нәтиҗәсендә сайлана торган президент. Бер кеше ике мәртәбә сайлана ала. Президент юк вакытта хакимият Бөек дәүләт хуралы кулына күчә. Президент шулай ук хәрби көчләрнең иң бөек җитәкчесе. Закон чыгаручы әгъза булып Бөек дәүләт хуралы тора. Ул бөтенхалык сайлауларында 4 елга билгеләнүче 76 әгъзадан тора. Бөек дәүләт хуралын рәис, аның урынбасары һәм генераль сәркятиб җитәкли. Башкарма хакимият премьер-министр тәкъдиме һәм президент белән килешеп тормышка ашыла. Җирле үзидарәгә аймач, шәһәр, район, сомон хураллары керә, аларның вәкилләрен 4 елга сайлыйлар. == Монгол Иле дәүләт һимны == '''Монгол Улсын Төрийн дуулал'''<br> Дархан манай тусгаар улс<br> Дайар Монголын ариун голомт<br> Далай их дээдсийн гэгээн үлс<br> Дандаа энхжиж, үүрд мөнхөжнө<br> Хамаг дэлхийн шударга улстай<br> Хамтран нэгдсэн эвээ бэхжүүлж<br> Хатан зориг, бүхий чадлаараа<br> Хайртай Монгол орноо мандуулъя Өндөр төрийн минь сүлд ивээж<br> Өргөн түмний минь заяа түшиж<br> Үндэс язгуур, хэл соёлоо<br> Үрийн үрдээ өвлөн бадраая<br> Эрэлхэг Монголын золтой ардууд<br> Эрх чөлөө жаргалыг эдлэв<br> Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур<br> Жавхлант манай орон мандтугай '''''(тәрҗемәсе)'''''<br> Бәйсез олы Ватаныбыз —<br> Монголның саф учагы,<br> Киң колачлы гамәлләрдә<br> Мәңгегә үскән чагы.<br> Дөньяның гадел илләре<br> Белән бердәмлек өчен,<br> Үстерик Ватанны биреп<br> Йөрәк дәртен, кул көчен. Милли тел, мәдәниятне<br> Мирас итеп тапшырыйк,<br> Эшчән, кыю Монгол илен<br> Бәхет-уңышка юллыйк.<br> Ил туграсын хөрмәт итеп,<br> Ил язмышына таян.<br> Алгарышта чәчәк атсын,<br> Яшәсен бөек Ватан! Тулырак мәгълүмат: [[Монголия гимны]] мәкаләсендә. == География == [[Рәсем:Gobi Desert.jpg|мини|uñda|300px|[[Гоби чүле]] – [[Көньяк Гоби аймагы]], Монголия]] Монголия диңгездән 900-1500 м биеклектәге платода урнашкан, һәм аның мәйданы 1 564 116 км². Монголиядә тау массивлары һәм сыртлары күп. Шуларның иң зурысы – илнең көнбатыш һәм көньяк-көнбатышынында 900 кмга сузылган – Монголия Алтае. Аның дәвамы булып тәбәнәгрәк, бердәм массив булмаган Гоби Алтае тора. Себер чиге буенча берничә сырт урнашкан: Хан Хухэй, Улан Тайга, Көнчыгыш Саян, төньяк-көнчыгышта – Хэнтэй, үзәк өлештә – берничә мөстәкыйль сырттан торучы Хангай тау массивы. Улан-Батордан көньяк һәм көнчыгыш якка, Кытай чигенә таба плато әкренләп түбәнәя, һәм тигезлеккә күчә. Монголиянең көньягын, көньяк-көнчыгышын, көньяк-көнбатышын Гоби чүле алып тора. Гобиның территориясе бертөрле түгел: аның комлы, кыялы, ташлы, тигез, таулы өлешләре бар. Шулай ук чүлнең төрле төштә төсе дә төрлечә: Сары, Кара, Кызыл Гобины аералар. Җир өсте сулары монда бик аз, ләкин җир асты суларының биеклеге югары. Илнең елгалары тау башларында туа. Аларның күбесе – суларын [[Тын океан|Тын]] һәм [[Төньяк Боз океаны]]на койган, [[Себер]]нең һәм [[Ерак Көнчыгыш]]ның бөек елгалары. Иң зур елгалар – [[Селенга]] (600 км), [[Керулен]] (1100 км), [[Онон]] (300 км), [[Халхин-гол]], [[Кобдо]] һ.б. Шуларның иң күп сулысы – Селенга. Ул [[Хангай]] сыртыннан башлана, һәм Орхон, Хануй-гол, Чулутын-гол, Дэлгэр-мурэн кебек елгалар аңа коялар. Бу елганын агу тизлеге секундына 1,5 – 3 м. Аның агу тилеге зур булу сәбәпле сулар гөл кара һәм дуенлы. Селенга ярты елга туңа, һәм аның боз калынлыгы – 2 м дан да ким түгел. Аның су ташуы елына ике тапкыр: язын(кар сулары) һәм җәен(яңгыр сулары) күзәтелә. су биеклеге 2 м дан түбән төшми. Селенга [[Байкал]] күленә коя. Көньяк һәм Көнчыгыш яктагы елгалар юлларын күлләрдә тәмамлыйлар. [[Рәсем:Mongolia Landscape.jpg|мини]] Монголиядә меңнән артык даими һәм тагын да күбрәк яңгыр вакытында барлыкка килүче, корылыкта кибүче күлләр бар. Элек Монголия җирләрендә эчке диңгез барлыкка китерүче күлләр урнашкан булган, хәзерге күлләр аларның калдыклары. Зур күлләр – Убсу-нур, Хара-Ус-нур, Хиргис-нур илнең төньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан. Аларның тирәнлеге 2 метрдан артмый. Көнчыгышта Буйр-нур һәм Хух-нур күлләре бар. Хангайның төньягындагы [[Байкал]]га ошаган тектоник иңкүлектә [[Хубсугул]] (тирәнлеге 238 м га кадәр) күле урнашкан. Монголиядә кырыс кышлы, коры кызу җәйле кискен континенталь климат. Илнең башкаласы [[Улан-Батор]]да җәен плюс 25° С ÷ 35° С һәм кышын минус 25° С ÷ 35° С. төньяк-көнбатышта еллык явым-төшем – 250–510 мм, башкалада 230–250 мм гына, ә Гоби чүле өлкәсендә явым-төшем тагын да азрак. == Дипломатик мөнәсәбәтләр == [[Рәсем:Mongolia relations.svg|мини|sulda|500px|Монголиянең дипломатик мөнәсәбәтләре]] == Административ бүленеш == [[Рәсем:Aimags.PNG]] Монголия башкала – [[Улан-Батор]]га(22) һәм 21 аймакка бүленә: 1 – [[Ара-Хангай]], 2 – [[Баян-Хонгор]], 3 – [[Баян-Улэгэй]], 4 – [[Булган]], 5 – [[Дархан]], 6 – [[Көнчыгыш]], 7 – [[Көнчыгыш Гоби]], 8 – [[Урта Гоби]], 9 – [[Гоби-Алтай]], 10 – [[Гоби-Сумбэр]], 11 – [[Хэнтэй]],12 – [[Кобдо]],13 – [[Хубсугуль]],14 – [[Орхон]], 15 – [[Увэр-Хангай]], 16 – [[Көньяк Гоби]], 17 – [[Селенгин]], 18 – [[Сухэ-Батор]], 19 – [[Үзәк]],20 – [[Убсунур]], 21 – [[Дзабхан]]. == Икътисад == Монголиядә соры күмер, ташкүмер, вольфрам ятмалары, молибден-бакыр рудалары бар. Монголиядә ТМПның 58% ын хезмәт күрсәтү өлкәсе, сәнәгать 21,4%, авыл хуҗалыгы 20,6%, инфляция 9,5% алып тора. ТМПның үсеше 7,5%. Эшчеләрнең 42%ы авыл хуҗалыгында эшли, эшсезлек 6,7 %. [[2005 ел]]да бюджет кереме $702 млн, ә чыгым $651 млн була. Монголиядә [[2002 ел]]да сәнәгать үсеше 4,1% тәшкил итә. == Мәдәният == === Дин === Монголиянең 53 % халкы илдәге төп дин — [[буддачылык]] тарафдары. [[Ислам]] динен ил халкының 5 % ы тота (күпчелек җирле [[казакълар]]). Халыкның 2,9 % ы — [[шаман]]изм тарафдары. [[Христианлык|Христианнар]] 2,1 % тәшкил итә (шул исәптән, протестантлар, [[католиклар]], [[православие|православныйлар]], мормоннар, [[Йәһвә]] шаһитлары). Берничә дистә кеше [[Яһүд дине]]ндә . 38,6 % халык бер дингә дә ышанмый. * [[Монголиядә ислам]] * [[Монголиядә Һинд дине]] == Галерея == <gallery> Image:Ulmus pumila 2.JPG|Монголия табигате Image:Museum of Ethnology Vienna 001 original.jpg|Этнология музее Image:Har Nuur.jpg|Һар Нур күле Image:Lone Tree - Mongolia Landscape.jpg|Монголия табигате Image:Kerulen.jpg|Иске Улан-Батор Image:Ölgii Mosque.jpg|Өлгий ({{lang-kk|Өлкә}}) шәһәрендәге үзәк мәчет </gallery> == Моны да карагыз == * [[Дуһалар]] * [[Монголия президенты]]. * [[Монголия байрагы]] == Сылтамалар == {{Навигация|Викиҗыентык=Mongolia}} * [http://www.president.mn/ Монголия президенты сайты] * [http://www.parl.gov.mn/ Монголия парламенты сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080430125825/http://www.parl.gov.mn/ |date=2008-04-30 }} * [http://mecs.pmis.gov.mn/ Монголиянең Мәгариф, Мәдәният һәм Фән министрлыгы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090126021303/http://mecs.pmis.gov.mn/ |date=2009-01-26 }} * [http://www.chriskaplonski.com/mongolia/ethnicgroups.html Монголия этник төркемнәре] {{Азия дәүләтләре}} {{яхшы мәкалә}} [[Төркем:Монголия]] [[Төркем:Җөмһүриятләр]] iu4jmaoh7h6dkjxpmszsywwcvqg9t4r 10 15044 3524782 3524070 2022-07-27T18:16:32Z Әмир 15082 мәгълүмат өстәү wikitext text/x-wiki {{Навигация тасмасы |төс = Peru |рәсем = |рәсем2 = |яшерү = 1 |башлык = Төрки халыклар |эчтәлек = [[Әзериләр]] {{!}} [[Алтайлар]] {{!}} [[Балкарлар]] {{!}} [[Башкортлар]] {{!}} [[Гагаузлар]] {{!}} [[Долганнар]] {{!}} [[Дуһалар]] {{!}}[[Казакълар]] {{!}} [[Караимнар]] {{!}} [[Каракалпаклар]] {{!}} [[Карапапахлар]] {{!}} [[Карачайлар]] {{!}} [[Кашкайлар]] {{!}} [[Кырым татарлары]] {{!}} [[Кырымчаклар]] {{!}} [[Кумандылар]] {{!}} [[Кумыклар]] {{!}} [[Кыргызлар]] {{!}} [[Нугайлар]] {{!}} [[Саларлар]] {{!}} [[Татарлар]] {{!}} [[Теленгитлар]] {{!}} [[Телеутлар]] {{!}} [[Тофалар]] {{!}} [[Трүхмәннәр]] {{!}} [[Тубалар]] {{!}} [[Тывалар]] {{!}} [[Төрекләр]] {{!}} [[Месхет төрекләре]] {{!}} [[Төрекмәннәр]] {{!}} [[Үзбәкләр]] {{!}} [[Уйгырлар]] {{!}} [[Хакаслар]] {{!}} [[Чалканнар]] {{!}} [[Чуашлар]] {{!}} [[Чулымнар]] {{!}} [[Шорлар]] {{!}} [[Якутлар]] }}<noinclude> [[Төркем:Төрки халыклар]] [[Төркем:Өлгеләр:Кабиләләр һәм халыклар]] </noinclude> 10daaai33h3vx8488zr26um8q9lfv7b 0 21233 3524815 3001999 2022-07-28T11:42:08Z Әмир 15082 мәгълүмат өстәү: /* Төрки телләр гаиләсенең классификация схемасы */ wikitext text/x-wiki {{тел |исем=Төрки телләр |үзисем= |төс=алтай |илләр= бөтен дөнья [[Рәсем:TurkicLanguages.png|left|200px|thumb|Төрки телләрдә [[сөйләшүче]]ләр [[сан]]ы]] |төбәкләр= [[Азия]] һәм [[Көнчыгыш Аурупа]] |сөйләшүче=157 миллионнан артык |дәрәҗә= |классификация= [[Алтай телләре]] |рәсми тел= |идарә= |iso1=trk |iso2= |iso3= |sil= }} [[Файл:Map-TurkicLanguages.png|350px|мини|уңда|Төрки телләр рәсми статуста булган илләр-төбәкләр]] '''Төрки́ теллә́р''' — [[алтай гаиләсе|алтай макрогаиләсенең]] [[тугандаш]] [[тел]]ләр [[гаилә]]се. [[Азия]] һәм [[Көнчыгыш Аурупа]]да киң таралган. Төрки телләрдә кимендә 157 млн [[кеше]] сөйләшә дип санала. == Тарих == БЭК V меңьеллыкта алтай борынгы теле япон-корея һәм төрки-монгол-тунгус-мәнҗүр асгаиләләренә таркалган. Тәфсилле тикшеренү буенча алтай гаиләлеге 3 асгаиләлегенә бүленгән: *көнбатыш (төрки-монгол) гаиләлеге БЭК 4 меңьеллыкта төрки һәм монгол телләренә бүленгән *үзәк гаиләлеккә тунгус-мәнҗүр төркеме керә *көнчыгыш (япон-корея) гаиләлеге БЭК 3 меңьеллыкта корея һәм япон-рүкүк телләренә таркалган. Барлык төрки диалектлар '''бердәм төрки тел'''дән чыкканнар, '''БЭК 3-2 гасырларда''' бердәм төрки телдән бүгенге [[чуаш теле]] бабасы аерылган. Кайбер галимнәр буенча 22-23 гасыр элек борынгы төрки тел төп төрки төркемгә һәм [[Огур телләре|огур төркеме]]нә бүленгән. Соңрак төп төрки телдән [[якут теле]], [[тыва теле]], һәм соңрак [[угыз телләре]], [[карлук телләре]], [[кыпчак телләре]] аерылганнар. [[Борынгы болгар теле]] һәм [[Иске Татар әдәби теле|Идел буе төрки теле]] нигезендә заманча [[татар теле]] килеп чыккан. == Төрки телләр гаиләсенең классификация схемасы == '''(!төзәтмәләр кертергә кирәк!)''' {| class="wikitable" | rowspan="83" bgcolor="#d1ebeb" | [[Борынгы төрки тел]] |rowspan=6 bgcolor="#d6e1ec"| [[Огур телләре|Болгар (огур) теле †]] |colspan=4 bgcolor="#e4e0f0"| [[Тәрки авар теле|авар теле †]] ''(дунай теле)'' (?) |- |rowspan=3 bgcolor="#e4e0f0"| [[Борынгы болгар теле|болгар теле †]] |rowspan=1 bgcolor="#f1e9df"| [[Borınğı bolğar tele#İdel buyı bolğar tele|идел буе болгар теле †]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[чуаш теле]]: [[чуаш теленең югары диалекты|югары диалект]], [[чуаш теленең түбән диалекты|түбән диалект]]; [[малокарачкин сөйләше]] |- |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[Borınğı bolğar tele#Dunaydağı bolğar tele|дунай теле]] † |- |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[кубань теле]] † |- |colspan=4 bgcolor="#e4e0f0"| [[һун теле]] †(?) |- |colspan=4 bgcolor="#e4e0f0"| [[хәзәр теле]] † |- | rowspan="76" bgcolor="#d6e1ec" | [[Уртак төрек телләре]] |rowspan=3 bgcolor="#e4e0f0"| [[борынгы төрки тел]] † |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[борынгы кыргыз теле]] † |- |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[орхон-енисей теле|орхон-енисей теле (иске төрки тел) †]] |- |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[уйгур руналы теле|уйгур руналы теле (орхон-уйгур теле) †]] |- |rowspan=7 bgcolor="#e4e0f0"| [[тау-алтай телләре|тау-алтай телләре (урта-көнчыгыш телләре)]] |rowspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[кыргыз-кыпчак телләре]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[кыргыз теле]]: [[төнъяк кыргыз диалекты]], [[ферган-кыпчак теле]] †, [[көнъяк кыргыз диалекты]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[барабин диалекты]]<ref>Thomsen K Die kasantatrishe und die westsibirischen Dialekte // Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1959. T.1. S.409</ref> һәм [[Себер татар теле|себер татар теленең]] [[тум диалекты]] |- |colspan=3 bgcolor="#F0FFFF"| [[көньяк Алтай теле]]: [[Алтай-кижи|ойрот (уртак алтай)]], [[теленгит сөйләше]], [[телеут теле]] |- |rowspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[төнъяк Алтай телләре]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[кондом шор диалекты]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[түбән чулым диалекты]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[төньяк Алтай теле]]: [[куманды теле]], [[чалкан теле]] |- |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[Туба теле|туба ''(кыпчак?)'']] |- |rowspan=9 bgcolor="#e4e0f0"| [[карлык телләре]] |rowspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[карлык-уйгыр телләре]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[борынгы уйгыр теле]] † |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[караханид теле]] † |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[хәләҗ теле]] ([[аргу теле]]) |- |rowspan=6 bgcolor="#f1e9df"| [[карлык-хәрәзем телләре]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| иске әдәби: [[хәрәзем төрки теле]] †, [[чагатай теле]] †, [[Төрки (тел)|төрки тел]] †, шул исәптән [[Иске татар әдәби теле|иске татар теле (идел буе теле) †]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[үзбәк теле]] ([[үзбәк карлык диалекты|карлык диалекты]]) |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[уйгыр теле|уйгыр теле (яңа уйгыр теле)]], шул исәптән [[әйну теле)]] ''(үзбәк теле?)'', [[или төрки тел]], [[хотан теле]] |- |rowspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[кыргыз-кыпчак телләре|кыргыз теленә якын уйгыр диалектлары]] |colspan=2 bgcolor=#E0FFFF"| [[лобнор теле]] |- |colspan=2 bgcolor=#E0FFFF"| [[хотон теле]] † |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[көнъяк кыргыз диалекты]] (өлешчә) |- | rowspan="25" bgcolor="#e4e0f0" | [[кыпчак телләре]] |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[кыпчак теле]] † |- |rowspan=11 bgcolor="#f1e9df"| [[кыпчак-нугай телләре]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[Алабугат татарлары сөйләше|алабугат нугай теле (алабугат татар теле)]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[Карагаш диалекты|карагаш теле]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[Себер татар теле|себер татар теленең]] [[тобол иртыш диалекты]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[казакъ теле]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[каракалпак теле]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[нугай теле]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[кырымтатар теленең дала диалекты]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[үзбәк-нугай диалекты|үзбәк нугай диалекты (үзбәк теленең кыпчак диалектлары)]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[ферган-кыпчак теле|ферган-кыпчак теле (өлешчә)]] ''(каракалпак теле?)'' |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[Көнъяк кыргыз диалектлары|көнъяк кыргыз диалектлары (өлешчә)]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[Йорт татарлары сөйләше|йорт татарлары теле (йорт-ногай теле)]] |- | rowspan="3" bgcolor="#f1e9df" | [[идел-кыпчак телләре]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[башкорт теле]]: [[Көнчыгыш башкорт диалекты|көнчыгыш диалекты]], [[Көньяк башкорт диалекты|көньяк диалекты]], [[Көнбатыш башкорт диалекты|көнбатыш диалекты]] ''([[башкорт-татар идиомасы]])<ref>[[Дыбо, Анна Владимировна|Дыбо А. В.]] Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. т.5: Региональные реконструкции. М.: Наука,2002.</ref><ref>«Башкирские исследователи с полным основанием относят их [говоры С.-З. БАССР] к переходным говорам»: Тенишев Э. Р. Рецензия на книгу «Материалы по татарской диалектологии»: Вопросы диалектологии тюркских языков: Баку, 1966. ч.4, стр.217</ref>'' |- | colspan="2" bgcolor="#F0FFFF" |[[татар теле]]: [[Мишәр диалекты|мишәр диалекты (көнбатыш диалект)]], [[Татар теленең урта диалекты|казан диалекты (урта диалект)]] ''([[себер татар теле|себер татар теле (көнчыгыш)]] диалект яки тел?)''<ref>Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции/Отв. ред. Э. Р. Тенишев. — М.: Наука. 2002. — 767 с. стр. 219, 248, 256.</ref> |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[Иске татар әдәби теле|иске татар теле †]] |- |rowspan=10 bgcolor="#f1e9df"| [[половец-кыпчак телләре]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[куман теле]] † |- |rowspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[караим теле]] |colspan=2 bgcolor=#E0FFFF"| [[Галичский диалект караимского языка|галичский]], [[Тракайский диалект караимского языка|тракайский]] |- |colspan=2 bgcolor=#E0FFFF"| [[крымский диалект караимского языка|крымский]] ''(хәзерге вакытта — кырымтатар теле)'' |- |rowspan=3 bgcolor="#F0FFFF"| [[кырымтатар теле]] |colspan=3 bgcolor=#E0FFFF"| [[кырым теле]] |- |colspan=3 bgcolor=#E0FFFF"| [[кырымтатар теленең урта диалекты]] һәм анарда нигезләнгән [[кырымтатар теле]] |- |colspan=3 bgcolor=#E0FFFF"| [[урумский язык|урумский (кыпчакские говоры)]] |- |rowspan=4 bgcolor="#F0FFFF"| [[половец-кыпчак телләре|кавказ телләре]] |colspan=3 bgcolor=#E0FFFF"| [[армяно-кыпчакский язык|армяно-кыпчакский †]] |- |colspan=3 bgcolor=#E0FFFF"| [[карачай-балкар теле]] |- |colspan=3 bgcolor=#E0FFFF"| [[комык теле]] |- |colspan=3 bgcolor=#E0FFFF"| [[мамлюкско-кыпчакский язык|мамлюкско-кыпчакский †]] |- |rowspan=17 bgcolor="#e4e0f0"| [[угыз телләре]] |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[борынгы угыз теле]] † |- |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[печенег теле]] † |- |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[салар теле]] |- |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[икан-карабулак диалекты|икан карабулак (төнъяк үзбәк) диалекты]] |- |rowspan=13 bgcolor="#f1e9df"| [[Угыз телләре|үз угыз телләре]] |rowspan=1 bgcolor="#F0FFFF"| [[әзери теле]] |colspan=1 bgcolor=#E0FFFF"| [[әзери теле диалектлары]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[айналлу (наречие)|айналлу]], [[афшарский язык|афшарский]], [[кашкайский язык|кашкайский]], [[салчукский язык|салчукский]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[балкано-гагаузский язык|балкано-гагаузский]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[гагауз теле]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[сирийско-туркменские диалекты|сирийско-туркменский]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[сонкорско-тюркский язык|сонкорско-тюркский]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[төрек теле]], шул исәптән [[кипрский диалект турецкого языка|кипрский]], [[османский язык|османский (сельджукский, староанатолийский) †]] ''(әгәр бу төрки булмаса)'' |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[төрекмән теле]], шул исәртән [[трухмән теле]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[урумский язык|урумский (огузские говоры)]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[хорасанско-тюркский язык|хорасанско-тюркский]], шул исәптән [[Боджнурди (язык)|боджнурди]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[хорезмский язык|хорезмский (огузские диалекты узбекского)]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[цалкский язык|цалкский]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[южнобережный диалект крымскотатарского языка|южнобережный диалект крымскотатарского]] |- |rowspan=6 bgcolor="#e4e0f0"| [[саян телләре]] |rowspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[саянские телләре|дала телләре]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[кёк-мончакский язык|кёк-мончакский (дыва)]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[тыва теле]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[цэнгэльский язык|цэнгэльский]] |- |rowspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[саян телләре|тайга телләре]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[восточнотувинские диалекты|восточнотувинский]], шул исәптән [[тоджинский диалект|тоджинский]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[Сойот-цаатан теле]] (<small>[[Дуһа теле]]</small>, <small>[[Уйгыр-урянхай теле]]</small>) |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[тофа теле]] |- |rowspan=5 bgcolor="#e4e0f0"| [[хакас телләре|хакас (кыргыз) телләре]] |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[сарыг-югурский язык|сарыг-югурский (хара-йогурский)]] |- |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[фуюйско-кыргызский язык|фуюйско-кыргызский]] |- |rowspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[хакасские языки|хакасско-алтайские]] |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[мрасское шорское наречие|мрасский диалект шорского]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[среднечулымское наречие|среднечулымский диалект чулымского]] |- |colspan=2 bgcolor="#F0FFFF"| [[хакас теле]] |- |rowspan=3 bgcolor="#e4e0f0"| [[якут теле|якут телләре]] |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[акающие якутские диалекты|акающие]] |- |colspan=3 bgcolor="#f1e9df"| [[окающие якутские диалекты|окающие]], шул исәптән [[долган теле]] и [[якут теле|әдәби якут теле]] |- |} [[Файл:ДИАЛЕКТОЛОГИЧЕСКАЯ КАРТА Г. Х. АХАТОВА (1965).jpg|290px|thumb|Диалектологик карта № 3 — татар теленең Диалектологик атласыннан (Г. Х. Ахатов, 1965)]] == Бүленеш == *'''Алтай борынгы теле''' **'''БЭК 5 меңьеллык''' ::[[Япон теле]], [[Корея теле]] ::Төрки-монгол-тунгус телләр гаиләлеге ***'''БЭК 4 меңьеллык''' :::Монгол телләре ::: '''Борынгы төрки тел''': ****'''БЭК 3-2 гасыр''' ::::[[Огур телләре]] ([[Һун теле]] (бәхәсле), [[Чуаш теле]]) *****'''4-10 гасыр''' :::::[[Якут теле]], [[тыва теле]] ::::::[[Угыз телләре]]: [[Төрек теле]], [[Төрекмән теле]], [[Азәрбайҗан теле]] ::::::[[Карлук телләре]]: [[Үзбәк теле]], [[Уйгыр теле]] :::::::[[Кыпчак телләре]]: ::::::::Ногай-кыпчак телләре: [[Казакъ теле]], [[Ногай теле]] ::::::::Коман-кыпчак телләре: [[Кырымтатар теле]], [[Карачай-балкар теле|Карачай-Балкар теле]] :::::::::'''Болгар-кыпчак телләре''': [[Татар теле]], [[Башкорт теле]] == Төрки телләрнең чагыштыруы (Сводеш исемлеге) == {|{{prettytable}} |-bgcolor='#COFOFO' !Борынгы төрки телдә ![[Төрекчә]] ![[Төрекмәнчә]] ![[Татарча]] ![[Казакъча]] ![[Кыргызча]] ![[Үзбәкчә]] ![[Уйгырча]] ![[Тывача]] ![[Көньяк Алтай теле|Алтайча]] |- | ana || ana/anne || ene || ana, äni || ана /ana/|| ene || ona || ana ||ава |эне |- | burun || burun || burun || borın || мұрын /murın/|| murun || burun || burun ||думчук |тумчук |- | qol || kol || qol || qul || қол /qol/|| qol || qoʻl || kol ||хол |кол |- | yol || yol || ýol || yul || жол /jol/|| jol|| yoʻl || yol ||орук (чол) |jол |- | semiz || semiz || semiz || simez || семіз /semiz/|| semiz || semiz || semiz ||семис |семис |- | topraq || toprak || topraq || tufraq || топырақ /topıraq/|| topuraq || tuproq || tupraq ||довурак |тобырак |- | qan || kan || gan || qan || қан /qan/|| qan || qon || qan ||хан |кан |- | kül || kül || kül || köl || күл /kül/|| kül || kul || kül ||хүл |кöл |- | sub || su || suw || su || су /suw/|| suu || suv || su ||суг |суу |- | aq || ak || ak || aq || ақ /aq/|| aq || oq ||aq ||ак |ак |- | qara || kara || gara || qara || қара /qara/|| qara || qora || qara ||кара |кара |- | qızıl || kιzιl || qyzyl || qızıl || қызыл /qızıl/|| qyzyl || qizil || qizil ||кызыл |кызыл |- | kök || gök || gök || kük || көк /kök/|| kök (gök) || koʻk || kök ||көк-дээр |кöк |} {| class="prettytable" |- |&nbsp;||'''Борынгы төрки телдә'''||'''Төрекчә'''||'''Төрекмәнчә'''||'''Татарча'''||'''Казакъча'''||'''Үзбәкчә'''||'''Уйгырча'''||'''Якутча'''||'''[[Чуашча]]''' |[[Көньяк Алтай теле|Алтайча]] |- |&nbsp;||ata|| ata||&nbsp;||ata||&nbsp;|| ota||&nbsp;|| &nbsp;||&nbsp; |ада |- |&nbsp;||ana|| anne/ana|| ene|| ana|| ana|| ona|| ana|| &nbsp;||an'n |эне |- |&nbsp;|| o'gul|| oğul|| oğul|| ul, uğıl||ul|| o'gil|| oghul|| uol|| yvul |уул |- |&nbsp;|| er(kek)||erkek||erkek|| ir|| erkek||erkak|| är|| er|| ar |эр |- |&nbsp;||kyz|| kız|| gyz|| qız|| qιz|| qiz|| qiz|| ky:s|| χe'r |кыс |- |&nbsp;||kiši|| kişi|| kişi|| keşe|| kisi|| &nbsp;||&nbsp;||kihi|| &nbsp; |кижи |- |&nbsp;||kelin|| gelin|| geli:n|| kilen|| kelin|| kelin|| kelin|| kylyn|| kilen |келин |- |&nbsp;||'''''Борынгы төрки телдә'''||'''Төрекчә'''||'''Төрекмәнчә'''||'''Татарча'''||'''Казакъча'''||'''Үзбәкчә'''||'''Уйгырча'''||'''Якутча'''||'''Чуашча''' |[[Көньяк Алтай теле|Алтайча]] |- |&nbsp;|| jürek|| yürek|| ýürek ||yöräk|| jürek||yurak|| yüräk|| süreq|| &nbsp; |jÿрек |- |&nbsp;|| qan|| kan|| ga:n|| qan|| qan|| qon|| qan|| qa:n|| jon |кан |- |&nbsp;|| baš|| baş|| baş|| baş|| bas|| &nbsp;||baş|| bas|| puš |баш |- |&nbsp;|| qyl|| kıl|| qyl|| qıl|| kyl|| kyl|| kyl|| kyl|| χe'le'r |кул |- |&nbsp;|| köz|| göz|| göz|| küz|| köz|| ko'z|| köz|| kos|| kör |кÿс |- |&nbsp;||kirpik||kirpik||kirpik||kerfek||kirpik||kiprik||kirpik||kirbi:||χurbuk |кирбик |- |&nbsp;|| qulqaq||kulak|| gulak|| qolaq|| qulaq|| quloq|| qulaq|| gulka:k||χo'lga |кулак |- |&nbsp;|| burun|| burun|| burun|| borın|| murιn|| burun|| burun|| murun|| &nbsp; |тумчук |- |&nbsp;|| qol|| kol|| gol|| qul|| qol|| qo'l|| &nbsp;||qol|| χol |кол |- |&nbsp;|| el(ig)||el|| el|| ||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||ili:|| ala' |эл |- |&nbsp;||barmak||parmak||barmak||barmaq||&nbsp;||barmoq||barmaq||&nbsp;||&nbsp; |сабар |- |&nbsp;||tyrnaq||tırnak||dyrnaq||tırnaq||tιrnaq||tirnoq||tirnaq||tynyraq||&nbsp; |тырмак |- |&nbsp;|| tiz|| diz|| dy:z|| tez|| tize|| tizza|| tiz|| tüsäχ|| &nbsp; |тизе |- |&nbsp;|| baltyr||baldır||baldyr||baltır||baldyr||boldyr||baldir||ballyr||&nbsp; |балтыр |- |&nbsp;|| adaq|| ayak|| aýaq|| ayaq|| ayaq|| oyoq|| &nbsp;||ataq|| &nbsp; |айак |- |&nbsp;||qaryn|| karın|| garyn|| qarın|| qarιn|| qorin|| qor(saq)||qaryn||χyra'm |карын |- |&nbsp;||'''''Борынгы төрки телдә'''||'''Төрекчә'''||'''Төрекмәнчә'''||'''Татарча'''||'''Казакъча'''||'''Үзбәкчә'''||'''Уйгырча'''||'''Якутча'''||'''Чуашча''' |'''Алтайча''' |- |&nbsp;||at|| at|| at|| at|| at|| ot|| at|| at|| ut |ат |- |&nbsp;|| siyir|| sığır|| sygyr|| síır (sıyır)|| siyιr|| sigir|| &nbsp;||&nbsp;||&nbsp; |уй |- |&nbsp;|| yt|| it|| it|| et|| iyt|| it|| it|| yt|| jyda |ийт |- |&nbsp;||balyq|| balık|| balyk|| balıq|| balιq|| baliq|| beliq|| balyk|| pola' |балык |- |&nbsp;|| bit|| bit|| bit|| bet|| biyt|| bit|| pit|| byt|| pyjda |пийт |- |&nbsp;||'''''Борынгы төрки телдә'''||'''Төрекчә'''||'''Төрекмәнчә'''||'''Татарча'''||'''Казакъча'''||'''Үзбәкчә'''||'''Уйгырча'''||'''Якутча'''||'''Чуашча''' |'''Алтайча''' |- |&nbsp;|| ev|| ev|| öý|| öy|| üy|| uy|| öy|| &nbsp;||av |ÿй |- |&nbsp;|| otag|| otağ||otaq|| &nbsp;|| otaq|| otoq|| &nbsp;||otu:|| &nbsp; |очок |- |&nbsp;||yol|| yol|| yo:l|| yul|| zhol|| yo'l|| yol|| suol|| sol |jол |- |&nbsp;||köprüq||köprü||köpri|| küpar|| köpir|| ko'prik||kövrük||kürpe||&nbsp; | |- |&nbsp;||oq|| ok|| ok|| uk|| &nbsp;||o'q|| oq|| oχ|| ugu |ок |- |&nbsp;||ot||&nbsp;|| ot|| ut|| ot|| o't|| ot|| uot|| vot |от |- |&nbsp;||kül|| kül|| kül|| köl|| kül|| kul|| kül|| kül|| kö'l |кÿл |- |&nbsp;||suv|| su|| suw|| syw|| suw|| suv|| su|| ui|| syv |суу |- |&nbsp;||kemi|| gemi|| gämi|| kimä|| keme|| kema|| &nbsp;||&nbsp;||kim |кеме |- |&nbsp;|| köl|| göl|| köl|| kül|| köl|| ko'l|| köl|| küöl|| &nbsp; |кöл |- |&nbsp;||atov|| ada|| ada|| atan|| aral|| orol|| aral|| &nbsp;|| ută | |- |&nbsp;||küneš||güneş||gün||qoyaş||kün||&nbsp;||kün|| kün|| χĕvel |кÿн |- |&nbsp;||bulut|| bulut|| bulut|| bolıt|| bult|| bulut|| bulut|| bylyt|| pĕlĕt |булут |- |&nbsp;||yulduz||yıldız||ýyldyz||yoldız||zhuldιz||yulduz||yultuz||sulus||şăltăr |jылдыс |- |&nbsp;|| topraq||toprak||toprak||tufraq||topιraq||tuproq||tupraq||toburaχ||tăpra |тобырак |- |&nbsp;|| töpü|| tepe|| depe|| tübä|| töbe|| tepa|| &nbsp;||töbö|| tüpe |тÿбек |- |&nbsp;|| yağac|| ağaç|| agaç|| ağaç|| ağaš|| &nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||jyvăş |агаш |- |&nbsp;|| tenri|| tanrı|| taňry|| täñre||&nbsp;||&nbsp;||tängri||tanara||tură |теҥери |- |&nbsp;||'''''Борынгы төрки телдә'''||'''Төрекчә'''||'''Төрекмәнчә'''||'''Татарча'''||'''Казакъча'''||'''Үзбәкчә'''||'''Уйгырча'''||'''Якутча'''||'''Чуашча''' |'''Алтайча''' |- |&nbsp;|| uzun|| uzun|| uzyn|| ozın|| uzιn|| uzun|| uzun|| uhun|| vărăm |узун |- |&nbsp;|| yany|| yeni|| yany|| yaña|| zhanga||yangi|| yengi|| sana|| şĕnĕ |jаҥы |- |&nbsp;|| semiz|| semiz|| semiz|| simez|| semiz|| semiz|| semiz|| emis|| samăr |семис |- |&nbsp;|| tolu|| dolu|| do:ly|| tulı|| tolι|| to'la|| toluq|| toloru||tulli |толу |- |&nbsp;|| aq|| ak|| ak|| aq|| aq|| oq|| aq|| &nbsp;||&nbsp; |ак |- |&nbsp;||qara||kara|| gara|| qara|| qara|| qora|| qara|| χara|| χura |кара |- |&nbsp;|| qyzyl|| kızıl|| gyzyl|| qızıl|| qızıl|| qizil|| qizil|| kyhyl|| χĕrlĕ |кызыл |- |&nbsp;||kök||gök|| gök|| kük|| kök|| ko'k|| kök|| küöq|| kăvak |кöк |- |'''Саннар'''||'''''Борынгы төрки телдә'''||'''Төрекчә'''||'''Төрекмәнчә'''||'''Татарча'''||'''Казакъча'''||'''Үзбәкчә'''||'''Уйгырча'''||'''Якутча'''||'''Чуашча''' |'''Алтайча''' |- |1|| bir|| bir|| bir|| ber|| bir|| bir|| bir|| bi:r|| pĕrre |бир |- |2|| eki|| iki|| iki|| ike|| yeki|| ikki|| ikki|| ikki|| ikkĕ |эки |- |4|| tört|| dört|| dö:rt|| dürt|| tört|| to'rt|| töt|| tüört|| tăvattă |тöрт |- |7|| yeti|| yedi|| yedi|| cide|| jeti|| yetti|| yättä|| sette|| şiççĕ |jети |- |10|| on|| on|| o:n|| un|| on|| o'n|| on|| uon|| vunnă |он |- |100|| yüz|| yüz|| yü:z|| yöz|| jüz|| yuz|| yüz|| sü:s|| şĕr |jÿс |- |} {|class="wikitable" width=90% style="margin:0 2% 0 2%;" |- !colspan=11|Шәхси алмашлык |- !|Төрекчә !|Азәрбайҗанча !|Төрекмәнчә !|Үзбәкчә !|Уйгырча !|Башкортча !|Татарча !|Казакъча !|Кыргызча !|Якутча !|Чуашча |- |'''ben''' |'''mən''' |'''men''' |'''men''' |'''men''' |'''min''' |'''min''' |'''men''' |'''men''' |'''min''' |'''epĕ / ep''' |- |bana |mənə |maňa |menga |manga |miñä |miña |mağan |maga |miexe / miexeğe |mana |- |beni |məni |meni |meni |méni |mine |mine |meni |meni |miigin |mana |- |bende |məndə |mende |menda |mende / méningde |mindä |mindä |mende |mende | - |manra |- |benden |məndən |menden |mendan |mendin / méningdin |mindän |minnän |menen |menden |miigitten |manran |- |benim |mənim |meniň |mening |méning |mineñ |minem |meniñ |menin |miene |man / manăn |- |benimle |mənimlə |men bilen / meniň bilen |men bilan / mening bilan |men bilen / méning bilen |mineñ menän |minem belän |menimen |men menen |miiginen |manpa |- !|Төрекчә !|Азәрбайҗанча !|Төрекмәнчә !|Үзбәкчә !|Уйгырча !|Башкортча !|Татарча !|Казакъча !|Кыргызча !|Якутча !|Чуашча |- |'''sen''' |'''sən''' |'''sen''' |'''sen''' |'''sen''' |'''hin''' |'''sin''' |'''sen''' |'''sen''' |'''en''' |'''esĕ / es''' |- |sana |sənə |saňa |senga |sanga |hiñä |siña |sağan |saga |eyiexe / eyiexeğe |sana |- |seni |səni |seni |seni |séni |hine |sine |seni |seni |eyigin |sana |- |sende |səndə |sende |senda |sende / séningde |hindä |sindä |sende |sende | - |sanra |- |senden |səndən |senden |sendan |sendin / séningdin |hindän |sinnän |senen |senden |eyigitten |sanran |- |senin |sənin |seniň |sening |séning |hineñ |sineñ |seniñ |senin |eyiene |san / sanăn |- |seninle |səninlə |sen bilen / seniň bilen |sen bilan / sening bilan |sen bilen / séning bilen |hineñ menän |sineñ belän |senimen |sen menen |eyiginen |sanpa |- !|Төрекчә !|Азәрбайҗанча !|Төрекмәнчә !|Үзбәкчә !|Уйгырча !|Башкортча !|Татарча !|Казакъча !|Кыргызча !|Якутча !|Чуашча |- |'''siz''' |'''siz''' |'''siz''' |'''siz''' |'''siz / sili''' |'''heź''' |'''sez''' |'''siz''' |'''siz''' |'''en''' |'''esir / esĕr''' |- |size |sizə |size |sizga |sizge / silige |heźgä |sezgä |sizge |sizge |eyiexe / eyiexeğe |sire |- |sizi |sizi |sizi |sizni |sizni / silini |heźźe |sezne |sizdi |sizdi |eyigin |sire |- |sizde |sizdə |sizde |sizda |sizde / silide |heźźä |sezdä |sizde |sizde | - |sirĕnte |- |sizden |sizdən |sizden |sizdan |sizdin / silidin |heźźän |sezdän |sizden |sizden |eyigitten |sirĕnten |- |sizin |sizin |siziň |sizning |sizning / silining |heźźeñ |sezneñ |sizdiñ |sizdin |eyiene |sirĕn |- |sizinle |sizinlə |siz bilen / siziň bilen |siz bilan / sizning bilan |siz bilen / sizning bilen / sili bilen |heźźeñ menän |sezneñ belän |sizben |siz menen |eyiginen |sirĕnpe |- !|Төрекчә !|Азәрбайҗанча !|Төрекмәнчә !|Үзбәкчә !|Уйгырча !|Башкортча !|Татарча !|Казакъча !|Кыргызча !|Якутча !|Чуашча |- |'''o''' |'''o''' |'''ol''' |'''u''' |'''u''' |'''ul''' |'''ul''' |'''ol''' |'''al''' |'''kini''' |'''văl / ul''' |- |ona |ona |oňa |unga |uningha |uğa |aña |oğan |aga |kiniexe |ăna |- |onu |onu |onu |uni |uni |unı |anı |onı |anı |kinini |ăna |- |onda |onda |onda |unda |unda / uningda / anda |unda |anda |onda |anda | - |unra / unta |- |ondan |ondan |ondan |undan |undin / uningdin / andin |undan |annan |onan |andan |kinitten |unran / untan |- |onun |onun |onuň |uning |uning |unıñ |anıñ |onıñ |anın |kiene |un / unăn |- |onunla |onunla |o bilen / onuň bilen |u bilan / uning bilan |u bilen / uning bilen |unıñ menän |anıñ belän |onımen |al menen |kininen |unpa |- !|Төрекчә !|Азәрбайҗанча !|Төрекмәнчә !|Үзбәкчә !|Уйгырча !|Башкортча !|Татарча !|Казакъча !|Кыргызча !|Якутча !|Чуашча |- |'''biz''' |'''biz''' |'''biz''' |'''biz''' |'''biz''' |'''beź''' |'''bez''' |'''biz''' |'''biz''' |'''bihigi''' |'''epir / epĕr''' |- |bize |bizə |bize |bizga |bizge |beźgä |bezgä |bizge |bizge |bihiexe / bihiexeğe |pire |- |bizi |bizi |bizi |bizni |bizni |beźźe |bezne |bizdi |bizdi |bihigini |pire |- |bizde |bizdə |bizde |bizda |bizde |beźźä |bezdä |bizde |bizde | - |pirĕnte / pirte |- |bizden |bizdən |bizden |bizdan |bizdin |beźźän |bezdän |bizden |bizden |bihigitten |pirĕnten / pirten |- |bizim |bizim |biziň |bizning |bizning |beźźeñ |bezneñ |bizdiñ |bizdin |bihiene |pirĕn |- |bizimle |bizimlə |biz bilen / biziň bilen |biz bilan / bizning bilan |biz bilen / bizning bilen |beźźeñ menän |bezneñ belän |bizben |biz menen |bihiginen |pirĕnpe |- !|Төрекчә !|Азәрбайҗанча !|Төрекмәнчә !|Үзбәкчә !|Уйгырча !|Башкортча !|Татарча !|Казакъча !|Кыргызча !|Якутча !|Чуашча |- |'''siz''' |'''siz''' |'''siz''' |'''senlar''' |'''siler / sénler''' |'''heź''' |'''sez''' |'''sender''' |'''siler''' |'''ehigi''' |'''esir / esĕr''' |- |size |sizə |size |senlarga |silerge / sénlerge |heźgä |sezgä |senderge |silerge |ehiexe / ehiexeğe |sire |- |sizi |sizi |sizi |senlarni |silerni / sénlerni |heźźe |sezne |senderdi |silerdi |ehigini |sire |- |sizde |sizdə |sizde |senlarda |silerde / sénlerde |heźźä |sezdä |senderde |silerde | - |sirĕnte |- |sizden |sizdən |sizden |senlardan |silerdin / sénlerdin |heźźän |sezdän |senderden |silerden |ehigitten |sirĕnten |- |sizin |sizin |siziň |senlarning |silerning / sénlerning |heźźeñ |sezneñ |senderdiñ |silerdin |ehiene |sirĕn |- |sizinle |sizinlə |siz bilen / siziň bilen |senlar bilan |siler bilen / sénler bilen |heźźeñ menän |sezneñ belän |sendermen |siler menen |ehiginen |sirĕnpe |- !|Төрекчә !|Азәрбайҗанча !|Төрекмәнчә !|Үзбәкчә !|Уйгырча !|Башкортча !|Татарча !|Казакъча !|Кыргызча !|Якутча !|Чуашча |- |'''onlar''' |'''onlar''' |'''olar''' |'''ular''' |'''ular''' |'''ular''' |'''alar / ular''' |'''olar''' |'''alar''' |'''kiniler''' |'''vĕsem / vălsem''' |- |onlara |onlara |olara |ularga |ulargha |ularğa |alarğa |olarğa |alarga |kinilerge |vĕsene |- |onları |onları |olary |ularni |ularni |ularźı |alarnı |olardı |alardı |kinileri |vĕsene |- |onlarda |onlarda |olarda |ularda |ularda |ularźa |alarda |olarda |alarda | - |vĕsenche |- |onlardan |onlardan |olardan |ulardan |ulardin |ularźan |alardan |olardan |alardan |kinilerten |vĕsenchen |- |onların |onların |olaryň |ularning |ularning |ularźın |alarnıñ |olardıñ |alardın |kiennere |vĕsen / vĕsenĕn |- |onlarla |onlarla |olar bilen |ular bilan |ular bilen |ular menän |alar belän |olarmen |alar menen |kinilerinen |vĕsempe |} {{Төрки телләр}} {{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять|Тарих}} [[Төркем:Төрки телләр|*]] [[Төркем:Русия телләре]] [[Төркем:Википедия:Викимәгълүматны тутыру]] [[Төркем:Википедия:Яхшырту]] [[Төркем:Википедия:Яңарту өчен мәкаләләр]] [[Төркем:Википедия:Текст эчтәлегендә җитешсезлекләр]] [[Төркем:Википедия:Ярдәм]] [[Төркем:Татар теле]] qhwavwybn6asl0pwutrujgrajm5gmhf 10 21751 3524813 3524695 2022-07-28T11:30:27Z Әмир 15082 мәгълүмат өстәү wikitext text/x-wiki {{Навигация тасмасы |төс = PaleGreen |рәсем = |рәсем2 = |башлык = Төрки телләр |эчтәлек = [[Азәрбайҗан теле|Азәрбайҗан]] {{!}} [[алтай теле|Алтай]] {{!}} [[Төньяк алтай теле|Төньяк алтай]] {{!}} [[Карачай-балкар теле|Карачай-балкар]] {{!}} [[Башкорт теле|Башкорт]] {{!}} [[Гагауз теле|Гагауз]] {{!}} [[Долган теле|Долган]] {{!}} [[Казакъ теле|Казакъ]] {{!}} [[Караим теле|Караим]] {{!}} |башлык = Төрки телләр |эчтәлек = [[Азәрбайҗан теле|Азәрбайҗан]] {{!}} [[Алтай теле|Алтай]] {{!}} [[Төньяк алтай теле|Төньяк алтай]] {{!}} [[Карачай-балкар теле|Карачай-балкар]] {{!}} [[Башкорт теле|Башкорт]] {{!}} [[Гагауз теле|Гагауз]] {{!}} [[Долган теле|Долган]] {{!}} [[Дуһа теле|Дуһа]] {{!}} [[Казакъ теле|Казакъ]] {{!}} [[Караим теле|Караим]] {{!}} [[Каракалпак теле|Каракалпак]] {{!}} [[Кашкай теле|Кашкай]] {{!}} [[Кырымтатар теле|Кырымтатар]] {{!}} [[Кырымчак теле|Кырымчак]] {{!}} [[Куманды теле|Куманды]] {{!}} [[Кумык теле|Кумык]] {{!}} [[Кыргыз теле|Кыргыз]] {{!}} [[Нугай теле|Нугай]] {{!}} [[Салар теле|Салар]] {{!}} [[Татар теле|Татар]] {{!}} [[Теленгит теле|Теленгит]] {{!}} [[Телеут теле|Телеут]] {{!}} [[Тофалар теле|Тофалар]] {{!}} [[Трухмән теле|Трухмән]] {{!}} [[Туба теле|Тубалар]] {{!}} [[Тыва теле|Тыва]] {{!}} [[Төрек теле|Төрек]] {{!}} [[Төрекмән теле|Төрекмән]] {{!}} [[Үзбәк теле|Үзбәк]] {{!}} [[Уйгыр теле|Уйгыр]] {{!}} [[Хакас теле|Хакас]] {{!}} [[Чалкан теле|Чалкан]] {{!}} [[Чуаш теле|Чуаш]] {{!}} [[Чулым теле|Чулым]] {{!}} [[Шор теле|Шор]] {{!}} [[Якут теле|Якут]] }} <!-- Шаблонны тулыландырырга кирәк --> <noinclude>[[Төркем:Төрки телләр]] [[Төркем:Навигацион калыплар]]</noinclude> iowbniwqd6xytg696rghl9u7z72d2z3 3524816 3524813 2022-07-28T11:43:08Z Әмир 15082 wikitext text/x-wiki {{Навигация тасмасы |төс = PaleGreen |рәсем = |рәсем2 = |башлык = Төрки телләр |эчтәлек = [[Азәрбайҗан теле|Азәрбайҗан]] {{!}} [[алтай теле|Алтай]] {{!}} [[Төньяк алтай теле|Төньяк алтай]] {{!}} [[Карачай-балкар теле|Карачай-балкар]] {{!}} [[Башкорт теле|Башкорт]] {{!}} [[Гагауз теле|Гагауз]] {{!}} [[Долган теле|Долган]] {{!}} [[Казакъ теле|Казакъ]] {{!}} [[Караим теле|Караим]] {{!}} |башлык = Төрки телләр |эчтәлек = [[Азәрбайҗан теле|Азәрбайҗан]] {{!}} [[Алтай теле|Алтай]] {{!}} [[Төньяк алтай теле|Төньяк алтай]] {{!}} [[Карачай-балкар теле|Карачай-балкар]] {{!}} [[Башкорт теле|Башкорт]] {{!}} [[Гагауз теле|Гагауз]] {{!}} [[Долган теле|Долган]] {{!}} [[Дуһа теле|Дуһа]] {{!}} [[Казакъ теле|Казакъ]] {{!}} [[Караим теле|Караим]] {{!}} [[Каракалпак теле|Каракалпак]] {{!}} [[Кашкай теле|Кашкай]] {{!}} [[Кырымтатар теле|Кырымтатар]] {{!}} [[Кырымчак теле|Кырымчак]] {{!}} [[Куманды теле|Куманды]] {{!}} [[Кумык теле|Кумык]] {{!}} [[Кыргыз теле|Кыргыз]] {{!}} [[Нугай теле|Нугай]] {{!}} [[Салар теле|Салар]] {{!}} [[Татар теле|Татар]] {{!}} [[Теленгит теле|Теленгит]] {{!}} [[Телеут теле|Телеут]] {{!}} [[Тофа теле|Тофалар]] {{!}} [[Трухмән теле|Трухмән]] {{!}} [[Туба теле|Тубалар]] {{!}} [[Тыва теле|Тыва]] {{!}} [[Төрек теле|Төрек]] {{!}} [[Төрекмән теле|Төрекмән]] {{!}} [[Үзбәк теле|Үзбәк]] {{!}} [[Уйгыр теле|Уйгыр]] {{!}} [[Хакас теле|Хакас]] {{!}} [[Чалкан теле|Чалкан]] {{!}} [[Чуаш теле|Чуаш]] {{!}} [[Чулым теле|Чулым]] {{!}} [[Шор теле|Шор]] {{!}} [[Якут теле|Якут]] }} <!-- Шаблонны тулыландырырга кирәк --> <noinclude>[[Төркем:Төрки телләр]] [[Төркем:Навигацион калыплар]]</noinclude> 7z9qv5hs3r65wrwyjvbrers84kr1asp 0 23800 3524774 3506710 2022-07-27T15:24:14Z 134.147.31.239 /* Тел мәсәләсе */ wikitext text/x-wiki {{мәгънәләр|Башкортлар (мәгънәләр)}}{{Халык |халык = Башкортлар |Рәсем = [[Рәсем:З.Биишева.jpg|64пкс]][[Рәсем:Бабич.jpg|64пкс]][[Рәсем:M G Rakhimov.jpg|64пкс]][[Рәсем:Hamitov.jpg|64пкс]] [[Рәсем:Муса Гәрәев.jpg|64пкс]]<br />[[Рәсем:Salavat Yulaev.jpg|61пкс]][[Рәсем:Rasulev Zaynulla.jpg|60пкс]][[Рәсем:Әхмәтзәки Вәлиди.jpg|60пкс]] |коммент = <font size="1">[[Зәйнәп Биишева]] • [[Шәехзадә Бабич]] • [[Мортаза Рәхимов]] • [[Рөстәм Хәмитов]] • [[Муса Гәрәев]]<br />[[Салават Юлаев]] • [[Заһир Исмәгыйлев]] • [[Зәйнулла Рәсүлев]] • [[Әхмәтзәки Вәлиди]]</font> |үз аталышы = Башҡорттар |гомуми сан = 1,709,900<ref>[https://joshuaproject.net/people_groups/10705 Bashkir. The Bashkir people group is reported in 9 countries.] joshuaproject.net{{ref-en}}</ref> |яшәү җире = {{RUS}}: 1 584 554 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="пер.2010">{{Citation |title=Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |access-date=2013-03-05 |archive-date=2012-02-04 |archive-url=https://www.webcitation.org/65CtM3r6X?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |dead-url=yes }}</ref><ref name="этнорф2010">{{Citation |title=Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010 |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |access-date=2013-03-05 |archive-date=2021-12-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211223052305/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |dead-url=yes }}</ref> * {{Башкортстан республикасы байрагы}}: <br />1 226 789 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="этнорф2010"/> * {{Чиләбе өлкәсе байрагы}}: <br />162 513 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="этнорф2010"/> * {{Ырынбур өлкәсе байрагы}}: <br />46 696 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="этнорф2010"/> * {{Төмән өлкәсе байрагы}}: <br />46 405 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="этнорф2010"/> ** {{Хант-Манси — Югра автономияле округы байрагы}}: <br /> 35 428 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="этнорф2010"/> * {{Пермь крае байрагы}} <br />32 730 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="этнорф2010"/> * {{Свердловск өлкәсе байрагы}}: <br />31 183 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="этнорф2010"/> * {{Татарстан республикасы байрагы}}: <br /> 13 726 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="этнорф2010"/> * {{Курган өлкәсе байрагы}}: <br />12 257 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="этнорф2010"/> * {{Самар өлкәсе байрагы}}: <br />8 257 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref name="этнорф2010"/> * {{Сарытау өлкәсе байрагы}}: <br />3 489 ([[БөтенРоссия халык санын алу, 2010|2010 җанисәбе]])<ref>[http://www.4vsar.ru/news/32376.html по сообщению сайта «Четвертая власть»]</ref> {{KAZ}}: <br />17 263 (2009 ел җанисәбе)<ref>{{Citation |title=Агентство Республики Казахстан по статистике. Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан |url=http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |access-date=2011-05-11 |archive-date=2011-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511104653/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |dead-url=yes }}</ref> * [[Рәсем:North Kazakhstan province seal.png|25px|Северо-Казахстанская область]] [[:ru:Северо-Казахстанская область|Төньяк Казакъстан өлкәсе]]: 912 (2010)<ref name="ЭтноКаз2010">{{Citation |title=Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года |url=http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar |access-date=2010-11-14 |archive-date=2010-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101114170135/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar |dead-url=yes }}</ref> * [[:ru:Костанайская область|Костанай өлкәсе]]: <br />4 602(2010 ел җанисәбе) {{UKR}}: <br />4 253 (2001 ел җанисәбе)<ref name="un.org">.[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985—2003] {{ref-en}}</ref> {{UZB}}: <br />3 707 (оценка, 2000)<ref>{{cite web|author=|year=2002|url=http://ula.uzsci.net/portal/library/atlas/ethnic_minorities.pdf|title=Этнический атлас Узбекистана|publisher=Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан|accessdate=2011-04-15|deadlink=401}}{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> <br /> {{KGZ}}: <br />1 111 (җанисәп, 2009)<ref>{{Citation |title=Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года |url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/3.1.pdf |access-date=2011-05-30 |archive-date=2011-05-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110530011450/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/3.1.pdf |dead-url=no }}</ref> <br /> {{TJK}}: <br />~900 (җанисәп, 2000)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы]</ref> <br /> {{BLR}}: <br />607 (җанисәп, 2009)<ref>{{Citation |title=Национальный статистический комитет Республики Беларусь. Национальный состав РБ согласно переписи 2009 года |url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/national_structure_rb.rar |access-date=2011-07-22 |archive-date=2011-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722232346/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/national_structure_rb.rar |dead-url=no }}</ref> <br /> {{LVA}}: <br />267 (оценка, 2010)<ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2010/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf Latvijas iedzivotaju sadalijums pec nacionala sastava un valstiskas piederibas] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722161711/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2010/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf |date=2011-07-22 }} {{ref-lv}}</ref> <br /> {{EST}}: <br />152 (җанисәп, 2000)<ref name="un.org" /> <br /> {{LTU}}: <br />136 (җанисәп, 2001)<ref name="un.org" /> <br /> {{MOL}} <br /><ref>{{cite web|url=http://www.urgaza.ru/kms_catalog+stat+nums-168+cat_id-12.html|title=Следы предков башкир в Молдавии и Венгрии: Исследования З.Г.Аминева УРГАЗА.ru Статьи и исследования 2013-01-29 21_15_41|accessdate=2013-01-29|archiveurl=https://www.webcitation.org/6E6hHp8Ba?url=http://www.urgaza.ru/kms_catalog+stat+nums-168+cat_id-12.html|archivedate=2013-02-01}}</ref> |үлеп беткән = |арх = |тел = [[Башкорт теле]], [[рус теле]], [[татар теле]] |раса = |дин = [[Ислам]] |тамырдаш = [[Татарлар]] |бүтән халыкка керүе = |кертә = |чыгуы = }} '''Башкортлар''' ({{lang-ba|Башҡорттар}}) — [[төрки халыклар|төрки милләт]], [[Башкортстан]]ның һәм [[Тарихи Башкортстан|шул ук исемдәге тарихи-география өлкәнең]] төп халкы. Республикадан тыш башкортларның тарихи барлык төбәкләре [[Чиләбе өлкәсе|Чиләбе]], [[Ырынбур өлкәсе|Ырынбур]], [[Свердловск өлкәсе|Свердловск]], [[Курган өлкәсе|Курган]], [[Самар өлкәсе|Самар]], [[Сарытау өлкәсе|Сарытау]] өлкәләрендә, [[Татарстан|Татарста]]нда һәм [[Пермь крае]]нда бар. Башкортларның [[Россия Федерациясе]]нд<nowiki/>әге сан исәбе (2002) — 1 673 389 кеше, шул исәптән Башкортстан Республикасында — 1 221 302. [[Башкорт теле]] Алтай гаиләсе [[Төрки телләре|төрки төркеменең]] көнбатыш тармагына керә, тармакланган [[Башкорт теленең диалектлары|диалект структурасы]] бар. [[Башкорт әдәби теле]] 1921 елдан кулланыла. Дингә ышанган башкортлар — [[мөселман]]-сөнниләр. ==Тарих== ===Исем=== Әлеге вакытта башкорт этнонимының 50 дән артык төре барлыкка килү варианты бар. * XVIII гасыр тикшеренүчеләре [[Татищев Василий Никитич|В. Н. Татищев]], [[Пётр Рычков]], И. Г. Готлиб буенча, башкорт сүзе «баш корт», ягъни «'''баш бүре'''» дигәнне аңлата * Тарихчы һәм туган якны өйрәнүче В. С. Юматов (?-1848) буенча, башкорт — «'''баш корт'''». Монда «корт» сүзе [[бал корты]] мәгънәсендә. * Этнограф-галим [[Наил Бикбулатов|Наил Вәли улы Бикбулатов]] буенча, этноним, Гардизиның (XI б.) тарихи язмаларында телгә алынган, [[Җаек]] елгасы бассейнында [[хәзәрләр]] һәм [[кыпчак]] арасында яшәгән, 2000 яугир булган легендар сәрдар "[[Башкорт хан|Башгирд (Башкорт хан)]]" исеменнән килеп чыккан дигән фикер тәкъдим итә * Мадьяр төркиялеләр [[Бернат Мункачи|Б. Мункачи]], [[Дьюла Немет|Ю. Ф. Немет]], америка галиме Д. М. Данлоп буенча "башкорт" этнонимы «биш кабилә, биш [[Угырлар (төрки ыруг-кабилә берләшмәсе)|угыр (огур)]]» дип аңлатылган "beshgur, bashgur" формаларыннан барлыкка килгән. Шулай ук Мункачи һәм Данлоп фикеренчә, хәзерге телдәге "Sh" өненең болгар телендәге "L" авазына тура килүе нигезендә, "башкорт (bashgur)" һәм "булгар (bulgar)" этнонимнары эквивалентлы булып тора. Бу фикерләр белән [[Зәки Вәлиди]] килешә. * Танылган төрки этнонимнар тикшерүчесе [[Николай Баскаков]] буенча, башкорт сүзе 2 кисәктән оеша: «badz(а)»—"баҗа", [[Угырлар (төрки ыруг-кабилә берләшмәсе)|«(о)гур»]]—"кабилә атамасы", һәм мәгънәсе дә «угыр бажалар». Шулай ук Баскаков бу этнонимны [[бәҗәнәкләр]]нең атамасы белән чагыштыра. Баскаков фикеренчә төрки һәм монгол телләрендә сүз башындагы "b ~ к" алмашучанлыгы нигезендә, «башкорт» һәм [[Мадьярлар|«мадьяр»]] этнонимнары бер чыгышлы дигән сыгымтага килә: башкорт — ''badža oγur'' ([[Угырлар (төрки ыруг-кабилә берләшмәсе)|огурлар]] баҗасы, [[угырлар]] баҗасы) > ''badž(a) oγur'' > ''badžγar'' бу форманы ала ''madž(a) oγur'' > ''madžγur'' өлкәсе ''madžγar'' > ''madjar''. *[[Мирфатыйх Зәкиев|М. З. Зәкиев]] буенча ''башкор/башкыр'' этнонимы баш-огур («төп [[Угырлар (төрки ыруг-кабилә берләшмәсе)|огур/угыр»]] яки «башка [[Угырлар|угыр]]») композитына барып тоташуы мөмкин: ''башоғур>башғур>башғыр>башҡор''. * Этнограф [[Раил Кузеев]] этноним ''баш'' — «баш», «төп» һәм ''кор(т)'' — «ыруг», «кабилә», «бүре» сүзләреннән барлыкка килү вариантларын китерә. ===Этногенезис=== [[:en:Turkic migrations|Төрки күчешләре (ингл.)]] барышында башкортлар урта гасырларның иртәнге өлешендә [[Кыпчаклар|Кыпчак]] төркеме буларак барлыкка килә. Рус телле [[этнография|этнографик]] әдәбиятта, башкортларның, [[Төрки халыклар|төрки]] нәселле булуыннан тыш,<ref>Р. Г. Кузеев. Происхождение башкирского народа. М, Наука, 1974; Янғужин Р. З. Башҡорт ҡәбиләләре тарихынан (Из истории башкирских племён). Өфө: «Китап», 1995; Кузеев Р. Г. Народы Поволжья и Приуралья. М. Наука, 1985</ref> [[:en:Ugric peoples|угыр (ингл.)]]<ref>М. И. Артамонов. История хазар. М.-Л., 1962, С.338.</ref> һәм [[:en:East Iranian|көнчыгыш иран телләрендә]] сөйләшкән<ref>[http://www.math.sunysb.edu/~shafikov/rus/bashkir/bashkiry.pdf?PHPSESSID=02f4d6f5bb9d975e3d594a919cd0f377 Руденко С.И. Башкиры. М.-Л., Наука, 1955, с.351.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20030308130313/http://www.math.sunysb.edu/~shafikov/rus/bashkir/bashkiry.pdf |date=2003-03-08 }} [http://shot.photo.qip.ru/101qE1d.jpg Мажитов Н.А., Султанова А.Н. История Башкортостана. Уфа, Китап, 2010,] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120426001850/http://shot.photo.qip.ru/101qE1d.jpg |date=2012-04-26 }} [http://shot.photo.qip.ru/301qE1f.jpg С.108 (Смирнов К.Ф. о дахо-массагетских корнях башкир).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120144620/http://shot.photo.qip.ru/301qE1f.jpg |date=2012-01-20 }}; Р. М. Юсупов. Краниология башкир. Л., Наука, 1989; [http://soraman.livejournal.com/16422.html Юсупов Р.М. Некоторые проблемы палеоантропологии Южного Урала и этнической истории башкир//XIII Уральское археологическое совещание. Тезисы докладов, часть II, Башkортостан, Уфа, ВЭГУ, 23-25.04.1996, С. 120-123.]; [http://shot.photo.qip.ru/101qE1l.jpg Зинуров Р.Н. Башкирские восстания и индейские войны - феномен в мировой истории. Уфа, Гилем, 2001,] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120426001918/http://shot.photo.qip.ru/101qE1l.jpg |date=2012-04-26 }} [http://shot.photo.qip.ru/201qE1o.jpg С.11 (прабашкиры - потомки отделившихся скифов).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120155320/http://shot.photo.qip.ru/201qE1o.jpg |date=2012-01-20 }} [http://shot.photo.qip.ru/201qE19.jpg Галлямов С. А. Башкорды от Гильгамеша до Заратустры. Уфа, РИО РУНМЦ Госкомнауки РБ, 1999] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120143431/http://shot.photo.qip.ru/201qE19.jpg |date=2012-01-20 }} [http://shot.photo.qip.ru/201qE15.jpg (О башкордах из родов Тангаур и Гайна)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120170621/http://shot.photo.qip.ru/201qE15.jpg |date=2012-01-20 }}.</ref> кавемнәрне дә үз карамагына алулары тасвирлана. [[:en:Population genetics|Генетик яктан (ингл.)]], [[:en:Haplogroup R1b (Y-DNA)|R1b1a1 (2011 исеме, ингл.)]] [[Башкортстан]] башкортларында чагыштырмача югары ешлык белән очрый (62/471 = 13.2%).<ref name="ftp.anrb.ru">{{Citation |title=A. S. Lobov ''et al.'' (2009), "Structure of the Gene Pool of Bashkir Subpopulations" (original text in Russian) |url=http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF |access-date=2013-01-26 |archive-date=2011-08-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110816193639/http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF |dead-url=yes }}</ref> Барлык [[палеонтология|палеонтологик]] һәм [[антропология|антропологик]] ачышлар башкорт халкының тамырларының [[:en:Andronovo culture|Андроново мәдәниятенә (ингл.)]] барып тоташуын танырга кирәк булуын күрсәтә.<ref>Brünn. Moravské muzeum Oddĕleni pro diluvium "Anthropos", Anthropology, Vol. 16-17, Moravské muzeum, Ustav anthropos., 1978, p.76</ref><ref>Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая, Этнографическое обозрение, (Institute of Ethnology and Anthropology. N. Maclay, Ethnographic Review), Vol. 1-3, Наука, 1996, P.142</ref><ref>(Институт истории, языка и литературы (Академия наук СССР. Башкирский научный центр), Васильев, С.М, Очерки по истории Башкирской АССР., Башкирское книжное изд-во, 1956, p.11</ref><ref>Институт археологии (Академия наук СССР), Древности Башкирии: Сборник статей, Наука, 1970, p.809</ref><ref>Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая, Очерки общей этнографии, Наука, 1968, p.411</ref> Соңгы эзләнүләр буенча, башкорт халкы этногенезисының ихтимал булган юлы уртак төрки һәм угыр чыгыш теорияләре белән аңлатылуына ишарә итә.<ref>Rim Yanguzin: [https://archive.is/20121225050157/turkolog.narod.ru/info/I17.htm Ethnogenesis of the Bashkirs] {{ru icon}}</ref> ===Башкортлар тарихы хронологиясе=== [[Файл:Ufa. Monument to Salavat Yulaev.jpg|right|300px|thumb|[[Салават Юлаев]] – башкорт халкының милли батыры|ссылка=Special:FilePath/Salavat-Yulaev-2016.jpg]] Совет филологы, тарихсы С. Я. Лурье исәпләвенчә, безнең эрага кадәр V гасырда [[Һеродот]] «Тарих»ында аргиппейлар исеме астында хәзерге башкортларның ата-бабалары телгә алына. Геродот хәбәр итүенчә, аргиппейлар «биек сыртсыз битләвендә» яши, алар күршеләренең үзара низагларын яйга сала һәм аларда туган иленнән куылган бер сыенырга урын тапса — аны беркем кимсетмәсәк. Агриппейлар аерым телдә сөйләшә, скиф киенә, агач җимешләре белән туклана. Ризыкка кулланылган агачның атамасы — понтик, аның җимешләре бакча борчагына охшаш, әммә эчендә сөяге бар. Пешкән җимешне тукыма аша сыгалар һәм аннан «'''асхи'''» дигән кара сут чыга. Бу сутлы алар сөткә болгап эчә. '''«Асхи»ның''' тирәсеннән күмәч әзерлиләр. С. Я. Лурье «асхи»ны «ачы» төрки сүзенә тап китерә, ә телче [[Җәлил Киекбаев]] буенча, '''«асхи»''' сүзе [[башкорт теле]]ндәге «ачы су»ны хәтерләтә. Төркиятче [[Әхмәтзәки Вәлиди]] күзаллавынча, башкортлар Клавдий Птолемейның безнең эраның II булатына караган хезмәтендә скифларның паста дигән ыруы исеме астында телгә алына. Француз галиме М. Буе-Ажан билгеләвенчә, [[һуннар]]ның юлбашчысы Аттила аңа кардәш булган халык — башкортлар белән килешү төзүе. 643 елда төзелгән Суй-шу хроникасында, теләк (угыз) төрки кабиләләре берләшмәсендә 45 нәсел, шул исәптән Арал һәм Каспий диңгезләре арасында яшәүче башуки телгә алына, көнбатыш һәм кытай тикшеренүчеләр аны башкортлар дип исәпли. Кытай чыганакларына ярашлы, VIII—IX гасырларда Идел бассейнындагы суларның этник варислары булган кабиләләр арасында Бо-хан һәм Бәк-дин телгә алына, аларны идел болгарлары һәм башкортларга тап китерәләр теләк. Рәшит әд-Диннең «Угызнамә»сенә ярашлы, Угыз ханның гаскәрләре башкортларның Зур Багур исемле кәлгәсен һәм илләрен яулап ала, аларның Караши ягу дигән падишасын әсиргә ала. Әбү әл-Газига ярашлы, мадъярлар һәм башкортлар Угыз ханга каршы баш күтәрәләр. Безнең эраның I мең еллыгы азагында башкортлар көнбатышта Идел елгасыннан алып көнчыгышта Тубыл елгасына кадәр, көньякта Илек һәм Җаек (Җаек) елгалардан белән төньякта Чулман һәм Сылва елгаларына тиклемге җирләрдә яши һәм төрле дәүләтләр составында ([[Дәште Кыпчак]], [[Төрки каһанлыгы]], [[Хәзәр каһанлыгы]], [[Идел буе Болгары]], [[Алтын Урда]], [[Казан ханлыгы]], [[Нугай Урдасы]], [[Себер ханлыгы]]). XVI гасырның 2‑се яртысында башкортлар Мәскәү башлыгына керә. Дәүләт хәрби хезмәт һәм башка йөкләмәләрне булдыру, корылма һәм салымнар түләү шарты белән башкортларның асабалык хокукы, урындагы үзидарәлеге (җыелыш, корылтай), традицион йолалары, бәйрәмнәре, дин тоту ирке саклануын гарантиялый. Колонияләштерүнең көчәеве, салымнар үсүе һәм йөкләмәләр санының артуы, башкортларның җиргә җирләрен тартып алу, урындагы үзидарәлекнең чикләнүе башкорт ихтилалдарын (XVII—XVIII) сәбәп була. Т өбәкнең башка халыклары белән бергә башкортлар Крәстияннәр сугышында (1773-1775) катнаша. 1798-1865 елларда Башкортстанда идарә итүнең кантон системасы була, башкортлар хәрби йомышлы катламнарга (Башкорт полклары, [[Башкорт-мишәр гаскәре]]) карый. XIX—XX гасыр башында башкортлар саны арта (1897 елда карый 1311 мең кеше), мәгариф, мәдәниятнең киләсе үсеше күзәтелә. Революциядан (1917) соң Башкортстан автономиясен төзү өчен көрәш башлана. 1919 елның мартында Үзәк Совет власы белән Башкорт хөкүмәте арасында Башкорт Совет автономиясе турында килешүгә имзалана. 1922 елда Зур Башкортстан оештырылганнан соң, башкортларның күп өлеше аннан читтә кала ([[Ялан кантоны]], [[Тук-Чуран кантоны]], [[Аргаяш кантоны]] - [[Аргаяш милли округы]]). 1926 ел азагында башкортлар саны революцияга тиклемге чор белән чагыштырганда ике тапкыр диярлек кими һәм ССРБ‑да 714 мең кеше тәшкил итә, БАССР‑да — 584,8 мең: Ватандашлар сугышы, корылык һәм ачлык элемтәләре үзен сиздерә. Башкортлар саны артуына сәяси репрессияләр, Бөек Ватан сугышы кире йогынты ясый. Башкортларның бер өлеше [[Руслар|рус]], [[татар]] тарафыннан '''ассимиляцияләнә'''. Халык санының революцияга тиклемге дәрәҗәсе өстендә тик 1989 елда өләшелә. Башкортларның башка төбәкләргә миграциясе күзәтелә: 1926 елда — гомуми санның 18 %, 1959 — 25,4%, 1989 — 40,4 %. Эш урыннары җитешмәүчелек һәм җайсыз социаль шарт аркасында, нигездә, көньяк‑көнчыгыш һәм көньяк районнардан халык күчеп китә. Соңгы елларда башкортларның Урта Азия, Казакъстан һәм башка төбәкләрдән кайту тенденциясе (1992-96 еллар - 4904 кеше) күзәтелә. Башкортларның социаль‑демографик структурасында эшчеләр синыф, интеллигенция, инженер‑техник хезмәткәрләр саны арта. === Кабиләләре һәм ырулары === Башкорт халкы элек кабиләләргә һәм ыруларга бүленгән. Ырулар — аралардан, туган-зат бүленешләреннән торган. Кабиләләр таралып утыру һәм этник тарих барышында башкортларның төньяк-көнбатыш ([[байлар]], [[балыкчы]], [[бүләр]], гәрә, [[гайнә]], дыванай, [[ирәкте]], [[елан]], [[ялдәк]], [[йәнәй]], [[каңлы]], каршын, [[кыргыз]], [[тазлар]], [[танып]], [[унлар]], [[Уран (кабилә)|уран]], [[уаныш]], [[юрмый]]), төньяк-көнчыгыш (бишул, [[бәдрәк]], бәкәтин, дыван, көзй, калмак, [[катай]], кошчы, [[кумрык]], куакан, [[мырзалар]], өпәй, [[табын]], [[терсәк]], салйот, [[сеңрән]], [[сызгы]], [[сырны]], шуран, әйле), көньяк-көнчыгыш ([[бөрҗән]], [[кыпчак]], [[тамъян]], [[түңгәвер]], [[үсәргән]], [[юрматы]]), көньяк-көнбатыш ([[мең]]) төп этнографик төркемнәре барлыкка килә. <gallery>Рәсем:Batirsha.jpg|[[Батырша]] Рәсем:Bashkir in Paris.jpg|Башкортны сәфәргә озату - Россия халыклары. Т. 1. Париж, 1812 (на франц.). Рәсем:Bashkir.jpg|''Башкорт''. Александр Орловский рәсеме, 1814 Image:Bashkirian archer.jpg|thumb|180px|right|Башкорт укчысы, 19 гасыр рәсеме Рәсем:Allan, David - Bashkirs - 1814.jpg|'' Башкортлар''. Аллан Вильям (1814), [[Эрмитаж]] <ref>[http://www.hermitagemuseum.org/wps/portal/hermitage/digital-collection/01.+paintings/40338 Дәүләт Эрмитажы ]</ref> </gallery> == Мәдәнияте == Күчмә терлекчелек традицион шөгеле булган. Башлыча ат һәм сарык, берникадәр сыер малы, дөя үрчеткәннәр. Тире иләү, киез басу, чигү, бала сугу кебек [[кәсеп]]ләр үскән була. Традицион тырмалары — авыл. Тирмә (төрки халыклардагы кебек киездән каршы, җыеп алынмалы агач каркаслы) төп торак булган. Агачтан һәм таштан, җирдән салынган өйләр дә билгеле. === Киеме === {{Төп мәкалә|Башкорт милли киеме}} [[Файл:Bashkirs.jpg|thumb|Хатын-кыз һәм ирләр милли киеме]] Гади ирләр киеме — күлмәк, бишмәт, ыштан. Ирләр һәм хатын - кызларның төп кием йон һәм ефәк тукымадан тегелгән халат булган. Баш киеменнән [[түбәтәй]], киез эшләпә (капкач), җәнлек тиресе куелган кышкы бүрек киң таралган. XVII гасырдан бирле кына башкорт милли костюмы турында язма чыганаклар билгеле. XVII—XVIII гасырларда башкортлар күрше милләтләр белән тыгыз мәдәни бәйләнештә тормаган, шуңа да милли үзенчәлекләр дә аның саен ипләп килгән. Башкортлар кием өчен күбрәк киндер һәм кычытканнан сугылган тукыманы, сарык һәм башка төрле җәнлек тиреләрен, киезне, йонны, мамыкны файдаланган. Башкортлар чит илләрдән ([[Бөек ефәк юлы]] аша) китерелгән ефәк, атлас, парча тукымаларын да кулланган, аларның үрнәкләре борынгы курганнарда да табыла. Бу тукымалар кыйммәт торган, шуңа да ефәк кием — затлылык билгесе саналган. XIX гасырга кадәр башкортлар чикмән, җилән, тун кисә, бу чорда билле бишмәт, кәзәки, камзул кебек нәрсә киң тарала. Бигрәк тә ир-егетләрнең киеме зур үзгәреш кичерә. XIX гасыр башындагы гравюраларда ир-егетләр борынгы кием кисә, гасыр азагындагы фотолардагы кием аермасы күзгә ташлана. Башкорт киемнәре, бигрәк тә, бәйрәм өчен бик күп төрле. Көн торышына һәм мизгеленә карамыйча, эчке кием өстеннән кат-кат халат кигәннәр. === Традицион аш-суы === [[File:Бешбармак.jpg|right|thumb|240px|Бишбармак ({{lang-ba|бишбармаҡ}})]] '''Башкортларның традицион аш-суында''' ит азыклары киң таралган: бишбармак, токмач, [[пылау]], [[казы]]. Сыер һәм сарык сөтеннән [[әйрән]], [[катык]], [[Корт (ризык)|корт]], сыр, бия сөтеннән кымыз әзерләгәннәр. ашамлыклар татар, казакъларкына охшаш: бишбармак, шулпа, [[Корт (ризык)|корт]], казы, әйрән, кымыз, бавырсак, катык, сагыз. Башкорт милли ашларының төп массасын пешкән, киптерелгә һәм какланган ат һәм куй ите, [[сөт]] продуктлары, киптерелгән җиләк, бөртекле культуралар, [[башкорт балы]] тәшкил иткән. Бу ашамлыкларның мисалы булып казы-карта (ат колбасасы), бастырма (какланган ит), шулай ук [[кымыз]], чияле сары май, шомырт мае, [[Корт (ризык)|корт]] (коры корт), [[эремчек]] һәм [[әйрән]] тора — аларның барысы да җәйге эсседә дә чагыштырмача яхшы саклана һәм юлга алу өчен уңайлы. Кымыз нәкъ юлда әзерләнә дип исәпләнә — бия сөте салынган савыт ияргә бәйләнгән һәм сабада көне буенча чайкалып йөртелгән. Традицион башкорт ашамлыгы [[бишбармак]] пешерелгән иттән һәм салмадан (эре итеп киселгән токмач төре) әзерләнә, мул итеп суган, яшел тәмләткечләр кушыла һәм, әлбәттә, корт өстәлә. Башкорт аш-суының (кухнясының) күренмә тагын бер үзенчәлеге: ашамлыклар янында еш кына сөт ризыклары бирелә — сирәк очракларда гына табын кортсыз һәм каймаксыз була. Башкорт ашамлыкларның күпчелеге әзерләү гадилеге һәм туклыклы булуы белән аерылып тора. [[Әйрән]], [[буза]], казы, катлама, [[кымыз]], [[манты]], [[кайнатма]], [[умач ашы]] һәм башка бик күп азык төрләре Җаек тауларыннан Ерак Көнчыгышка чаклы биләмәләрдә яшәгән күп халыкларның милли ашамлыгы дип санала. === Авыз‑тел иҗаты === Башкорт авыз‑тел ижадында [[Урал-батыр]], [[Акбузат эпосы|«Акбузат»]], [[Изеүкәй белән Моразым эпосы|«Изүкәй белән Морадым»]], [[Алпамыш белән Барчылу|Алпамыш белән Барчынсылу]], [[Мәргән белән Барчылу|Мәргән белән Барчынсылу]], [[Куныр буга]]({{lang-ba|Ҡуңыр буға}}) һәм башка эпослар төп урынны били. Әкият фольклоры героик, гаҗәп, көнкүреш әкиятләреннән тора. Башкорт эпик, моңлы, көнкүреш җырларына шигырь һәм көй үзенчәлекләре, биюләренә пантомима элементлары, катлаулы сюжет структурасы («Баек», «Перовский») хас. Башкорт халык иҗаты традицияләре профессиональ сәнгать һәм әдәбият нигезенә ята. Бизәү‑кулланма сәнгате сәнгать‑сурәтләү чараларының күптөрлелеге, композицион алымнар камиллеге, орнаментның тасвирыйлыгы белән сызалана. Аппликация, чигү, бәйләү, киез, агач, таш, күн, тимер, постауны сәнгатьле эшкәртү киң үсеш ала. {{multiple image | align = center | direction = horizontal | image1 = Ағинәйҙәр.jpg | width1 = 150 | image2 = Bashkir4.jpeg | width2 = 153 | image3 = Bashkort family.jpg | width3 = 300 | image4 = Kushmau.jpg | width4 = 81 | image5 = Sultangareev Bulat Amirovich.jpg | width5 = 135 | footer = Башкортлар }} ===Милли орнамент=== [[Файл:Bashkir swastika.jpg|мини|справа]] Башкорт орнаменты — әйберләрне, кораллы, тукыма әйберләрне, интерьерны бизәү өчен кулланылган, геометрик, үсемлек яисә зооморф элементларны кабатлау һәм чиратлаштыруга нигезләнгән бизәк-кызыллык. [[File:Башкирский орнамент 1.png|thumb|150px|Беренче комплекс]] [[File:Башкирский орнамент 2.png|thumb|150px|Икенче комплекс]] [[File:Башкирский орнамент 3.png|thumb|150px|Өченче комплекс]] [[File:Башкирский орнамент 5.png|thumb|150px|Бишенче комплекс]] [[File:Башкирский орнамент 6.png|thumb|150px|Алтынчы комплекс]] Башкорт орнаментында башкортларның, халыкларның күпчелегенә хас, яшәешнең өч тигез булуы турындагы борынгы карашлар чагылыш тапкан. Кешенең тасвирлау эшмәкәрлегенең иң борынгы формасы буларак, башкортларда орнамент ипләп кына барлыкка килгән. Башлангыч сүрәтләүләр гади гына булган: сей балчыкка сымакланган яисә батырып кертелгән кечкенә ботак, кабырчык ярчыгы. Бара-бара сүрәтләр катмарлы һәм хыялый, зифа композицияле, символик эчтәлекле була барган. Башкорт орнаменты геометрик, кәкре сызыклы үсемлек бизәкле. Гадәттә кызыллык агачка, тирегә, металга, тукымага төшерелгән. Башкорт орнаменты симметрияле һәм кешеләрнең ысынбарлыкты кабул итүен чагылдыралар. Ул үзенең эченә капма-каршы күренешләрне җыйган: көн — төн, яшәү — үлем, яктылык - караңгылык, ир башлангычы — хатын-кыз башлангычы, сул — уң. Капма-каршы кую бер-берсенә каршы торган фигураларның симметриясе ярдәмендә күрсәтелә. Композициянең бер бөтенлеген саклар өчен орнаментның үзәк элементы булдырыла. Орнаментның төп элементы - хатын-кыз фигурасы, агач яки символик ромб сүрәте. Хатын-кыз фигурасы җирдәге саф нәмәнең алиһәсе образын символаштыра, агач — тормыш агачын, ромб — сабан җир символын. Орнамент элементлары йөкмәтелгән, үзәк мәгәнәсенә ия: әкәм-төкәм ¥ — бөгәрләнеп торган сарык мөгезе символы һәм үләннәр символы, соляр билге ֔֕ — түгәрәк, нурлар белән уратылган түгәрәк төрендәге кояш сүрәтләнеше, туганкай — кунакчыллыкны аңлата. Башкорт орнаментында башкортлар тарихының ислам диненә белән чордагы күзаллаулары чагыла. Орнамент белән киемнәрнең ягалар, уемнар, каптырмалары, җиң һәм итәк читләре бизәлгән. Орнаментлы чикләр бозымга бирешми дип исәпләнгән. Йорт элементлары орнамент белән бизәлсә, усал чурт-чураман анда үтә алмый дип саналган. Капкалар, [[тәрәзә]] капкачлары, йөзлекләре, тырнак читләре бизәлгән. Орнамент төре, тырнак һәм ромб, түгәрәк күлнең символик сынланмышы: тырнак - профилле, ромб — фаслы аңлата. Тырнак формасы үз чиратында начар йогынтылардан саклау чарасы булган. '''Орнаменталь комплекслар:''' Башкорт бизәү-кулланма сәнгатендә үтәлеш алымнарына бәйләнгән төп 6 орнаменталь комплекс аерып күрсәтелә. * Кашага яки чәчәк нәкыш (розетка) формасындагы катлаулы орнаменталь кызыллык составына тырнак, квадрат һәм тура почмак, зигзаг, хач (тәре) ×, ромб, түгәрәк Ο, йөрмәле чәчәк бизәк күренешендәге гади геометрик фигуралар керә. * Бөти, хәситәләренә (амулет) ишелү (спиральсыман) буяу, мөгез һәм йөрәк сынланмышы фигуралар, йөгерешче тулкындар ≈ , җилпәзә төзелешле лалә чәчкәсенә охшаган үсемлек бизәге (пальметта), өчөйлеләр сынландырыла. * Киемнәрдәге тамбур (күбенү чылбыр тезмә бара) чигүе орнаментында үсемлек чыгышлы кызыллык файдаланыла. * Катлаулы күпмеләр, сигезле тармаклы йолдыз, киртләчле ромблар, теш тармаклы күпмеләр, икәүләп мөгезгә охшаган каерсалар катлаулы чәчәк бизәкләргә һәм челтәрләргә берләштергәндә файдаланыла. * Кошларга, җәнлекләргә һәм агачларга, сигезле тармаклы йондозларга, сәнәккә, тырнакка һәм V га охшаган фигуралы кашага бизәкләрдән торган геральдик композицияләр. * Тукучылыкта, санаулы һәм юллы (өйле) кайтуда квадратлар, ромблар, кеше сынын стильләштереп сынландыру, сигезле аерчалы чәчәк буяу, X-ка охшаган фигуралар файдаланыла ===Тел мәсәләсе=== Башкортлар арасында еш кына татар теле очрый. Галимнәр буенча татар телендә сөйләшү - бу татар [[милли кемлек|милли кемлеген]] күрсәткеч түгел. Чөнки аерым башкорт теле графикасы, нормалары тик 1920-чы елларда туа, шуңа күрә башкортлар әсәрләрен татар телендә язган. [[Башкорт әдәби теле]] башкорт халкының диалекталь күптөрлелеген күрсәтү көче булмады, чөнки татар теле бик якын. == Моны да карагыз == * [[Башкорт теле]] * [[Башкортстан]] == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} {{Rq|stub|error}} {{Төрки халыклар}} [[Төркем:Башкортлар]] [[Төркем:Төрки халыклар]] [[Төркем:Россия халыклары]] 92uau94wypynenp5dszazkt08wqwy59 2 44873 3524773 3504584 2022-07-27T12:29:24Z Zemant 5026 🖥 wikitext text/x-wiki Исәнмесез! Мин [[Бөек Новгород|Бөек Новгородтан]] Антон Земцов! Татар мәдәниятен һәм телен яратам! Если хочешь узнать обо мне больше, напиши Zemant в поисковике. [[File:Flag of the Crimean Tatar people.svg|200px]] {{User ru}} {{User en-3}} {{User tt-1}} {{Үрнәк:Кулланучы стажы|27|9|2010}} {{User articles}} {{Кулланучы-инклюзионист}} {{User Tatarstan cyr}} {{User Tatar cyr}} {{Википедиянең төрки телләрдәге бүлекләре}} [[ru:User:Zemant]] [[en:User:Zemant]] [[de:User:Zemant]] [[fr:User:Zemant]] [[es:User:Zemant]] [[it:User:Zemant]] [[be:User:Zemant]] [[kk:User:Zemant]] [[rue:User:Zemant]] [[uk:User:Zemant]] [[pl:User:Zemant]] [[ja:User:Zemant]] [[nl:User:Zemant]] [[pt:User:Zemant]] [[he:User:Zemant]] jx2ebb4qgpo4ol5nd2f3w7fzcqc7lkj 0 111521 3524796 3524706 2022-07-28T09:28:32Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{Химик элемент|prev=[[Хром]]|next=[[Тимер]]|Марганец / Manganum, (Mn) |25|<!-- Матдәнең тышкы күренеше-->|54,938045 (5)|<!-- Атом радиусы-->|<!-- Ионизация энергиясе-->|<!-- Электрон конфигурациясе-->|<!-- Ковалент радиусы-->|<!-- Ион радиусы-->|<!-- Электр тискәрелеге-->|<!--Электрод потенциалы-->|<!-- Оксидлашу дәрәҗәсе-->|7,44|<!-- Моляр җылы сыешлыгы-->|<!-- Җылы үткәрүчелек-->|<!-- Эрү температурасы-->|1244|2097|<!-- Парга әйләнү җылылыгы-->|<!-- Моляр күләм-->|<!-- Рәшәткә төзелеше-->||<!-- Рәшәткә параметрлары-->|<!--<!--Дебай температурасы-->}} '''Марганец''' ({{lang-lat|Manganum,}}, Mn) — [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның 4 период, 7 төркем элементы. Тәртип номеры - 25. [[File:Mangan 1-crop.jpg|thumb|200px|right|Марганец]] == Символы == Марганец элементының символы - Mn (''Марганец'' дип укыла). == Тарих == Марганец [[1774 ел]]да [[Ган]] тарафыннан ачыла. == Шулай ук карарга мөмкин == * [[Калий перманганаты]] == Чыганаклар == * Atomic Weights of the Elements 2001, [http://www.iupac.org/publications/pac/2003/7508/7508x1107.html Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003]. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.{{ref-en}} * [http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html IUPAC Standard Atomic Weights Revised] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080305062433/http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html |date=2008-03-05 }} (2005).{{ref-en}} {{Chem-stub}} {{Менделеев таблицасы}} [[Төркем:Химик элементлар]] ejaiuesazdor6riuohou4988j65jvpo 0 166461 3524795 2396134 2022-07-28T09:26:07Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{Drugbox |type =plain |image = L-Ascorbic acid.svg |width=150 |image2 = Ascorbic-acid-3D-vdW.png |latin_name =Acidum&nbsp;ascorbinicum |IUPAC_name = 2,3-дегидро-L-гулон әчелегенең гамма-лактоны |C =6 |H =8 |O =6 | CAS_number = 50-81-7 |PubChem = 1071 |group =[[Витаминнар]] һәм витаминсыман чаралар | ATC = {{АТХ|A11|GA01}} | ICD10 = <!-- -->{{МКБ10|A|48|3|a|30}}, <!-- -->{{МКБ10|B|99||b|99}}, <!-- -->{{МКБ10|D|68|9|d|65}}, <!-- -->{{МКБ10|D|84|9|d|80}}, <!-- -->{{МКБ10|E|27|4|e|20}}, <!-- -->{{МКБ10|E|46||e|40}}, <!-- -->{{МКБ10|E|54||e|50}}, <!-- -->{{МКБ10|J|00||j|00}}, <!-- -->{{МКБ10|J|01||j|00}}, <!-- -->{{МКБ10|J|02||j|00}}, <!-- -->{{МКБ10|J|03||j|00}}, <!-- -->{{МКБ10|J|04||j|00}}, <!-- -->{{МКБ10|J|05||j|00}}, <!-- -->{{МКБ10|J|11||j|09}}, <!-- -->{{МКБ10|J|18||j|09}}, <!-- -->{{МКБ10|J|96||j|95}}, <!-- -->{{МКБ10|K|73||k|70}}, <!-- -->{{МКБ10|L|98|4|l|80}}, <!-- -->{{МКБ10|M|15||m|15}}, <!-- -->{{МКБ10|M|16||m|15}}, <!-- -->{{МКБ10|M|17||m|15}}, <!-- -->{{МКБ10|M|18||m|15}}, <!-- -->{{МКБ10|M|19||m|15}}, <!-- -->{{МКБ10|M|84|1|m|80}}, <!-- -->{{МКБ10|N|93||n|80}}, <!-- -->{{МКБ10|O|14|9|o|10}}, <!-- -->{{МКБ10|R|04|0|r|00}}, <!-- -->{{МКБ10|R|04|8|r|00}}, <!-- -->{{МКБ10|R|53||r|50}}, <!-- -->{{МКБ10|R|58||r|50}}, <!-- -->{{МКБ10|T|14|1|t|08}}, <!-- -->{{МКБ10|T|14|2|t|08}}, <!-- -->{{МКБ10|Z|29|1|z|20}}, <!-- -->{{МКБ10|Z|54||z|40}} | metabolism = [[бавыр]] аша | сәүдә маркасы = витамин C, «Аддитива Витамин C», «Асвитол», «Асковит», «Аскорбиновая кислота-Виал», «Аскорбиновая кислота-УБФ», «Витамин C-инъектопас», «Упсавит витамин C», «Целаскон Витамин C», «Цитравит» | куллану алымнары = драже, эчке куллану өчен тамчылап, лиофилизат - вена һәм мускулга кадау өчен, эчке куллану өчен судла эретелә торган төнәтмә, төймәләр, газ чыгара торган төймәләр | Биоирешү = | elimination_half-life = | molecular_weight = г/моль }} '''Аскорбин әчелеге, аскорбин кислотасы''' (L төрендәге аскорбин әчелеге - С витамины) — '''С'''₆'''Н'''₈'''О'''₆ формуласы белән [[Органик химия|органик]] кушылма, [[кеше]] азыгында төп матдәләрнең берсе, тоташтыргыч һәм сөяк [[биологик тукыма|тукымаларының]] нормаль эшчәнлеге өчен кирәк. [[Метаболизм|Метаболик процессларда]] конфермент вазифасын башкара, антиоксидант булып тора. == С-витамины == '''L төрендәге аскорбин әчелеге бер генә биологик актив изомер, С - витамины дип йөртелә.''' Аскорбин әчелеге табигатьтә җимешләрдә һәм яшелчәләрдә бар. Аскорбин әчелеге җитмәве [[зәңгелә]] авыруына (цинга) китерә. С витамины җитешмәү, кагыйдә буларак, аның азыклар белән аз керүе нәтиҗәсендә килеп чыга, ләкин ул, ашказаны-эчәк тракты, бавыр һәм ашказаны асты бизе авырулары нәтиҗәсендә, витаминны сеңдерү процессы бозылу сәбәпле, эндоген юл белән дә килеп чыгарга мөмкин. Витамин җитешмәү процессы яшерен рәвештә бара һәм ул көтелгәнгә караганда күбрәк очрый. Аның төп билгеләре — эшкә сәләтнең кимүе, тиз ару-ялчу, организмның салкынга түзмәве, салкын тию авыруларына (томау, югарыгы тын алу органнарының лайлалы ярасы ялкынсыну, көчле респиратор авырулар һ. б.) тиз бирелүчәнлек. == Әһәмият == [[Коллаген]], [[серотонин]] [[триптофан]]нан, [[катехоламин]] булдыруда, кортикостероид синтезында төп роль уйный. Шулай ук С - витамины [[холестерин]] [[үт]] әчелекләренә әйләнүдә катнаша. Убихинон һәм Е - витаминын торгыза, [[интерферон]] синтезында катнаша, димәк [[иммунитет]] ныгый. Өчвалентлы [[тимер]] икевалентлы тимергә әвелдерә, димәк аның үзләштерүенә булыша. [[Гемоглобин]] [[глюкоза]]лаштыруын туктый, глюкозага сорбитка әйләнүне туктата. == Чыганаклар == Табигатьтә аскорбин әчелеге белән иң бай җимешләр, яшелчәләр: * Барбадос [[чия]]се (1000-3300 мг/ 100 г), * [[Гөлҗимеш]] (650 мг, 100 г), * [[Болгар кызыл борычы]] (250 мг/ 100 г) *[[Карлыган]] һәм [[сырганак]] (200 мг /100 г) * [[яшел борыч]] һәм {{comment|аккишер|петрушка}} (150 мг/ 100 г), * брүссел [[кәбестә]]се(120 мг/100 г) * [[шөет]] һәм [[кыр сарымсагы]] (100 мг/100 г) * [[киви]] (90 мг/100 г) * [[каен җиләге]] (60 мг/100 г) * [[әфлисун]] (38-60 мг/100 г) * [[алма]] ( 4,6 мг/100 г) Кеше азыгында С витаминының табигый чыганаклары — үсемлек продуктлары. Бавыр, бөерләр (10 мг%), болан итен һәм бигрәк тә болан телен санамаганда, терлекчелек продуктларында аның микъдары аз. Сөт продуктларыннан кымыз һәм сөт-кислоталы ацидофиль эчемлекләр С витаминының күп булуы белән аерылып торалар. == Тасвирлама == Витамин С — кристаллик маддә. Суда эрүчән. Табигый шартларда өч төрле формада: аскорбин кислотасы, дегидроаскорбин кислотасы һәм аскорбиген хәлендә очрый. Бу формаларның өчесе дә витамин активлыгына ия. Үсемлекләрдә С витаминының төп микъдары (70%ка кадәр) аскорбиген хәлендә; ул окисьлашуга аеруча бирешмәүчән, аскорбин кислотасының бәйләнгән формасы булып тора. Кеше организмы аны синтезламый. Организмда 5000 мг чамасы аскорбин кислотасы бар, ул төрле органнар һәм системаларның тукымаларына таралган, матдәләр алмашыну, синтезлау һәм башка процессларда катнаша, шулай ук организмның реактивлыгына, аның саклану механизмнарына, инфекцияләргә, тышкы тирәлекнең теге яки бу уңайсыз факторларына каршы тору ныклыгына уңай, тәэсир итә. Бу витамин эсселеккә чыдамсыз, югары температурада бозыла. Аскорбин әчелеге [[организм]]дагы оксидлану һәм [[матдәләр әйләнеше]]ндә катнаша. Аның азыкта җитешмәве [[кан тамырлары]]ның имгәнүенә, зәңгелә авыруын сәбәп була. [[Медицина]]да киң кулланыш тапкан. == Тәүлектәге ашау нормасы == {| class="standard" |-border="1" cellspacing="0" cellpadding="4" |-bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! Җенес ! Яшьлек ! С-витаминын ашау нормасы<ref>[http://getdiet.ru/Detail/%D0%92%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BD-C Суточная норма аскорбиновой кислоты (витамина C).]</ref>, мг/тәүлек |- ! align="left"| Сабыйлар | 6 айга кадәр | align="center"| 40 |- ! align="left"| Нәниләр | 7-12 айга кадәр | align="center"| 50 |- ! align="left"| Балалар | 1-3 яшь | align="center"| 15 |- ! align="left"| Балалар | 4-8 яшь | align="center"| 25 |- ! align="left"| Балалар | 9-13 яшь | align="center" | 45 |- ! align="left"| Кызлар | 14-18 яшь | align="center"| 65 |- ! align="left"| Егетләр | 14-18 яшь | align="center"| 75 |- ! align="left"| Ирләр | 19 яшьтән өлкәнрәк | align="center"| 90 |- ! align="left"| Хатыннар | 19 яшьтән өлкәнрәк | align="center"| 75 |} С авитаминозын кисәтү өчен аскорбин кислотасының зур микъдары таләп ителми. ФАО/ВОЗ экспертлары комиссиясе аны 20—30 мг тәкъдим итә. Ләкин организмның эчке тирәлеген нормальләштерүдә оптималь нәтиҗәгә ирешү өчен аскорбин кислотасы 3—5 мәртәбә күбрәк, ягъни тәүлеккә 70—100 мг таләп ителә. Моның өчен тәүлеклек азык рационына ел буе яңа өлгергән яшелчә һәм җиләк-җимеш өстәп .торырга кирәк. Аларны күтәренке нормаларда куллану эчәкләрдәге микрофлораның иң яхшы хәлдә булуын тәэмин итә, эчәклектә таркалу процесслары башланудан саклый, организмның эчәклектән килә торган агулы матдәләр белән агулануын булдырмый. ==Кызыклы фактлар== Аурупада куркыныч [[зәңгелә]] [[эпидемия]]ләре [[XVIII гасыр]] урталарында, C витаминына бай [[бәрәңге]] игелә башлагач туктый.<ref>[http://www.rg.ru/2013/12/03/kartofel-site.html Пять полезных свойств картофеля] // [[Российская газета]], 03.12.2013</ref> Исәпләүләр буенча, кешенең С витаминына көнлек нормасы 300 г чи бәрәңгедә бар (кызганычка каршы, җылытканда, С - витамины тиз таркала). Аш хәзерләгән вакытта С витаминын саклау өчен продуктларны артык кайнатырга ярамый, ашны савытның капкачын ябып әзерләргә, яшелчәләрне кайнап торган суга яки шулпага салырга һәм сода өстәмәскә кирәк. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Әдәбият == * Чупахина Г. Н. Система аскорбиновой кислоты растений: Монография. — Калинингр. ун-т. — Калининград, 1997. ISBN 5-88874-063-2 * «Нормы физиологических потребностей в энергии и пищевых веществах для различных групп населения Российской Федерации» МР 2.3.1.2432-08 * Vitamin C MedlinePlus. U.S. Department of Health and Human Services, National Institutes of Health. Last updated: 27 February 2013. (англ.) (Проверено 6 марта 2013) * Суточная норма аскорбиновой кислоты (витамина C). * http://www.stada.ru/products/citrodjeks.html. * Табигать витаминнары. Н. Ә. Мөстаев тәрҗемәсе. Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1985, 239 бит. [[Төркем:Витаминнар]] [[Төркем:Әчелекләр]] ogy9v8o6tgi5h2hrr6wjj9ub5lbmhf0 0 176530 3524805 2879194 2022-07-28T11:00:19Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki [[Файл:Nuclear fission.svg|300px|мини|уңда|Уран-235 бүленүе процессы]] '''Төшнең бүленүе''' — [[атом]] төшенең ике (кайчакта өч) якынча тигез массалы төшкә бүленү процессы, шушы калган кисәкләр '''төш китекләре''' дип аталалар. [[Файл:Fission chain reaction.svg|300px|мини|уңда|Уран-235 чылбырлы төш реакциясе]] [[Файл:Kernspaltung.svg|300px|мини|уңда|Уран төшенең бүленүе]] Бүленү нәтиҗәсендә бүтән китекләр дә хасил була алалар: җиңел төшләр (күбесенчә [[альфа-кисәкчек]]ләр), [[нейтрон]]нар һәм [[Фотон|гамма-квант]]лар. Үзеннән-үзе була торган (спонтан) бүленү һәм мәҗбүр бүленү (бүтән кисәкчекләр, күбесенчә [[нейтрон]]нар белән тәэсирләшү нәтиҗәсендә хасил булган) бар. Авыр төшләрнең бүленүе — экзотермик процесс, аның нәтиҗәсендә зур энергия чыгарыла, ул китекләрнең кинетик энергиясе һәм нурланыш төрендә таратыла. Төшләрнең бүленүе [[төш реакторы]]нда һәм [[төш коралы]]нда [[энергия]] чыганагы була. ==Тарих== [[1932]] елда [[Джеймс Чедвик]] нейтронны ачканнан соң, нейтроннар төшләр белән тәэсирләшүе тикшерелә башлый. Шул ук елны [[АКШ]]та [[Эрнест Лоуренс]] беренче циклотронны ясый, ә [[Англия]]дә [[Джон Кокрофт]] һәм [[Эрнест Уолтон]] төшләрне бүлерлек беренче протоннар [[тизләткеч]]ен төзиләр. [[1934]] елда Ирен Кюри һәм Фредерик Жолио ясалма радиоактивлыкны ача. [[1934]] елда [[Энрико Ферми]] хезмәткәрләр белән төрле элементларны нейтроннар белән нурландыралар, ләкин бүленү реакцияләрен аңлата алмыйлар. Тик 5 елдан, [[1939]] елда [[Отто Һан]] һәм Фриц Штрассман төшләрнең бүленүе куренешен ачалар. ==Бүленү күренеше== Төшнең башлангыч халәте [[потенциаль энергия]]се китекләрнең массаларыннан зуррак булган очракта, бүленү процессы бара. Авыр төшләрнең чагыштырма энергиясе аларның массалары артуы белән кимегәнгә күрә, бүленү шарты '''А > 90''' масса саны белән барлык төшләр өчен үтәлә. Ләкин тәҗрибәләргә караганда хәттә иң авыр төшләр үзеннән-үзе итеп кечкенә ихтималлык белән бүленәләр, димәк бүленүгә каршы ниндидер киртә - бүленү барьеры бар. Төшләрнең бүленүен тасвирлау өчен берничә модель кулланыла - [[төшнең тамчы моделе]], [[төшнең сүрүләре моделе]] һ.б., ләкин һичбере процессны тулысынча тасвирлый алмый . [[Уран (химик элемент)|Уран]]-235 термик (әкрен) [[нейтрон]]нар ярдәмендә бүленгән китекләренең массаларга бүленеше 95 һәм 140 масса саннары белән ике максимумга ия (7% ихтималлыгы). Зур массалы төш бүленгәндә зур энергия бүленеп чыгарга тиеш. Андый төш бүленгәндә берничә ирекле нейтрон да чыга, чөнки зур массалы төшләрдә нуклоннарның барлык нуклоннарга чагыштырмасы аз массалы төшләрнекенә караганда зуррак. Шуңа күрә хасил булган китекләрдә артык нейтроннар була. Бу нейтроннарның күбесе шунда ук (10⁻¹⁴ с эчендә) атылып чыга, ә 0,75% нейтроннар 0,09-60 секундка соңрак чыга ('''соңаручы нейтроннар'''). Уртача, һәр төш бүленгәндә, 2,5 нейтрон чыга, ләкин аннан соң китекләрдә артык нейтроннар кала. Шуңа күрә ул китекләр үзләре дә радиактив булалар һәм [[Бета-таркалыш|бета-таркалу]]га дучар булып, гамма-[[фотон]]нар нурландыралар. <math display="block">{}^{235}_{92}\mathrm{U} + {}^1_0 n \rarr {}^{92}_{36}\mathrm{Kr} + {}^{141}_{56}\mathrm{Ba} + 3~ {}^1_0 n</math> Кайбер бүтән төшнең бүленүе мисаллары: {| cellpadding="6" width="100%" | <math>{}^{239}_{\ 94} \mathrm {Pu} + {}^{1}_{0}\mathrm {n} \to {}^{144}_{\ 56} \mathrm {Ba} + {}^{94}_{38} \mathrm {Sr} + 2\ {}^{1}_{0} \mathrm {n} </math> | <math>{}^{239}_{\ 94} \mathrm {Pu} + {}^{1}_{0}\mathrm {n} \to {}^{130}_{\ 51} \mathrm {Sb} + {}^{107}_{\ 43} \mathrm {Tc} + 3\ {}^{1}_{0} \mathrm {n} </math> |} ==Бүленү энергиясе== Авыр төшнең бүленүе нәтиҗәсендә якынча 200 МэВ чыгарыла, аның 80% ын бүленү китекләренең кинетик энергия тәшкил итә, энергиясенең калган өлеше нейтроннар, гамма-квантлар, бета-кисәкчекләр һәм нейтрино арасында бүлешә. Уран-235 1 граммы өчен бер бүленүдә җылылыкка киткән энергия (1 Мэв): :5{{e|23}}МэВ = 1,94{{e|10}}[[Калория|кал]] = 8,1{{e|10}}[[Джоуль|Дж]] = 22,5 [[Ватт|МВт]]·ч ≈ 1 МВт·тәүлек Китекләрнең, фотоннарның, нейтроннарның энергиясе бик тиз җылылыкка әйләнә. [[Бета-таркалыш]] энергиясе (7%) озак вакыт эчендә чыгарыла, ул калдык энергия чыгару дип атала һәм туктатылган реакторда чыгарыла, ләкин бер тәүлектән 75% ка кими. Реакторның файдаланылган төш ягулыгы зур радиоактивлыкка һәм калдык энергия чыгаруга ия, һәм берничә ел эчендә махсус бассейнда суына. '''Төшнең бүленүе энергиясенең бүленеше, МэВ:''' {| class="standard" !Төш !Китекләрнең кинетик энергиясе !Тиз гамма-квантларның энергиясе !Соңаручы гамма-квантларның энергиясе !Нейтроннар энергиясе !Бета кисәкчекләр энергиясе !Антинейтрино энергиясе !Барлык энергия |- align="center" | ![[Уран|²³³U]] | 160,5 | 7,0 | 7,0 | 5,0 | 9,0 | 10 | 198,5 |- align="center" | ![[Уран|²³⁵U]] | 166,0 | 7,2 | 7,2 | 4,9 | 9,0 | 10 | 204,1 |- align="center" | ![[Плутоний|²³⁹Pu]] | 171,5 | 7,0 | 7,0 | 5,8 | 9,0 | 10 | 210,3 |} Төшнең бүленү энергиясе [[төш реакторы]]нда һәм [[төш коралы]]нда кулланыла. == Әдәбият == *Бартоломей Г. Г., Байбаков В. Д., Алхутов М. С., Бать Г. А. Основы теории и методы расчета ядерных энергетических реакторов. — М.: Энергоатомиздат, 1982. — 512 с. *Тимеркәев Б.А., Галимов Д.Г., Даутов Г.Ю. "Физика" (җылылык нурланышы, квант физикасы, физик статистика, каты җисем физикасы, атом төше физикасы). Нәшрият: КДТУ нәшрияты, 2002 ел. *Камерон И. Ядерные реакторы. — М.: Энергоатомиздат, 1987. — 320 с. *Климов А.Н. Ядерная физика и ядерные реакторы. — М.: Энергоатомиздат, 1985. — 352 с. *К. Н. Мухин. Экспериментальная ядерная физика. — 5-е изд. — М.: Энергоатомиздат, 1993. — Т. 1. Физика атомного ядра. Ч. I. Свойства нуклонов, ядер и радиоактивных излучений. — 376 с. — ISBN 5-283-04080-1. *К. Н. Мухин. Экспериментальная ядерная физика. — 5-е изд. — М.: Энергоатомиздат, 1993. — Т. 1. Физика атомного ядра. Ч. II. Ядерные взаимодействия. — 320 с. — ISBN 5-283-04081-X. *Cyriel Wagemans. The Nuclear Fission Process. — 1-е изд. — CRC Press, 1991. — 608 p. — ISBN 978-0849354342. {{Атом-төш технологияләре}} [[Төркем:Квант механикасы]] [[Төркем:Төш реакцияләре]] [[Төркем:Химия]] nmx3jm1ak9mxlkutijpn5lbatzjawqq 0 176575 3524804 2879226 2022-07-28T10:59:30Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki [[Файл:Fission chain reaction.svg|300px|мини|уңда|Уран-235 чылбырлы төш реакциясе]] [[Файл:Advanced Test Reactor.jpg|300px|мини|уңда|Төш реакторының актив зонасы, [[зәңгәр]] төсле нурланыш - [[Черенков нурланышы]] яхшы күренә]] '''Төш реакторы''' — зур [[энергия]]не чыгаручы авыр [[төшнең бүленүе]] идарә ителешле килеш үзе яклана торган чылбырлы төш реакциясен оештыру максатыннан ясалган; гадәттә [[атом-төш энергиясе]] ярдәмендә термаль һәм [[электр]] энергиясе җитештерелә. ==Тарих== * [[1942]] ** [[Лейпциг]] университетында җитәрлек нейтроннар санын җитештерә алган ([[Наци Алмания]]дә "Уран проекты" теоретик төркемен [[Карл Вайцзеккер]] җитәкли, ләкин фактик җитәкчесе [[Вернер Һейзенберг]] була). ** [[АКШ]]та [[Энрико Ферми]] җитәкчелегендә тарихта беренче мәртәбә чылбырлы төш реакциясен ''Chicago Pile-1, CP-1'' төш реакторында җибәрелә. Бу ректор җылылык нейтроннарында эшләгән. * [[1945]] ** Һейгерлох янында үткәргән тәҗрибәдә Һейзенберг төркеме чылбырлы төш реакциясен җибәрә алган. Ләкин берничә атнадан [[Өченче рейх]] һәм шушы программа бетерелә. ** [[Канада]]да ''ZEEP'' дигән төш реакторы ачыла. * [[1946]] елның 25 декабрендә [[СССР|ССРБ]] [[Мәскәү]]дә '''Игорь Курчатов''' җитәкчелегндә Ф-1 дигән төш реакторы төзелә. * [[1954]] елда дөньяның беренче [[атом-төш энергиясе]] нигезендә эшләүче [[электр станциясе]] [[СССР|ССРБ]]ның [[Обнинск]] шәһәрендә эшли башлый (5 МВт). * [[1978]] елга дөньяда якынча 100 төш реакторы эшли инде. ==Төзелеше== [[Файл:Heterogeneous reactor scheme.png|frame|'''Җылылык (әкрен) нейтроннарындагы төш реакторы'''<br />1 — Идарә итүче таяк;<br /> 2 — Радиацион саклану;<br /> 3 — [[Җылылык үткәрмәү]];<br /> 4 — [[Нейтроннарны әкренәйткеч]];<br /> 5 — Төш ягулыгы;<br /> 6 — Җылылык ташучы.]] Төш реакторында ягулык булып саф табигый [[Уран (химик элемент)|уран]] изотобы '''уран-235''' яки изотоп уран-235 белән баетылган '''уран-238''' хезмәт итә. Уран-235 төшләре әкрен [[нейтрон]]нарны аеруча нык йоталар. Әкрен нейтроннарның уран-238 төше тарафыннан йотылу процессы кисеме бары тик 8 барн тәшкил итсә, андый нейтроннар белән уран-235 төшен бүлү процессы кисеме 580 барнга җитә. Шуңа күрә реакциядә бүленеп чыккан [[электрон]]нарның тизлеген киметү өчен зур блоклары арасына әкренәйткеч куялар. '''Әкренәйткеч''' материал нейтроннарны мөмкин кадәр әзрәк йотарга һәм нейтроннарның энергиясен тизрәк үзләренә алырга тиешләр. Андый материалларның иң яхшылары - авыр [[су]], [[графит]] һәм [[бериллий]]. [[Кадмий]] яки [[бор]]дан ясалган таяклар нейтроннарны бик нык йоталар. Таяклар реакторның актив зонасына күбрәк керсә, күбрәк нейтрон йотыла, нейтроннар үрчү коэффициенты һәм реакторның егәрлеге кими. Үрчү коэффициентын һәм егәрлекне арттыру өчен, таякларны актив зонадан ныграк чыгарырга кирәк. Бу реактордагы төш реакцияләре '''идарә ителешле реакцияләр''' дип йөртелә. Реактор актив зонада бүленеп чыккан энергияне контур торбасында агучы су яки [[натрий]] үзенә алып, пар генераторындагы суга тапшыра. Суыргыч торбадагы [[сыеклык]]ны хәрәкәткә китерә. Генераторда хасил булган [[бу]] турбина валын әйләндереп суына һәм, сыеклыкка әверелеп, яңадан актив зонага кайта. Турбина электр генераторы роторын әйләндерә. == Әдәбият == *Бартоломей Г. Г., Байбаков В. Д., Алхутов М. С., Бать Г. А. Основы теории и методы расчета ядерных энергетических реакторов. — М.: Энергоатомиздат, 1982. — 512 с. *Тимеркәев Б.А., Галимов Д.Г., Даутов Г.Ю. "Физика" (җылылык нурланышы, квант физикасы, физик статистика, каты җисем физикасы, атом төше физикасы). Нәшрият: КДТУ нәшрияты, 2002 ел. *Левин В. Е. Ядерная физика и ядерные реакторы. 4-е изд. — М.: Атомиздат, 1979. *Шуколюков А. Ю. «Уран. Природный ядерный реактор». «Химия и жизнь» № 6, 1980 г., с. 20-24 *Камерон И. Ядерные реакторы. — М.: Энергоатомиздат, 1987. — 320 с. *Климов А.Н. Ядерная физика и ядерные реакторы. — М.: Энергоатомиздат, 1985. — 352 с. *К. Н. Мухин. Экспериментальная ядерная физика. — 5-е изд. — М.: Энергоатомиздат, 1993. — Т. 1. Физика атомного ядра. Ч. I. Свойства нуклонов, ядер и радиоактивных излучений. — 376 с. — ISBN 5-283-04080-1. *К. Н. Мухин. Экспериментальная ядерная физика. — 5-е изд. — М.: Энергоатомиздат, 1993. — Т. 1. Физика атомного ядра. Ч. II. Ядерные взаимодействия. — 320 с. — ISBN 5-283-04081-X. *Cyriel Wagemans. The Nuclear Fission Process. — 1-е изд. — CRC Press, 1991. — 608 p. — ISBN 978-0849354342. {{Атом-төш технологияләре}} [[Төркем:Төш реакцияләре]] [[Төркем:Төш физикасы]] [[Төркем:Төш реакторлары]] [[Төркем:Химия]] svpir6i92eu19d8493dhc5hmasa0cdn 0 176699 3524801 2884812 2022-07-28T10:55:22Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki [[Файл:Deuterium-tritium fusion.svg|300px|мини|уңда|Дейтерий-тритий берләшү реакциясе]] [[Файл:Animated D-T fusion.gif|300px|мини|уңда|Дейтерий-тритий термотөш реакциясе]] '''Термотөш реакциясе''' яки '''термотөш синтезы''' — җиңел [[атом]] төшләре җылылык хәрәкәтенең [[кинетик энергия]]се исәбенә яңа авыррак төшкә берләшүе реакциясе. [[Файл:The Sun by the Atmospheric Imaging Assembly of NASA's Solar Dynamics Observatory - 20100819.jpg|300px|мини|уңда|[[Кояш]]ның энергиясе күбесенчә термотөш синтезы исәбенә чыгарыла]] ==Тасвир== [[Файл:Fusion in the Sun.svg|300px|мини|уңда|[[Протон]]-[[протон]] термотөш реакцияләре [[Кояш]]та өстенлек итә]] Термотөш реакциясе булсын өчен баштагы [[атом]] төшләре үзара [[Кулон законы|электростатик этелү көче]] - Кулон барьерын җиңәргә тиеш. Шуның өчен баштагы төшләрнең зур [[кинетик энергия]]се булырга тиеш. Кинетик теория буенча матдәнең микрокисәкчекләрнең ([[атом]]нар, [[молекула]]лар, ионнар) кинетик энергиясе [[температура]]га туры килә. Шуңа күрә матдәне җылытканда, микрокисәкчекләрнең кинетик энергиясе арта һәм термотөш реакциясе хасил була. Атом төшләре уңай тамгалы [[Электр коргылары|коргы]]га ия. Зур ераклыкта уңай коргы [[электрон]]нар тарафыннан экранлана. Ләкин ике төш берләшсен өчен алар [[көчле тәэсир итешү]] эш иткән арада якынлаша тиеш. Шушы аралык төшнең чагыштырмача зурлыгына тиң һәм атомның зурлыгыннан шактый ким. Бу ераклыкта [[электрон сүрүләре]] төшнең уңай коргыларын экранламый инде һәм төшләр бик электростатик этеләләр. Төшләр электростатик этелү көчләреннән өстенлек алып һәм бер-берсенә якынлашып зур кинетик энергиягә ия булырга тиеш. Бу энергия якынча 0,7 МэВ тәшкил итә һәм һәр төшкә 0,35 МэВ энергия туры килә. Плазма температурасы 2*10⁹ булганда, кисәкчекләрнең уртача кинетик энергиясе 0,35 МэВ тәшкил итә. Ләкин [[температура]] байтак түбәнрәк булса да, аерым кисәкчекләрнең энергиясе 0,35 МэВ ка җитә ала, чөнки плазмада кисәкчекләр [[Максвелл — Больцман бүленеше|Максвелча бүленәләр]]. Аннан башка кисәкчекләр потенциаль барьерны [[туннель эффекты]] ярдәмендә үтәләр. Шуңа күрә кайбер термотөш реакцияләре температура берничә миллион градус тәшкил иткәндә дә пәйда булуы мөмкин. ==Дейтерий-Тритий== [[Дейтерий]]-[[тритий]] берләшү реакциясен башласын өчен потенциаль барьер '''0,1 МэВ''' тәшкил итә. [[Сутуар]] ионлашу энергиясе нибары 13 эВ. Шуңа күрә термотөш реакциясендә катнашучы матдә тулысынча ионлашкан плазма була. 0,1 МэВ ка туры килүче температура якынча 10⁹К тәшкил итә ==Мөһим термотөш реакцияләре== '''Зур кисеме белән мөһим термотөш реакцияләре:''' {| |- |width="50px"|(1)||D||+||T |→||&nbsp;||{{sup|4}}He||(3.5 MeV) | +||&nbsp;||n||(14.1 MeV)||&nbsp; |- |(2)||D||+||D |→||&nbsp;||T||(1.01 MeV) | +||&nbsp;||p||(3.02 MeV) |&nbsp;||&nbsp;||||width="50px"|&nbsp;||(50 %) |- |(3)||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp; |→||&nbsp;||³He||(0.82 MeV) | +||&nbsp;||n||(2.45 MeV) |&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||(50 %) |- |(4)||D||+||³He |→||&nbsp;||{{sup|4}}He||(3.6 MeV) | +||&nbsp;||p||(14.7 MeV) |- |(5)||T||+||T |→||&nbsp;||{{sup|4}}He||&nbsp; | +||2&nbsp;||n||+ 11.3 MeV |- |(6)||{{sup|3}}He||+||{{sup|3}}He |→||&nbsp;||{{sup|4}}He||&nbsp; | +||2&nbsp;||p||&nbsp; |- |(7)||{{sup|3}}He||+||T |→||&nbsp;||{{sup|4}}He||&nbsp; | +||&nbsp;||p||&nbsp; | +||n||+ 12.1 MeV||&nbsp;||(51 %) |- |(8)||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp; |→||&nbsp;||{{sup|4}}He||(4.8 MeV) | +||&nbsp;||D||(9.5 MeV) |&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||(43 %) |- |(9)||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp; |→||&nbsp;||{{sup|4}}He||(0.5 MeV) | +||&nbsp;||n||(1.9 MeV) | +||p||(11.9 MeV)||&nbsp;||(6 %) |- |(10)||D ||+||{{sup|6}}Li |→||2&nbsp;||{{sup|4}}He<ref>Это суммарная запись топливного цикла DT реакции с воспроизводством T через Li</ref>||+ 22.4 MeV - |- |(11)||p ||+||{{sup|6}}Li |→||&nbsp;||{{sup|4}}He||(1.7 MeV) | +||&nbsp;||{{sup|3}}He||(2.3 MeV)- |- |(12)||{{sup|3}}He||+||{{sup|6}}Li |→||2&nbsp;||{{sup|4}}He||&nbsp; | +||&nbsp;||p||+ 16.9 MeV |- |(13)||p||+||{{sup|11}}B |→||3&nbsp;||{{sup|4}}He||+ 8.7 MeV |- |(14)||n||+||{{sup|6}}Li |→||&nbsp;||{{sup|4}}He||&nbsp;||+||&nbsp;||T||+ 4.8 MeV |} Термотөш реакциясе [[плазма]]га тискәре коргылы [[мюон]]нар кушу ярдәмендә җиңелрәк бара. Мюоннар µ⁻ термотөш ягулыгы белән тәэсир иткәндә мезомолекулалар булдыралар, анда төшләр арасындагы ераклык ким, шуңа күрә синтез җиңелрәк бара. ==Кулланылу== Термотөш реакцияләре энергиянең чиксез чыганагы буларак кулланырга була, мәсәлән [[идарә ителешле термотөш синтезы]] технологиясендә, ләкин заманча технологик мөмкинлекләр сәнәгый масштабта идарә ителешле термотөш синтезын кулланырга бирми. Идарә ителешсез термотөш реакциясе [[термотөш коралы]]нда кулланылган. [[1952]] елда [[АКШ]]та, [[1953]] елда [[СССР|ССРБ]]да [[термотөш коралы]] сынап каралган. [[Төш коралы]]ннан аермалы буларак [[термотөш коралы]]ның егәрлеге чиксез диярлек, тик төш коргысы микъдарына бәйле. Хәзерге вакытта [[Алмания]]дә ''Wendelstein 7-X'' дигән термотөш реакторы сынап карала. == Әдәбият == *Бартоломей Г. Г., Байбаков В. Д., Алхутов М. С., Бать Г. А. Основы теории и методы расчета ядерных энергетических реакторов. — М.: Энергоатомиздат, 1982. — 512 с. *Тимеркәев Б.А., Галимов Д.Г., Даутов Г.Ю. "Физика" (җылылык нурланышы, квант физикасы, физик статистика, каты җисем физикасы, атом төше физикасы). Нәшрият: КДТУ нәшрияты, 2002 ел. *И.Н. Бекман ЯДЕРНАЯ ФИЗИКА. Лекция 21. ЯДЕРНЫЕ РЕАКЦИИ В ТЕРМОЯДЕРНОМ СИНТЕЗЕ *Камерон И. Ядерные реакторы. — М.: Энергоатомиздат, 1987. — 320 с. *Климов А.Н. Ядерная физика и ядерные реакторы. — М.: Энергоатомиздат, 1985. — 352 с. *К. Н. Мухин. Экспериментальная ядерная физика. — 5-е изд. — М.: Энергоатомиздат, 1993. — Т. 1. Физика атомного ядра. Ч. I. Свойства нуклонов, ядер и радиоактивных излучений. — 376 с. — ISBN 5-283-04080-1. *К. Н. Мухин. Экспериментальная ядерная физика. — 5-е изд. — М.: Энергоатомиздат, 1993. — Т. 1. Физика атомного ядра. Ч. II. Ядерные взаимодействия. — 320 с. — ISBN 5-283-04081-X. *Cyriel Wagemans. The Nuclear Fission Process. — 1-е изд. — CRC Press, 1991. — 608 p. — ISBN 978-0849354342. {{Атом-төш технологияләре}} [[Төркем:Квант механикасы]] [[Төркем:Төш реакцияләре]] [[Төркем:Төш физикасы]] [[Төркем:Химия]] ebmxvkmp5qfqebonprs2tapvbv2xghn 0 213969 3524772 2337463 2022-07-27T12:28:18Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{ҮК}}'''[[Гәрәбә]] [[әчелек|әчелеге]]''' (НООС-СН₂-СН₂-СООН) - ак кристаллар; тозлары һәм эфирлары ''сукцинат''лар дип атала. Аз күләмдә гәрәбә, көрән күмер һ.б.н. эчендә бар. Синтетик сулмалаларны алу өчен, [[органик синтез]]да кулланыла. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әчелекләр]] 2wswjo4bv8c8uu8jfwt5zjtljmxsuw6 0 217697 3524786 3483848 2022-07-27T18:29:59Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{УК}} '''''Кришна''''' (IPAc-en|ˈ|k|r|ɪ|ʃ|n|ə),<ref>[http://www.dictionary.com/browse/krishna "Krishna"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> ([[Санскрит теле]]ндә:|ˈkɽɪʂɳɐ|Krishna.ogg); ([[Санскрит теле]]ндә:कृष्ण), (Kṛṣṇa) <!--Do not remove, WP:INDICSCRIPT doesn't apply to WikiProject Hinduism--> [[Һинд дине]]ндә төп [[Ходай]] булып тора. Ул [[Вишну]] Ходаеның сигезенче [[аватар]]ы буларак табыныла һәм шулай ук кайберәүләр тарафыннан үз хакында [[Иң Олы Ходай]] булып табыныла.<ref name=EB>{{cite web |title= Krishna |url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/323556/Krishna |publisher= Encyclopædia Britannica Online}}</ref> Ул мәрхәмәтлелек, наз, һәм мәхәббәт Ходае.<ref name="Scharfstein1993p166">{{cite book|author=Ben-Ami Scharfstein|title=Ineffability: The Failure of Words in Philosophy and Religion |url=https://books.google.com/books?id=tN0KfFitDncC&pg=PA166 |year=1993|publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-1347-0|page=166}}</ref>{{sfn|Edwin Bryant|Maria Ekstrand|2004|pp=21–24}} "Кришна Илаһилыгының Өч Үлчәме (...) илаһи бөеклек һәм өстенлек; илаһи наз һәм якынлык, наз һәм яклау һәм Һинд Илаһлары арасынңа иң популяр һәм киң табыныла торганы.<ref>{{cite book|title =Krishna, Lord Or Avatara?|author=Freda Matchett|publisher =Psychology Press|date=2001|isbn =9780700712816|page=199}}</ref> Кришнаның туган көне һәр елны Һинд дине тарафдарлары тарафыннан [[Ай-Кояш]] [[Һинд дине календаре]] буенча [[Кришна-Джанмаштами]]ны бәйрәм итәләр, ул [[Грегориан календаре]] буенча август ахырына яки иртә сентябрьгә туры килә.<ref name="Lochtefeld2002p314">{{cite book|author=James G. Lochtefeld|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M|year=2002|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-0823931798|pages=314–315}}</ref> Кришна тормышы турында анекдотлар һәм кыйссалар "Кришна Лила" дип аталалар. Ул "[[Махабхарата]]"да, "[[Бхагавата Пурана]]"да һәм "[[Бхагавад Гита]]"да үзәк персонаж булып тора һәм күп [[Һинд дине фәлсәфәсе]], [[Һинд дине теологиясе]] һәм [[Һинд дине риваятьләре]] текстларында искә алына.<ref name=Thompson>{{cite journal | author = Richard Thompson, Ph.D. | date = December 1994 | title = Reflections on the Relation Between Religion and Modern Rationalism | url = http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html | accessdate = 2008-04-12 | deadurl = yes | archiveurl = https://web.archive.org/web/20110104040530/http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html | archivedate = 4 January 2011 | df = dmy-all }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110104040530/http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html |date=2011-01-04 }}</ref> Алар аны төрле перспективаларда сурәтлиләр: Ходай-бала, шук бала, үрнәк яратучы, илаһи каһарман һәм универсаль иң олы җан.<ref name="Mahony1987">{{cite journal | author = Mahony, W. K. | year = 1987 | title = Perspectives on Krsna's Various Personalities | journal = History of Religions | volume = 26 | issue = 3 | pages = 333–335 | jstor = 1062381 | ref = harv | doi=10.1086/463085}}, Quote: "Krsna's various appearances as a divine hero, alluring god child, cosmic prankster, perfect lover, and universal supreme being (...)".</ref> Аның иконографиясе бу риваятьләрне чагылдыра һәм аны тормышының төрле этапларында күрсәтә, мәсьәлән, [[май]]ны ашаучы бала, [[флейта]]да уйнаучы кечкенә малай, [[Радха]] белән хатын-кыз тугърылары тарафыннан уратылган яшь кеше, яки [[Арджуна]]га киңәш бирүче дустанә арба йөртүчесе.<ref name=Knott2000>{{Harvnb|Knott|2000|pp=15, 36, 56}}</ref> Кришнаның синонимнары безнең эрага кадәр 1-енче меңьеллык әдәбиятына карый.<ref name="Cultofgopal"/> Кайбер суб-традицияләрдә Кришнага "[[Сваям-бхагаван]]"га буларак табыналар, һәм моның турында [[Кришнаизм]] буларак сөйлиләр. Бу суб-традицияләр урта гасыр [[Бхакти хәрәкәте]] контекстында үсеп чыкканнар.<ref name="Kenneth Valpey 2013">Ravi Gupta and Kenneth Valpey (2013), The Bhagavata Purana, Columbia University Press, ISBN 978-0231149990, pages 185–200</ref> Кришнага караган әдәбият күп башкару сәнгатьләрен илһамландырган, мәсьәлән, [[Бхаратнатьям]], [[Катакали]], [[Кучипуди]], [[Одисси]] һәм [[Манипури биюе]].{{sfn|Bryant|2007|pages=118}}<ref name="ML Varadpande 1987">ML Varadpande (1987), History of Indian Theatre, Vol 1, Abhinav, ISBN 978-8170172215, pages 98–99</ref> Ул пан-Һинд дине Ходае, әмма аңа аеруча кайбер урыннарда табыналар, мәсьәлән, [[Уттар Прадеш]]та [[Вриндаван]]да, [[Орисса]]да [[Җаганнатха]] аспектына, [[Көнбатыш Бенгалия]]дә [[Маяпур]]да<ref>{{cite book|author=J. Gordon Melton|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|url=https://books.google.com/books?id=KDU30Ae4S4cC&pg=PA330|year=2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-205-0|pages=330–331}}</ref> [[Гуҗарат]]та [[Дварка]] һәм [[Җанагадһ]]та, [[Махараштра]]да, [[Пандһарпур]]да [[Витобха]] формасында, [[Раджастхан]]да [[Натхдвара]]да,<ref>{{cite book|author=Cynthia Packert|title=The Art of Loving Krishna: Ornamentation and Devotion|url=https://books.google.com/books?id=SyTgMt4AQl4C&pg=PA181 |year=2010|publisher=Indiana University Press|isbn=978-0-253-22198-8|pages=5, 70–71, 181–187}}</ref> һәм [[Керала]]да [[Гуруваюр]]да.<ref>{{cite book|author=Lavanya Vemsani |title=Krishna in History, Thought, and Culture |url=https://books.google.com/books?id=4fw2DAAAQBAJ&pg=PA112|year=2016|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-61069-211-3|pages=112–113}}</ref> 1960-ынчы еллардан бирле Кришнага табыну шулай ук [[Көнбатыш дөнья]]га һәм [[Африка]]га таралган, күбесенчә [[Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте]] эшчәнлегенә рәхмәтле.<ref name="bare_url">{{Cite journal |last=Selengut |first=Charles |title=Charisma and Religious Innovation:Prabhupada and the Founding of ISKCON |journal=[[ISKCON Communications Journal]] |volume=4 |issue=2 |year=1996 |url=http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html |ref=harv |deadurl=yes |archiveurl=https://archive.is/20120710005633/http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html |archivedate=10 July 2012 |df= }} {{Webarchive|url=https://archive.today/20120710005633/http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html |date=2012-07-10 }}</ref> ==Исемнәр һәм эпитетлар== [[File:Krishna kills Shishupala.jpg|thumb|250px|Кришна Шишупаланы үтерә.]] "Кришна" сүзе [[Санскрит]] сүзе ''{{IAST|Kṛṣṇa}}''-дан килеп чыккан, ул беренче чиратта "кара", "караңгы" яки "куе-зәңгәр" дигәнне аңлата.<ref name="dictionaries">* [http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/cgi-bin/monier/serveimg.pl?file=/scans/MWScan/MWScanjpg/mw0306-kRzanAvat.jpg Monier Williams Sanskrit-English Dictionary (2008 revision)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191018224028/https://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/cgi-bin/monier/serveimg.pl?file=%2Fscans%2FMWScan%2FMWScanjpg%2Fmw0306-kRzanAvat.jpg |date=2019-10-18 }} * [http://dsalsrv02.uchicago.edu/cgi-bin/philologic/getobject.pl?c.2:1:1423.apte Apte Sanskrit-English Dictionary]</ref> Кимүче Ай Кришна [[Пакша]] дип атала, ул "караңгылану" мәгънәсенә карый.<ref name="dictionaries"/> Исем кайвакыт "бөтен нәрсәне җәлеп итүче" дип интерпретацияләнә.<ref>{{Harvnb|Bryant|2007|p=382}}</ref> [[Вишну]] исеме буларак, Кришна "[[Вишну Сахасранама]]" да исемлектә 57-енче исем буларак китерелә. Аның исеменә нигезләнеп, Кришна [[мурти]]ларда кара- яки зәңгәр-тәнле итеп күрсәтелә. Кришна шулай ук төрле [[титул]]лар астында мәгълүм, алар аның күп ассоциацияләрен һәм аттрибутларын чагылдыра. Иң киң таралган исемнәр арасында "Моһан", "җырлаучы", "[[Говинда]]" "баш көтүче",<ref>Monier Monier Williams, [http://www.ibiblio.org/sripedia/ebooks/mw/0300/mw__0399.html Go-vinda], Sanskrit English Dictionary and Ettymology, Oxford University Press, p. 336, 3rd column</ref> һәм ''[[Гопала]]'' "Го"ларның яклаучысы, моның мәгънәсе "җан" яки "сыер".<ref>{{Harvnb|Bryant|2007|p=17}}</ref><ref name="Hilt">{{cite book|author = Hiltebeitel, Alf|title = Rethinking the Mahābhārata: a reader's guide to the education of the dharma king|publisher = University of Chicago Press|location = Chicago|year = 2001|pages = 251–53, 256, 259|isbn = 978-0-226-34054-8}}</ref> Кришнаның кайбер исемнәре региональ әһәмияткә ия; [[Җаганнатха Пури]] Һинд дине гыйбадәтханәсендә ''[[Җаганнатха]]'', ул [[Орисса]]да һәм [[көнчыгыш Һиндстан]]ның янәшә төбәкләрендә популяр инкарнация булып тора.<ref>{{cite book|author = B. M. Misra|title = Orissa: Shri Krishna Jagannatha: the Mushali parva from Sarala's Mahabharata|publisher = [[Oxford University Press]], USA|isbn = 978-0-19-514891-6}}</ref>{{sfn|Bryant|2007|p=139}}<ref>For the historic Jagannath temple in Ranchi, [[Jharkhand]] see: {{cite book|author=Francis Bradley Bradley-Birt|title=Chota Nagpur, a Little-known Province of the Empire|url=https://books.google.com/books?id=W0x74TZB3eoC&pg=PA61|year=1989|publisher=Asian Educational Services (Orig: 1903) |isbn= 978-81-206-1287-7|pages=61–64}}</ref> XIX гасыр русча аңлатылган Санскрит буенча китапларда Кршна дип язылган. ==Иконография== [[File:Krishna with flute.jpg|thumb|left|Кришна сыерлар, көтүчеләр, һәм [[гопи]]лар белән.]] Кришна [[Һинд дине традиция]]ләрендә төрлечә тәкъдим ителгән, әмма кайбер уртак хасиятләр белән. Аның иконографиясе аны [[Вишну]] кебек кара, караңгы яки зәңгәр тән белән күрсәтә.<ref>{{cite book|author=T. Richard Blurton|title=Hindu Art|url=https://books.google.com/books?id=xJ-lzU_nj_MC&pg=PA134 |year=1993|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-39189-5|pages=133–134}}</ref> Шулай да, борынгы һәм урта гасыр рельефларда һәм ташка нигезләнгән сәнгатьләрдә ул Һиндстанда да, [[Көньяк-Көнчыгыш Азия]]дә дә эшләнгән материалыннан табигый төстә ясала.<ref>{{cite book|author=Guy, John|title=Lost Kingdoms: Hindu-Buddhist Sculpture of Early Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=vO_-AgAAQBAJ&pg=PA222|date=7 April 2014|publisher=Metropolitan Museum of Art|isbn=978-1-58839-524-5|pages=222–223}}</ref><ref>[a] {{cite journal | last=Cooler | first=Richard M. | title=Sculpture, Kingship, and the Triad of Phnom Da | journal=Artibus Asiae | volume=40 | issue=1 | pages=29–40 | year=1978 | doi=10.2307/3249812 | jstor=3249812}};<br />[b] Bertrand Porte (2006), "La statue de Kṛṣṇa Govardhana du Phnom Da du Musée National de Phnom Penh." UDAYA, Journal of Khmer Studies, Volume 7, pages 199-205</ref> Кайбер текстларда, аның тәне шигъри рәвештә [[Җамбул]] төсе буларак тасвирлана (''[[Җамун]]'', шәмәхә төстәге җимеш).<ref>{{cite book|last1=Vishvanatha|first1=Cakravarti Thakura|title=Sarartha-darsini|date=2011|publisher=Sri Vaikunta Enterprises|isbn=978-81-89564-13-1|pages=790|edition=[[Bhanu Swami]]}}</ref> Кришнаны еш тавис каурыеннан [[такыя]] яки таҗ кигән итеп сурәтләнә, яки [[бансури]] (Һинд дине флейтасында) уйнаучы итеп сурәтләнә.<ref name="Grolier">{{cite book|author =|title = The Encyclopedia Americana|publisher = Grolier|location = [s.l.]|year = 1988|page = 589|isbn = 978-0-7172-0119-8|oclc =|doi =|accessdate =}}</ref><ref>{{cite book |title= The New Encyclopædia Britannica |author = Benton, William|authorlink= |year= 1974|publisher= Encyclopædia Britannica|isbn=9780852292907|page= 885|url= https://books.google.com/?id=G8YqAAAAMAAJ&q=Krsna+blue+skin+deity&dq=Krsna+blue+skin+deity}}</ref> Бу формада ул гадәттә бер аягы икенчесе алдында "[[Трибханга]]" позициясендә күрсәтелә. Аның белән компаниядә еш [[сыер]]лар яки таналар, бу "Говинда" көтү йөртүчесенең символы булып тора. Альтернатив рәвештә, ул [[гопи]]лар (сөт савучы кызлар) белән романтик яки кызыгырлык кеше итеп сурәтләнә, еш ул шук була.<ref>{{cite book |author=Harle, J. C. |title=The art and architecture of the Indian Subcontinent |publisher=[[Yale University Press]] |location=New Haven, Conn |year=1994 |page=410 |isbn=978-0-300-06217-5 |quote=figure 327. Manaku, Radha's messenger describing Krishna standing with the cow-girls, [[gopi]] from Basohli.|doi= |accessdate=}}</ref> [[File:Krishna Govardhana. Bharat Kala Bhavan, ni03-24.jpg|thumb|upright|[[Бхарат Кала Бхаван]]да Говардхананы күтәрүче Кришна, Варанасида мөселман зиратыннан табылган. Ул [[Гупта Империясе]] эрасы белән даталана (безнең эраның 4-енче/6-ынчы-гасырлар).<ref>{{cite book|author=Diana L. Eck|authorlink=Diana L. Eck|title=Banaras, City of Light|url=https://books.google.com/books?id=J57C4d8Bv6UC|year=1982|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-11447-9|pages=66–67}}</ref>]] Башка сурәтләрдә, ул "[[Махабхарата]]" сугыш сәхнәләренең өлеше булып тора. Ул арба йөртүче итеп күрсәтелә, аның Пандав [[Арджуна]] патшазадәсенең мөрәҗәгать итүен билгеләргә кирәк, символик рәвештә ул Һинд диненең "[[Бхагават Гита]]" язмасына китергән вакыйгаларны чагылдыра. Бу популяр сурәтләрдә, Кришна арба йөртүче алдында пәйда була, я Арджунаны тыңлаучы киңәшче кебек, яки арба йөртүче буларак, бу Арджуна [[Курукшетра сугышы]] вакытында укларын максатка төбәгәндә.<ref>{{cite book|author=Ariel Glucklich|title=The Strides of Vishnu: Hindu Culture in Historical Perspective|url=https://books.google.com/books?id=KtLScrjrWiAC&pg=PA106|year=2008|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-971825-2|page=106}}</ref><ref>{{cite book|author=T. A. Gopinatha Rao|title=Elements of Hindu iconography|url=https://books.google.com/books?id=MJD-KresBwIC&pg=PA210 |year=1993|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0878-2|pages=210–212}}</ref> Кришнаның альтернатив сурәтләре аны бәби итеп күрсәтә (''[[Bala Krishna]]'', бала Кришна), кулларында һәм тезләрендә үрмәләүче бала, биюче бала, яки гаепсез кыяфәтле бала, ул йунап майны урлый һәм куллана (''Makkan Chor''),<ref name=hawley3/> кулында [[Ладду]]ны тотучы (''Laddu Gopal'')<ref>{{cite book |title= Students' Britannica India|last= Hoiberg|first= Dale |authorlink= |author2=Ramchandani, Indu |year= 2000|publisher= Popular Prakashan|location= |isbn=9780852297605|page= 251|url= https://books.google.com/?id=kEj-2a7pmVMC&pg=PA251&dq=Bala+Krishna}}</ref><ref>{{Cite book | title = The Qualities of Sri Krsna | author = Satsvarupa dasa Goswami| authorlink = Satsvarupa dasa Goswami | publisher = GNPress | year = 1998 | pages = 152 pages | isbn = 978-0-911233-64-3 | ref = harv | postscript = <!--None-->}}</ref> яки олы фикер иясе [[Маркандейя]] тарафыннан күренгәнчә [[Пралайя]] (Галәм эрелүе) вакытында баньян яфрагында торып аяк бармагын суыручы Галәм баласы буларак.<ref>{{cite book | title=India: Art and Culture, 1300–1900 |author=Stuart Cary Welch |publisher = Metropolitan Museum of Art |date=1985 |isbn= 978-0030061141|page =58}}</ref> Кришна иконографиясенең төбәк вариацияләре төрле формаларда күренә, мәсьәлән, Ориссада [[Җаганатха]] буларак, Махараштрада [[Витһоба]],<ref name = "vithoba">[[Витхоба]] Кришнаның формасы буларак кына күренми. Ул шулай ук кайберәүләр тарафыннан Вишну, [[Шива]] һәм [[Гаутама Буддһа]]ныкы дип таныла. See: {{cite encyclopedia | title = ''Sri-Vitthal: Ek Mahasamanvay (Marathi)'' by R. C. Dhere | volume = 5 | url=https://books.google.com/?id=KnPoYxrRfc0C&pg=PA4179&dq=vithoba#PPA4180,M1|accessdate=2008-09-20|author= Kelkar, Ashok R.| encyclopedia = Encyclopaedia of Indian literature|publisher = [[Sahitya Akademi]]|pages= 4179|year = 2001|origyear = 1992| isbn = 9788126012213 }} and {{Cite book|author=Mokashi, Digambar Balkrishna|author2=Engblom, Philip C. |title=Palkhi: a pilgrimage to Pandharpur&nbsp;— translated from the Marathi book Pālakhī by Philip C. Engblom|year=1987|publisher=[[State University of New York Press]]|isbn=978-0-88706-461-6| url = https://books.google.com/?id=vgLZGFH1ZTIC&pg=PA14&dq=Palkhi:+a+pilgrimage+to+Pandharpur|page = 35|location=Albany}}</ref> [[Раджастхан]]да [[Шринатхҗи]]<ref>{{cite book|author=Tryna Lyons|title=The Artists of Nathadwara: The Practice of Painting in Rajasthan |url=https://books.google.com/books?id=cKnGJGOEQukC |year=2004|publisher=Indiana University Press|isbn=978-0-253-34417-5|pages=16–22}}</ref> һәм Кералада [[Гуруваюраппан]].<ref>{{cite book|author=Kunissery Ramakrishnier Vaidyanathan|title=Sri Krishna, the Lord of Guruvayur |url=https://books.google.com/?id=1XLXAAAAMAAJ&dq |year=1992|publisher=Bharatiya Vidya Bhavan|pages=2–5}}</ref> Дизайнда һәм архитектурада Кришна сурәтләрен ясау өчен кагыйдәләр Һинд дине гыйбадәтханәсе сәнгатьләре буенча урта гасыр Санскрит текстларында тасвирланган, мәсьәлән, ''Вайкһанаса [[Агама]]'', ''Вишну дһармоттара'', ''Бриһат самһита'', һәм ''[[Агни Пурана]]''да.<ref>{{cite book|author=T. A. Gopinatha Rao|title=Elements of Hindu iconography|url=https://books.google.com/books?id=MJD-KresBwIC&pg=PA200 |year=1993|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0878-2|pages=201–204}}</ref> Охшаш рәвештә урта гасыр Тамил текстларында шулай ук Кришна һәм Рукмининың потларын ясау өчен кагыйдәләр бар. Бу кагыйдәләр буенча ясалган берничә потлар [[Хөкүмәт Музее, Ченнаи]] тупланмаларында бар.<ref>{{cite book|author=T. A. Gopinatha Rao|title=Elements of Hindu iconography|url=https://books.google.com/books?id=MJD-KresBwIC&pg=PA204 |year=1993|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0878-2|pages=204–208}}</ref> ==Тарихи һәм әдәби чыганаклар== [[File:Baby thief Krishna (bazaar art, c.1950's).jpg|thumb|left|Кришна Вайшнава традициясендә тормышның төрле этапларында дан җырлана, мәсьәлән, ''Маахан чор'' (май карагы).<ref name=hawley3>{{cite book|author=John Stratton Hawley|title=Krishna, The Butter Thief|url=https://books.google.com/books?id=ncb_AwAAQBAJ |year=2014|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-5540-7|pages=3–8}}</ref>]] === Махабхарата === [[File:Draupadi & dushashan scene.jpg|thumb|right|250px|Кришна Драупадины коткара.]] Кришнаның шәхес буларак тасвирламасы булган иң иртә тексты - ул "[[Махабхарата]]" эпосы, анда Кришна Вишнуның инкарнациясе буларак тасвирлана.<ref> {{cite web |url= http://www.britannica.com/eb/topic-357806/Mahabharata|title= Britannica: Mahabharata|accessdate=2008-10-13 |work = encyclopedia|publisher= ''Encyclopædia Britannica'' Online |year= 2008|author = Wendy Doniger}}</ref> Кришна эпосның күп кыйссаларына үзәк булып тора. "[[Бхагавад Гита]]"ны тәшкил итүче эпосның алтынчы китапның унсигез бүлегендә Кришнаның [[Арджуна]]га сугыш кырында киңәшләре бар. "Махабхарата"ның соңгы кушымтасы "[[Харивамса]]"да Кришнаның балачагы һәм яшьлегенең тәфсилле юрамасы бар.<ref>Maurice Winternitz (1981), History of Indian Literature, Vol. 1, Delhi, Motilal Banarsidass, ISBN 978-0836408010, pages 426–431</ref> ''[[Чандогья Упанишад]]'' фараз ителгәнчә безнең эрага кадәр 8-енче һәм 6-ынчы гасырлар арасында төзелгән булган, ул борынгы Һиндстанда Кришнага караган фикернең тагын бер чыганагы булып торган. (III.xvii.6) шигырендә Кришна "''Кришнайя Дэвакипутрайя''"да искә алына (Санскрит телендә: कृष्णाय देवकीपुत्राय), биредә ул "Ангираса" гаиләсенең "Гһора" фикер иясенең өйрәнчеге буларак. Бу "[[Деваки]]ның улы Кришнага" дигән фраза [[Макс Мюллер]] кебек галимнәр тарафыннан искә алына.<ref name=maxmuller316>Max Müller, [https://archive.org/stream/upanishads01ml#page/48/mode/2up Chandogya Upanishad 3.16–3.17], The Upanishads, Part{{nbsp}}I, Oxford University Press, pages 50–53 with footnotes</ref> Ул "[[Махабхарата]]"да Кришна турында Ведик белемнең һәм мәсьәлләрнең потенциаль чыганагы, әмма бары тик потенциаль, чөнки бу шигырь текстка интерполяцияләнергә мөмкин булган,<ref name=maxmuller316/> яки Кришна Дэвакипутра Кришна Ходаеннан аермалы буларак булырга мөмкин булган.<ref>Edwin Bryant and Maria Ekstrand (2004), The Hare Krishna Movement, Columbia University Press, ISBN 978-0231122566, pages 33–34 with note 3</ref> Бу икеләнүләр күпкә соңрак вакыт "Сандилья Бхакти Сутралар" трактаты тарафыннан тәэмин ителә,<ref>[https://archive.org/stream/ShandilyaBhaktiSutra/shandilya_bhakti_sutras#page/n0/mode/2up Sandilya Bhakti Sutra] SS Rishi (Translator), Sree Gaudia Math (Madras)</ref> анда күпкә соңрак компиляцияләрдән цитаталар китерелә, мәсьәлән, ''[[Нараяна Упанишад]]'', әмма беркайчан да Чандогья Упанишадтан шигырьләр цитаталанмый. Башка галимнәр борынгы Упанишадта Деваки белән искә алынган Кришна "Бхагават Гита" данының соңрак Һинд дине Ходаена карамавы белән ризалашмыйлар. Мәсьәлән, Арчер раслаганча бер Упанишадада бергә очраган ике исемнең бергә булуы җиңел төшеп калдрырыга мөмкин түгел.<ref>WG Archer (2004), ''The Loves of Krishna in Indian Painting and Poetry'', Dover, ISBN 978-0486433714, page 5</ref> [[Яска]]'ның ''[[Нируктас]]''сы безнең эрага кадәр 6-ынчы гасыр тирәсендә нәшер ителгән этимологик сүзлектә [[Акрура]]да булган Шьямантака асыл ташы искә алына, бу Кришна турында яхшы мәгълүм булган Пураник тарихтан мотив.<ref name = bryant4>{{Harvnb|Bryant|2007|p=4}}</ref> [[Шатапатха Брахмана]] һәм ''Айтарейя-Араньяка'' Кришнаны аның Вришни килеп чыгышы белән ассоциацияли.<ref>Sunil Kumar Bhattacharya ''Krishna-cult in Indian Art''. 1996 M. D. Publications Pvt. Ltd. ISBN 81-7533-001-5 p.128: Satha-patha-brahmana and Aitareya-[[Aranyaka]] with reference to first chapter.</ref> Авторы борынгы грамматик [[Панини]]ның ''Аштадхьяи''сында (фараз ителгәнчә безнең эрага кадәр 5-енче яки 6-ынчы гасырга карый торган), ''Васудэва'', Васудэваның улы, һәм ''Арджуна'', табыну кабул итүчеләре буларак, бергә шул ук ''[[сутра]]''да очрый.<ref name="kurukshetra.nic.in">[http://kurukshetra.nic.in/museum-website/archeologicaltreasure.html] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120217161420/http://kurukshetra.nic.in/museum-website/archeologicaltreasure.html|date=17 February 2012}}</ref><ref>Pâṇ. IV. 3. 98, Vâsudevârjunâbhyâm vun. See Bhandarkar, Vaishnavism and Śaivism, p.{{nbsp}}3 and J.R.A.S. 1910, p.{{nbsp}}168. Sûtra{{nbsp}}95, just above, appears to point to bhakti, faith or devotion, felt for this Vâsudeva.</ref><ref>Sunil Kumar Bhattacharya ''Krishna-cult in Indian Art''. 1996 M. D. Publications Pvt. Ltd. ISBN 81-7533-001-5 p.1</ref> [[File:Dancing Krishna, India, Tanjore, Tamil Nadu, Chola dynasty, 14th century, bronze, HAA.JPG|thumb|upright|Биюче [[Бала Кришна]], безнең эраның 14-енче гасыр [[Чола]] пты, [[Тамил Наду]], [[Һонолулу Сәнгатьләр Академиясе]]ндә.]] Безнең эрага кадәр 4-енче гасыр ахыры [[Греция этнографы]] һәм [[Чандрагупта Маурья]] сарай янының [[Селевк I]]-нең илчесе [[Мегасфен]] мәшһүр [[Индика]] эшендә [[Геракл]]га искәрмә ясый. Бу текст хәзер тарих өчен югалган, әмма соңрак Греклар тарафыннан, мәсьәлән, [[Аррайн]], [[Диодор]] һәм [[Страбо]] тарафыннан икенчел әдәбиятта цитаталанган булган.{{sfn|Bryant|2007|p=5}} Бу текстлар буенча, Мегасфен Гераклга табынган Соурасеной кабиләсенең ике төп шәһәре булган - Метһора һәм Клейсобора, һәм кораб йөри алырлык Җобарес елгалары булган. Кришна турында публикацияләре өчен мәшһүр Һинд диннәре профессоры [[Эдвин Брайант]] буенча "Соурасеной Кришна шуннан булган [[Яду]] династиясенең тармагы, Шурасеналар булуның шиге әз".{{sfn|Bryant|2007|p=5}} Брайант раслаганча, Геракл сүзе Хари-Кришна сүзенең Грек фонетик эквиваленты, Матһура Метһора, Кришнапура Клейсобора, һәм [[Ямуна]] Җобарес булган кебек. Соңрак, [[Александр Македонияле]] [[Һиндстан субкыйтгасы]]нда кампаниясен башлап җибәргәч, аның якыннары искә алганча, [[Патша Порус]]ның солдатлары Геракл сурәтен тагып йөри торган булганнар.{{sfn|Bryant|2007|p=5}} Буддачылык [[Пали каноны]]нда һәм Гһата-Җатакада (No.{{nbsp}}454) [[полемик]] рәвештә Васудэва һәм Баладэва тугърылары искә алына. Бу текстларның күп хасиятләре бар һәм алар Кришна риваятьләренең буташтырылган юрамалары булырга мөмкин.{{sfn|Bryant|2007|pp=5–6}} [[Җәйничелек]] текстлары шулай ук бу хикәяләрне искә ала, шулай ук күп хасиятләр һәм төрле юрамалар белән, аларның [[Тиртханкара]]лар турында риваятьләрендә. Борынгы [[Буддачылык]] һәм Җәйничелек әдәбиятында бу Кришнага караган риваятьләрне кертү Кришна теологиясе [[Борынгы Һиндстан]]да күп Һинду булмаган традицияләрендә булган һәм әһәмиятле булганын күрсәтә.{{sfn|Bryant|2007|p=6}}<ref>Hemacandra Abhidhânacintâmani, Ed. Boehtlingk and Rien, p. 128, and Barnett's translation of the Antagada Dasāo, pp.{{nbsp}}13–15 and 67–82.</ref> Үзенең "[[Махабхасья]]"сында борынгы Санскрит грамматигы [[Патанджали]] Кришна турында берничә искә алу ясый һәм моңа бәйлеләр соңрак Һинд текстларында бар. Аның [[Панини]]ның 3.1.26 шигыренә комментариендә, ул шулай ук ''Камсавадһа'' яки "Камсаны үтерү" сүзен куллана, бу Кришна тирәли риваятьләрнең мәшһүр өлеше.<ref>{{Harvnb|Bryant|2007|p=5}}</ref><ref>{{cite book|title=India through the ages|last=Gopal|first=Madan|publisher=Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India|year=1990|editor=K.S. Gautam|page=73}}</ref> === Тәңкәләр === [[File:Vasudeva Krishna on a coin of Agathocles of Bactria circa 180 BCE.jpg|thumb |upright|left|[[Васудэва-Кришна]] [[Бактрия Агафоклы]] тәңкәсендә, безнең эрага кадәр якынча 180 ел.<ref>[[Osmund Bopearachchi]], [https://www.academia.edu/25807197 Emergence of Viṣṇu and Śiva Images in India: Numismatic and Sculptural Evidence], 2016.</ref>]] Безнең эрага кадәр якынча 180 елда [[Һинд-Грек]] патшасы [[Агафокл]] Ходайларның сурәтләре булган берничә тәңкә чыгарган, алар хәзер [[Һиндстан]]да [[Вайшнава]] сурәтләренә карый торган итеп интепретацияләнә.<ref name="Bopearachchi">[[Osmund Bopearachchi]], 2016, [https://www.academia.edu/25807197/Emergence_of_Vi%E1%B9%A3%E1%B9%87u_and_%C5%9Aiva_Images_in_India_Numismatic_and_Sculptural_Evidence Emergence of Viṣṇu and Śiva Images in India: Numismatic and Sculptural Evidence]</ref><ref>Audouin, Rémy, and Paul Bernard, "[http://www.persee.fr/doc/numi_0484-8942_1974_num_6_16_1062 Trésor de monnaies indiennes et indo-grecques d'Aï Khanoum (Afghanistan). II. Les monnaies indo-grecques.]" Revue numismatique{{nbsp}}6, no.{{nbsp}}16 (1974), pp.{{nbsp}}6–41 (in French).</ref> Тәңкәләрдә күрсәтелгән Ходайлар [[Вишну]]ның аватарлары [[Баларама]]-[[Санкаршана]], аларның атрибутлары [[Гада]] чукмары һәм [[сабан]] һәм [[Шанкха]] (кабырчыгы) һәм [[Сударшана Чакра]] тәгәрмәче белән [[Васудева-Кришна]].<ref name="Bopearachchi"/><ref>Nilakanth Purushottam Joshi, Iconography of Balarāma, Abhinav Publications, 1979, [https://books.google.com/books?id=5vd-lKzyFg0C&pg=PA22 p. 22]</ref> [[Бопеараччи]] буенча Ходайның чәче өстәге [[чаттра]]да ярымай зонтик белән валның мисинтерпретациясе булып тора.<ref name="Bopearachchi"/> [[File:Heliodorus pillar.jpg|thumb|upright|Безнең эрага кадәр якынча 120 елда корылган Һиндстанның [[Мадхья Прадеш]] штатында [[Хелиодор баганасы]]. Язмада Хелиодор "Бхагватена" дип раслана, һәм язмадагы куплет "Махабхарата"ның Санскрит шигыренең бик якын парафразасы булып тора.<ref name=allchin309>{{cite book|author1=F. R. Allchin|author2=George Erdosy|title=The Archaeology of Early Historic South Asia: The Emergence of Cities and States |url=https://books.google.com/books?id=Q5kI02_zW70C&pg=PA309 |year=1995| publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-37695-2|pages=309–310}}</ref><ref>L. A. Waddell (1914), Besnagar Pillar Inscription{{nbsp}}B Re-Interpreted, ''The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland'', Cambridge University Press, pp.{{nbsp}} 1031–1037</ref>]] === Язмалар === Брахми язуы белән багана колониаль эра археологлары тарафыннан үзәк Һиндстанның [[Мадхья Прадеш]] штатында табылган булган. Хәзерге техниканы кулланып ул безнең эрага кадәр 125 һәм 100 еллар арасында даталана, һәм төбәк Һинд патшасына Грек патшасы [[Антиалкидас]]ның илчесе булган Һинд-Грекка карый.<ref name="Bopearachchi"/><ref name=allchin309/> Һинд-Грек хөрмәтенә аталып, ул хәзер [[Хелиодор баганасы]] буларак мәгълүм. Аның язмасы Һинд традициясендә Кришнаның икенче исеме булган "Васудэва"га багышлау булып тора. Галимнәр "Васудэва" сүзенең Ходайга караганын әйтәләр, чөнки язма раслаганча ул "Бхагавата" "Хелиодор" тарафыннан ясалган булган һәм "Гаруда" баганасы булып тора (икесе дә Вишну-Кришнага караган төшенчәләр). Өстәмә рәвештә, язмага "Махабхарата"ның 11.7 бүлегеннән Кришнага багышланган шигырь бар, анда үлемсезлеккә һәм күккә юл ул өч дәрәҗә тормышын яшәү: үз холкыңны тыю ("дамаһ"), юмартлык ("кагаһ" яки "тьяга") һәм уяулык ("апрамадаһ").<ref name=allchin309/><ref>{{cite book|author=Richard Salomon|title=Indian Epigraphy: A Guide to the Study of Inscriptions in Sanskrit, Prakrit, and the other Indo-Aryan Languages|url=https://books.google.com/books?id=XYrG07qQDxkC|year=1998|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-535666-3|pages=265–267}}</ref><ref>{{cite book|author=Benjamín Preciado-Solís|title=The Kṛṣṇa Cycle in the Purāṇas: Themes and Motifs in a Heroic Saga |url=https://books.google.com/books?id=JvCaWvjGDVEC&pg=PA34 |year=1984|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-0-89581-226-1|page=34}}</ref> Хелиодор язмасы изоляцияләнгән шәһадәтнамә түгел. Бөтенесе [[Раджастхан]] штатында урнашкан һәм хәзерге методология тарафыннан безнең эрага кадәр 1-енче гасыр белән даталанган өч Хатхибада язмасы һәм бер Гһосунди язмасы Самкарсана һәм Васудеваны искә ала, шулай ук корылма аларга табыну өчен төзелгәне искә алына. Бу дүрт язма кайбер иң элек мәгълүм булган Санкрит язмаларының берсе булып тора.<ref>{{cite book|author=Richard Salomon|title=Indian Epigraphy: A Guide to the Study of Inscriptions in Sanskrit, Prakrit, and the Other Indo-Aryan Languages |url= https://books.google.com/books?id=t-4RDAAAQBAJ |year= 1998|publisher= Oxford University Press|isbn=978-0-19-509984-3|pages=86–87}}</ref> [[Уттар Прадеш]]та Матхура-Вриндаван археологик урынында табылган Мора ташы хәзер [[Матхура Музее]]нда саклана, анда Брахми язмасы бар. Ул безнең эраның 1-енче гасырына карый һәм анда биш Вришни каһарманы бар:Баларама, Кришна, [[Прадьюмна]], [[Анируддһа]], һәм Самба.<ref name=vardpande6>{{cite book|author=Manohar Laxman Varadpande|title=Krishna Theatre in India|url=https://books.google.com/books?id=TaF603WEv4IC&pg=PA6 |year=1982|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-151-5|pages=6–7}}</ref><ref>{{cite book |title= Hindu Gods and Heroes: Studies in the History of the Religion of India|last= Barnett|first= Lionel David|authorlink= |year= 1922 |publisher= J. Murray|location= |isbn= |page= 93|url= https://books.google.com/?id=R-5KAAAAMAAJ}}</ref><ref name=Puri1968>{{cite book|author = Puri, B. N.|year = 1968|title = India in the Time of Patanjali|publisher = Bhartiya Vidya Bhavan|isbn =}}Page 51: The coins of Rajuvula have been recovered from the Sultanpur District...the Brahmi inscription on the Mora stone slab, now in the Mathura Museum,</ref> Шул ук урыннан башка терракота плитәсендә баш өстеннән баланы тотучы кеше күрсәтеләгән, бу Кришна тууы турында риваятькә охшаш.<ref name=vardpande6/> Күп [[Пураналар]]да Кришнаның тормыш тарихы яки аннан кайбер өземтәләр бар. Ике Пурана, ''[[Бхагавата Пурана]]'' һәм ''[[Вишну Пурана]]''да Кришна кыйссасының тәфсилрәк хикәясе бар,<ref name = "Elkman1986">{{cite book|author = Elkman, S. M.|author2=Gosvami, J.|year = 1986|title = Jiva Gosvamin's Tattvasandarbha: A Study on the Philosophical and Sectarian Development of the Gaudiya Vaisnava Movement|publisher = Motilal Banarsidass|isbn =}}</ref> әмма бу яки башка текстларда Кришна тормышы кыйссалары аерылып тора, һәм аларда җитди каршылыклар бар.{{Sfn|Rocher|1986|pp=18, 49–53, 245–249}}<ref>{{cite book|author=Gregory Bailey|editor=Arvind Sharma|title=The Study of Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=npCKSUUQYEIC|year=2003|publisher=University of South Carolina Press|isbn=978-1-57003-449-7|pages=141–142}}</ref> ''Бхагавата Пурана'' унике китаптан тора, алар 332 бүлектән тора, аларда юрамага карап, 16000-нән 18000-гә кадәр шигырь бар.<ref name=barbaraholdrege109>Barbara Holdrege (2015), Bhakti and Embodiment, Routledge, ISBN 978-0415670708, pp.{{nbsp}}109–110</ref><ref>Richard Thompson (2007), ''The Cosmology of the Bhagavata Purana 'Mysteries of the Sacred Universe'', Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120819191</ref> Текстның унынчы китабында, якынча 4000 шигырь (~25%) бар һәм ул Кришна турында риваятьләргә багышланган, ул бу текстның иң популяр һәм киң таралган өлеше булып торган.{{sfn|Bryant|2007|p=112}}{{sfn|Matchett|2001|pages=127–137}} ==Тормышы һәм риваятьләр== [[File:Krishna's great escape Bazaar art,1940's.jpg|thumb|upright|left|Васудэва яңа туган Кришнаны Гокулда Нандның йортына Ямуна елгасы аша илтә.]] Бу сюжет мифологик, ул ''[[Махабхарата]]'', ''[[Харивамса]]'', ''[[Бхагавата Пурана]]'', һәм ''[[Вишну-пурана]]''га нигезләнгән. Хикәядән сәхнәләр борынгы [[Һиндстан]]да, күбесенчә хәзерге [[Уттар Прадеш]], [[Бихар]], [[Раджастхан]], [[Харьяна]], [[Дәлһи]] һәм [[Гуҗарат]] штатларында. Кришна тормышы турында риваятьләр "Кришна чаритас" дип атала. ===Тууы=== [[File:Indischer Maler um 1755 002.jpg|thumbnail|right|Нанда һәм Яшода бәби Кришнаны таганда тирбәтәләр.]] ''Кришна Чаритас''та Кришна [[Дэваки]] һәм аның иреннән, [[Натһдвара]]да [[Ядава]] кланыннан Патша [[Васудэва]]дан туа.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=qmUssUXUFFYC&pg=PA359 |title=The Poems of Sūradāsa|publisher=Abhinav publications|year=1999|isbn=9788170173694}}</ref> Дэвакиның туганы [[Камса]] дигән туган. Пураник риваятьләр буенча Дэвакиның туенда, Камсага багучылар Дэвакиның баласы аны үтерәчәк дип әйткәннәр. Камса Девакиның барлык балаларын үтерергә җыена. Кришна тугач, Васудэва бала Кришнаны серле итеп Ямуна аша алып бара һәм алыштыра. Камса яңа туган бәбине үтереп карагач, алмаштырылган бәби Һинд дине Алиһәсе [[Дурга]] буларак пәйда була, ул аңа патшалыкка үлем килгән дип кисәтә, шуннан соң Пураналардагы риваятьләр буенча юк була. Кришна [[Нанда Баба]] һәм аның хатыны [[Яшода]] белән хәзерге көн [[Матхура]]да үсә.<ref name="yashoda">{{cite web|url=http://www.metmuseum.org/toah/ho/07/sss/ho_1982.220.8.htm|title=Yashoda and Krishna|date=2011-10-10|publisher=Metmuseum.org|accessdate=2011-10-23|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081013214426/http://www.metmuseum.org/toah/ho/07/sss/ho_1982.220.8.htm|archivedate=13 October 2008}}</ref><ref name="tkk">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=-UiwMRwcT-kC|title=The Krishna key|date=2012|publisher=Westland|isbn=9789381626689|location=Chennai|page=Key7|language=en|last1=Sanghi|first1=Ashwin|accessdate=9 June 2016}}{{Deadlink|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref name="Lok Nath Soni">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=wT-BAAAAMAAJ |title=The Cattle and the Stick: An Ethnographic Profile of the Raut of Chhattisgarh|publisher=Anthropological Survey of India, Government of India, Ministry of Tourism and Culture, Department of Culture, 2000 Original from the University of Michigan|year=2000|isbn=978-8185579573|location=Anthropological Survey of India, Government of India, Ministry of Tourism and Culture, Department of Culture, Delhi|pages=16|author=Lok Nath Soni}}</ref> Кришнаның ике туганы шулай ук исән булып калалар, алар бу риваятьләр буенча, [[Баларама]] һәм [[Субһадра]].<ref>{{Harvnb|Bryant|2007|pp=124–130,224}}</ref> Кришнаның тууы [[Кришна Джанмаштами]] көнендә бәйрәм ителә. ===Балачагы һәм яшьлеге=== <gallery mode="packed" style="font-size:88%; line-height:130%; border-bottom:1px #aaa solid;" heights="180"> A 15th Century Hindu Art, Hindu deity Krishna, Asian Art Museum of San Francisco.jpg|Кришна флейтада уйный (15-енче гасыр сәнгать эше). Rasa lila Painting.jpg|Раса Лила сурәте. </gallery> Кришна балачагы һәм яшьлеге турында риваятьләр аны сыер көтүчесе, шук малай итеп, аның шуклыгы нәтиҗәсендә ул ''Makhan Chor'' кушаматын ала (май карагы), һәм ул Гокулда да, Вриндаванда да кешеләрнең йөрәкләрен урлаучы яклаучы булып тора. Мәсьәлән, текстларда расланганча, Кришна Вриндавана яшәүчеләрен [[афәт яңгырлар һәм су басулар]]дан саклар өчен [[Говардхана калкулыгы]]н күтәрә.<ref name="MW">{{cite book|author = Lynne Gibson|title = Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions|publisher = Merriam-Webster|location =|year = 1999|page = 503}}</ref> Башка риваятьләрдә ул җырлаучы һәм Вриндавананың [[гопи]]ларның (сөт савучы кызлар)ның, бигрәк тә [[Радһа]]ның уйнаучы яратучысы дип тасвирлана. Бу метафора тулы тарихлар "[[Раса лила]]" буларак мәгълүм һәм [[Гита Говинда]] авторы [[Җаядэва]] шигъриятендә романтиклаштыра. Алар шулай ук [[Радһа Кришна]]га табынучы Кришна [[бхакти]] традицияләре үсешендә үзәк булып торалар.<ref>{{cite book|author = Schweig, G. M.|year = 2005|title = Dance of divine love: The Rasa Lila of Krishna from the Bhagavata Purana, India's classic sacred love story.|publisher = [[Princeton University Press]], Princeton, NJ; Oxford|isbn = 978-0-691-11446-0}}</ref> Кришнаның балачагы Һинд дине "лила" концепциясенең иллюстрациясе булып тора, бу кызык һәм рәхәт алу өчен, ә спорт яки казаныш өчен түгел уйнау. Аның раса биюендә яки [[Раса-лила]]да гопилар белән мөнәсәбәтләре мисал булып торалар. Кришна флейтада уйный һәм гопилар нәрсә эшләсәләр дә, шундук [[Ямуна Елгасы]]на киләләр һәм аңа җырлауда һәм биюдә кушылалар. Хәтта шунда физик була алмаганнар аңа медитация аша кушылалар. Ул барлыкта рухи эссенция һәм мәңге мәхәббәт, гопилар метафорик рәвештә "[[пракрити]]" материясен һәм вакытлыча тәнне чагылдыралар.<ref name=Largen>{{cite book | author = Largen, Kristin Johnston | title = God at Play: Seeing God Through the Lens of the Young Krishna | publisher = Wiley-Blackwell | date = September 2011}}</ref>{{rp|256}} Бу ''лила'' Кришна балачагы һәм яшьлеге риваятьләрендә даими тема булып тора. Хәтта ул елан белән башкаларны яклар өчен сугышканда, ул Һинд дине текстларында уен уйнаган итеп тасвирлана.<ref name=Largen/>{{rp|255}} Бу Кришнаның уйнарга яратуы Раса-лила һәм [[Джанмаштами]] фестивальләрендә бәйрәм ителә, монда кайбер регионнарда, мәсьәлән, [[Махараштра]]да Һиндулар уйнап аның риваятьләрен мимика белән күрсәтәләр, мәсьәлән кеше гимнастик пирамидаларын төзеп һавада биек өстә эленеп торган май яки май-сөт белән "һандилар"ны (балчык чүлмәкләрне) вату, шуннан соң ул бөтен төркемгә коела.<ref name=Largen/>{{rp|253-261}} ===Олы булуы=== <gallery mode="packed" style="font-size:88%; line-height:130%; border-bottom:1px #aaa solid;" heights="210"> Krishna Rukmini Satyabhama Garuda.jpg|Кришна хатыннары [[Рукмини]] һәм [[Сатьябхама]] һәм атлана торган [[Гаруда]] белән, [[Тамил Наду]], Һиндстан, 12-енче гасыр ахыры - 13-енче гасыр.<ref name="lacma">{{cite web|url=http://collections.lacma.org/node/203163|title=Krishna Rajamannar with His Wives, Rukmini and Satyabhama, and His Mount, Garuda &#124; LACMA Collections|publisher=collections.lacma.org|accessdate=2014-09-23|archivedate=2014-07-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140716040855/http://collections.lacma.org/node/203163}}</ref> Vitthal_-_Rakhumai.jpg|Рукмини һәм Кришна. </gallery> Кришна риваятьләре соңыннан аның Матхурага кайтуын тасвирлыйлар. Ул "абыйсын" тиран патшасы Камса/Кансаны аның тарафыннан берничә үтереп караудан соң бәреп төшерә һәм үтерә. Ул Камсаның әтисе [[Уграсена]]ны Ядаваларның патшасы итеп куя һәм сарай янында җитәкче патшазадә була.<ref>{{Harvnb|Bryant|2007|p=290}}</ref> Шанта Рао сөйләгән Кришна кыйссасының башка юрамасында Кришна Камсаның үлеменнән соң Ядаваларны яңа төзелгән [[Дварака]] шәһәренә алып килә. Шуннан соң Пандавалар югары булалар. Кришна [[Куру]] патшалыгының [[Арджуна]] һәм башка [[Пандава]] патшазадәләре белән дуслаша. Кришна "Махабхарата"да төп роль уйный.<ref>{{cite book|last1=Rao|first1=Shanta Rameshwar|title=Krishna|date=2005|publisher=Orient Longman|location=New Delhi|isbn=9788125026969|page=108|url=https://books.google.com/?id=NJ747fOWTRMC&pg=PA1}}</ref> Бхагавата Пуранада Кришнаның [[сигез хатыны]] тасвирлана, алар шундый чиратта пәйда булалар - [[Рукмини]], [[Сатьябхама]], [[Җамбавати]], [[Калинди]], [[Митравинда]], [[Нагнаҗити]] (шулай ук Сатья дип аталган), [[Бхадра]] һәм [[Лакшмана]] (шулай ук Мадра дип атала).<ref name="Hudson2008">{{cite book|author=D Dennis Hudson|title=The Body of God : An Emperor's Palace for Krishna in Eighth-Century Kanchipuram: An Emperor's Palace for Krishna in Eighth-Century Kanchipuram|url=https://books.google.com/books?id=IMCxbOezDi4C&pg=PA264|accessdate=28 March 2013|date=27 August 2008|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-970902-1|pages=263–4}}</ref> Деннис Хадсон буенча бу метафора, биредә сигез хатынның һәрберсе аның билгеле аспектын күрсәтә.<ref>{{cite book|author=D Dennis Hudson|title=The Body of God : An Emperor's Palace for Krishna in Eighth-Century Kanchipuram: An Emperor's Palace for Krishna in Eighth-Century Kanchipuram|url=https://books.google.com/books?id=IMCxbOezDi4C&pg=PA264|accessdate=28 March 2013|date=27 August 2008|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-970902-1|pages=102–103, 263–273}}</ref> Джордж Вильямс буенча, Вайшнав текстларында барлык Гопилар Кришнаның хатыннары дип искә алына, әмма бу тугърылык мөнәсәбәтләренең һәм Кришнаның һәркемгә тулы рухи тугърылыгы һәм һәркемнең аңа тугъры булуның рухи символизмы.<ref>{{cite book|author=George Mason Williams|title=Handbook of Hindu Mythology|url=https://books.google.com/books?id=N7LOZfwCDpEC&pg=PA188|accessdate=10 March 2013|date=18 June 2008|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-533261-2|pages=188, 222}}</ref> Аның хатыны кайвакыт [[Рохини]], [[Радһа]], Рукмини, Сваминиджи яки башкалар дип атала.<ref name=hawley13>{{cite book|title = The Divine Consort: Rādhā and the Goddesses of India|author=John Stratton Hawley, Donna Marie Wulff|publisher=Motilal Banarsidass Publisher|date= 1982|isbn = 9780895811028|page=12}}, Quote: "The regional texts vary in the identity of Krishna's wife (consort), some presenting it as Rukmini, some as Radha, some as Svaminiji, some adding all ''gopis'', and some identifying all to be different aspects or manifestation of one [[Devi]] Lakshmi."</ref> Кришнага караган Һинд дине традицияләрендә ул күбрәк [[Радһа]] белән була. Аның барлык хатыннары һәм сөйгәне [[Радһа]] Һинд дине традициясендә [[Вишну]]ның хатыны [[Лакшми]] Алиһәсенең [[аватарлары]] дип таныла.<ref>{{Harvnb|Rosen|2006|p=136}}</ref>{{sfn|Bryant|2007|p=443}} [[Gopi]]s are considered as Radha's many forms and manifestations.{{sfn|Bryant|2007|p=443}} ===Курукшетра Сугышы һәм ''Бхагавад Гита''=== <gallery mode="packed" style="font-size:88%; line-height:130%; border-bottom:1px #aaa solid;" heights="210"> Krishna tells Gita to Arjuna.jpg|Кришна Гитаны Арджунага сөйли. Hitopadesha.jpg|[[Курукшетра сугышы]] вакытында Ходай Кришна һәм [[Арджуна]] белән бронза арба. </gallery> Эпик поэма ''Махабхарата'' буенча Кришна [[Курукшетра Сугышы]]нда Арджунаның арба йөртүчесе була, әмма ул шәхси рәвештә корал күтәрмәячәк дигән шартта. Сугыш кырына килеп, дошманнар аның гаиләсе, аныд дәү әтисе һәм аның кузеннары һәм яратканнары булганны күргәч, Арджуна һафалана һәм ихлас күңелдән ул аңа сугышырга һәм башкаларны үтерергә рөхсәт итмәячәген әйтә. Ул патшалыктан баш тартырга һәм "[[Гандива]]" җәясен (Арджуна җәясен) аска кую ягын кулайрак күрә. Кришна аннан соң аңа берәү яхшылык һәм яманлык белән очрашканда тормыш табигате, этика, һәм әхлак турында, җанның һәм яхшылыкның даимилиге, вазифалар һәм җаваплылыклар, чын тынычлыкның табигате һәм эчке азат ителү һәм алкыш халәтенә җитү өчен төрле Йога типлары турында сөйли. Бу Кришна һәм Арджуна арасында әңгәмә "[[Бхагават Гита]]" дигән дәгъвада тәкъдим ителә.<ref>Krishna in the Bhagavad Gita, by Robert N. Minor in {{Harvnb|Bryant|2007|pp=77–79}}</ref><ref>{{cite book|author=Jeaneane D. Fowler|title=The Bhagavad Gita: A Text and Commentary for Students|url=https://books.google.com/books?id=dHX5XwAACAAJ|year=2012|publisher=Sussex Academic Press|isbn=978-1-84519-520-5|pages=1–7}}</ref><ref>{{cite book|author=Eknath Easwaran|title=The Bhagavad Gita: (Classics of Indian Spirituality)|url=https://books.google.com/books?id=bcnJAAAAQBAJ|year=2007|publisher=Nilgiri Press|isbn=978-1-58638-019-9|pages=21–59}}</ref> ===Үлеме һәм югарылануы=== [[File:Death of Krishna - Illustrations from the Barddhaman edition of Mahabharata.jpg|thumb|Аучы Җара Кришнага таба ук атмакчы.]] Һиндстан текстларында расланганча риваять Курукшетра Сугышы Гандһариның йөзләрчә улларының үлеменә китерә. Дурьодхананың үлеменнән соң, Кришна Стри Парвада расланганча Гандһарига Гандһари һәм Друтараштра Курукшетрага килгәндә кайгыны уртаклашыр өчен килә. Кришна сугышка юри ахыр куймаганын сизеп, ярсуланып һәм моңсуланып Гандһари шулай дип әйткән "Курулар һәм Пандавлар бер-берсен үтергәндә битараф булып, шулай итеп син үз туганнарының үтерүчесе буласың!' ''Махабхарата'' буенча фестивальдә Ядавалар арасында сугыш була, соңыннан алар бер-берсен үтерәләр. Йоклаучы Кришнаны болан дип белеп, Җара исемле аучы ук ата һәм аңа үлем китерә торган җәрәхәт ясый. Кришна "Җара"ны гафу итә һәм үлә.<ref>{{Harvnb|Bryant|2007|pp=148}}</ref><ref name=eck380>{{cite book|author=Diana L. Eck|title=India: A Sacred Geography|url=https://books.google.com/books?id=uD_0P6gS-vMC&pg=PA380|year=2012|publisher=Harmony |isbn=978-0-385-53190-0|pages=380–381}}, Quote: "Krishna was shot through the foot, hand, and heart by the single arrow of a hunter named Jara. Krishna was reclining there, so they say, and Jara mistook his reddish foot for a deer and released his arrow. There Krishna died."</ref><ref name="Mani, Vettam 1975 429">{{cite book|author = Mani, Vettam|title = Puranic Encyclopaedia: A Comprehensive Dictionary With Special Reference to the Epic and Puranic Literature|publisher = Motilal Banarsidass|year = 1975|location = Delhi|isbn = 978-0-8426-0822-0|authorlink =Vettam Mani|page=429}}</ref> [[Гуҗарат]]та [[Бһалка]]ның (''[[тиртха]]'') дини сәфәр урыны Кришна үлгән дип ышанылган урынны билгели. Шулай ук [[Диана Л.Эк]] раслаганча ''Деһотсарга'' бу Кришна "тәнен калдырган" урын.<ref name=eck380/> ''Бхагавата Пурана''да 11 китапта, 31 бүлектә расланганча, үлеменнән соң, Кришна трансцедент сыену урынына турыдан-туры йогик концентрациясенә рәхмәтле кайткан. [[Брахма]] һәм [[Индра]] кебек Ходайларны көтеп Кришна кеше инкарнациясеннән китеп сыену урынына кайтуының юлын табып булмаган.<ref>{{cite book|author=Edwin Bryant|title=Krishna: The Beautiful Legend of God: Srimad Bhagavata Purana|url= https://books.google.com/books?id=y8Bb0tRW7W4C |year= 2003|publisher=Penguin |isbn=978-0-14-191337-7|pages=417–418}}</ref><ref>{{Cite book|title=Baby Krishna, Infant Christ: A Comparative Theology of Salvation|last=Largen|first=Kristin Johnston|publisher=Orbis Books|year=2011|isbn=978-1608330188|location=|pages=44}}</ref> ===Юрамалар һәм интерпретацияләр=== [[File:Krishna and Pandavasa meet Sanjaya.jpg|thumb|[[Пандава]]ларның тулы куылуыннан соң, алар Куру туганнардан куылу шартлары буенча патшалыкларына кайтырга сорыйлар. Курулар баш тарталар. Ике яктан сугыш сөйләшүләре башлангач, Санджая сугыш булмасын өчен Пандавалар һәм Кришна белән очраша (өстә күрсәтелгән). Бу очрашу Удьйога Парваның Санджая-яна китабында тасвирланган.]] Кришна тормышының күп юрамалары бар, шуларның өчесе иң яхшы өйрәнелгән: ''Харивамса'', ''Бхагавата Пурана'', һәм ''Вишну-Пурана''.{{sfn| Matchett|2001|pp=9–14, 145–149}} Аларның хикәя нигезе уртак, әмма вакыллары, детальләре һәм стильләре бик төрле.<ref>{{cite book|author=Benjamín Preciado-Solís|title=The Kṛṣṇa Cycle in the Purāṇas: Themes and Motifs in a Heroic Saga |url=https://books.google.com/books?id=JvCaWvjGDVEC&pg=PA40 |year=1984|publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-0-89581-226-1|page=40}}, Quote: "Within a period of four or five centuries [around the start of the common era], we encounter our major sources of information, all in different versions. The Mahabharata, the Harivamsa, the Visnu Purana, the Ghata Jataka, and the Bala Carita all appear between the first and the fifth century AD, and each of them represents a tradition of a Krsna cycle different from the others".</ref> Иң оригиналь композиция, ''Харивамса'' чынлык стилендә сөйләнә, ул Кришнаның ярлы көтүче буларак тормышын тасвирлый, әмма шигъри рәвештә һәм [[аллюзия]] фантазиясе белән. Ул триумфаль нота белән бетә, ә Кришна үлеме белән түгел.{{sfn| Matchett|2001|pp=145, 44–49, 63–64}} Кайбер детальләрдә аермалы булып, ''Вишну-пурана''ның бишенче китабы ''Харивамса''ның реализмын алып куя һәм Кришнаны мистик төшенчәләр һәм эулогияләр белән бизи.{{sfn| Matchett|2001|pp=146, 89–104}} The ''Vishnu Purana'' manuscripts exist in many versions.{{Sfn|Rocher|1986|pp=18, 245–249}} "Бхагавата Пурана"ның унынчы һәм унберенче китаплары шигъри шедевр дип киң танылган, ул алдыңа китерү һәм метафоралар белән тулы, "Харивамса"да булган көтүче тормышына бәйләнеш юк. Кришнаның тормышы галәми уен (''лила'') буларак тәкъдим ителә, аның яшьлеге патшазадә тормышы буларак тасвирлана һәм аның әтисе Нанда патша дип сурәтләнә.{{sfn| Matchett|2001|pp=146–147, 108–115}} "Харивамса"да Кришнаның тормышы кешенекенә якынрак, әмма "Бхагавата Пурана"да символик Галәм булып тора, монда Кришна Галәмдә һәм аннан тыш, һәм шулай ук Галәмнең үзе булып һәрдаим була.{{sfn| Matchett|2001|pp=145–149}} The ''Бхагавата Пурана'' манускриптлары шулай ук күп юрамаларда, төрле Һиндстан телләрендә бар.{{Sfn|Rocher|1986|pp=138–149}}{{sfn|Bryant|2007|p=112}} ==Фараз ителгән даталар== [[File:RadhaKrishnaUdaipur.JPG|thumb|upright|Раджастхан, [[Удайпур]]да 14-енче гасыр Кришна фрескасы.]] Кришна тууының датасы һәр елны [[Кришна-Джанмаштами]]да бәйрәм ителә.<ref name = Knott61>{{Cite book | last = Knott |first = Kim |year = 2000 |title = Hinduism: A Very Short Introduction |publisher = Oxford University Press, USA |isbn = 978-0-19-285387-5 |url = https://books.google.com/books?id=Wv8XK_GU9icC }}</ref> Гай Бэк буенча, "Һинд диненең һәм Һиндстан тарихының күп галимнәре Кришнаның тарихта булуын кабул итәләр — ул чын ир кеше шәхесе булган, кеше табигатьлеме яки илаһимы, ул Һиндстан туфрагында кимендә безнең эраның 1000 елына кадәр яшәгән һәм эпик һәм пураник тарих циклларында күп тарихи шәхесләре белән бергә эшләгән." Шулай ук, Бэк "Санскрит канонында сурәтләнгәнчә Кришна тормышының хронологиясе тирәли күп туры килмәүләр һәм каршылыклар бар.<ref>{{cite book|title=Alternative Krishnas: Regional and Vernacular Variations on a Hindu Deity|pages=4–5|first=Guy|last=Beck|publisher=Suny Press|url=https://books.google.com/books?id=K0XqbG0LKBUC&pg=PA4|isbn=9780791483411|date=2012}}</ref> [[File:Sri nathji.jpg|thumb|left|250px|Шринатх Җи буларак Кришна]] Ланванья Вемсани расланганча Пураналардан Кришна безнең эрага кадәр 3227– 3102 елларда яшәгән.<ref>{{cite book|title=Krishna in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Hindu Lord of Many Names: An Encyclopedia of the Hindu Lord of Many Names|first=Lavanya|last=Vemsani|year=2016|publisher=ABC-CLIO|page=212|url=https://books.google.com/books?id=4fw2DAAAQBAJ&pg=PR21|isbn=9781610692113}}</ref> Күп галимнәр, мәсьәлән, А.К.Бансал, Б.В.Раман Кришнаның туу елын безнең эрага кадәр 3228 ел дип язалар.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=It1LePnN2LsC&pg=PA276|title=Kashmiri Scholars Contribution to Knowledge and World Peace|publisher=APH Publishing|year=2008|first=Saligram|last=Bhatt|isbn=9788131304020}}</ref><ref>{{cite book |title=Notable Horoscopes Motilal Banarsidass Publ., 1991, ISBN 8120809009,9788120809000|url=https://books.google.com/?id=sXJ02csFd5kC|accessdate=30 December 2015 |isbn=9788120809000|last1=Raman|first1=B. V.|year=1991}}</ref> 2004 елда Прабхас Патанда оештырылган Гуҗаратта Сомнатх Трасттан археологлар тарафыннан конференциядә тәкъдим ителгән документта Шри Кришнаның соңгы моментларын кичергән фараз ителгән урын аның үлемен безнең эрага кадәр 3102 елда 125 яшь 7 аенда дип күрсәтә. Диммитт һәм ван Буйтенен раслаганча, Пураналр кайчан, кайда, нишләп һәм кем өчен язылганын билгеләү мөмкин түгел һәм алар "күпсанлы дәвам итүче тарихи чорларда" язылган һәм үсеш алган булырга мөмкин, монда кешеләр текстка очраклы рәвештә кушканнар яки үзгәрткәннәр.{{Sfn|Dimmitt|van Buitenen|2012|p=5}} Their reliability has also suffered from the way surviving manuscripts were copied over the centuries.{{Sfn|Rocher|1986|pp=49–53}}<ref name="Powell2010p128"/> Пураналарны тапшыруда иркенлекләр нормаль булган һәм борынгырак кулъязмаларның күчермәсен ясаганнар сүзләрне алыштырганнар яки яңа эчтәлек өстәгәннәр.<ref name="Powell2010p128">{{cite book|author=Avril Ann Powell|title=Scottish Orientalists and India: The Muir Brothers, Religion, Education and Empire|url=https://books.google.com/books?id=KOnS1X8a528C|year=2010|publisher=Boydell & Brewer|isbn=978-1-84383-579-0|pages=130, 128–134, 87–90}}</ref><ref>Ludo Rocher (1986), ''The Puranas'', Otto Harrassowitz Verlag, ISBN 978-3447025225, pp=49–53</ref>}} Моннан аермалы рәвештә, Җәйничелек традициясендә риваятьләр буенча, Кришна Җайннарның 22-енче [[Тиртханкара]]сы [[Неминатха]]ның кузены булган.{{sfn|Sangave|2001|p=104}} Ышану буенча Неминатха безнең эрага кадәр 9-ынчы гасыр [[Паршванатха]]га кадәр 84000 ел элек туган дип ышаныла.{{sfn|Zimmer|1953|p=226}} ==Фәлсәфәсе һәм теологиясе== [[File:Mysore_painting.jpg|left|thumb|Кришна Кыйссасында әйтелгәнчә; 16108 хатын-кыздан, Аштабһарья Кришнаның ([[w:Ashtabharya|сигез кәләше]]) кыйссада түбәндәге чиратта очрый: 1) Рукмини, 2) [[w:Satyabhama|Сатьябһама]], 3) [[w:Jambavati|Җамбавати]], 4) [[w:Kalindi|Калинди]], 5) [[w:Mitravinda|Митравинда]], 6) Сатья яки [[w:Nagnajiti|Нагнаҗити]], 7) [[w:Bhadra (Krishna's wife)|Бһадра]], һәм 8) [[w:Lakshmana (Krishna's wife)|Лакшмана]].... - D. Dennis Hudson.]] Теологик һәм фәлсәфи фикерләрнең киң диапазоны Кришна аша Һинд дине текстларында тәкъдим ителгән. [[Бһакти хәрәкәте]]ндә йогынтысы зур булган Һинд дине теологы [[Рамануджа]]<ref name="KulkeRothermund2004p149">{{cite book|author1=Hermann Kulke|author2=Dietmar Rothermund|title=A History of India|url=https://books.google.com/books?id=RoW9GuFJ9GIC&pg=PA149|year=2004|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-32920-0|page=149}}</ref> аны сыйфатлы [[монизм]] (Вишиштадвайта) төшенчәләрендә тәкъдим иткән.{{sfn|Bryant|2007|pp=329–334 (Francis X Clooney)}} Эшләре Вайшнавизм [[Һаридаса]] сектасының нигезләвенә китергән Һинд дине фәлсәфәчесе [[Мадһвачарья]],<ref name="SharmaB">{{cite book|author1=Sharma|author2=B. N. Krishnamurti|title=A History of the Dvaita School of Vedānta and Its Literature|year=2000|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-8120815759|pages=514–516}}</ref> Кришнаны [[теистик дуализм]] (Двайта) кысаларында тәкъдим иткән.{{sfn|Bryant|2007|pp=358–365 (Deepak Sarma)}} [[Гаудия Вайшанава мәктәбе]]нең изгесе [[Җива Госвами]],<ref>{{cite web|last=Tripurari |first=Swami |title=The Life of Sri Jiva Goswami |url=http://harmonist.us/2009/12/the-life-of-sri-jiva-goswami/ |work=Harmonist |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130324101939/http://harmonist.us/2009/12/the-life-of-sri-jiva-goswami/ |archivedate=24 March 2013 |df= }}</ref> Кришна теологиясен Бхакти йога һәм [[Ачинтья Бһеда Абһеда]] төшенчәләрендә тасвирлаган.{{sfn|Bryant|2007|pp=373–378 (Satyanarayana Dasa)}} Кришна теологиясе Вайшнавизмның [[Пушти]] сектасының нигезләүчесе [[Валлабһа Ачарья]] кысаларында саф [[монизм]]ында ("шуддһадвайта" дип аталган [[адвайта]])да тәкъдим ителгән.<ref>{{cite book | url=https://books.google.com/?id=175zjT9bStcC&dq=nathdwara | title=Culture of a Sacred Town: A Sociological Study of Nathdwara | publisher=Popular Prakashan | author=Jindel, Rajendra | year=1976 | pages=34, 37 | isbn=9788171540402}}</ref>{{sfn|Bryant|2007|pp=479–480 (Richard Barz)}} Һиндстан фәлсәфәчесе Мадһусавана Сарасвати,<ref name="David_1996">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=jEUdPqYQjhoC&pg=PA156 |title=Contesting the Nation |editor=David Ludden |chapter=Soldier Monks and Militant Sadhus |author=William R. Pinch |publisher=University of Pennsylvania Press |year=1996 |isbn=9780812215854 |pages=148–150 }}</ref> Кришна теологиясен [[Адвайта Веданта]] нондуализм-[[монизм]] кысаларында тәкъдим иткән, шул ук вакытта [[Һинд дине]]ндә фикернең төп агымнарын берләштерү һәм нигезләү шуңа карган дип саналган [[Ади Шанкара]],<ref>Johannes de Kruijf and Ajaya Sahoo (2014), Indian Transnationalism Online: New Perspectives on Diaspora, ISBN 978-1-4724-1913-2, page 105, Quote: "In other words, according to Adi Shankara's argument, the philosophy of Advaita Vedanta stood over and above all other forms of Hinduism and encapsulated them. This then united Hinduism; (...) Another of Adi Shankara's important undertakings which contributed to the unification of Hinduism was his founding of a number of monastic centers."</ref><ref>''Shankara'', Student's Encyclopedia Britannia – India (2000), Volume 4, Encyclopaedia Britannica (UK) Publishing, ISBN 978-0-85229-760-5, page 379, Quote: "Shankaracharya, philosopher and theologian, most renowned exponent of the Advaita Vedanta school of philosophy, from whose doctrines the main currents of modern Indian thought are derived.";<br>David Crystal (2004), The Penguin Encyclopedia, Penguin Books, page 1353, Quote: "[Shankara] is the most famous exponent of Advaita Vedanta school of Hindu philosophy and the source of the main currents of modern Hindu thought."</ref><ref>Christophe Jaffrelot (1998), The Hindu Nationalist Movement in India, Columbia University Press, ISBN 978-0-231-10335-0, page 2, Quote: "The main current of Hinduism – if not the only one – which became formalized in a way that approximates to an ecclesiastical structure was that of Shankara".</ref> Кришнаны [[Панчаятана пуджа]] турында иртә сигезенче гасыр бәхәсләрендә искә алган.{{sfn|Bryant|2007|pp=313–318 (Lance Nelson)}} Кришна турында популяр текст ''Бһагавата Пурана'' [[Ассам]]да язма буларак таныла, ул Кришна өчен Адвайта, Самкхья, һәм Йога кысаларын синтезлый, шулай итеп берәү Кришнага яратып тугърылык аша хәрәкәтләнә.{{sfn|Sheridan|1986|pp=1–2, 17–25}}{{sfn|Kumar Das|2006| pages=172–173}}{{sfn|Brown|1983|pages=553–557}} Брайант Бһагавата Пурана фикерләре синтезын шулай итеп тасвирлый, {{Quote|The philosophy of the Bhagavata is a mixture of Vedanta terminology, Samkhyan metaphysics and devotionalized Yoga praxis. (...) The tenth book promotes Krishna as the highest absolute personal aspect of godhead&nbsp;– the personality behind the term [[Ishvara]] and the ultimate aspect of [[Brahman]].|Edwin Bryant|Krishna: A Sourcebook{{sfn|Bryant|2007|p=114}}}} Шеридан һәм Пинчман икесе дә Брайантның карашын хуплыйлар, соңгысы өстәгәнчә Бхагаватада ассызыкланган Ведантик караш ул аерма белән [[нондуализм|нон-дуалистик]]. Шартлы нон-дуаль Ведантада барлык чынлык бәйле һәм бердәм булып тора, Бхагавата куйганча чынлык бәйле һәм күп-санлы.<ref>Tracy Pintchman (1994), ''The rise of the Goddess in the Hindu Tradition'', State University of New York Press, ISBN 978-0791421123, pages 132–134</ref>{{sfn|Sheridan|1986|pages=17–21}} Төрле теологияләр һәм фәлсәфәләр аша, уртак тема Кришнаны кеше тормышы һәм мәхәббәте чагылышы белән илаһи мәхәббәтнең эссенциясе һәм символы итеп тәкъдим итә. Кришна һәм гопиларның дәвам итүче һәм мәхәббәт белән тулы риваятьләре, аның бәби буларак шуклыклары,<ref>{{cite book|author=John Stratton Hawley|title=Krishna, The Butter Thief|url=https://books.google.com/books?id=ncb_AwAAQBAJ |year=2014|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-5540-7|pages=10, 170}}</ref> һәм шулай ук башка персонажлар белән соңрак әңгәмәләре, илаһилык һәм мәгънә өчен фәлсәфи метафора һәм Галәм һәм кеше җаны арасында уен буларак карала.<ref>[https://www.britannica.com/topic/Krishna-Hindu-deity Krishna: Hindu Deity], Encyclopaedia Britannica (2015)</ref><ref>{{cite book|author=John M Koller|title=The Indian Way: An Introduction to the Philosophies & Religions of India |url=https://books.google.com/books?id=lgg3DAAAQBAJ&pg=PA210 |year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-50740-8|pages=210–215}}</ref><ref>{{cite journal | last=Vaudeville | first=Ch. | title=Evolution of Love-Symbolism in Bhagavatism | journal=Journal of the American Oriental Society | volume=82 | issue=1 | pages=31–40 | year=1962 | doi=10.2307/595976 | jstor=595976}}</ref> Кришнаның ''лила''сы ул мәхәббәт уены теологиясе. Джон Коллер буенча, "мәхәббәт коткарыну ысулы буларак кына түгел итеп тәкъдим ителә, ә ул иң олы тормыш". Кеше тормышы ул Ходайның мәхәббәте.<ref>{{cite book|author=John M Koller|title=The Indian Way: An Introduction to the Philosophies & Religions of India |url=https://books.google.com/books?id=lgg3DAAAQBAJ&pg=PA210 |year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-50740-8|page=210}}</ref> Кришнага караган башка текстлар, мәсьәлән, ''[[Бһагавад Гита]]'' Һинд традицияләрендә күпсанлы ''[[бһасья]]'' (комментарлар) җәлеп иткән.<ref name=Juanxxvi/> Гәрчә Һинд дине эпосы ''Махабхарата''ның өлеше булса да, ул бәйсез рухи җитәкче буларак функцияләгән. Аллегорик рәвештә ул Кришна һәм Арджуна аша кеше тормышының этик һәм әхлакый дилеммаларын күтәрә, шуннан соң спектр җаваплар тәкъдим итә, бу җаваплар кеше ирекләре, сайлау һәм үзеңә һәм башкаларга карата идеолгик сорауларны үлчи.<ref name=Juanxxvi/><ref name=feuersteinix/> Бу Кришна әңгәмәсе күпсанлы интерпретацияләр җәлеп иткән, көч кулланмаска өйрәтә торган эчке кеше көрәше метафорасыннан алып эзәрлекләүгә квиетизмдан баш тартуга өйрәтүче башка кеше көрәшенә кадәр.<ref name=Juanxxvi>{{cite book|author=Juan Mascaró|title=The Bhagavad Gita|url=https://books.google.com/books?id=UZEKghCNbVIC |year=1962|publisher=Penguin|isbn=978-0-14-044918-1|pages=xxvi–xxviii}}</ref><ref name=feuersteinix>{{cite book|author1=Georg Feuerstein|author2=Brenda Feuerstein|title=The Bhagavad-Gita: A New Translation|url=https://books.google.com/books?id=V0exkVFiyvcC |year=2011| publisher=Shambhala Publications|isbn=978-1-59030-893-6|pages=ix–xi}}</ref><ref>{{cite book|author=Nicholas F. Gier|title=The Virtue of Nonviolence: From Gautama to Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=tVLt99uleLwC&pg=PA36| year=2004| publisher= State University of New York Press|isbn=978-0-7914-5949-2|pages=36–40}}</ref> ==Йогынтысы== ===Вайшнавизм=== [[Вайшнавизм]]ның өлеше булган Кришнага табыну Һинд динендә төп традиция булып тора. Кришна Вишнуның тулы аватары булып, яки Вишну үзе белән бер дип таныла.<ref>{{cite book |author=John Dowson |title=Classical Dictionary of Hindu Mythology and Religion, Geography, History and Literature |publisher=Kessinger Publishing |location= |year=2003 |page=361 |isbn=978-0-7661-7589-1 |url=https://books.google.com/?id=6JB-KOXy5k8C&pg=PA361&dq=Vishnu+Sahasranama+Krishna }}{{Deadlink|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Шулай да, Кришна һәм Вишну арасында төгәл мөнәсәбәт катлаулы һәм төрле,<ref name = Beck>See Beck, Guy, ''"Introduction"'' in {{Harvnb|Beck|2005|pp=1–18}}</ref> Кришна кайвакыт бәйсез һәм иң олы Ходай булып таныла.<ref name=Knott55>{{Harvnb|Knott|2000|p=55}}</ref> Вайшнавлар Вишнуның күп инкарнацияләрен кабул итәләр, әмма Кришна аеруча әһәмиятле. Аларның теологияләре гомумән я Вишну, яки иң олы Аватар буларак Кришна тирәли үзәкләшкән. Кришнаизм һәм Вишнуизм төшенчәләр кайвакыт икесен аерып күрсәтү өчен кулланыла, беренчесе Кришна Трансцендент Иң Олы Җан дигән мәгънәдә.{{sfn|Flood|1996|p =117}} Барлык Вайшнава традицияләре Кришнаны Вишнуның сигезенче аватары дип таныйлар; башкалар Кришнаны Вишну белән идентификацияли, шул ук вакытта [[Гаудия Вайшнавизм]] кебек традицияләр,<ref name = McDaniel>See McDaniel, June, ''"Folk Vaishnavism and {{IAST|Ṭhākur Pañcāyat}}: Life and status among village Krishna statues"'' in {{Harvnb|Beck|2005|p=39}}</ref><ref name=Kennedy1925>{{cite book| author = Kennedy, M. T.| year = 1925 | title = The Chaitanya Movement: A Study of the Vaishnavism of Bengal| publisher = H. Milford, Oxford university press| isbn = }}</ref> [[Валлабһа Сампрадая]] һәм [[Нимбарка Сампрадая]]да Кришна ''[[Сваям-бхагаван]]'' буларак карала, бу Һинд динедә Ходайның оригиналь формасы яки [[Брахман]] концепциясе белән бер үк.<ref name="KK">{{cite book |author=K. Klostermaier |title=The Charles Strong Trust Lectures, 1972–1984 |publisher=Brill Academic Pub |location= |year=1997 |page= 109 |isbn=978-90-04-07863-5 |quote= "(...) After attaining to fame eternal, he again took up his real nature as [[Brahman]]. The most important among Visnu's avataras is undoubtedly Krsna, the black one, also called ''Syama''. For his worshippers he is not an avatara in the usual sense, but Svayam Bhagavan, the Lord himself.|url= https://books.google.com/?id=F_0UAAAAIAAJ&pg=PA109&dq=Svayam+bhagavan |accessdate= | others = Crotty, Robert B.}}</ref><ref name = VaisnavaInstitute1956>{{cite book |title= Indian Philosophy & Culture, Volume 20 |year= 1975|publisher=The Institute |page= 148|url= https://books.google.com/?id=yEMB3RBwjTsC |others= Institute of Oriental Philosophy (Vrindāvan, India), Institute of Oriental Philosophy, Vaishnava Research Institute, contributors |quote=On the touch-stone of this definition of the final and positive characteristic of Sri Krsna as the Highest Divinity as Svayam-rupa Bhagavan}}</ref><ref name=Delmonico>Delmonico, N., ''The History Of Indic Monotheism And Modern Chaitanya Vaishnavism'' in {{Harvnb|Edwin Bryant|Maria Ekstrand|2004}}</ref><ref name=De1960>{{cite book|author = De, S. K.|year = 1960|title = Bengal's contribution to Sanskrit literature & studies in Bengal Vaisnavism|publisher = KL Mukhopadhyaya}}p. 113: "The Bengal School identifies the Bhagavat with Krishna depicted in the Shrimad-Bhagavata and presents him as its highest personal God."</ref><ref>{{Harvnb|Bryant|2007|p=381}}</ref> [[Җаядэва]]ның [[Гитговинда]]сы Кришнаны иң олы Ходай дип таный, шул ук вакытта ун инкарнация - алар аның формалары. [[Сваминараян Сампрадай]]ның [[Сваминараян]]ы шулай ук Кришнага Ходайның үзенә буларак табынган. "Зур Кришнаизм" Вайшнавизмның икенче һәм доминант фазасына карый, ул соң [[Ведик чор]]да [[Васудэва]], Кришна, һәм [[Гопала]] тирәли бара.<ref> {{cite web|url= http://philtar.ucsm.ac.uk/encyclopedia/hindu/devot/vaish.html|title= Vaishnava|accessdate= 2008-10-13|work= encyclopedia|publisher= Division of Religion and Philosophy University of Cumbria|date= |deadurl= yes|archiveurl= https://www.webcitation.org/65DKpKa9B?url=http://www.philtar.ac.uk/encyclopedia/hindu/devot/vaish.html|archivedate= 5 February 2012|df= dmy-all}}, University of Cumbria website Retrieved on 5-21-2008</ref> Хәзер бу диннең Һиндстаннан тыш та күп тарафдарлары бар.<ref name = "Princeton">{{cite book|author = Graham M. Schweig|title = Dance of Divine Love: The Rڄasa Lڄilڄa of Krishna from the Bhڄagavata Purڄa. na, India's classic sacred love story|publisher = Princeton University Press|location = Princeton, N.J.|year = 2005|pages = Front Matter|isbn = 978-0-691-11446-0|oclc =|doi =|accessdate =|nopp = true}}</ref> ===Иртә традицияләр=== [[File:KRISHNA KILLS KANSA.jpg|thumb|left|250px|Канса Кришнаны үтерә.]] ''[[Кришна-Васудэва]]'' Ходае (''{{IAST|kṛṣṇa vāsudeva}}'' "[[Васудэва]]ның улы Кришна") тарихи рәвештә [[Кришнаизм]]да һәм [[Вайшнавизм]]да иң иртә табыну формалары булган.<ref name = "Cultofgopal">{{cite journal|title = A Revolution in {{IAST|Kṛṣṇaism}}: The Cult of Gopāla |last = Hein|first = Norvin|jstor = 1062622 |volume=25 |issue = 4|pages=296–317 |doi=10.1086/463051 |journal=History of Religions |year=1986}}</ref><ref name = bryant4/> Ул борынгы вакытта Кришна диненең иртә тарихының иң әһәмиятле традициясе булган.<ref>Bhattacharya, Gouriswar: ''Vanamala of Vasudeva-Krsna-Visnu and Sankarsana-Balarama''. In: Vanamala. Festschrift A. J. Gail. Serta Adalberto Joanni Gail LXV. diem natalem celebranti ab amicis collegis discipulis dedicata.</ref> Шулай итеп, төрле охшаш традицияләрнең амальгамациясе булган. Боларга [[Гопала]] культы, "Кришна Говинда" (сыер табучы Кришна), [[Бала Кришна]] (бәби Кришна) һәм "Кришна Гопиваллабһа" (сөюче Кришна) культлары, борынгы [[Бхагаватизм]] керә.<ref name = kk20072>{{Cite book|author = Klostermaier, Klaus K.|pages = 203–204|year = 2005|title = A Survey of Hinduism|publisher = State University of New York Press; 3 edition|isbn = 978-0-7914-7081-7|quote = Present day Krishna worship is an amalgam of various elements. According to historical testimonies Krishna-Vasudeva worship already flourished in and around Mathura several centuries before Christ. A second important element is the cult of Krishna Govinda. Still later is the worship of Bala-Krishna, the Child Krishna—a quite prominent feature of modern Krishnaism. The last element seems to have been Krishna Gopijanavallabha, Krishna the lover of the Gopis, among whom Radha occupies a special position. In some books Krishna is presented as the founder and first teacher of the Bhagavata religion.|ref = harv|postscript = <!--None-->}}</ref><ref>{{cite journal|title = Review: ''Krishna: Myths, Rites, and Attitudes''. by Milton Singer; Daniel H. H. Ingalls|journal=The Journal of Asian Studies |volume=27 |number=3 |date=May 1968|last = Basham|first = A. L. |jstor = 2051211|pages=667–670 |doi=10.2307/2051211}}</ref> Андре Кутюр буенча, [[Харивамса]] Кришнаның аспектлары буларак төрле персонажларына кертем ясаган.<ref>{{cite journal |title= The emergence of a group of four characters (Vasudeva, Samkarsana, Pradyumna, and Aniruddha) in the Harivamsa: points for consideration|journal = Journal of Indian Philosophy|author = Couture, André |year= 2006|publisher= |location= |volume = 34|issue = 6|pages= 571–585|url= |doi= 10.1007/s10781-006-9009-x |ref= harv }}</ref> ===Бхакти традициясе=== [[File:Meerabai (crop).jpg|thumb|left|upright|Кришна [[Бхакти хәрәкәте]]нең төп өлеше булган.]] Тугърылык мәгънәсендә бхакти төшенчәсен куллану бер Ходай белән чикләнми. Шулай да, Кришна Һинд динедә тугърылык традициясендә әһәмиятле һәм популяр игътибар үзәге булып тора, бигрәк тә [[Вайшнава]] секталары арасында.<ref name = McDaniel/><ref name = "Klostermaier1974">{{cite journal|author = Klostermaier, K.|year = 1974|title = The Bhaktirasamrtasindhubindu of Visvanatha Cakravartin|journal = Journal of the American Oriental Society|volume = 94|issue = 1|pages = 96–107|doi = 10.2307/599733 |jstor = 599733|ref = harv}}</ref> Кришна тугърылары "илаһи уен" мәгънәсендә "[[лила]]" концепциясенә язылалар, бу Галәмнең үзәк принцибы. Ул бхакти йоганың формасы, Кришна "Бхагават Гита"да шуның турында әңгәмә корган өч тип йогаларның берсе булып тора.<ref name = "Kennedy1925"/><ref name="Jacobsen">{{cite book |editor-last=Jacobsen |editor-first=Knut A. | year = 2005 | title = Theory And Practice of Yoga: Essays in Honour of Gerald James Larson | page=351 | publisher = Brill Academic Publishers| location = | isbn=978-90-04-14757-7}}</ref><ref name=chapple>Christopher Key Chapple (Editor) and Winthrop Sargeant (Translator), The Bhagavad Gita: Twenty-fifth–Anniversary Edition, State University of New York Press, ISBN 978-1438428420, pages 302–303, 318</ref> ====Һиндстан суб-кыйтгасы==== Кришнага тугъры бхакти хәрәкәтләре көньяк Һиндстанда безнең эраның 7-енче гасырдан алып 9-ынчы гасырга кадәр күренекле булып киткәннәр. Иң иртә эшләргә [[Тамил]] иленең [[Альвар]] изгеләрнеке керә.<ref name=Vaudeville1962>{{cite journal|author = Vaudeville, C.|year = 1962|title = Evolution of Love-Symbolism in Bhagavatism|journal = Journal of the American Oriental Society|volume = 82|issue = 1|pages = 31–40|doi = 10.2307/595976|jstor = 595976|ref = harv}}</ref> Аларның эшләренең төп тупланмасы булып ''[[Дивья Прабандһам]]'' тора. Альвар [[Андал]]ның популяр җырлар тупланмасы булып [[Тируппавай]] булып тора, анда ул үзен гопи дип алдына китерә, ул бу жанрда иң борынгы эшләренең берсе булып тора.<ref name="cassel">{{cite book |author=Bowen, Paul |title=Themes and issues in Hinduism |publisher=Cassell |location=London |year=1998 |pages=64–65 |isbn=978-0-304-33851-1 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref><ref name=Radhak1975>{{cite book|author = Radhakrisnasarma, C.|year = 1975|title = Landmarks in Telugu Literature: A Short Survey of Telugu Literature|publisher = Lakshminarayana Granthamala|isbn =}}</ref><ref name=histor>{{cite book|author = Sisir Kumar Das|year = 2005|title = A History of Indian Literature, 500–1399: From Courtly to the Popular|publisher = Sahitya Akademi|page = 49|isbn = 978-81-260-2171-0}}</ref> [[File:Radhakrishna manor.JPG|thumb|upright|[[Бхактиведанта Мэнор]]да Кришна (сулда) Радһа белән, [[Уотфорд]], Англия]] Хәрәкәт көньяк Һиндстанда 7-енче гасырда барлыкка килгән, ул Тамил Надудан Карнатака һәм Махараштра аша төньякка таба таралган; 15-енче гасырга ул Бенгалиядә һәм төньяк Һиндстанда нигезләнгән булган.{{sfnp|Schomer|McLeod|1987|pp=1–2|ps=}} Иртә Бхакти башлаучыларга [[Нимбарка]] (безнең эраның 12-енче яки 13-енче гасыр) керә,<ref>[https://www.britannica.com/biography/Nimbarka-Indian-philosopher Nimbarka], Encyclopaedia Britannica</ref> әмма күбесе соңрак булган, шуларга [[Валлабхачарья]] (безнең эраның 15-енче гасыры) һәм [[Чайтанья Махапрабху]] керә. Алар үз мәктәпләрен башлаганнар, атап ук әйткәндә, [[Нимбарка Сампрадайя]], [[Валлабһа Сампрадайя]], һәм [[Гаудия Вайшнавизм]], биредә Кришна иң олы Ходай. [[Деккан Платосы]]нда, бигрәк тә [[Махараштра]]да, [[Варкари]] сектасының изге шагыйрьләре, мәсьәлән, [[Дньянешвар]], [[Намдэв]], [[Җанабай]], [[Экнатһ]], һәм [[Тукарам]] [[Витхоба]]га табынуны алга сөргәннәр,<ref name = "vithoba"/> бу Кришнаның локаль формасы, 13-енче гасыр башыннан 18-енче гасыр ахырына кадәр.<ref name=" Mahony1987" /> Көньяк Һиндстанда, [[Карнатака]]дан [[Пурандара Даса]] һәм [[Канакадаса]] [[Удупи]]ның Кришна сурәтенә багышланган җырлар уйлап чыгарган. Гаудия Вайшнавизмның [[Рупа Госвами]]сы бхактиның аңлау белешмәсен уйлап чыгарган, аның атамасы [[Бхакти-расамрита-синдху]].<ref name = "Klostermaier1974"/> Көньяк Һиндстанда, Шри Сампрадаяның ачарьялары, [[Тхируппаваи]]дан Андалны һәм [[Веданта Десика]]ның Гопала Вимшатины кертеп, күпчелек эшләрендә хөрмәт итеп Кришна турында язганнар.<ref>{{cite web|title=Thiruppavai|url=http://www.ibiblio.org/sripedia/ebooks/tpv/|work=Ibiblio|accessdate=2013-05-24}}</ref><ref>{{cite web|last=Desika|first=Vedanta|title=Gopala Vimshati|url=http://www.ibiblio.org/sripedia/ebooks/vdesikan/gopala_vimsati/index.html|work=Ibiblio, Sripedia|accessdate=2013-05-23}}</ref> Тамил Наду, Карнатака, Андһра Прадеш, һәм Керала штатларында күп Кришна гыйбадәтханәләре бар, һәм Җанмаштами Көньяк Һиндстанда киң бәйрәм ителгән фестивальләрнең берсе булып торган.<ref name="Maithily">{{cite book |last1=Jaganathan |first1=Maithily |title=South Indian Hindu festivals and traditions |chapter-url= https://books.google.com/?id=xcIrkKUJH9QC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false|edition= 1st |year=2005 |publisher=Abhinav Publication |location=New Delhi |language=en |isbn=978-81-7017-415-8 |pages=104–105 |chapter=Sri Krishna Jayanti }}</ref> ====Азиядән тыш==== [[File:New Mayapur - 30.jpg|thumb|[[Luçay-le-Mâle]]да Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте гыйбадәтханәсе, Франция.]] [[Бхактиведанта Свами Прабхупада]] ([[гуру]]сы [[Бхактисиддханта Сарасвати Тхакура]] өйрәтүе буенча) Көнбатыш Бенгалиядә туган иленнән [[Нью-Йорк]] шәһәренә сәфәр кылганнан соң 1965 елга ''Кришна-бхакти'' хәрәкәте таралган. Бер ел соңрак, 1966 елда, күп тарафдарлар җыеп, ул [[Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте]]н нигезли алган, ул шулай ук Харе Кришна хәрәкәте буларак мәгълүм. Бу хәрәкәтнең максаты булып Инглиз телендә Кришна турында язарга һәм Көнбатыш дөньяда изге [[Чайтанья Махапрабху]] тәгълиматын таратып [[Гаудия Вайшнава]] тәгълиматын популярлаштыру булган. Чайтанья Махапрабхуың биографиясендә [[Гайя]]да инициация алганда [[дикша]] бирелгәндә мантра ул "[[Кали-Сантарана Упанишад]]"тан алты сүзле шигырь булган, атап ук әйткәндә "Харе Кришна Харе Кришна, Кришна Кришна Харе Харе; Харе Рама Харе Рама, Рама Рама Харе Харе". Гаудия традициясендә, бу Кришна [[бхакти]]сы турында "маха-мантра" яки бөек мантра.{{Sfn|Bryant|2013|p=42}}<ref>Alanna Kaivalya (2014), Sacred Sound: Discovering the Myth and Meaning of Mantra and Kirtan, New World, ISBN 978-1608682430, pages 153–154</ref> Аны җырлау ''хари-нама санкиртана'' буларак мәгълүм.<ref>''Srila Prabhupada — He Built a House in which the whole world can live in peace'', Satsvarupa dasa Goswami, Bhaktivedanta Book Trust, 1984, ISBN 0-89213-133-0 page xv</ref> ''Маха-мантра'' [[The Beatles]]-тан [[Джордж Һаррисон]] һәм [[Джон Леннон]]ның игътибарын җәлеп иткән,<ref name=charlesbrooks83/> һәм Һаррисон 1969 елда мантраның Лондонның [[Радһа Кришна Гыйбадәтханәсе]]ннән тугърылар тарафыннан мантраның язмасын җитештергән.<ref>Peter Lavezzoli (2006), ''The Dawn of Indian Music in the West'', Continuum, ISBN 0-8264-2819-3, page 195</ref> "[[Харе Кришна Мантра]]" исеме астында җыр Берләшкән Корольлек музыка чартларында иң өске егермегә кергән һәм [[Көнбатыш Германия]]дә һәм [[Чехословакия]]дә шулай ук уңышлы булган.<ref name=charlesbrooks83/><ref name=Clarke308>Peter Clarke (2005), Encyclopedia of New Religious Movements, Routledge, ISBN 978-0415267076, page 308 Quote: "There they captured the imagination of The Beatles, particularly George Harrison who helped them produce a chart topping record of the Hare Krishna mantra (1969) and ...".</ref> The mantra of the Upanishad thus helped bring Bhaktivedanta and ISKCON ideas about Krishna into the West.<ref name=charlesbrooks83>Charles Brooks (1989), ''The Hare Krishnas in India'', Princeton University Press, ISBN 978-8120809390, pages 83–85</ref> Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте Көнбатышта күп Кришна гыйбадәтханәләрен төзегән, һәм шулай ук башка урыннарда, мәсьәлән, [[Көньяк Африка]]да.<ref>{{cite book|author=Brian A. Hatcher|title=Hinduism in the Modern World|url=https://books.google.com/books?id=IdeoCgAAQBAJ&pg=PA118 |date=5 October 2015|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-04631-6|pages=118–119}}</ref> ===Көньяк-Көнчыгыш Азия=== [[File:Krishna, Khuong My, 7th-8th century, Quang Nam - Museum of Cham Sculpture - Danang, Vietnam - DSC01580.JPG|thumb|left|''Кришна "Говардхан" тавын күтәрә'', [[Вьетнам]]да, [[Да Нанг]] археологик урыныннан 7-енче гасыр сәнгать эше.<ref name="John2014p17"/><ref>{{cite book|author1=Anne-Valérie Schweyer|author2=Paisarn Piemmettawat|title=Viêt Nam ancien: histoire arts archéologie|url=https://books.google.com/books?id=mSrsUuIxZXkC&pg=PA388 |year=2011|publisher=Editions Olizane|isbn=978-2-88086-396-8|page=388}}</ref>]] Кришна көньяк-көнчыгыш Азия тарихы һәм сәнгатендә бар, әмма [[Шива]], [[Дурга]], [[Нанди (үгезе)|Нанди]], [[Агастья]] һәм [[Буддха]]дан күпкә әзрәк дәрәҗәдә. Калкулыклы янартау [[Ява]], Индонезия археологик урыннарында гыйбадәтханәләрдә ("чанди")ларда рельефларда пастораль тормыш һәм аның эротик сөюче буларак роле күрсәтелмәгән, һәм шулай ук тарихи Ява Һинду текстларында да.{{sfn|Marijke J. Klokke|2000|pp=19–23}} Rather, either his childhood or the life as a king and Arjuna's companion have been more favored. The most elaborate temple arts of Krishna are found in a series of ''Krsnayana'' reliefs in the Prambanan Hindu temple complex near [[Yogyakarta]]. These are dated to the 9th{{nbsp}}century CE.{{sfn|Marijke J. Klokke|2000|pp=19–23}}<ref>{{cite book |author=Subhadradis Diskul (M.C.) |author2=[[Jean Boisselier]] |editor=Natasha Eilenberg |editor2=Robert L. Brown |title=Living a life in accord with Dhamma: papers in honor of professor Jean Boisselier on his eightieth birthday |url=https://books.google.com/books?id=--m5oQEACAAJ |year=1997 |publisher=Silpakorn University |pages=191–204}}</ref><ref>{{cite book|author1=Triguṇa (Mpu.)|author2=Suwito Santoso|title=Krĕṣṇāyana: The Krĕṣṇa Legend in Indonesia|url=https://books.google.com/books?id=341kAAAAMAAJ |year=1986|publisher=IAIC| oclc= 15488486}}</ref> 14-енче гасыр дәвамыда Кришна Ява мәдәни һәм теологик эшләнмәләренең өлеше булып торган, моның шәһадәте булып 14-енче гасыр [[Пенатаран]] рельефлары булган, утрауда Ислам Буддачылык һәм Һинд динен кысрыклап чыгарганчы көнчыгыш Явада Һинд дине Рама белән беррәттән.{{sfn|Marijke J. Klokke|2000|pp=19–23, for reliefs details see 24–41}} Вьетнамның һәм [[Камбоджа]]ның урта гасыр сәнгатьләрендә Кришна бар. Иң иртә сакланып калган потлар һәм рельефлар 6-ынчы һәм 7-енче гасырга карыйлар, һәм боларга Вайшнавизм иконографиясе керә.<ref name="John2014p17">{{cite book|author=John Guy|title=Lost Kingdoms: Hindu-Buddhist Sculpture of Early Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=vO_-AgAAQBAJ|year=2014|publisher=Metropolitan Museum of Art|isbn=978-1-58839-524-5|pages=17, 146–148}}</ref> Метрополитэн Сәнгать Музееның көньяк-көнчыгыш Азия сәнгатьләренең директоры һәм кураторы Джон Гай буенча, Вьетнамда [[Дананг]]та 6-ынчы - 7-енче гасырда Кришна Говардхана сәнгате һәм Камбоджада [[Ангкор Борей]]да [[Пхном Да]] мәгарәсендә сәнгать, шул чорның иң катлаулыларына карый.<ref name="John2014p17"/> Кришна иконографиясе [[Сурья]] һәм [[Вишну]]ныкы белән беррәттән [[Таиланд]]та бар. Мәсьәлән, төньяк Таиландның [[Пхетчабун Провинциясе]]ндә Ши Тхеп һәм Клангнай урыннарында күп санлы потлар һәм сурәтләр табылган булган. Болар 7-енче һәм 8-енче гасыр белән даталана, Фунан һәм Женла чорлары археологик урыннарыннан.<ref>{{cite book |author1=John Guy |author2=Pierre Baptiste |author3=Lawrence Becker |title=Lost Kingdoms: Hindu-Buddhist Sculpture of Early Southeast Asia|url=https://books.google.com/books?id=gCw_AwAAQBAJ |year=2014 |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-20437-7 |pages=222–223 |displayauthors=etal}}</ref> ==Башкару сәнгатьләре== {{multiple image | direction = horizontal | width1 = 100 | width2 = 250 | image1 = Flickr - dalbera - Danseuse de Kuchipudi jouant Krishna (musée Guimet).jpg | image2 = Rasa Lila in Manipuri dance style.jpg | footer = ''Бхагавата Пурана''да Кришна риваятьләре күп тамашаларны һәм репертуарны илһамландырган, мәсьәлән, [[Катхак]], [[Кучипуди]] (сулда) һәм [[Одисси]].<ref name="Kenneth Valpey 2013">Ravi Gupta and Kenneth Valpey (2013), The Bhagavata Purana, Columbia University Press, ISBN 978-0231149990, pages 185–200</ref><ref name="ML Varadpande 1987">ML Varadpande (1987), History of Indian Theatre, Vol 1, Abhinav, ISBN 978-8170172215, pages 98–99</ref> Кришна гопилар белән [[Манипури биюе]] стилендә (уңда) уйнаган "[[Раса Лила]]".}} Һинд дине биюе һәм музыка театры чыгышы һәм техникасы белән борынгы ''[[Сама Веда]]'' һәм ''[[Натьяшастра]]'' текстларына карый.{{Sfn|Beck|1993|pp=107–108}}<ref>PV Kane, History of Sanskrit Poetics, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120802742 (2015 Reprint), pages 10–41</ref> Уйналган хикәяләр һәм күпсанлы хореографик темалар Һинд дине текстларында риваятьләр тарафыннан илһамландырылган булган, боларга Кришнага караган әдәбият керә, мәсьәлән, ''[[Харивамса]]'' һәм ''[[Бхагавата Пурана]]''.{{sfn|Varadpande|1987|pages=92–94}} Кришна кыйссалары Һиндстан театрында, музыкасында һәм биюендә төп рольне уйнаган, бигрәк тә [[Rasa leela|''Rasaleela'']] традициясе аша. Кришнаның балачагы, яшүсмер чагы һәм олы булган вакыты турында пьесалар бар. Бер уртак сәхнәгә Кришнаның раса лилада флейта уйнавы керә, аны бары тик билгеле гопилар (сыер савучы кызлар) тарафыннан ишетелә ала, теологик рәвештә ул бары тик билгеле мәхлукатлар тарафыннан ишетелергә мөмкин булган.<ref>{{cite book |last1=Vemsani |first1=Lavanya |title=Krishna in history thought and culture |chapter-url= https://books.google.com/?id=4fw2DAAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false |year=2016 |publisher=ABC-Clio LLC|location=California |language=en |isbn=978-1-61069-210-6|pages=179–180 |chapter=Music and Krishna }}</ref> Текст риваятьләренең кайберәүләре икенчел театр әдәбиятын илһамландырган, мәсьәлән, [[Гита Говинда]]да эротицизм.<ref>Graham Schweig ( 2007), Encyclopedia of Love in World Religions (Editor: Yudit Kornberg Greenberg), Volume{{nbsp}}1, ISBN 978-1851099801, pages 247–249</ref> Кришнага караган әдәбият, мәсьәлән, ''Бхагавата Пурана'' тамашаларга метафизик әһәмиятне килештерә һәм аларны дини ритуал итеп карый һәм көн саен тормышка рухи мәгънә кертә, шулай итеп яхшы, ихлас, бәхетле тормышны тәкъдим итә. Охшаш рәвештә, Кришнага караган тамашаларның максаты тугъры актёрларның һәм тыңлаучыларның йөрәкләрен чистарту. Җырлау, бию һәм "Кришна Лила"ның теләсә нинди өлешен башкару текстта дхарманы хәтерләүнең "пара бхакти" (иң олы тугърылыкның) гамәленең формасы. Теләсә нинди вакытта һәм сәнгатьтә Кришнаны хәтерләү текстта расланганча яхшылыкка һәм илаһилыкка табыну булып тора.{{sfn|Varadpande|1987|pages=95–97}} Классик бию стильләре, мәсьәлән, [[Катхак]], [[Одисси]], [[Манипури]], [[Кучипуди]] һәм [[Бхаратнатьям]] аеруча Кришнага караган тамашалары өчен мәгълүм.{{sfn|Varadpande|1987|page=98}} [[Кришнаттам]] (Кришнаттам) чыгышы белән Кришна риваятьләренә карый, һәм [[Катакали]] дип аталган башка төп классик Һинд дине бию формасына карый.<ref name=Zarrilli2000>{{cite book|author = Zarrilli, P. B.|year = 2000|title = Kathakali Dance-Drama: Where Gods and Demons Come to Play|publisher = Routledge|page = 246}}</ref> Брайант нәтиҗә ясаганча, "Бхагавата Пурана"да Кришна кыйссаларның әһәмияте моннан килеп чыккан әдәбият, шигърият, драма, театр, бию һәм сәнгатькә Санскрит әдәбияты тарихында "[[Рамаяна]]"дан тыш теләсә нинди тексттан да күбрәк йогынты ясаган.{{sfn|Bryant|2007|pages=118}} ==Шулай ук карагыз== [[File:Statues of Lord Jagannath at Bhubaneswar.jpg|thumb|right|250px|Җагганатха буларак Кришна]] * [[Партхасартхи Гыйбадәтханәсе, Трипликане]] * [[Пандава Тһоотһар Перумал Гыйбадәтханәсе]] * [[Раджагопаласвами Гыйбадәтханәсе, Маннаргуди]] * [[Радһа Кришна]] * [[Бһагаван]] * [[Гуруваюраппан]] * [[Дашаватара]] * [[Россияда Һинд дине]] * [[Вриндаван]] * [[Бангалорда Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте]] * [[Радһа]] * [[Витһоба]] * [[Шринатһҗи]] ==Билгеләмәләр== ==Искәрмәләр== [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Вишнуизм]] [[Төркем:Һинд дине Илаһлары]] gxh6sfgsi925lllqduk0oxf2pp1kxmd 0 219992 3524791 3344709 2022-07-28T02:21:08Z InternetArchiveBot 35870 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Сайлаулар карточкасы | название = Төньяк Македония президентын сайлаулар (2019) | территория = Төньяк Македония | предыдущие = Төньяк Македония президентын сайлаулар (2014) | год предыдущих = 2014 | следующие = Төньяк Македония президентын сайлаулар (2024) | год следующих = 2024 | дата = [[2019 ел]]ның [[21 апрель|21 апрелендә]] (беренче тур)<br> [[2019 ел]]ның [[5 май|5 маенда]] (икенче тур) | явка избирателей = | портрет1 = [[Файл:Stevo Pendarovski.jpg|150x150px]] | цвет1 = | кандидат1 = [[Стево Пендаровски]] | партия1 = СДСМ | прошлый результат1 = | число голосов1 = | доля голосов1 = | число голосов во втором туре1 = | доля голосов во втором туре1 = | портрет2 = | цвет2 = | кандидат2 = Гордана Силяновская-Давкова | партия2 = ВМРО-ДПМНЕ | прошлый результат2 = | число голосов2 = | доля голосов2 = | число голосов во втором туре2 = | доля голосов во втором туре2 = | портрет3 = | кандидат3 = | цвет3 = | партия3 = | прошлый результат3 = | число голосов3 = | доля голосов3 = | число голосов во втором туре3 = | доля голосов во втором туре3 = | портрет4 = | цвет4 = | кандидат4 = | партия4 = | прошлый результат4 = | число голосов4 = | доля голосов4 = | портрет5 = | цвет5 = | кандидат5 = | партия5 = | прошлый результат5 = | число голосов5 = | доля голосов5 = | портрет6 = | цвет6 = | кандидат6 = | партия6 = | прошлый результат6 = | число голосов6 = | доля голосов6 = <!-- прочие кандидаты или партии --> |прочие кандидаты = <!-- данные социологических опросов --> |опрос1 дата = |опрос1 ссылка = |опрос1 за1 = |опрос1 за2 = |опрос1 за3 = |опрос1 за4 = |опрос1 за5 = |опрос1 за6 = <!-- опрос2…5 --> |карта = |ширина карты = |альт. текст карты = |подпись карты = |карта2 = |ширина карты2 = |альт. текст карты2 = |подпись карты2 = }} '''Төньяк Македония президентын сайлаулар''' ({{lang-mk|Претседателски избори во Северна Македониjа}}) [[2019 ел]]ның [[21 апрель|21 апрелендә]] узды. Әлеге сайлаулар — бәйсез җөмһүрият тарихында [[1991 ел]]дан соң алтынчы президент сайлаулар. [[2009 ел|2009]] һәм [[2014 ел]]ларда сайлауларда җиңгән {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Георге Иванов|Георге Иванов|en|Gjorge Ivanov}} өченче срокка кандидатурасын кую хокукына ия түгел<ref>[https://www.rferl.org/a/north-macedonia-presidential-candidate-pendarovski/29801729.html Төньяк Македония Социал-демократлары Пендаровскины президентлыкка кандидат итеп тәкъдим итә]. [[Азатлык радиосы]], 4.03.2019{{ref-en}}</ref>. Сайлауларның [[21 апрель]]дә узган беренче турында [[Стево Пендаровски]] күбрәк тавыш җыя. Кандидатларның берсе дә президент булып сайлану өчен кирәкле 50 % лы баскычны уза алмау сәбәпле, [[5 май]]да сайлауларның икенче туры уздырыла<ref>[http://www.xinhuanet.com/english/2019-02/10/c_137809530.htm Македония Президент сайлауларын 21 апрельдә үткәрәчәк] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190430032248/http://www.xinhuanet.com/english/2019-02/10/c_137809530.htm |date=2019-04-30 }}. Xinhua, 10.02.2019{{ref-en}}</ref>. == Сайлау системасы == [[Төньяк Македония]] (''[[2018 ел]]ның [[12 июнь|12 июненә]] кадәр [[Македония Җөмһүрияте]]'') президенты бөтенхалык гомуми тавыш бирү юлы белән 5 елга сайлана. Бер кеше ике сроктан артык президент вазифасын били алмый. Беренче турда җиңү өчен, кандидат исәпкә алынган сайлаучыларның 50 % тан артык тавышын (904 066) җыярга тиеш. Бер кандидат та әлеге баскычны уза алмаса, ике атнадан соң, беренче турда иң күп тавыш җыйган ике кандидат арасында икенче тур уздырыла. Икенче турда исәпкә кергән сайлаучыларның 40 % ы (723 253) катнашмаса, сайлаулар узмаган санала, яңа сайлаулар игълан ителә. Сайлауларда 18 яше тулган, сайлау хокукы булган гражданнар катнаша ала. [[2019 ел]]ның [[29 март]]ына сайлаучылар реестрына 1 808 131 сайлаучы теркәлгән булган. 24 чит илдә 32 илчелек һәм консуллык бинасында сайлау мөмкинлеге тудырылган. Президентлыкка кандидат итеп 40 яшьтән өлкәнрәк, соңгы 15 елның 10 елын илдә яшәгән шәхес күрсәтелә ала. Кандидатларны ил парламентының 30 депутаты яки 10 меңнән ким булмаган сайлаучылар төркеме күрсәтә ала. == Кандидатлар == Өч кандидат күрсәтелгән срокка (''2019 елның 23 февраленнән 9 маена'') ун меңнән артык имза җыеп өлгерә. [[Стево Пендаровски]] 31 729, [[Гордана Силяновская-Давкова]] 15 926, [[Блерим Река]] 11 128 имза тапшыра. Өч кандидат та фиркасез, сайлауларга бәйсез кандидат буларак катнашуын игълан итә. Стево Пендаровски Македониянең социал-демократик берлеге һәм идарә итүче коалициягә керүче албан фиркаләренә таяна. Профессор Гордана Силяновская-Давкова эре оппозицион фирка — ВМРО-ДПМНЕ фиркасенә таяна. Милләте буенча [[албаннар|албан]] булган Блерим Река албаннарның оппозицион парламент фиркаләренә таяна. ==Нәтиҗәләр== {| class=wikitable style=text-align:right !rowspan=2 colspan=2|Кандидат !rowspan=2|Фирка !colspan=2|Беренче тур !colspan=2|Икенче тур |- !Тавышлар !% !Тавышлар !% |- |bgcolor=#033A73| ||align=left|'''[[Стево Пендаровски]]'''||align=left|'''[[Македониянең социал-демократик берлеге|СДСМ]]'''||'''323 709'''||'''42,84'''||'''436 212'''||'''51,66''' |- |bgcolor=#CC0000| ||align=left|Гордана Силяновска-Давкова||align=left|ВМРО — ДПМНЕ||319 224||42,24||377 713||44,73 |- |bgcolor=#6D3D87| ||align=left|Блерим Река||align=left|Албаннар өчен альянс||79 921||10,58||colspan=2| |- |align=left colspan=3|Гамәлдән чыгарылган тавышлар||32 811||4,34||30 442||3,61 |- |align=left colspan=3|'''Барлыгы'''||'''755 655'''||'''100'''||'''844 365'''||'''100''' |- |align=left colspan=3|Исәпкә алынган сайлаучылар/килү||1 808 131||41,79||1 808 131||46,70 |- |align=left colspan=7|Чыганак: [https://rezultati.sec.mk/mk-MK/1/t6 Македония ДСК] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190421173829/https://rezultati.sec.mk/mk-MK/1/t6 |date=2019-04-21 }} |} == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> [[Төркем:2019 ел сайлаулары]] [[Төркем:Төньяк Македония сәясәте]] otcxsmp9yvnlgp4vcksts39fmjyyymx 0 228705 3524781 3251524 2022-07-27T18:15:07Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki [[File:Bhagavan Vishnu.jpg|thumb|right|Вишну, Дэванагари язуы белән:विष्णु. Бәйле темалар:[[Дашаватар]], [[Парабрахман]], [[Вишнуизм]], [[Тримурти]], [[Дэв]], [[Тридэв]]. Саклау Ходае, Яхшылыкны саклау Ходае, Карма саклау, [[Мокша]] Ходае. Мантрасы:ॐ नमो नारायणाया (Om Namo Narayanaya) ॐ नमो भगवते वासुदेवाय ([[Om Namo Bhagavate Vasudevaya]]. Сугыш коралы: диск ([[Сударшана]]) һәм чукмар [[Каумодаки]] [[Гада]], Җәя [[Шаранга]], Кылыч ([[Нандака]]). Хатыннары: [[Лакшми]], (Шридэви, [[Бхудэви]], [[Нила Дэви]], [[Тулси]]. Баласы: [[Аяппа]] (Һинд диненең кайбер деноминацияләрендә). [[Гаруда]]га яки [[Шеша]]га атлана. Бәйрәмнәре: [[Һоли]], [[Рамнавами]], [[Кришна-Джанмаштами]], Нарасимһа Джаянти, [[Дивали]], [[Онам]], [[Виваһа Панчами]], [[Виджаядашами]], [[Анант Чатурдаши]], [[Дэвшаяни Экадаши]], [[Картик Пурнима]], [[Тулси Виваһ]]. Символлары: [[Шалиграм]], [[Лотос]] (Nelumbo nucifera). Туганнары:[[Ади Парашакти]], шулай ук [[Парвати]] буларак мәгълүм (Һинд диненең кайбер деноминацияләрендә). [[Тримурти]] әгъзасы.]] '''Вишну''' ({{IPAc-en|ˈ|v|ɪ||ʃ|n|uː}}; {{IPA-sa|ʋɪʂɳʊ}}; [[Санскрит]]: '''विष्णु''', [[IAST]]: ''{{IAST|Viṣṇu}}'')<!--Do not remove, WP:INDICSCRIPT doesn't apply to WikiProject Hinduism--> ул [[Һинд дине]]нең [[Һинд дине Илаһлары]]ның берсе, [[Вайшнавизм|Вишнуизм]] традициясендә Иң Олы Җан Иясе булып тора.<ref>{{cite book|author1=Orlando O. Espín|author2=James B. Nickoloff|title=An Introductory Dictionary of Theology and Religious Studies|url=https://books.google.com/books?id=k85JKr1OXcQC&pg=PA539|year=2007|publisher=Liturgical Press|isbn=978-0-8146-5856-7|page=539}}</ref><ref name="Flood 1996, p. 17">[[Gavin Flood]], ''[https://books.google.com/books/about/An_Introduction_to_Hinduism.html?id=KpIWhKnYmF0C An Introduction to Hinduism]'' (1996), p. 17.</ref> Вишну [[Брахма]] һәм [[Шива]]ны керткән [[Тримурти]] триадасының "саклаучысы" булып тора.<ref name=davidwhite29>David White (2006), Kiss of the Yogini, University of Chicago Press, {{ISBN|978-0226894843}}, pages 4, 29</ref> [[Вишнуизм]]да, Вишну [[Брахман]] дигән метафизик концепциясенә идентик, ул дөньяга явызлык, хаос һәм җимерүче көчләр янаганда "саклаучы, яклаучы" буларак төрле [[аватар]]ларны ала.<ref name="Zimmer 1972 p. 124">{{cite book|last1=Zimmer|first1=Heinrich Robert|authorlink1=Heinrich Zimmer|title=Myths and Symbols in Indian Art and Civilization|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-01778-5|url=https://books.google.com/books/about/Myths_and_Symbols_in_Indian_Art_and_Civi.html?id=PTfNMQP81nAC|page=124|year=1972}}</ref> Аның иң мәшһүр аватарларына "[[Рамаяна]]"да [[Рама]] һәм "[[Махабхарата]]"да [[Кришна]] булып тора. Ул шулай ук [[Нараяна]], [[Ананта]], [[Кешава]], Трилокинатх, Иштадэва, [[Джаганнатх]], Васудэва, [[Витхоба]], һәм [[Һари]] буларак мәгълүм. Агама язмасы [[Панчаратра]] Вишнуга табыну ысулын тасвирлыйлар. Махабхаратаның Анушана Парвасында [[Вишну Сахасранама]] буларак мәгълүм 1000 исем исемлеген бирә. Ул Һинд диненең [[Смарта Традициясе]]нең [[Панчаятана пуджа]]сында биш эквивалент Илаһларның берсе буларак табыныла.<ref name="Flood 1996, p. 17"/> Һинд дине риваятьләрендә, Вишну карасу зәңгәр тәнле һәм дүрт куллы итеп сурәтләнә. Ул аскы сул кулында [[Падма|Падма (символ)]]ны (лотос чәчәге)н тота, аскы уң кулында, [[Каумодаки]] [[Гада]] (чукмарын) тота, өске сул кулында [[Панчаджанья]] [[шанкха]] (кабырчыгын) һәм өске уң кулында [[Сударшана]] (дискын) тоткан итеп сурәтләнә. Вишнуның җәясе [[Шаранга]] буларак мәгълүм, ә кылычы [[Нандака]] буларак мәгълүм. Вишнуның традицион сурәтләнүе хатыны [[Лакшми]] белән [[Шеша]] еланының боҗраларында ял иткән итеп һәм ул "Галәмне чынлыкка ашсын итеп күз алдына китерә".<ref>{{cite book|author1=Fred S. Kleiner|title=Gardner's Art through the Ages: Non-Western Perspectives|url=https://books.google.com/?id=TlVeuxIgjwQC&pg=PA22&dq=vishnu+ananta#v=onepage&q=vishnu%20ananta&f=false|year=2007|publisher=Cengage Learning|isbn=978-0495573678|page=22}}</ref> ==Этимология== [[File:Reclining Vishnu (Angkor).jpg|thumb|right|upright|250px|[[Көнбатыш Мебон]]нан, [[Ангкор]]дан (Камбоджа) ял итүче Вишну. Бронзадан ясалган 11-енче гасыр поты [[Камбоджаның Милли Музее]]нда күргәзмәдә.]] [[Яска]], безнең эрага кадәр 1-енче меңьеллык уртасы [[Веданга]] галиме, үзенең [[Нирукта]]сында (этимологик интерпретациясендә), Вишнуны ''viṣṇur viṣvater vā vyaśnoter vā'' буларак билгели, моның мәгънәсе "бөтен җиргә керүче берәү". Ул шулай ук, ''atha yad viṣito bhavati tad viṣnurbhavati'', дип яза "богаулардан азат итүче ул Вишну".<ref name=VishwaBagchee12>{{cite journal|last=Adluri|first=Vishwa|author2=Joydeep Bagchee |title=From Poetic Immortality to Salvation: Ruru and Orpheus in Indic and Greek Myth|doi=10.1086/662191 |journal=History of Religions|date=February 2012|volume=51|issue=3|pages=245–246|jstor=10.1086/662191 }}</ref> Урта гасыр Һинд галиме [[Медхатитхи]] фараз иткәнчә ''Вишну'' сүзенең этимологик тамырлары ''{{IAST|viś}},'' моның мәгънәсе ''үтеп керергә'', шулай итеп Вишну "бөтен нәрсә булган һәм бөтен нәрсәнең эчендә булган берәү" дигәнне аңлата.<ref name="Klostermaier2000p84">{{cite book|author=Klaus K. Klostermaier|title=Hinduism: A Short History|url=https://books.google.com/books?id=l3LXAAAAMAAJ|year=2000|publisher=Oneworld|isbn=978-1-85168-213-3|pages=83–84}}</ref> Вишну сүзенең мәгънәсе "бөтен нәрсәгә үтеп керә торган".<ref>Swami Chinmayananda's translation of Vishnu sahasranama pgs. 16–17, Central Chinmaya Mission Trust.</ref><ref name=coward113>{{cite book|author1=Harold Coward|author2=Daniel C. Maguire|title=Visions of a New Earth: Religious Perspectives on Population, Consumption, and Ecology |url=https://books.google.com/books?id=gkIwI84XajEC&pg=PA113 |year=2000|publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-4458-0|page=113}}</ref> [[File:FourArmedVishnuPandyaDynasty8-9thCentury.jpg|thumb|right|Дүрт куллы Вишну, Пандья Династиясе, безнең эраның 8-енче - 9-ынчы гасырлары.]] == Альварлар һәм Вишнуның шигъри образы == [[Файл:Thondaradipodi Azhwar.jpg|мини|250x250пкс|[[Тондарадипподи]] альварының поты|альт=]] Вишнуга киң рәвештә табыну безнең эраның беренче меңьеллыктан башланган. Ул [[Бхакти-йога|Бхакти]] хәрәкәтенә нигез салган, ул Һиндстанда XII гасырдан бирле колач алган һәм Вишну Ходаена табынуның нигезе булып киткән. Вишнуга мәхәббәт әгәр дә аңа бөтен җаны белән чумганнар тарафыннан барлыкка китерелгән матур һәм илһамландыручы образлар булмаса мөмкин булмас иде. Ходайга чумганнарны [[Альварлар]] дип атаганнар, болар Вишнуга шигырьләрен һәм гимннарын багышлаучы шагыйрьләр булган. Киң мәгълүм альварларның күпчелеге безнең эраның VI гасырдан X гасырга кадәр [[Көньяк Һиндстан]]да яшәгәннәр. Алар Вишну белән бәйле изге урыннарда я яшәгәннәр, я шунда сәяхәт иткәннәр. Альварларның хисләренә һәм тәэсирләренә күрә Вишнуның теге яки бу образына багышланган шигырьләр туган.<br/> Мисал өчен, [[Шрирангам]]га килгәч, яшь [[Тондарадипподи]] Ходайның матурлыгы белән шулкадәр сокланган булган ки, ул аңа тормышын багышлап көн саен аның өчен чәчәк бәйләмнәрен ясаган. Гыйбадәтханә тирәли Тондарадипподи [[Һинд динендә Тулси|Туласи]] бакчасын үстергән, һәм шунда ул кечкенә алачыкта яши башлаган. Тондарадипподи Вишну матурлыгына дан җырлаган (<small>''ссылка для прослушивания''</small>)<ref>{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Pfgfff_MZ00&list=RDPfgfff_MZ00&t=4|title=Pachai Ma Malai Pol Meni (Tamil Devotional Song)|author=Thondaradippodi Alvar|website=|date=|publisher=Sivaji Ganesan}}</ref>: <blockquote> Формасы чәчәк атучы яшел тауга охшаган, кемнең иреннәре кызыл мәрҗәннәр кебек булган һәм күзләре лотос кебек булган... Ачьюта, илаһи Ачьюта, Ядавларның энҗесе... Аңа охшаган бөтен Индралокада бар микән ... Иң олы патшалыкның иң бөек хөкемдары булган ... Сиңа охшаган беркем дә юк, көчлерәк булган... Лотос табаннарынңны ач... Йә Ходай, йә барысының да иң Олы образы...<br/> «Pachai Ma Malai Pol Meni» җыры («Naalayira Divya Prabhandham» җыентыгы) </blockquote> Альварларның Вишнуга мәхәббәтенә күрә изге урыннарны хөрмәт итү туды һәм колач алды, мәсьәлән, [[Шрирангам]]да [[Ранганатха Гыйбадәтханәсе]] кебек, анда [[Ранганатха]] урнашкан, яки [[Венкатешвара]]образы белән [[Тирумала Венкатешвара Гыйбадәтханәсе]]. Җыентыкларга җыелган шигырьләр, гыйбадәтханәләрдә һәм өйдә хезмәт итү вакытында Вишну хөрмәтенә ритуаль җырлар составына кергән.{{Sfn|Дубянский|1996|c=48}}. ==Текстлар== <gallery> KINGS of BAKTRIA. Agathokles. Circa 185-170 BC. AR Drachm (3.22 gm, 12h). Bilingual series. BASILEWS AGAQOKLEOUS with Indian god Balarama-Samkarshana.jpg [[Агафокл]]ның [[Һинд-Грек]] тәңкәсе VishnuGandhara.JPG [[Вишну Николо Мөһере]], 4-енче - 6-ынчы гасыр, [[Гандһара]] Museum für Indische Kunst Dahlem Berlin Mai 2006 036 2.jpg [[Камбоджа]]дан 13-енче гасыр Вишнусы Statue of Vishnu, Victoria and Albert Museum, London, UK (IM 127-1927) - 20090209.jpg Вишну поты, [[Һиндстан]] Beikthano (Vishnu) Nat.jpg Вишну, [[Мьянма]] Vishnu Kediri.jpg Вишну, [[Индонезия]] </gallery> ===Веда=== Вишну [[Веда|Ведик]] Ходай, әмма [[Индра]], Агни һәм башкалар кебек популярлык казанмаган.<ref name="Gonda1969p1">{{cite book|author=Jan Gonda|authorlink=Jan Gonda|title=Aspects of Early Viṣṇuism|url=https://books.google.com/books?id=b8urRsuUJ9oC |year=1969|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-1087-7|pages=1–2}}</ref> Безнең эрага кадәр 2-енче меңьеллык тексты [[Ригведа]]ның 1028 гимнының бары тик 5-се Вишнуга багышланган, һәм ул башка гимннарда бераз гына искә алына.<ref name="Klostermaier2000p84"/> Вишну Веданың [[Брахмана]] катламында искә алына, шулай итеп аның профиле бөтен Һиндстан тарихы буенча [[Джан Гонда]] раслаганча үсә, Вишну иң югары дәрәҗә Илаһы булып китә, ул иң Олы Җан Иясе эквиваленты була.<ref name="Gonda1969p1"/><ref name="Macdonell1898p167">{{cite book|author=Arthur Anthony Macdonell|title=Vedic Mythology|url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898|publisher=Motilal Banarsidass (1996 Reprint)|isbn=978-81-208-1113-3|pages=167–169}}</ref><br/> Гәрчә Ведаларда аз искә алынса да, аның Риг Ведаларда төрле гимннарда әһәмиятле хасиятләре бар, мәсьәлән 1.154.5, 1.56.3 һәм 10.15.3-тә.<ref name="Gonda1969p1"/> Бу гимннарда, Ведик риваятьләр раслаганча, Вишну киткән [[Атман]] җаннар сыенган урында яши, шуңа күрә бу раслама Һинд дине [[сотериология]]сендә (коткарылу доктринасында) арта баручы йогынтыга һәм популярлыкка ия була башлаган.<ref name="Gonda1969p1"/><ref name="Macdonell1898p10">{{cite book|author=Arthur Anthony Macdonell|title=Vedic Mythology|url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898|publisher=Motilal Banarsidass (1996 Reprint)|isbn=978-81-208-1113-3|pages=9–11, 167–169}}</ref> Ул шулай ук Ведик әдәбиятта җирне һәм күкне тәэмин итүче буларак тасвирлана.<ref name="Klostermaier2000p84"/> Ведик гимннарда Вишну башка Илаһлар белән бергә чакырыла, бигрәк тә Индра, уңа ул явызлыкның символын [[Вритра]]ны үтерергә ярдәм итә.<ref name="Klostermaier2000p84"/><ref name="Macdonell1898p18"/> Ведада аның аерыла торган хасияте булып аның яктылык белән бәйләнеше тора. [[7 Мандала]]да ике Ригведик гимн Вишнуга карый. Ргведаның 7.99 секциясендә, Вишнуга җирне һәм күкне аера торган Ходайга кебек мөрәҗәгать итәләр, бу хасият Индра белән уртак. Ведик текстларда, Вишну дип аталган Илаһ яки Ходай ул [[Сурья]] яки Савитр (Кояш Ходае), аның шулай ук ''Сурьянараяна'' исеме бар. Шуңа өстәп, бу Сурьяга сылтама Вишну Ходаеның Митра һәм Агни белән уртак хасияте булып тора, ә башка гимннарда алар шулай ук "кешеләрне бергә китерә" һәм барлык тере кешеләрне торырга мәҗбур итә һәм көн саен вазифаларын үтәргә өнди.<ref name="Macdonell1898p29">{{cite book|author=Arthur Anthony Macdonell|title=Vedic Mythology|url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898|publisher=Motilal Banarsidass (1996 Reprint)|isbn=978-81-208-1113-3|pages=29–32}}</ref> Ригведаның 7.99 гимнында, Индра-Вишну эквивалент һәм Кояшны барлыкка китерәләр, һәм шигырьләрдә әйтелгәнчә, бу Кояш барлык нәрсә өчен энергия һәм яктылык чыганагы.<ref name="Macdonell1898p29"/> Ригведаның башка гимннарында, Вишну Индраның якын дусты булып тора.<ref name="Nilakanta Sastri 1980">Nilakanta Sastri, K.A. (1980). ''Advanced History of India'', Allied Publishers, New Delhi.</ref> Ригведаның башка урыннарында, Атхарваведа һәм Упанишада текстларында, Вишну Праджапатига эквивалент, икесе дә яклаучы һәм карынны әзерләүче дип тасвирланган, һәм Клаус Клостермайер буенча, бу пост-Ведик вакыт Ведик Праджапатиның барлык хасиятләренең Вишну аватарларына кушылуының сәбәбе булырга мөмкин булган.<ref name="Klostermaier2000p84"/> [[Яджурведа]], Таиттирийя Араньяка (10.13.1), [[Нараяна сукта]]да, Нараяна иң олы җан иясе дип искә алына. Нараяна Суктамның беренче шигыре ''парамам падам'' сүзләрен искә ала, турыдан-туры аның мәгънәсе ''иң югары торыш'' һәм ул ''барлык җаннар өчен иң олы сыену урыны'' буларак аңлашыла. Ул шулай ук Парам Дһама, Парамападам яки Вайкунтха буларак мәгълүм. Риг Веда 1.22.20 -дә шулай ук шул ук ''paramam padam'' искә алына.<ref>{{cite book|title=Brahmapurāṇa|url=https://books.google.com/books?id=J2c6-tAt4vwC|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|year=1989|page=106|author=Renate Söhnen-Thieme, Renate Söhnen, Peter Schreiner|isbn = 9783447029605}}</ref> [[Атхарваведа]]да, Җир Алиһәне Галәм Океаны тирәнлегеннән күтәрә торган кабан дуңгызы риваяте пәйда була, әмма Вишну яки альтернатив аватар исемнәре юк. Пост-Ведик риваятьләрдә, бу риваять [[Вараха]] дип аталган космогоник миф өчен нигез булып китә, Вараха Вишну аватары булып тора.<ref name="Macdonell1898p18">{{cite book|author=Arthur Anthony Macdonell|title=Vedic Mythology|url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898|publisher=Motilal Banarsidass (1996 Reprint)|isbn=978-81-208-1113-3|pages=18–19}}</ref> == Идеологик аермалар: Шива һәм Вишну == [[Файл:Vishnu Shiva.jpg|слева|мини|204x204пкс|Шива Вишнуга чакраны бирә, 1820-енче еллар, [[Британия музее]] тупланмасыннан Һинд миниатюрасы.]] [[Файл:Harihara V&A.jpg|мини|208x208пкс|[[Виктория һәм Альберта Музее]] тупланмасыннан 1825 ел [[Харихара]] сурәте.]] Һинд динендә Вишнуитлар да, [[Шиваизм|Шиваитлар]] да үз табыну объектын Иң Олы Ходай итеп күрсәтәләр. Ведик чорда Вишну да, Шива да (аны Ведаларда [[Рудра]] дип атыйлар) икенчел рольләр уйнаганнар. [[Брахманнар (китаплар)]] (безнең эрага кадәр 1000—700 еллар) була башлагач, аларның роле үсә башлаган. Шиваизмда Вишну Шиваның ут баганасыннан туган, ә шул ук вакытта Вишнуизмда Шива Галәмне Вишну ихтияры буенча җимерә.<br/> Ике культның көндәшлеге образларда һәм тормыш фәлсәфәсендә идеологик аермаларны чагылдыра. Вишну дөньяви тормыш белән тәңгәл китерелә: Кришна-көтүче хайван тоту белән бәйле, ә аның абыйсы, [[Баларама]], авыл хуҗалыгы белән мәшгуль. Как Рама кебек үк, ул тәкъвалыкны яклый, бу иҗтимагый (дөньяви) хаклыкны күздә тота. Җиргә куркынычылык янаган саен, сыер формасын алган [[Бхуми|Бху-деви]], Вишнуга яклау өчен мөрәҗәгать итә. Шива тауларда һәм мәгарәләрдә яшәүче һәм [[кремация]]ләрдә булучы [[дәрвиш]] итеп күрсәтелә. Аның тәненә көл сибелгән, ул хайван тиреләрен кия һәм чит күзләрдән кача. Киресенчә, Вишну [[Сөт океаны]], [[Эретеп янә туңдырылган май]], елгалар, кырлар һәм басулар белән ассоциацияләнә. Ул ефәк киемнәр һәм алтын бизәнеш әйберләрен кия. Шива кайнатылмаган сөт ярата, Вишну — ясау өчен тырышлык таләп иткән эретеп янә туңдырылган майны ярата. Тасвирланган аермалар Шива һәм Вишнуның фәлсәфәсен аңлаталар. Шива барырга рөхсәт итәргә һәм кабул итәргә ярата, ә Вишну тормышны яхшыртучыларга алкышлар бирә. Шива [[Нанди (үгезе)]] белән бәйле, шул ук вакытта Вишну сөт бирүче сыер белән бәйле темаларда күрсәтелә. [[Аскеза]] һәм дөньяви уңайлыклардан арыну, бәйле булмау Шива образы белән культивацияләнә. Вишну муллылыкка, уңышка, тормыштан рәхәткә алкышлар бирә.<ref>{{Статья|автор=Pattanaik D.|заглавие=In Hindu mythology, Lord Vishnu is associated with economic activities|ссылка=|язык=|издание=The Economic Times|тип=|год=2018|месяц=5|число=4|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref>. Шулай да синкретик тенденцияләр ике Ходай нисбәтләрендә дә чагыла. Мәсьәлән, [[Харихара]] Илаһы бер үк вакытта Вишну (Хари) һәм Шива (Хара)ның берләштерелгән формасы булып тора. {{Sfn|Klostermaier|2003|p=3, 74}}. Шива һәм [[Мохини]] (Вишнуның хатын-кыз испостасеннан) [[Айяппа]] туган. == Шулай ук карарга мөмкин == * [[Кширодакашайи Вишну]] * [[Гарбходакшайи Вишну]] * [[Вишну иконографиясе]] * [[Харихара]] * [[Тримурти]] * [[Сударшана]] * [[Дашаватар]] * [[Вишнуизм]] == Искәрмәләр == [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Һинд дине Илаһлары]] [[Төркем:Вишнуизм]] e68digklgpuyeu0oiziwvqw7tirdq7c 3524783 3524781 2022-07-27T18:16:42Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki [[File:Bhagavan Vishnu.jpg|thumb|right|Вишну, Дэванагари язуы белән:विष्णु. Бәйле темалар:[[Дашаватар]], [[Парабрахман]], [[Вишнуизм]], [[Тримурти]], [[Дэв]], [[Тридэв]]. Саклау Ходае, Яхшылыкны саклау Ходае, Карма саклау, [[Мокша]] Ходае. Мантрасы:ॐ नमो नारायणाया (Om Namo Narayanaya) ॐ नमो भगवते वासुदेवाय ([[Om Namo Bhagavate Vasudevaya]]. Сугыш коралы: диск ([[Сударшана]]) һәм чукмар [[Каумодаки]] [[Гада]], Җәя [[Шаранга]], Кылыч ([[Нандака]]). Хатыннары: [[Лакшми]], (Шридэви, [[Бхудэви]], [[Нила Дэви]], [[Тулси]]. Баласы: [[Аяппа]] (Һинд диненең кайбер деноминацияләрендә). [[Гаруда]]га яки [[Шеша]]га атлана. Бәйрәмнәре: [[Һоли]], [[Рамнавами]], [[Кришна-Джанмаштами]], Нарасимһа Джаянти, [[Дивали]], [[Онам]], [[Виваһа Панчами]], [[Виджаядашами]], [[Анант Чатурдаши]], [[Дэвшаяни Экадаши]], [[Картик Пурнима]], [[Тулси Виваһ]]. Символлары: [[Шалиграм]], [[Лотос]] (Nelumbo nucifera). Туганнары:[[Ади Парашакти]], шулай ук [[Парвати]] буларак мәгълүм (Һинд диненең кайбер деноминацияләрендә). [[Тримурти]] әгъзасы.]] '''Вишну''' ({{IPAc-en|ˈ|v|ɪ||ʃ|n|uː}}; {{IPA-sa|ʋɪʂɳʊ}}; [[Санскрит]]: '''विष्णु''', [[IAST]]: ''{{IAST|Viṣṇu}}'')<!--Do not remove, WP:INDICSCRIPT doesn't apply to WikiProject Hinduism--> ул [[Һинд дине]]нең [[Һинд дине Илаһлары]]ның берсе, [[Вайшнавизм|Вишнуизм]] традициясендә Иң Олы Җан Иясе булып тора.<ref>{{cite book|author1=Orlando O. Espín|author2=James B. Nickoloff|title=An Introductory Dictionary of Theology and Religious Studies|url=https://books.google.com/books?id=k85JKr1OXcQC&pg=PA539|year=2007|publisher=Liturgical Press|isbn=978-0-8146-5856-7|page=539}}</ref><ref name="Flood 1996, p. 17">[[Gavin Flood]], ''[https://books.google.com/books/about/An_Introduction_to_Hinduism.html?id=KpIWhKnYmF0C An Introduction to Hinduism]'' (1996), p. 17.</ref> Вишну [[Брахма]] һәм [[Шива]]ны керткән [[Тримурти]] триадасының "саклаучысы" булып тора.<ref name=davidwhite29>David White (2006), Kiss of the Yogini, University of Chicago Press, ISBN 978-0226894843, pages 4, 29</ref> [[Вишнуизм]]да, Вишну [[Брахман]] дигән метафизик концепциясенә идентик, ул дөньяга явызлык, хаос һәм җимерүче көчләр янаганда "саклаучы, яклаучы" буларак төрле [[аватар]]ларны ала.<ref name="Zimmer 1972 p. 124">{{cite book|last1=Zimmer|first1=Heinrich Robert|authorlink1=Heinrich Zimmer|title=Myths and Symbols in Indian Art and Civilization|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-01778-5|url=https://books.google.com/books/about/Myths_and_Symbols_in_Indian_Art_and_Civi.html?id=PTfNMQP81nAC|page=124|year=1972}}</ref> Аның иң мәшһүр аватарларына "[[Рамаяна]]"да [[Рама]] һәм "[[Махабхарата]]"да [[Кришна]] булып тора. Ул шулай ук [[Нараяна]], [[Ананта]], [[Кешава]], Трилокинатх, Иштадэва, [[Джаганнатх]], Васудэва, [[Витхоба]], һәм [[Һари]] буларак мәгълүм. Агама язмасы [[Панчаратра]] Вишнуга табыну ысулын тасвирлыйлар. Махабхаратаның Анушана Парвасында [[Вишну Сахасранама]] буларак мәгълүм 1000 исем исемлеген бирә. Ул Һинд диненең [[Смарта Традициясе]]нең [[Панчаятана пуджа]]сында биш эквивалент Илаһларның берсе буларак табыныла.<ref name="Flood 1996, p. 17"/> Һинд дине риваятьләрендә, Вишну карасу зәңгәр тәнле һәм дүрт куллы итеп сурәтләнә. Ул аскы сул кулында [[Падма|Падма (символ)]]ны (лотос чәчәге)н тота, аскы уң кулында, [[Каумодаки]] [[Гада]] (чукмарын) тота, өске сул кулында [[Панчаджанья]] [[шанкха]] (кабырчыгын) һәм өске уң кулында [[Сударшана]] (дискын) тоткан итеп сурәтләнә. Вишнуның җәясе [[Шаранга]] буларак мәгълүм, ә кылычы [[Нандака]] буларак мәгълүм. Вишнуның традицион сурәтләнүе хатыны [[Лакшми]] белән [[Шеша]] еланының боҗраларында ял иткән итеп һәм ул "Галәмне чынлыкка ашсын итеп күз алдына китерә".<ref>{{cite book|author1=Fred S. Kleiner|title=Gardner's Art through the Ages: Non-Western Perspectives|url=https://books.google.com/?id=TlVeuxIgjwQC&pg=PA22&dq=vishnu+ananta#v=onepage&q=vishnu%20ananta&f=false|year=2007|publisher=Cengage Learning|isbn=978-0495573678|page=22}}</ref> ==Этимология== [[File:Reclining Vishnu (Angkor).jpg|thumb|right|upright|250px|[[Көнбатыш Мебон]]нан, [[Ангкор]]дан (Камбоджа) ял итүче Вишну. Бронзадан ясалган 11-енче гасыр поты [[Камбоджаның Милли Музее]]нда күргәзмәдә.]] [[Яска]], безнең эрага кадәр 1-енче меңьеллык уртасы [[Веданга]] галиме, үзенең [[Нирукта]]сында (этимологик интерпретациясендә), Вишнуны ''viṣṇur viṣvater vā vyaśnoter vā'' буларак билгели, моның мәгънәсе "бөтен җиргә керүче берәү". Ул шулай ук, ''atha yad viṣito bhavati tad viṣnurbhavati'', дип яза "богаулардан азат итүче ул Вишну".<ref name=VishwaBagchee12>{{cite journal|last=Adluri|first=Vishwa|author2=Joydeep Bagchee |title=From Poetic Immortality to Salvation: Ruru and Orpheus in Indic and Greek Myth|doi=10.1086/662191 |journal=History of Religions|date=February 2012|volume=51|issue=3|pages=245–246|jstor=10.1086/662191 }}</ref> Урта гасыр Һинд галиме [[Медхатитхи]] фараз иткәнчә ''Вишну'' сүзенең этимологик тамырлары ''{{IAST|viś}},'' моның мәгънәсе ''үтеп керергә'', шулай итеп Вишну "бөтен нәрсә булган һәм бөтен нәрсәнең эчендә булган берәү" дигәнне аңлата.<ref name="Klostermaier2000p84">{{cite book|author=Klaus K. Klostermaier|title=Hinduism: A Short History|url=https://books.google.com/books?id=l3LXAAAAMAAJ|year=2000|publisher=Oneworld|isbn=978-1-85168-213-3|pages=83–84}}</ref> Вишну сүзенең мәгънәсе "бөтен нәрсәгә үтеп керә торган".<ref>Swami Chinmayananda's translation of Vishnu sahasranama pgs. 16–17, Central Chinmaya Mission Trust.</ref><ref name=coward113>{{cite book|author1=Harold Coward|author2=Daniel C. Maguire|title=Visions of a New Earth: Religious Perspectives on Population, Consumption, and Ecology |url=https://books.google.com/books?id=gkIwI84XajEC&pg=PA113 |year=2000|publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-4458-0|page=113}}</ref> [[File:FourArmedVishnuPandyaDynasty8-9thCentury.jpg|thumb|right|Дүрт куллы Вишну, Пандья Династиясе, безнең эраның 8-енче - 9-ынчы гасырлары.]] == Альварлар һәм Вишнуның шигъри образы == [[Файл:Thondaradipodi Azhwar.jpg|мини|250x250пкс|[[Тондарадипподи]] альварының поты|альт=]] Вишнуга киң рәвештә табыну безнең эраның беренче меңьеллыктан башланган. Ул [[Бхакти-йога|Бхакти]] хәрәкәтенә нигез салган, ул Һиндстанда XII гасырдан бирле колач алган һәм Вишну Ходаена табынуның нигезе булып киткән. Вишнуга мәхәббәт әгәр дә аңа бөтен җаны белән чумганнар тарафыннан барлыкка китерелгән матур һәм илһамландыручы образлар булмаса мөмкин булмас иде. Ходайга чумганнарны [[Альварлар]] дип атаганнар, болар Вишнуга шигырьләрен һәм гимннарын багышлаучы шагыйрьләр булган. Киң мәгълүм альварларның күпчелеге безнең эраның VI гасырдан X гасырга кадәр [[Көньяк Һиндстан]]да яшәгәннәр. Алар Вишну белән бәйле изге урыннарда я яшәгәннәр, я шунда сәяхәт иткәннәр. Альварларның хисләренә һәм тәэсирләренә күрә Вишнуның теге яки бу образына багышланган шигырьләр туган.<br/> Мисал өчен, [[Шрирангам]]га килгәч, яшь [[Тондарадипподи]] Ходайның матурлыгы белән шулкадәр сокланган булган ки, ул аңа тормышын багышлап көн саен аның өчен чәчәк бәйләмнәрен ясаган. Гыйбадәтханә тирәли Тондарадипподи [[Һинд динендә Тулси|Туласи]] бакчасын үстергән, һәм шунда ул кечкенә алачыкта яши башлаган. Тондарадипподи Вишну матурлыгына дан җырлаган (<small>''ссылка для прослушивания''</small>)<ref>{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Pfgfff_MZ00&list=RDPfgfff_MZ00&t=4|title=Pachai Ma Malai Pol Meni (Tamil Devotional Song)|author=Thondaradippodi Alvar|website=|date=|publisher=Sivaji Ganesan}}</ref>: <blockquote> Формасы чәчәк атучы яшел тауга охшаган, кемнең иреннәре кызыл мәрҗәннәр кебек булган һәм күзләре лотос кебек булган... Ачьюта, илаһи Ачьюта, Ядавларның энҗесе... Аңа охшаган бөтен Индралокада бар микән ... Иң олы патшалыкның иң бөек хөкемдары булган ... Сиңа охшаган беркем дә юк, көчлерәк булган... Лотос табаннарынңны ач... Йә Ходай, йә барысының да иң Олы образы...<br/> «Pachai Ma Malai Pol Meni» җыры («Naalayira Divya Prabhandham» җыентыгы) </blockquote> Альварларның Вишнуга мәхәббәтенә күрә изге урыннарны хөрмәт итү туды һәм колач алды, мәсьәлән, [[Шрирангам]]да [[Ранганатха Гыйбадәтханәсе]] кебек, анда [[Ранганатха]] урнашкан, яки [[Венкатешвара]]образы белән [[Тирумала Венкатешвара Гыйбадәтханәсе]]. Җыентыкларга җыелган шигырьләр, гыйбадәтханәләрдә һәм өйдә хезмәт итү вакытында Вишну хөрмәтенә ритуаль җырлар составына кергән.{{Sfn|Дубянский|1996|c=48}}. ==Текстлар== <gallery> KINGS of BAKTRIA. Agathokles. Circa 185-170 BC. AR Drachm (3.22 gm, 12h). Bilingual series. BASILEWS AGAQOKLEOUS with Indian god Balarama-Samkarshana.jpg [[Агафокл]]ның [[Һинд-Грек]] тәңкәсе VishnuGandhara.JPG [[Вишну Николо Мөһере]], 4-енче - 6-ынчы гасыр, [[Гандһара]] Museum für Indische Kunst Dahlem Berlin Mai 2006 036 2.jpg [[Камбоджа]]дан 13-енче гасыр Вишнусы Statue of Vishnu, Victoria and Albert Museum, London, UK (IM 127-1927) - 20090209.jpg Вишну поты, [[Һиндстан]] Beikthano (Vishnu) Nat.jpg Вишну, [[Мьянма]] Vishnu Kediri.jpg Вишну, [[Индонезия]] </gallery> ===Веда=== Вишну [[Веда|Ведик]] Ходай, әмма [[Индра]], Агни һәм башкалар кебек популярлык казанмаган.<ref name="Gonda1969p1">{{cite book|author=Jan Gonda|authorlink=Jan Gonda|title=Aspects of Early Viṣṇuism|url=https://books.google.com/books?id=b8urRsuUJ9oC |year=1969|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-1087-7|pages=1–2}}</ref> Безнең эрага кадәр 2-енче меңьеллык тексты [[Ригведа]]ның 1028 гимнының бары тик 5-се Вишнуга багышланган, һәм ул башка гимннарда бераз гына искә алына.<ref name="Klostermaier2000p84"/> Вишну Веданың [[Брахмана]] катламында искә алына, шулай итеп аның профиле бөтен Һиндстан тарихы буенча [[Джан Гонда]] раслаганча үсә, Вишну иң югары дәрәҗә Илаһы булып китә, ул иң Олы Җан Иясе эквиваленты була.<ref name="Gonda1969p1"/><ref name="Macdonell1898p167">{{cite book|author=Arthur Anthony Macdonell|title=Vedic Mythology|url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898|publisher=Motilal Banarsidass (1996 Reprint)|isbn=978-81-208-1113-3|pages=167–169}}</ref><br/> Гәрчә Ведаларда аз искә алынса да, аның Риг Ведаларда төрле гимннарда әһәмиятле хасиятләре бар, мәсьәлән 1.154.5, 1.56.3 һәм 10.15.3-тә.<ref name="Gonda1969p1"/> Бу гимннарда, Ведик риваятьләр раслаганча, Вишну киткән [[Атман]] җаннар сыенган урында яши, шуңа күрә бу раслама Һинд дине [[сотериология]]сендә (коткарылу доктринасында) арта баручы йогынтыга һәм популярлыкка ия була башлаган.<ref name="Gonda1969p1"/><ref name="Macdonell1898p10">{{cite book|author=Arthur Anthony Macdonell|title=Vedic Mythology|url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898|publisher=Motilal Banarsidass (1996 Reprint)|isbn=978-81-208-1113-3|pages=9–11, 167–169}}</ref> Ул шулай ук Ведик әдәбиятта җирне һәм күкне тәэмин итүче буларак тасвирлана.<ref name="Klostermaier2000p84"/> Ведик гимннарда Вишну башка Илаһлар белән бергә чакырыла, бигрәк тә Индра, уңа ул явызлыкның символын [[Вритра]]ны үтерергә ярдәм итә.<ref name="Klostermaier2000p84"/><ref name="Macdonell1898p18"/> Ведада аның аерыла торган хасияте булып аның яктылык белән бәйләнеше тора. [[7 Мандала]]да ике Ригведик гимн Вишнуга карый. Ргведаның 7.99 секциясендә, Вишнуга җирне һәм күкне аера торган Ходайга кебек мөрәҗәгать итәләр, бу хасият Индра белән уртак. Ведик текстларда, Вишну дип аталган Илаһ яки Ходай ул [[Сурья]] яки Савитр (Кояш Ходае), аның шулай ук ''Сурьянараяна'' исеме бар. Шуңа өстәп, бу Сурьяга сылтама Вишну Ходаеның Митра һәм Агни белән уртак хасияте булып тора, ә башка гимннарда алар шулай ук "кешеләрне бергә китерә" һәм барлык тере кешеләрне торырга мәҗбур итә һәм көн саен вазифаларын үтәргә өнди.<ref name="Macdonell1898p29">{{cite book|author=Arthur Anthony Macdonell|title=Vedic Mythology|url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898|publisher=Motilal Banarsidass (1996 Reprint)|isbn=978-81-208-1113-3|pages=29–32}}</ref> Ригведаның 7.99 гимнында, Индра-Вишну эквивалент һәм Кояшны барлыкка китерәләр, һәм шигырьләрдә әйтелгәнчә, бу Кояш барлык нәрсә өчен энергия һәм яктылык чыганагы.<ref name="Macdonell1898p29"/> Ригведаның башка гимннарында, Вишну Индраның якын дусты булып тора.<ref name="Nilakanta Sastri 1980">Nilakanta Sastri, K.A. (1980). ''Advanced History of India'', Allied Publishers, New Delhi.</ref> Ригведаның башка урыннарында, Атхарваведа һәм Упанишада текстларында, Вишну Праджапатига эквивалент, икесе дә яклаучы һәм карынны әзерләүче дип тасвирланган, һәм Клаус Клостермайер буенча, бу пост-Ведик вакыт Ведик Праджапатиның барлык хасиятләренең Вишну аватарларына кушылуының сәбәбе булырга мөмкин булган.<ref name="Klostermaier2000p84"/> [[Яджурведа]], Таиттирийя Араньяка (10.13.1), [[Нараяна сукта]]да, Нараяна иң олы җан иясе дип искә алына. Нараяна Суктамның беренче шигыре ''парамам падам'' сүзләрен искә ала, турыдан-туры аның мәгънәсе ''иң югары торыш'' һәм ул ''барлык җаннар өчен иң олы сыену урыны'' буларак аңлашыла. Ул шулай ук Парам Дһама, Парамападам яки Вайкунтха буларак мәгълүм. Риг Веда 1.22.20 -дә шулай ук шул ук ''paramam padam'' искә алына.<ref>{{cite book|title=Brahmapurāṇa|url=https://books.google.com/books?id=J2c6-tAt4vwC|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|year=1989|page=106|author=Renate Söhnen-Thieme, Renate Söhnen, Peter Schreiner|isbn = 9783447029605}}</ref> [[Атхарваведа]]да, Җир Алиһәне Галәм Океаны тирәнлегеннән күтәрә торган кабан дуңгызы риваяте пәйда була, әмма Вишну яки альтернатив аватар исемнәре юк. Пост-Ведик риваятьләрдә, бу риваять [[Вараха]] дип аталган космогоник миф өчен нигез булып китә, Вараха Вишну аватары булып тора.<ref name="Macdonell1898p18">{{cite book|author=Arthur Anthony Macdonell|title=Vedic Mythology|url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898|publisher=Motilal Banarsidass (1996 Reprint)|isbn=978-81-208-1113-3|pages=18–19}}</ref> == Идеологик аермалар: Шива һәм Вишну == [[Файл:Vishnu Shiva.jpg|слева|мини|204x204пкс|Шива Вишнуга чакраны бирә, 1820-енче еллар, [[Британия музее]] тупланмасыннан Һинд миниатюрасы.]] [[Файл:Harihara V&A.jpg|мини|208x208пкс|[[Виктория һәм Альберта Музее]] тупланмасыннан 1825 ел [[Харихара]] сурәте.]] Һинд динендә Вишнуитлар да, [[Шиваизм|Шиваитлар]] да үз табыну объектын Иң Олы Ходай итеп күрсәтәләр. Ведик чорда Вишну да, Шива да (аны Ведаларда [[Рудра]] дип атыйлар) икенчел рольләр уйнаганнар. [[Брахманнар (китаплар)]] (безнең эрага кадәр 1000—700 еллар) була башлагач, аларның роле үсә башлаган. Шиваизмда Вишну Шиваның ут баганасыннан туган, ә шул ук вакытта Вишнуизмда Шива Галәмне Вишну ихтияры буенча җимерә.<br/> Ике культның көндәшлеге образларда һәм тормыш фәлсәфәсендә идеологик аермаларны чагылдыра. Вишну дөньяви тормыш белән тәңгәл китерелә: Кришна-көтүче хайван тоту белән бәйле, ә аның абыйсы, [[Баларама]], авыл хуҗалыгы белән мәшгуль. Как Рама кебек үк, ул тәкъвалыкны яклый, бу иҗтимагый (дөньяви) хаклыкны күздә тота. Җиргә куркынычылык янаган саен, сыер формасын алган [[Бхуми|Бху-деви]], Вишнуга яклау өчен мөрәҗәгать итә. Шива тауларда һәм мәгарәләрдә яшәүче һәм [[кремация]]ләрдә булучы [[дәрвиш]] итеп күрсәтелә. Аның тәненә көл сибелгән, ул хайван тиреләрен кия һәм чит күзләрдән кача. Киресенчә, Вишну [[Сөт океаны]], [[Эретеп янә туңдырылган май]], елгалар, кырлар һәм басулар белән ассоциацияләнә. Ул ефәк киемнәр һәм алтын бизәнеш әйберләрен кия. Шива кайнатылмаган сөт ярата, Вишну — ясау өчен тырышлык таләп иткән эретеп янә туңдырылган майны ярата. Тасвирланган аермалар Шива һәм Вишнуның фәлсәфәсен аңлаталар. Шива барырга рөхсәт итәргә һәм кабул итәргә ярата, ә Вишну тормышны яхшыртучыларга алкышлар бирә. Шива [[Нанди (үгезе)]] белән бәйле, шул ук вакытта Вишну сөт бирүче сыер белән бәйле темаларда күрсәтелә. [[Аскеза]] һәм дөньяви уңайлыклардан арыну, бәйле булмау Шива образы белән культивацияләнә. Вишну муллылыкка, уңышка, тормыштан рәхәткә алкышлар бирә.<ref>{{Статья|автор=Pattanaik D.|заглавие=In Hindu mythology, Lord Vishnu is associated with economic activities|ссылка=|язык=|издание=The Economic Times|тип=|год=2018|месяц=5|число=4|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref>. Шулай да синкретик тенденцияләр ике Ходай нисбәтләрендә дә чагыла. Мәсьәлән, [[Харихара]] Илаһы бер үк вакытта Вишну (Хари) һәм Шива (Хара)ның берләштерелгән формасы булып тора. {{Sfn|Klostermaier|2003|p=3, 74}}. Шива һәм [[Мохини]] (Вишнуның хатын-кыз испостасеннан) [[Айяппа]] туган. == Шулай ук карарга мөмкин == * [[Кширодакашайи Вишну]] * [[Гарбходакшайи Вишну]] * [[Вишну иконографиясе]] * [[Харихара]] * [[Тримурти]] * [[Сударшана]] * [[Дашаватар]] * [[Вишнуизм]] == Искәрмәләр == [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Һинд дине Илаһлары]] [[Төркем:Вишнуизм]] jpdwutuixj409sgc9tdl10lrhhrvar6 0 287623 3524794 2979163 2022-07-28T09:24:37Z CommonsDelinker 176 Removing [[:c:File:Aegukka.ogg|Aegukka.ogg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Túrelio|Túrelio]] because: [[:c:COM:CSD#G4|CSD G4]] (recreation of content previously deleted per community consensus)&#58; [[:c:Commons:Deletion requests/File:Aeg wikitext text/x-wiki [[File:Flag_of_North_Korea.svg|right|220px]] [[File:Emblem_of_North_Korea.svg|right|220px]] [[Корея Халык Демократик Җөмһүрияте]]нең дәүләт гимны да, [[Корея Җөмһүрияте]]ндәге ([[Көньяк Корея]]дагы) кебек үк, “'''Ватанпәрвәрлек җыры'''” (кореяча '''애국가''', латин транскрипциясендә '''Aegukka''') дип атала (көньякта '''Aegukga''' дип шәрехләнә һәм укыла). Шул исемдәге җыр [[1945]] елда язылып, [[1947]] елда КХДҖ гимны буларак расланган. Текст авторы — [[Пак Се Йоң]] ('''박세영''', Pak Se Yong), көен [[Ким Вон Гүн]] ('''김원균''', Kim Won Gyun) иҗат иткән.<br> 1947 елга кадәр [[Корея ярымутравы]]ның төньягында да ул вакытта гомумкорея милли гимны дип саналган һәм [[1948]] елның [[15 август]]ында гына Көньяк Корея дәүләт гимны<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BD%D1%8C%D1%8F%D0%BA_%D0%9A%D0%BE%D1%80%D0%B5%D1%8F_%D0%B3%D0%B8%D0%BC%D0%BD%D1%8B</ref> булып киткән җырны кулланганнар. Ләкин аны, көньяктагы кебек үк,... шотландиялеләрнең [[Auld Lang Syne]] көенә җырлаганнар. Шулай итеп, Корея ике кисәккә бүленгәч, ярымутрауда бер үк исемдәге ике гимн гамәлгә кергән. Һәм аларның, гимннар өчен гадәти булган гомуми таләпнең үтәлгән булуыннан гайре, бернинди уртаклыгы юк. Бу таләп — беренче ике нота арасында бер кварталык интервал булу: мәсәлән, до-фа, ре-соль, ми-ля, фа-си, соль-до, ля-ре интерваллары. Корея халкы үзе дә әлегә ике төркемгә телгәләнгән һәм ике капма-каршы рухи-идеологик тарафка юнәлтелгән. Ләкин кабат берләшү барыбер котылгысыз. {| class="wikitable" |'''Һангыйль язуында''' |'''Латин транскрипциясе''' |'''Тәрҗемәсе''' |- |'''1. 아침은 빛나라 이 강산''' '''은금에 자원도 가득한''' '''삼천리 아름다운 내 조국''' '''반만년 오랜 력사에''' '''찬란한 문화로 자라난''' '''슬기론 인민의 이 영광''' '''몸과 맘 다 바쳐 이 조선''' '''길이 받드세''' '''2. 백두산 기상을 다 안고''' '''근로의 정신은 깃들어''' '''진리로 뭉쳐진 억센 뜻''' '''온 세계 앞서 나가리''' '''솟는 힘 노도도 내밀어''' '''인민의 뜻으로 선 나라''' '''한없이 부강하는 이 조선''' '''길이 빛내세''' '''솟는 힘 노도도 내밀어''' '''인민의 뜻으로 선 나라''' '''한없이 부강하는 이 조선''' '''길이 빛내세''' |A ch'im un pinnara, i kangsan Ungum e, chawon do kaduk han Samch'olli*, arumdaun nae choguk, Panmannyon** oraen ryoksa e Ch'allan han munhwa ro charanan Sulgiroun inmin ui i yonggwang. Mom gwa mam ta pach'yo, i Choson*** Kiri pattuse. Paektusan kisang ul ta anko. Kullo ui chongsin un kitturo, Ch’illi ro mungch'yo jin oksen ttut On segye apso nagari. Sonnun him nodo do naemiro, Inmin ui ttus uro son nara. Han opsi pugang hanun i Choson Kiri pinnaese. Sonnun him nodo do naemiro, Inmin ui ttus uro son nara. Han opsi pugang hanun i Choson Kiri pinnaese. |1. Өч мең ли җир табигый байлык, Алтын-көмеш таң нурларында, Гүзәл Ватаныбыз, зирәк халык, Биш мең ел данлы тарихында Саф күңелен биреп һәрбер эшкә, Бөек мәдәнияткә ирешкән. Әйдәгез, җан-тән фида кылып, Саклыйк шул изге Чосонны. 2. Ихтыяр көчебез — хаклыкта, Ватан — тырыш хезмәт учагы, Пәкту тавы рухын колачлап, Дөньялыкта алгарган чагы — Халык үзе тудырган илдә, Шашкын давылларны йөгәнләп. Әйдәгез, данлыйк илебезне, Чиксез бай, куәтле җирне. Халык үзе тудырган илдә, Шашкын давылларны йөгәнләп. Әйдәгез, данлыйк шул Чосонны, Балкытыйк барыр юлны. |} * '''삼천리''' (samch’olli) — өч мең ли. Ли ('''리''', Li) — Көнчыгыш Азиянең борынгы озынлык үлчәү берәмлеге, 300 яки 360 адымга тәңгәл килә (төрле илләрдә төрлечә). Кореяда 3000 ли якынча 1180 чакрымга тигез. ** '''반만년''' (panmannyon) — ярты миллион ел. Кореялылар үз тарихын яңа эрага кадәр өч мең ел элек башланган дип саныйлар. <ref>https://de.wikipedia.org/wiki/Go-Joseon| Der Legende nach wurde Go-Joseon im Jahr 2333 v. Chr. vom Halbgott Dangun Wanggeom gegründet. — Риваятьләр буенча, борынгы Чосон дәүләтенә ярымалла Дангун Ваңгөм безнең эрага кадәр 2333 елда нигез салган.</ref> *** '''조선''' (Choson яки Joseon) — 1392-1897 елларда Корея ярымутравында яшәгән дәүләт һәм Кореяның бүгенге гомуми үзатамасы. [[Төркем:Илләр буенча гимннар]] [[Төркем:Төньяк Корея]] dhy7l7mwbqk2jnv7yh71rbmbdy3bpnu 0 396189 3524811 2895559 2022-07-28T11:26:45Z Әмир 15082 викиләштерү wikitext text/x-wiki '''Сойо́т-цаата́н теле''' (яки '''сойо́т теле''') — [[тыва теле]]нә, [[тофа теле]]нә һәм [[көк-мончак теле]]нә якын [[төрки телләр|төрки тел]]. Ике диалектка бүленә: [[Бурятия]]нең [[Окин районы]]нда сойот (сойыт) теле (Россия, [[Сойотлар]]ның юкка чыккан диярлек теле) һәм [[Монголия]]нең [[Дархан казанлыгы]]нда [[дуһа теле| дуһа]] (туъha) теле. Башка караш буенча Монголиядә ике диалект — [[Дуһа теле|цаатан теле]] һәм [[сойот теленең уйгур-урянхай диалекты]]. 2001 елда сойот диалекты өчен [[Кириллица|кириллица]] нигезендә [[Сойот язмасы|язма]] эшләнгән булган. Әлифба һәм уку әсбаплары нәшер ителгән булган, укытучылар әзерлеге алып барыла, Бурятиянең сойот мәктәпләрендә тел укытуы кертелә.<ref>[http://lingsib.unesco.ru/ru/round_table/papers/rassadin.shtml.htm Рассадин В. И. О проблемах возрождения и сохранения языков некоторых малочисленных тюркских народов Южной Сибири (на примере тофаларского и сойотского языков) (доклад в ЮНЕСКО)] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081024001229/http://lingsib.unesco.ru/ru/round_table/papers/rassadin.shtml.htm |date=2008-10-24 }}</ref>.<br/> (2003 ел сойот-бурят-рус сүзлеге буенча) сойот әлифбасы: {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF;white-space:nowrap;" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ғ ғ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Қ қ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Һ һ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ң ң | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ү ү | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҷ ҷ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я | | | | | | |} Сузыкларның озынлыгы хәрефне икеләтү белән, [[фарингализация]] — хәрефтән соң калын билгене (''ъ'') кую белән билгеләнә.<ref>[http://lingsib.iea.ras.ru/ru/languages/soiot.shtml Языки народов Сибири]</ref>. == Шулай ук карарга мөмкин == * [[Сойот теле (урал гаиләсе)]] * [[Дуһа теле]] ([[Цаатан теле]]) == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Әдәбият == * [[Рассадин, Валентин Иванович|Рассадин В. И.]] Словарь сойотско-русский. — СПб.: Дрофа, 2006. — 208 с. * Рассадин В. И. Сойотско-бурятско-русский словарь. — Улан-Удэ, 2003. * Рассадин В. И. О сойотах и их языке// Мир Центральной Азии: Языки. Фольклор. Литература: Материалы Международной научной конференции. Т. IV. Ч. 1. — Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 2002. — С. 100—105. * Рассадин В. И. Сойоты и сойотский язык// Одон. — 2001. — № 10-11. — С.20-21. * Рассадин В. И. Лексика материальной культуры окинских сойотов// Проблемы бурятской диалектологии. — 1996. — С. 58-99. * Рассадин В. И. Животноводческая лексика в языке окинских бурят и сойотов// Проблемы бурятской диалектологии. — Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 1996. — С. 45-57. [[Төркем:Әлифба буенча телләр һәм диалектлар]] [[Төркем:Төрки телләр]] mt6htoqyiqg41pa2cfxcddy31ozv4ol 0 550094 3524790 3387713 2022-07-27T20:13:21Z Pierre L'iserois 40487 wikitext text/x-wiki {{ТП}} '''Курычанки''' ({{lang-be|Курычанкі}}<ref>Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7</ref>) — [[Беларусия|Белоруссиянең]] [[Витебск өлкәсе]] Шаркавшчынский районында урнашкан авыл.<ref>Статистический ежегодник Витебской области. — Витебск: Главное статистическое управление Витебской области, 2013.</ref> == Тарихы == 1921-1945 елларда Польша Республикасы Виленский воеводалыгы Дисенский өязе Шаркавшчына гминасы составында авыл.<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6</ref> == Климаты == Биредә климат уртача, җылы җәй һәм йомшак кыш хас. Җил җәен төньяк-көнбатыштан, кышын көньяк яки көньяк-көнбатыштан исә, кышын еш кына циклоннар уза һәм җепшек һава торышы тора.<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/belarus/15.htm |title= Climate of Belarus.|author= |publisher= |date = |accessdate= 2015-10-04 |lang= en |description=}}</ref> == Халык саны == * 1921 елда авылда 18 кеше, 3 хуҗалык исәпләнгән.<ref name="skorowidz22">Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 74.</ref> * 1931 елда авылда 17 кеше, 3 хуҗалык исәпләнгән.<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 25.</ref> {{ХСВМ||Таблица}} == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Әдәбият == * Регион. Витебская область. Время действий и преобразований = The region. Vitebsk region. The time of actions and transformations / ред.-сост. М. В. Шиманский, А. Ф. Градюшко; фото В. С. Стрелковский [и др.]. — Мн., 2006. — 196 с. * В. А. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Минск: Белорусский Государственный Университет, 1974. — 448 с. * [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/941 Kuryczenki, powiat dzisieński, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Tom_IV/941] [[Төркем:Беларусия авыллары]] [[Төркем:Витебск өлкәсе торак пунктлары]] [[Төркем:Шаркавшчынский районы торак пунктлары]] {{Belarus-geo-stub}} qn14hj8krticxyno2pwnyqmgs0pnnzv 0 567414 3524797 3439524 2022-07-28T10:28:43Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Ацетилсалицилат кислотасы''' яки аспирин Барлык авыртулар вакытында да ярдәм итә. Авыртуны 3-6 сәгать басып тора. Бу бик популяр дару, аны инде 100 елдан артык кулланалар. Шул ук вакытта бу кислотаны бик күп әрлиләр дә, ул гастрит, ашказаны ялкынсынуы булганда, канны сыеклатып, ашказаныннан кан агуга китерергә мөмкин. Әгәр элек андый катлауланулар сиздергән икән, бу дару турында онытыгыз һәм алга таба кулланмагыз, андый зарларыгыз юк икән, тыныч булыгыз, берничә тапкыр аспирин эчкәннән генә әллә ни зыян китерә алмас. АСКлы даруны ач карынга (ашамаган килеш) эчмәгез, бер тапкыр кабул иткәндәге доза 600-750 мг нан артырга тиеш түгел. Балаларга АСК бирергә ярамый. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Медицина]] [[Төркем:Фармакология]] [[Төркем:Әчелекләр]] a3lyc6o2hdqgtuarwqb5lfpnp9ppeon 0 587950 3524793 3524251 2022-07-28T06:14:18Z InternetArchiveBot 35870 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki '''Фрейя''' ({{lang-on|Freyja}} — дама); шулай ук '''Ванадис''' ({{lang-on|Vanadís}} — Ван кызы); '''Гефна''', '''Хёрн''', '''Мардёлл''', '''Сюр''', '''Вальфрейя''' ({{lang-on|Gefn, Hörn, Mardöll, Sýr, Valfreyja}}) — герман һәм [[Скандинавия]] мифологиясендә [[Асгард]]та яшәгән мәхәббәт һәм сугыш Алиһәсе. [[Файл:Freya by Penrose.jpg|thumb|«Муенса белән Фрейя», Дж. Д. Пенроуз, як. 1913]] == Сыйфатлары == Фрейя ван дигән илаһлар нәселенән. Ул — ван [[Ньёрд]] кызы. Ньёрд — [[Один]]ның үги улы; Ньёрдны ваннар белән аслар солых төзөгәннән соң ваннар күктәге Асгардта тотык итеп калдыра.<br/> Асгардта Фрейя Фриггадан кала тәүге урында торучы хатын-кыз. Аңа чибәрлектә илаһлар арасында да, кешеләр арасында да тиңнәр юк, ә аның күңеле шул тиклем йомшак, һәр кемнең кайгы-хәсрәтен тоя. Фрейяның карчыга канатларынан эшләнгән туны бар һәм алтын [[Брисингамен]] муенсасы бар . Фрейяның күз яшләре алтыннан. Болардан тыш, Фрейя — валькирияларның (убыр хатыннар) башлыгы. Фрейя ике песи җигелгән ике тәгәрмәчле арбала йөри; Хильдисвини- аның йорт хайваны. Фрейя соклангыч Фолькванг (''Folkvang'' — «халык кыры», «кешеләр кыры») сараенда яши, аның төп залы- Сессрумнир (''Sessrumnir'').<br/> Мәхәббәттән башка Фрейя җир уңдырышлылыгы, уңыш һәм уңыш уру Алиһәсе. Шулай ук ул яуда һәлак булган яугирләрнең яртысын үзенә ала, калган яртысын- Один. Алар һәлак булган яугирләрне тигез итеп бүлә, яхшыга, яманга бүлеп тормый.<br/> Фрейя Од исемле илаһка кияүгә чыга, ул Одинның бер гәүдәләнеше була.<br/> Фрейя асларны ваннар белгән тылсым һәм сихергә (сейд) өйрәткән.<br/> == Мәдәниәткә тәэсире == * Герман халыкларында җомга көне ({{lang-de|Freitag}}, {{lang-en|Friday}} һ. б.) [[Фригг]] исемен йөрөтә, ләкин шулай ук Фрейя белән дә бәйлиләр.<ref>Дьяконов И. М. Архаические мифы Востока и Запада. М.: Едиториал УРСС, 2004. С. 82, 204.</ref>. * [[1830]] елда швед химигы Н. Г. Сефстрём [[Швеция]]лагы Табергта тимер рудасында яңа химик элемент тапкан һәм аны Ванадис хөрмәтенә [[ванадий]] дип атаган. * 1862 елда Фрейя хөрмәтенә астероид [[(76) Фрейя]] аталган. * 1884 елда ачылган астериод [[(240) Ванадида]] аталган * Фрейя исемле күбәләк тә бар- перламутровка-фрейя ''[[Boloria freija]]'' (Becklin im [[Тунберг, Карл Петер|Thunberg]], 1791) * Freya — аранеоморф үрмәкечләр [[Aelurillinae]] гаилә төре, үрмәкүч — сапуннар (Salticidae) гаиләсеннән. * Дания гимнында шундый юллар бар: «Og det er Frejas sal»-, тәрҗемәсе — «это и есть обитель Фрейи». * Freya — 0.3 [[Linux]] юрамасының [[elementary OS|elementary]] дистрибутивның код исеме. === Видеоуеннар === * Бик күп видеоуеннар персонажы === [[Аниме]], манга һәм ранобэ === * [[Список персонажей аниме и манги «Чобиты»|«Чобиты»]] анимесында Фрейя (Freya) — төп каһарман Тии (Chii) сеңлеһе, чын исеме — Эльда. == Сылтамалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Фрейя, сестра Фрейра}} * {{cite web|url=http://www.pantheon.org/articles/f/freya.html|title=Энциклопедия Mythica ™|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2011-01-03|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131229072000/http://www.pantheon.org/articles/f/freya.html|archivedate=2013-12-29}} == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Герман мифологиясе]] [[Төркем:Скандинав мифологиясе]] [[Төркем:Илаһлар]] 6427xaw70pyammrmw5qd9l0o1u4yin8 0 587996 3524792 3524570 2022-07-28T04:36:42Z InternetArchiveBot 35870 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8 wikitext text/x-wiki {{Музыкант |Исем = Фатыйма Мохтарова |Имза = |Фото = Fatma Mukhtarova.jpg |Рәсем асты язуы = |Фон = |Тугандагы исеме = |Тулы исеме = Фатыйма Саттар кызы Мохтарова |Туу көне = 26.03.1893 |Туу урыны = {{Туу урыны|Персия|Иранда}}, [[Урмия (шәһәр)|Урмия]] |Үлү көне = 19.10.1972 |Үлү урыны = [[СССР]], [[Азәрбайҗан ССР]], {{үлем җире| Баку| Бакыда}} |Еллар = 1911 – 1958 |Дәүләт = {{байраклаштыру|Иран}}<br/>{{байраклаштыру|РСФСР}}→<br/> {{байрак|СССР}} [[СССР]] |Һөнәрләр = опера [[җырчы]]сы, педагог |Моң = меццо-сопрано |Кораллар = |Жанрлар = опера, классика, халык җырлары, чегән романслары |Псевдонимнар = Катя Мухтарова |Коллективлар = Зимин театры<br/> Азәрбайҗан опера һәм балет театры |Хезмәттәшлек = |Лейбллар = |Бүләкләр = {{Хезмәт Кызыл Байрагы ордены}}{{Хөрмәт билгесе ордены}} [[Файл:People's Artist of the Azerbaijan SSR.png|20px|Азәрбайҗан ССР халык артисты - 1940]] |Сайт = }} {{фш|Мохтарова}} '''Фатыйма Мохтарова''', Фатыйма Саттар (''Аббас'') кызы Мохтарова ({{lang-az|Fatma Muxtarova}}, ''[[1893 ел]]ның [[23 март|14 (23) марты]], [[Персия]], [[Урмия (шәһәр)|Урмия]] – [[1972 ел]]ның [[19 октябрь|19 октябре]], [[СССР]], [[Азәрбайҗан ССР]], [[Баку]]'') – азәрбайҗан совет җырчысы (''меццо-сопрано'')<ref>{{Cite web |url=http://azerinfo.eu/old/az/images/stories/pdf/azerbaycanliliq.pdf |title=Contact Support|accessdate=2012-06-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120413022221/http://azerinfo.eu/old/az/images/stories/pdf/azerbaycanliliq.pdf |archivedate=2012-04-13 |deadlink=yes }}</ref>, Грузия ССР атказанган (1936), Азәрбайҗан ССР халык (1940) артисты<ref>Театральная энциклопедия. Том III. Под ред. С. Мокульского. М.: Советская энциклопедия. 1964. Стр. 1018</ref>. == Тәрҗемәи хәле == 1893 елның 14 (23) мартында (''вариант'': 1898 елда) <ref name="gracheva">Грачева Л. [http://library.sgu.ru/elcol/0115.htm Судьба певицы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304001313/http://library.sgu.ru/elcol/0115.htm |date=2016-03-04 }}. Годы и люди: [Сб. очерков]. Саратов, 1988. Вып. 3. С. 164-174.</ref> [[Персия]]нең (хәзерге [[Иран]]ның [[Көнбатыш Азәрбайҗан]] останы) [[Урмия (шәһәр)|Урмия шәһәрендә]] туган. Әтисе Аббас Рзаев [[фарсылар|фарсы]] <ref name="bbe">«Мухтарова Фатьма Саттаровна». Большая биографическая энциклопедия.</ref> (''версия'': [[азәрбайҗаннар|азәрбайҗан]])<ref name="azcongress">[http://www.azcongress.ru/article.php?2252 Лучшая в мире Кармен]. Из воспоминаний внучки Фатьмы Мухтаровой, Светланы Курочкиной. «Азербайджанский конгресс». 16 ноября 2009 года.</ref> милләтеннән, җырчы һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Тар (музыка коралы)| тарда| ru| Тар}} уйнаучы; әнисе Сара Хәсәнович, [[ Польша-Литва татарлары|липка татары]]<ref name="azcongress"/>. Тиздән, кызлары тугач, гаилә [[Россия]]гә, [[Ростов-на-Дону]]га күченә. 1901 елда Фатыйманың әтисе чахотка эләктерә һәм 28 яшендә үлә, әнисе икенче тапкыр шарманкада уйнаучы, милләте буенча Персия азәрбайҗаны булган Саттар Мохтаровка кияүгә чыга<ref name="azcongress"/>. Гаилә ачлы-туклы яши һәм Россия шәһәрләре буйлап озак күченеп йөри, ниһаять, 1910 елда [[Сарытау]]да урнашып кала<ref name="gracheva"/>. Биредә Фатыйманың әнисе кызын урам җырчыларына «җыр өйрәнергә» биргән. Тиздән Катя-шарманщица исеме астында украин костюмын кигән кыз бубен һәм гармун тавышына Сарытау урам-мәйданнарында һәм фабрикалар проходнойларында уңышлы гына чыгыш ясый башлый. Аның беренче тыңлаучыларының берсе ― фабрикада эшләүче яшь {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Лидия Русланова| Лидия Русланова| ru| Русланова, Лидия Андреевна}} булган, ул кызның җырлавына сокланган һәм аңа үзе белән булган бөтен акчасын биргән<ref name="gracheva"/>. [[Файл:Muxtarova 1911.jpg|thumb|left|180px|Фатыйма-Катя. 1911 ел]]. Тиздән Катя Мохтарованың таланты турында журналист Архангельский «Саратовский вестник»та язып чыга. Фатыйманы опера җырчысы {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Мария Каменская |Мария Каменскаяның| ru| Каменская, Мария Даниловна}} улы виолончелист Каменский үз канаты астына ала. Әмма яңа йортта Фатыйманы асрау-хезмәтче итеп күргәннәр. Мондый мөнәсәбәткә үпкәләгән Мохтарова Каменскийлар йортыннан китә һәм [[Сарытау губернасы]] шәһәрләре һәм бистәләрендә хәйрия концертлары үткәрүне дәвам итә, журналист Архангельский киңәше буенча, үзенә музыка буенча белем алырлык акча туплый. 1912 елда ул яңа ачылган Сарытау Император консерваториясенә укырга керергә омтылыш ясый, тик «суыкларда җырлап йөреп карлыккан, октавадан кимрәк диапазонлы тавышы» аркасында аны кабул итмиләр. Әмма Мохтаровага танылган опера җырчысы Михаил Медведев игътибар итә, кызны өйрәтергә алына һәм ике атна эчендә аның тавышын көйли. Шулай итеп, Фатыйма Мохтарова – Сарытау консерваториясенең беренче студентлары арасында. Бу чорда ул әти-әнисе белән яшәгән һәм, консерватория уставына карамастан, илнең башка шәһәрләрендә чыгыш ясаган, гаиләне тоткан<ref name="gracheva"/>. 1913 елда шундый гастрольләрнең берсендә Мохтарова [[Баку]]га килеп чыга, анда опера җырчысы [[Хөсәенкули Сарабский]] белән таныша. Мохтарованың авыр финанс хәле турында белгәч, Сарабский Баку нефть сәнәгатькәре һәм меценат {{Тәрҗемә ителмәгән 3 |Мортаза Мохтаров| Мортаза Мохтаровны| ru| Мухтаров, Муртуза Мухтар оглы}} (''җырчының фамилиядәше'') яшь җырчыга ярдәм итәргә үгетли, бай эшмәкәр акча бирергә ризалаша<ref name="azcongress"/>. == Һөнәри карьера == [[Файл:Fatma Mukhtarova in role.jpg|thumb|200px|]] Фатыйма Мохтарованың беренче профессиональ чыгышы Сарытау шәһәр театрында (хәзерге {{Тәрҗемә ителмәгән 3 |И. А. Слонов исемендәге Сарытау драма театры |И. А. Слонов исемендәге Сарытау драма театры| ru| Саратовский театр драмы имени И. А. Слонова}}) «Князь Матвей ставкасы» драмасында була. 1914 елда Сарытау консерваториясен тәмамлап, Мохтарова адвокат Александр Малининга кияүгә чыга (тиздән кызлары Ләйлә туа<ref name="azcongress"/>) һәм [[Мәскәү]]гә китә. Биредә ул җырлавын [[Фёдор Шаляпин]]га, аннары театр эшлеклесе {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Сергей Зимин| Сергей Зиминга| ru| Зимин, Сергей Иванович}} тыңлатуга ирешә, аннары Зиминның опера театрында (хәзер Мәскәүнең [[Зур театр]]ы филиалы) эшләргә дигән тәкъдимне кабул итә. Бу театрда ул «Борис Годунов» операсында Шаляпинның партнеры булган, шулай ук соңыннан аның иң якты һәм истә калырлык роленә әверелгән Кармен партиясен өйрәнгән<ref name="gracheva"/><ref name="azcongress"/>. 1918 елда Мохтарова Сарытауга бер төркем җырчылар белән кайта һәм беренче тапкыр шул ук елның 31 декабрендә Сарытау опера театрында Кармен ролендә чыгыш ясый. 1910-1911 елларда Фатыйма Мохтарова, Мәскәү опера артисткасы буларак, [[Татар халык җырлары|татар җырларын]], көйләрен нота белән җырлап күрсәтә <ref>Хатын-кызлардан җырчылар. // ''[[Вәли Мортазин]], [[Төхфәт Ченәкәй]]''. [[Татар театры тарихыннан (китап, 1926)|Татар театры тарихыннан. 2нче басма]]. К.: [[ТКН]], «Җыен» фонды, 1996, 70нче бит</ref>. [[Октябрь революциясе|Революциядән]] соң Фатыйма Мохтарова [[Украина]], [[Идел елгасы|Идел буе]], [[Кавказ|Көньяк Кавказның]] төрле театрларында чыгыш ясый. Газеталар Мохтарова башкаруындагы Карменның «''гадәти булмаган табигый һәм эмоциональ''» булуын билгеләп үткән. 1924 елгы Баку гастрольләре вакытында Хозены уйнаган Георгий Нэлепп, саксызлык аркасында, Кармен-Мохтарова аркасына өч сантиметрга якын тирәнлеккә пычак кадый, Мохтарованың итәгеннән кан агуы артистлар баш игәндә генә күренә<ref name="azcongress2">[http://www.azcongress.ru/article.php?2294 Лучшая в мире Кармен]. Из воспоминаний внучки Фатьмы Мухтаровой, Светланы Курочкиной. «Азербайджанский конгресс». 23 ноября 2009 года.</ref>. 1921-1937 елларда [[Казан]]да, [[Ленинград]]та, [[Тбилиси]]да, [[Харьков]]та, [[Киев]]та, [[Одесса]]да җырлый. 1938 елдан – {{Тәрҗемә ителмәгән 3| М. Ф. Ахундов исемендәге Азәрбайҗан опера һәм балет театры |Азәрбайҗан опера һәм балет театры |ru |Азербайджанский театр оперы и балета имени М. Ф. Ахундова}} солисты. 1954 елда профессиональ сәхнәне калдырса да, яшь азәрбайҗан җырчыларын укытуын дәвам итә. Аның соңгы концерты [[Палиашвили исемендәге Грузин опера һәм балет театры|Грузия опера һәм балет театрында]] узган. == Партияләре == Полина («Пики дамасы»), Ваня («Иван Сусанин»), Весна («Снегурочка»), Зибель («Фауст»), Кармен («Кармен»); Любаша («{{comment|Патша кәләше|Царская невеста}}»), Любовь («Мазепа»), Марина Мнишек («Борис Годунов»), Амнерис; Азучена («Трубадур»), Ортруда («Лоэнгрнн»), Пугачёв хатыны («{{comment|Лачын фетнәсе|Орлиный бунт}}», Пащенко), Аксинья («Тын Дон»), Груня («Броненосец Потёмкин», Чишко), Азра («Низами», А. Бадалбәйли) һ. б. == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == * 1936 – Грузия ССР атказанган артисты * 1940 – Азәрбайҗан ССР халык артисты == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1804264936&viewMode=B_1803401803 Мухтарова Фатьма Саттаровна]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161122221756/http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1804264936&viewMode=B_1803401803 |date=2016-11-22 }} {{DEFAULTSORT:Мохтарова, Фатыйма}} [[Төркем:Әлифба буенча җырчылар]] [[Төркем:Опера җырчылары]] [[Төркем:Азәрбайҗан җырчылары]] [[Төркем:Азәрбайҗан ССР халык артистлары]] [[Төркем:Грузия ССР атказанган артистлары]] [[Төркем:Меццо-сопрано]] [[Төркем:Сарытау консерваториясен тәмамлаучылар]] q526qu4bm4snpv6nikjqgtyhdcsidep 0 588048 3524787 3524751 2022-07-27T18:41:32Z Әмир 15082 /* Тәрҗемәи хәле */ wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Зөфәр Зәйнуллин | рәсем = З.З.Зәйнуллин.jpg | рәсем_зурлыгы = 200px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = Зөфәр Зәки улы Зәйнуллин | һөнәр = хәрби, эшмәкәр, җәмәгать эшлеклесе | туу датасы = 6.09.1958 | туу җире = [[СССР]], [[Литва ССР]], {{туу җире|Рига|Ригада}} | гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→<br/> {{байрак|Латвия}} [[Латвия]] | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = [[Зәки Зәйнуллин]] | әни = | ир = | хатын = | балалар = ''улы'' Ринат | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Зәйнуллин}} '''Зөфәр Зәйнуллин''', Зөфәр Зәки улы Зәйнуллин ([[Латвия]]дә: Zufar Zainullins, ''[[1958 ел]]ның [[6 сентябрь|6 сентябре]], [[СССР]], [[Латвия ССР]], [[Рига]]'') ― җәмәгать эшлеклесе, эшмәкәр, һөнәри хәрби (отставкадагы майор-ракетачы), техник фәннәр докторы, 2004-2016 елларда «Татарстан ― Балтия» Сәүдә йорты генераль директоры, Латвия татар-башкорт мәдәни җәмгыяте рәисе, Латвия мөселман җәмгыятьләре берлеге җитәкчесе ([[мөфти]]) <ref>[https://azertag.az/ru/xeber/Muftii_Latvii_Vazhno_udelyat_osoboe_vnimanie_voprosam_razvitiya_sistemy_musulmanskogo_obrazovaniya-1123153 Муфтий Латвии: Важно уделять особое внимание вопросам развития системы мусульманского образования] – АЗЕРТАДЖ, 21.12.2017{{ref-ru}}</ref>. {{External media |рәсем1=[https://okigo.ru/user/okid134523648508 Улы белән төшкән фотосурәте].}} == Тәрҗемәи хәле == 1958 елның 6 сентябрендә <ref>[https://ok.ru/profile/134523648508 Зуфар Зайнуллин.] Одноклассники</ref> [[Рига]]да Совет Армиясе офицеры гаиләсендә туа. Әтисе [[Зәки Зәйнуллин|Зәки Лотфулла улы Зәйнуллин]] (1933―2021) бу вакытта Рига Югары хәрби ракета инженерлары училищесында белемен арттыра. Ул Латвиянең бәйсезлеге өчен хәрәкәтне хуплый, Латвия халык фронты уздырган форумнарда, җыеннарда актив катнаша, аларның сәяси программаларын, аерым алганда, Латвиядә бердәнбер дәүләт теле [[латыш теле]] булырга тиеш, дигән таләпләрен яклап чыгышлар ясый. 1988 елда Латвия халык фронты канаты астында республикада яшәүче татарларның «Идел» исемендәге милли җәмгыятен оештыручыларның берсе була. 1991 елда «Идел» татар җәмгыяте базасында Латвия мөселман җәмгыяте оештырыла. 1988 елның декабрендә, көчле басым башлангач, үзе теләп отставкага чыга. <blockquote> ― Иҗтимагый эшчәнлегегезнең төп мәгънәсен Сез нидә күрәсез?<br/> ― Әтинең эшен дәвам итү, ул минем өчен татар милләтен торгызу эшенә ихлас хезмәт итү үрнәге булып тора. Мин аның: «Ирекле булырга телисең икән, башка кешенең иреген чикләмә», дигән фикере белән тулысынча килешәм<ref>[http://narodru.ru/smi148.html Народы России - Если хочешь быть свободным, не ограничивай свободу других!]</ref> </blockquote> Зөфәр Зәйнуллин, Советлар Союзы Маршалы С. С. Бирюзов исемендәге Кызыл байраклы Рига югары хәрби-сәяси училищесының механика факультетын тәмамлап (1980)<ref>[https://rupoisk.pro/find/surname/Зайнуллин/name/Зуфар Зуфар Зайнуллин]</ref>, 17 ел Совет Армиясендә хезмәт итә. [[СССР]] таркалганнан соң, ул бизнес белән шөгыльләнә башлый. 2004―2016 елларда<ref>[https://checko.ru/person/165505859147 Зайнуллин Зуфар Закиевич - ИНН 165505859147]</ref> [[Татарстан Республикасы]] белән икътисадый элемтәләрне гамәлгә ашыручы «Татарстан ― Балтия» Сәүдә йорты (''Skolas 10, Riga, LV-1010, Latvia'') <ref>[https://pandia.ru/text/79/039/29058.php Реестр торговых домов республики Татарстан.] Pandia.ru</ref> генераль директоры булып эшләгән. == Иҗтимагый эшчәнлеге == [[2000 ел]]да Ригада «Чишмә» татар-башкорт мәдәни җәмгыяте ([[Вентспилс]] һәм [[Даугавпилс]] шәһәрләрендә филиаллары бар) оештырып, рәисе вазифасын башкара<ref>[https://zen.yandex.ru/media/weproject/aktivnye-tatarskie-soobscestva-za-granicei-avstraliia-avstriia-abhaziia-latviia-estoniia-5d56be608da1ce00ad6a7fa0 Латвийское татаро-башкирское культурное общество «Чишмэ»]</ref>. «Чишмә» мәдәни җәмгыяте каршында 2000 елдан бирле шул исемдәге вокал ансамбле (сәнгать җитәкчесе Фәүзия Булушева), Татар якшәмбе мәктәбе һәм китапханәсе эшли; кварталга бер тапкыр «Чишмә» бюллетене чыга <ref>[https://tatarica.org/ru/razdely/rossijskaya-federaciya/latviya Латвия.] Tatarica Онлайн-энциклопедиясе</ref>. [[2004 ел]]ның 6 июнендә Риганың «Идел» һәм «Чишмә» җәмгыятьләре тырышлыгы белән Ригада Латвия дәүләт университеты стадионында, [[Салават Юлаев]]ның тууына 250 ел тулуга багышлап, Беренче Гомумбалтыйк буе [[Сабантуй|Сабантуе]] уздырыла. Сабантуйның сәнгать җитәкчесе ― Россиянең һәм Татарстанның халык артисты [[Венера Ганиева]]<ref>''Алим Фаизов''. [https://www.bashinform.ru/news/detalno/2004-06-11/v-rige-proshel-narodnyy-prazdnik-sabantuy-2004-tataro-bashkirskih-obschestv-stran-baltii-1995549 В Риге прошел народный праздник "Сабантуй-2004" татаро-башкирских обществ стран Балтии.] ИА «Башинформ», 11.06.2004</ref>. 2017 елда инде 15нче тапкыр Гомумбалтия Сабантуе уздырыла. Балтыйк буе Сабантуе нигезендә 2016 елда Аурупа Сабан туе үткәрелә<ref>''Лилия Газишина, Рамиль Кадыров''. [https://www.business-gazeta.ru/article/325732 «Уже более 20 лет на латвийском государственном радио звучит татарская передача...»] Бизнес-Онлайн, 16.10.2016{{ref-ru}}</ref>. Латвиядә эшләп килүче җиде мөселман җәмгыятенең бишесе Латвия мөселманнарының консультатив Советына берләшә. [[2003 ел]]ның августында мөселман җәмгыятьләре берлеге җитәкчесе итеп Зөфәр Зәйнуллин сайлана<ref>[https://nailtimler.com/tatars_abroad/latvia/tatars_in_latvia.html Татары в Латвии.] Татары без границ</ref>. Ул шулай ук Ригадагы Ислам мәгълүмат үзәге һәм [[Рига мәчете|гыйбадәт залы]] җитәкчесе дә булган<ref>[https://islamrf.ru/news/organizations/culture/30889 Исламские организации в странах Европы: Латвия.] IslamRF</ref>. [[2009 ел]]да Латвия Президенты каршындагы 15 кешелек Милли азчылыкларның Консультатив Советы сотавына кертелә<ref>''Дмитрий Родионов.'' [https://www.tatar-inform.ru/news/zufar-zaynullin-voshel-v-konsultativnyy-sovet-natsmenshinstv-pri-prezidente-latvii-151039 Зуфар Зайнуллин вошел в Консультативный совет нацменьшинств при президенте Латвии.] [[Татар-информ]], 25.01.2009</ref>. [[БТК]] Башкарма комитетының Икътисади советы әгъзасы. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> {{DEFAULTSORT:Зәйнуллин, Зөфәр}} == Сылтамалар == * ''Галим Ситдыков''. [http://narodru.ru/smi148.html Если хочешь быть свободным, не ограничивай свободу других!] narodru.ru{{ref-ru}} * [[Файл:YouTube Logo 2017.svg|60px]] [https://www.youtube.com/watch?v=-TzrBiu_Mwg Зуфар Зайнуллин в программе «Разворот» MIX TV.] [[YouTube]] (''видео, 30:53''){{ref-ru}} [[Төркем:Техник фәннәр докторлары]] [[Төркем:Советлар Союзы Маршалы С. С. Бирюзов исемендәге Рига югары хәрби-сәяси училищесын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Латвия җәмәгать эшлеклеләре]] lj7sipe20eh043h3kcfqhm1x70aa67w 0 588058 3524775 2022-07-27T17:56:26Z Әмир 15082 яңа бит ясау wikitext text/x-wiki {{Халык |халык = Дуһалар |Рәсем = |коммент = |үз аталышы = духа, туъhа, урянхай уйгырлары |гомуми сан = 282 кеше ([[2010 ел|2010]]) <ref name="Census2010">{{Cite web |url=http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |title=Результаты переписи населения 2010 года |access-date=2018-07-28 |archive-date=2017-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171215125043/http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |deadlink=yes }}</ref><br/> 208 ([[2020 ел|2020]]) <ref name="Mongol">{{Cite web|url=https://1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=hun_am_toollogo.pdf&ln=Mn|title=Хүн ам, орон сууцны 2020 оны улсын ээлжит тооллого — Нэгдсэн дүн|author=|website=Үндэсний Статистикийн Хороо|access-date=2021-11-06}}</ref> |яшәү җире = {{байраклаштыру|Монголия}} |үлеп беткән = |арх = |тел = [[дуһа теле|дуһа]], [[монгол теле|монгол]] |раса = |дин = [[шаман|шаманизм]], [[буддачылык]] |тамырдаш = [[d:Q1185225|сойотлар]], [[d:Q655404|тофалар]], тывалар, монголлар |бүтән халыкка керүе = [[төрки халыклар]], [[d:Q19927421| монгол халыклары]] |кертә = |чыгуы = }} '''Дуһалар''', '''цаатаннар''' ({{lang-mn|цаатан}}, ''үзатамалары'' дуһа) — [[Монголия]]дә яшәүче азсанлы [[төрки халыклар|төрки телле халык]] <ref>''Elisabetta Ragagnin'' (2011). [http://www.harrassowitz-verlag.de/dzo/artikel/201/004/4043_201.pdf?t=1322214979 Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis], Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.</ref>. «Цаатан» этнонимы шулай ук [[монгол теле|монгол телле]] урянхайларда һәм [[калмыклар|калмык]]-тургут ыруларында очрый<ref name=":1">{{Cite web|url=http://docplayer.ru/63877518-Glava-1u-tuvincy-mongolii-i-kitaya.html|title=Тувинцы Монголии и Китая|author=|website=|date=|publisher=docplayer.ru|accessdate=2018-11-15}}</ref><ref name=":8">{{книга|автор=Авляев Г. О.|заглавие=Происхождение калмыцкого народа|ответственный=|издание=|место=|издательство=Калмыцкое книжное издательство|год=2002|страницы=124|страниц=325|isbn=|isbn2=}}</ref>. Дуһа кабиләсе шулай ук Монголиядәге дүрт төрки кабиләнең берсе. 2000 ел җанисәп нәтиҗәләре буенча дуһалар саны якынча 303 кеше тәшкил иткән, 2010 ел җанисәп буенча 282 кешегә калган. 2020 елгы җанисәп нәтиҗәләре буенча 208 кеше. Дингә ышанучы дуһалар ― [[шаман|шаманизм]] тарафдарлары (57 %) һәм [[буддачылар]] (10 %), дингә ышанмаучылар ― 33 % <ref name="Mn.2010">[http://ubstat.mn/Upload/Reports/khaos-nii_2010_onii_ulsiin_toollogiin_negdsen_dun_niislel_2011-11.pdf Результаты переписи населения 2010 года]{{ref-mn}}</ref>. [[Монголия]]нең төньяк-көнбатышында {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дархад казанлыгы|Дархад казанлыгында|ru|Дархадская котловина}}, {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл аймагында|ru|Хувсгел}} яшиләр. Альтернатив атамалары — тувиннар (Lattimore 1965: 455). Күбесенчә [[боланчылык]] белән шөгыльләнәләр. Ел әйләнәсе традицион яшәү тораклары булган урц ([[чум]]да) яшиләр. Хәзерге вакытта [[турист]]ларга курчак сувенирлар сатып һәм аларны кулга ияләштерелгән [[боланнар]]да йөртеп тә акча эшлиләр. [[Файл:Altai yurta.png|200px|thumb|right|Яши торган чумнары]] == Килеп чыгышлары == [[Файл:Siedlungsgebiete der Tiva und Duva.PNG|200px|thumb|right|Россиядәге [[тывалар]] һәм [[Монголия]]дәге дуһаларның яшәү ареалы]] Дуһалар [[монголлар|монгол]], [[төрки халыклар|төрки]] һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Самоедлар|самоед|ru|Самодийцы}} кабиләләре кушылып килеп чыккан дип фараз ителә<ref name=":83">{{Статья|ссылка=|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Тунгусский и самодийский пласты в этногенезе монгольских народов|год=2014|язык=|издание=Сибирский сборник|тип=|месяц=|число=|том=|номер=4|страницы=552—561|issn=}}</ref>. == Атамалары == «Цаа» – «[[боланнар|болан]]», «цаатаннар» — «боланнарга ия булган кешеләр», ягъни «[[боланчылык|болан үрчетүчеләр]]» дигәнне аңлата. Берничә ел дуһаларның мәдәниятен өйрәнгән монгол этнографы Бадамхатан раслаганча, дуһалар үзләрен урянхай [[уйгырлар]]ы дип, телләрен — [[уйгыр теле]] дип саныйлар икән<ref name="Вокруг Света"> [http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/1314/ ''Жуковская Н.Л.'' Цаатаны — имеющие оленей. Вокруг Света. Январь 1994].</ref>. Г. О. Авляев фикеренчә, [[монголлар]]да «цаатан» этнонимы ― «цагатан» сүзенең кыскартылган формасы, ул «ниндидер ак әйбергә ия булганнар» мәгънәсендә йөри<ref name=":02">{{Статья|автор=Бакаева Э. П.|заглавие=Калмыки-цаатаны: к проблеме происхождения этнической группы и этимологии этнонима|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/kalmyki-tsaatany-k-probleme-proishozhdeniya-etnicheskoy-gruppy-i-etimologii-etnonima|язык=|издание=Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН|тип=|год=2011|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=68—74|issn=}}</ref>. == Ырулары == Дуһаларның этник составында: уруд<ref name=":212">{{Статья|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Этнический состав и расселение народов Монгольского Алтая и Прихубсугулья в начале XX века|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/etnicheskiy-sostav-i-rasselenie-narodov-mongolskogo-altaya-i-prihubsugulya-v-nachale-xx-veka|язык=|издание=Известия Иркутского государственного университета. Серия: Геоархеология. Этнология. Антропология|тип=|год=2013|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=|issn=}}</ref> (урат) <ref name=":1" />, каштаг, балгаш (балыкчи <ref name=":212" />, балигч <ref name=":0">Очир А. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, 2016, стр. 175-178. ISBN 978-5-903833-93-1</ref>, балыкшы <ref name=":1" />), додот (тоду <ref name=":212" />, аг-тоду, кара-тоду <ref name=":2">''Нанзатов Б. З.'' К этногенезу цаатанов, дархатов и хубсугульских урянхайцев (по материалам этнонимии) // Мир Центральной Азии-2. — Улан-Удэ, 2008. — С.51—56.</ref>), соён<ref name=":212" /> (соян)<ref name=":1" />), соён (соян) (хертек, белмей, салчакларны кертеп <ref name=":2" />), зоот <ref name=":212" /> (жогд <ref name=":2" />, чооду, чота <ref>{{Cite web|url=http://bbs.52pcgame.net/oldbbs/archiver/tid-404874.html|title=Монгол овог аймгууд|author=|website=|date=|publisher=|accessdate=2019-01-04}}</ref>, чооды<ref> ''Черемисина М. И., Тазранова А. Р.'' [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=45ccAQAAIAAJ&dq=%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D1%82+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%83&focus=searchwithinvolume&q=+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%8B Языки коренных народов Сибири.] Новосибирск: Изд НГУ, 2006, стр.25</ref>)), сорс, даргалар, дэмжээ <ref name=":212" /> (демчи)<ref name=":1" />, хэрдэг <ref name=":212" />, хойюк, тарга, найдан <ref name=":1" />, хуулар (хара хуулар, цагаан хуулар) <ref name=":2" />, соён кыргиз, ханачи, маат ырулары бар дип исәпләнә <ref>[http://www.nhrcm.gov.mn/media/documents/1543308348_undesnii-tsuunhiin-erhiin-asuudal.pdf Үндэстний цөөнхийн эрхийн асуудал]. — Улаанбаатар, 2018. — 144 с.</ref>. «Цаатан» этнонимы Хөвсгөл урянхайларында (баруун цаатан, зуун цаатан нәселләре) <ref name=":212" /> һәм [[калмыклар]] арасында очрый. Калмык-торгутлар составына цаатан, кереит-цаатан (цаадин керәд), аха-цаатан, бага-цаатан, ики-цаатан, эркетен-цаатан,тривуд-цаатан, хорняхин-цаатан ырулары керә <ref>''Хойт С. К.'' [https://www.academia.edu/5253542/Кереиты_в_этногенезе_народов_Евразии_историография_проблемы._Элиста_Изд-во_КГУ_2008._The_Kereits_in_enthnogenesis_of_peoples_of_Eurasia_historiography_of_the_problem._Elista_Kalmyk_State_University_Press_2008._in_Russian_ Кереиты в этногенезе народов Евразии: историография проблемы]. — Элиста: Изд-во КГУ, 2008. — 82 с. — ISBN 978-5-91458-044-2.</ref>. Генетикларның тикшеренүләре күрсәткәнчә, торгутлар составындагы цаатаннар HLA маркерлар системасы буенча Хөвсгөл дуһаларына караганда [[монголлар|халха-монголларга]] якынрак<ref name=":82">''Болдырева В. М.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/erketenevskie-kalmyki-subetnicheskie-osobennosti-kultury-na-materiale-rituala-zhertvoprinosheniya-ognyu Эркетеневские калмыки: субэтнические особенности культуры (на материале ритуала жертвоприношения огню).] Известия АлтГУ, 2009, № 4—2, стр. 22—27</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [http://www.bbc.com/capital/gallery/20170328-the-tiny-tribe-where-work-is-life «The tiny tribe where work is life»] — Обзорная статья [[BBC]] {{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20181104225524/http://www.visittaiga.org/downloads/TCVC_Visitor_Handbook.pdf Tsaatan Community & Visitors’ Center (TCVC) Handbook for Visitors] {{ref-en}} == Әдәбият == *''Lattimore O.'' Rev.: Mongolia: Unknown Land. by Jorgen Bisch by Reginald Spink. Pacific Affairs 37, 1965. P. 455—456. [[Төркем:Монголия халыклары]] [[Төркем:Төрки халыклар]] [[Төркем:Тывалар]] domldpgufqgawoo21mvacx4py7wqgzs 3524780 3524775 2022-07-27T18:15:03Z Әмир 15082 wikitext text/x-wiki {{Халык |халык = Дуһалар |Рәсем = |коммент = |үз аталышы = духа, туъhа, урянхай уйгырлары |гомуми сан = 282 кеше ([[2010 ел|2010]]) <ref name="Census2010">{{Cite web |url=http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |title=Результаты переписи населения 2010 года |access-date=2018-07-28 |archive-date=2017-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171215125043/http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |deadlink=yes }}</ref><br/> 208 ([[2020 ел|2020]]) <ref name="Mongol">{{Cite web|url=https://1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=hun_am_toollogo.pdf&ln=Mn|title=Хүн ам, орон сууцны 2020 оны улсын ээлжит тооллого — Нэгдсэн дүн|author=|website=Үндэсний Статистикийн Хороо|access-date=2021-11-06}}</ref> |яшәү җире = {{байраклаштыру|Монголия}} |үлеп беткән = |арх = |тел = [[дуһа теле|дуһа]], [[монгол теле|монгол]] |раса = |дин = [[шаман|шаманизм]], [[буддачылык]] |тамырдаш = [[d:Q1185225|сойотлар]], [[d:Q655404|тофалар]], тывалар, монголлар |бүтән халыкка керүе = [[төрки халыклар]], [[d:Q19927421| монгол халыклары]] |кертә = |чыгуы = }} '''Дуһалар''', '''цаатаннар''' ({{lang-mn|цаатан}}, ''үзатамалары'' дуһа) — [[Монголия]]дә яшәүче азсанлы [[төрки халыклар|төрки телле халык]] <ref>''Elisabetta Ragagnin'' (2011). [http://www.harrassowitz-verlag.de/dzo/artikel/201/004/4043_201.pdf?t=1322214979 Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis], Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.</ref>. «Цаатан» этнонимы шулай ук [[монгол теле|монгол телле]] урянхайларда һәм [[калмыклар|калмык]]-тургут ыруларында очрый<ref name=":1">{{Cite web|url=http://docplayer.ru/63877518-Glava-1u-tuvincy-mongolii-i-kitaya.html|title=Тувинцы Монголии и Китая|author=|website=|date=|publisher=docplayer.ru|accessdate=2018-11-15}}</ref><ref name=":8">{{книга|автор=Авляев Г. О.|заглавие=Происхождение калмыцкого народа|ответственный=|издание=|место=|издательство=Калмыцкое книжное издательство|год=2002|страницы=124|страниц=325|isbn=|isbn2=}}</ref>. Дуһа кабиләсе шулай ук Монголиядәге дүрт төрки кабиләнең берсе. 2000 ел җанисәп нәтиҗәләре буенча дуһалар саны якынча 303 кеше тәшкил иткән, 2010 ел җанисәп буенча 282 кешегә калган. 2020 елгы җанисәп нәтиҗәләре буенча 208 кеше. Дингә ышанучы дуһалар ― [[шаман|шаманизм]] тарафдарлары (57 %) һәм [[буддачылар]] (10 %), дингә ышанмаучылар ― 33 % <ref name="Mn.2010">[http://ubstat.mn/Upload/Reports/khaos-nii_2010_onii_ulsiin_toollogiin_negdsen_dun_niislel_2011-11.pdf Результаты переписи населения 2010 года]{{ref-mn}}</ref>. [[Монголия]]нең төньяк-көнбатышында {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дархад казанлыгы|Дархад казанлыгында|ru|Дархадская котловина}}, {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл аймагында|ru|Хувсгел}} яшиләр. Альтернатив атамалары — тувиннар (Lattimore 1965: 455). Күбесенчә [[боланчылык]] белән шөгыльләнәләр. Ел әйләнәсе традицион яшәү тораклары булган урц ([[чум]]да) яшиләр. Хәзерге вакытта [[турист]]ларга курчак сувенирлар сатып һәм аларны кулга ияләштерелгән [[боланнар]]да йөртеп тә акча эшлиләр. [[Файл:Altai yurta.png|200px|thumb|right|Яши торган чумнары]] == Килеп чыгышлары == [[Файл:Siedlungsgebiete der Tiva und Duva.PNG|200px|thumb|right|Россиядәге [[тывалар]] һәм [[Монголия]]дәге дуһаларның яшәү ареалы]] [[Файл:Mongolia 087.JPG|200px|thumb|right|Дуһан [[шаман]]ы йолага әзерләнә. Төньяк Монголия, Хөвсгөл аймагы]] Дуһалар [[монголлар|монгол]], [[төрки халыклар|төрки]] һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Самоедлар|самоед|ru|Самодийцы}} кабиләләре кушылып килеп чыккан дип фараз ителә<ref name=":83">{{Статья|ссылка=|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Тунгусский и самодийский пласты в этногенезе монгольских народов|год=2014|язык=|издание=Сибирский сборник|тип=|месяц=|число=|том=|номер=4|страницы=552—561|issn=}}</ref>. == Атамалары == «Цаа» – «[[боланнар|болан]]», «цаатаннар» — «боланнарга ия булган кешеләр», ягъни «[[боланчылык|болан үрчетүчеләр]]» дигәнне аңлата. Берничә ел дуһаларның мәдәниятен өйрәнгән монгол этнографы Бадамхатан раслаганча, дуһалар үзләрен урянхай [[уйгырлар]]ы дип, телләрен — [[уйгыр теле]] дип саныйлар икән<ref name="Вокруг Света"> [http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/1314/ ''Жуковская Н.Л.'' Цаатаны — имеющие оленей. Вокруг Света. Январь 1994].</ref>. Г. О. Авляев фикеренчә, [[монголлар]]да «цаатан» этнонимы ― «цагатан» сүзенең кыскартылган формасы, ул «ниндидер ак әйбергә ия булганнар» мәгънәсендә йөри<ref name=":02">{{Статья|автор=Бакаева Э. П.|заглавие=Калмыки-цаатаны: к проблеме происхождения этнической группы и этимологии этнонима|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/kalmyki-tsaatany-k-probleme-proishozhdeniya-etnicheskoy-gruppy-i-etimologii-etnonima|язык=|издание=Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН|тип=|год=2011|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=68—74|issn=}}</ref>. == Ырулары == Дуһаларның этник составында: уруд<ref name=":212">{{Статья|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Этнический состав и расселение народов Монгольского Алтая и Прихубсугулья в начале XX века|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/etnicheskiy-sostav-i-rasselenie-narodov-mongolskogo-altaya-i-prihubsugulya-v-nachale-xx-veka|язык=|издание=Известия Иркутского государственного университета. Серия: Геоархеология. Этнология. Антропология|тип=|год=2013|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=|issn=}}</ref> (урат) <ref name=":1" />, каштаг, балгаш (балыкчи <ref name=":212" />, балигч <ref name=":0">Очир А. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, 2016, стр. 175-178. ISBN 978-5-903833-93-1</ref>, балыкшы <ref name=":1" />), додот (тоду <ref name=":212" />, аг-тоду, кара-тоду <ref name=":2">''Нанзатов Б. З.'' К этногенезу цаатанов, дархатов и хубсугульских урянхайцев (по материалам этнонимии) // Мир Центральной Азии-2. — Улан-Удэ, 2008. — С.51—56.</ref>), соён<ref name=":212" /> (соян)<ref name=":1" />), соён (соян) (хертек, белмей, салчакларны кертеп <ref name=":2" />), зоот <ref name=":212" /> (жогд <ref name=":2" />, чооду, чота <ref>{{Cite web|url=http://bbs.52pcgame.net/oldbbs/archiver/tid-404874.html|title=Монгол овог аймгууд|author=|website=|date=|publisher=|accessdate=2019-01-04}}</ref>, чооды<ref> ''Черемисина М. И., Тазранова А. Р.'' [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=45ccAQAAIAAJ&dq=%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D1%82+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%83&focus=searchwithinvolume&q=+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%8B Языки коренных народов Сибири.] Новосибирск: Изд НГУ, 2006, стр.25</ref>)), сорс, даргалар, дэмжээ <ref name=":212" /> (демчи)<ref name=":1" />, хэрдэг <ref name=":212" />, хойюк, тарга, найдан <ref name=":1" />, хуулар (хара хуулар, цагаан хуулар) <ref name=":2" />, соён кыргиз, ханачи, маат ырулары бар дип исәпләнә <ref>[http://www.nhrcm.gov.mn/media/documents/1543308348_undesnii-tsuunhiin-erhiin-asuudal.pdf Үндэстний цөөнхийн эрхийн асуудал]. — Улаанбаатар, 2018. — 144 с.</ref>. «Цаатан» этнонимы Хөвсгөл урянхайларында (баруун цаатан, зуун цаатан нәселләре) <ref name=":212" /> һәм [[калмыклар]] арасында очрый. Калмык-торгутлар составына цаатан, кереит-цаатан (цаадин керәд), аха-цаатан, бага-цаатан, ики-цаатан, эркетен-цаатан,тривуд-цаатан, хорняхин-цаатан ырулары керә <ref>''Хойт С. К.'' [https://www.academia.edu/5253542/Кереиты_в_этногенезе_народов_Евразии_историография_проблемы._Элиста_Изд-во_КГУ_2008._The_Kereits_in_enthnogenesis_of_peoples_of_Eurasia_historiography_of_the_problem._Elista_Kalmyk_State_University_Press_2008._in_Russian_ Кереиты в этногенезе народов Евразии: историография проблемы]. — Элиста: Изд-во КГУ, 2008. — 82 с. — ISBN 978-5-91458-044-2.</ref>. Генетикларның тикшеренүләре күрсәткәнчә, торгутлар составындагы цаатаннар HLA маркерлар системасы буенча Хөвсгөл дуһаларына караганда [[монголлар|халха-монголларга]] якынрак<ref name=":82">''Болдырева В. М.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/erketenevskie-kalmyki-subetnicheskie-osobennosti-kultury-na-materiale-rituala-zhertvoprinosheniya-ognyu Эркетеневские калмыки: субэтнические особенности культуры (на материале ритуала жертвоприношения огню).] Известия АлтГУ, 2009, № 4—2, стр. 22—27</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [http://www.bbc.com/capital/gallery/20170328-the-tiny-tribe-where-work-is-life «The tiny tribe where work is life»] — Обзорная статья [[BBC]] {{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20181104225524/http://www.visittaiga.org/downloads/TCVC_Visitor_Handbook.pdf Tsaatan Community & Visitors’ Center (TCVC) Handbook for Visitors] {{ref-en}} == Әдәбият == *''Lattimore O.'' Rev.: Mongolia: Unknown Land. by Jorgen Bisch by Reginald Spink. Pacific Affairs 37, 1965. P. 455—456. [[Төркем:Монголия халыклары]] [[Төркем:Төрки халыклар]] [[Төркем:Тывалар]] nornslny3f6f23h5n0zlr46kw19yg8e 3524784 3524780 2022-07-27T18:18:15Z Әмир 15082 калып өстәү wikitext text/x-wiki {{Халык |халык = Дуһалар |Рәсем = |коммент = |үз аталышы = духа, туъhа, урянхай уйгырлары |гомуми сан = 282 кеше ([[2010 ел|2010]]) <ref name="Census2010">{{Cite web |url=http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |title=Результаты переписи населения 2010 года |access-date=2018-07-28 |archive-date=2017-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171215125043/http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |deadlink=yes }}</ref><br/> 208 ([[2020 ел|2020]]) <ref name="Mongol">{{Cite web|url=https://1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=hun_am_toollogo.pdf&ln=Mn|title=Хүн ам, орон сууцны 2020 оны улсын ээлжит тооллого — Нэгдсэн дүн|author=|website=Үндэсний Статистикийн Хороо|access-date=2021-11-06}}</ref> |яшәү җире = {{байраклаштыру|Монголия}} |үлеп беткән = |арх = |тел = [[дуһа теле|дуһа]], [[монгол теле|монгол]] |раса = |дин = [[шаман|шаманизм]], [[буддачылык]] |тамырдаш = [[d:Q1185225|сойотлар]], [[d:Q655404|тофалар]], тывалар, монголлар |бүтән халыкка керүе = [[төрки халыклар]], [[d:Q19927421| монгол халыклары]] |кертә = |чыгуы = }} '''Дуһалар''', '''цаатаннар''' ({{lang-mn|цаатан}}, ''үзатамалары'' дуһа) — [[Монголия]]дә яшәүче азсанлы [[төрки халыклар|төрки телле халык]] <ref>''Elisabetta Ragagnin'' (2011). [http://www.harrassowitz-verlag.de/dzo/artikel/201/004/4043_201.pdf?t=1322214979 Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis], Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.</ref>. «Цаатан» этнонимы шулай ук [[монгол теле|монгол телле]] урянхайларда һәм [[калмыклар|калмык]]-тургут ыруларында очрый<ref name=":1">{{Cite web|url=http://docplayer.ru/63877518-Glava-1u-tuvincy-mongolii-i-kitaya.html|title=Тувинцы Монголии и Китая|author=|website=|date=|publisher=docplayer.ru|accessdate=2018-11-15}}</ref><ref name=":8">{{книга|автор=Авляев Г. О.|заглавие=Происхождение калмыцкого народа|ответственный=|издание=|место=|издательство=Калмыцкое книжное издательство|год=2002|страницы=124|страниц=325|isbn=|isbn2=}}</ref>. Дуһа кабиләсе шулай ук Монголиядәге дүрт төрки кабиләнең берсе. 2000 ел җанисәп нәтиҗәләре буенча дуһалар саны якынча 303 кеше тәшкил иткән, 2010 ел җанисәп буенча 282 кешегә калган. 2020 елгы җанисәп нәтиҗәләре буенча 208 кеше. Дингә ышанучы дуһалар ― [[шаман|шаманизм]] тарафдарлары (57 %) һәм [[буддачылар]] (10 %), дингә ышанмаучылар ― 33 % <ref name="Mn.2010">[http://ubstat.mn/Upload/Reports/khaos-nii_2010_onii_ulsiin_toollogiin_negdsen_dun_niislel_2011-11.pdf Результаты переписи населения 2010 года]{{ref-mn}}</ref>. [[Монголия]]нең төньяк-көнбатышында {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дархад казанлыгы|Дархад казанлыгында|ru|Дархадская котловина}}, {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл аймагында|ru|Хувсгел}} яшиләр. Альтернатив атамалары — тувиннар (Lattimore 1965: 455). Күбесенчә [[боланчылык]] белән шөгыльләнәләр. Ел әйләнәсе традицион яшәү тораклары булган урц ([[чум]]да) яшиләр. Хәзерге вакытта [[турист]]ларга курчак сувенирлар сатып һәм аларны кулга ияләштерелгән [[боланнар]]да йөртеп тә акча эшлиләр. [[Файл:Altai yurta.png|200px|thumb|right|Яши торган чумнары]] == Килеп чыгышлары == [[Файл:Siedlungsgebiete der Tiva und Duva.PNG|200px|thumb|right|Россиядәге [[тывалар]] һәм [[Монголия]]дәге дуһаларның яшәү ареалы]] [[Файл:Mongolia 087.JPG|200px|thumb|right|Дуһан [[шаман]]ы йолага әзерләнә. Төньяк Монголия, Хөвсгөл аймагы]] Дуһалар [[монголлар|монгол]], [[төрки халыклар|төрки]] һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Самоедлар|самоед|ru|Самодийцы}} кабиләләре кушылып килеп чыккан дип фараз ителә<ref name=":83">{{Статья|ссылка=|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Тунгусский и самодийский пласты в этногенезе монгольских народов|год=2014|язык=|издание=Сибирский сборник|тип=|месяц=|число=|том=|номер=4|страницы=552—561|issn=}}</ref>. == Атамалары == «Цаа» – «[[боланнар|болан]]», «цаатаннар» — «боланнарга ия булган кешеләр», ягъни «[[боланчылык|болан үрчетүчеләр]]» дигәнне аңлата. Берничә ел дуһаларның мәдәниятен өйрәнгән монгол этнографы Бадамхатан раслаганча, дуһалар үзләрен урянхай [[уйгырлар]]ы дип, телләрен — [[уйгыр теле]] дип саныйлар икән<ref name="Вокруг Света"> [http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/1314/ ''Жуковская Н.Л.'' Цаатаны — имеющие оленей. Вокруг Света. Январь 1994].</ref>. Г. О. Авляев фикеренчә, [[монголлар]]да «цаатан» этнонимы ― «цагатан» сүзенең кыскартылган формасы, ул «ниндидер ак әйбергә ия булганнар» мәгънәсендә йөри<ref name=":02">{{Статья|автор=Бакаева Э. П.|заглавие=Калмыки-цаатаны: к проблеме происхождения этнической группы и этимологии этнонима|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/kalmyki-tsaatany-k-probleme-proishozhdeniya-etnicheskoy-gruppy-i-etimologii-etnonima|язык=|издание=Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН|тип=|год=2011|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=68—74|issn=}}</ref>. == Ырулары == Дуһаларның этник составында: уруд<ref name=":212">{{Статья|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Этнический состав и расселение народов Монгольского Алтая и Прихубсугулья в начале XX века|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/etnicheskiy-sostav-i-rasselenie-narodov-mongolskogo-altaya-i-prihubsugulya-v-nachale-xx-veka|язык=|издание=Известия Иркутского государственного университета. Серия: Геоархеология. Этнология. Антропология|тип=|год=2013|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=|issn=}}</ref> (урат) <ref name=":1" />, каштаг, балгаш (балыкчи <ref name=":212" />, балигч <ref name=":0">Очир А. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, 2016, стр. 175-178. ISBN 978-5-903833-93-1</ref>, балыкшы <ref name=":1" />), додот (тоду <ref name=":212" />, аг-тоду, кара-тоду <ref name=":2">''Нанзатов Б. З.'' К этногенезу цаатанов, дархатов и хубсугульских урянхайцев (по материалам этнонимии) // Мир Центральной Азии-2. — Улан-Удэ, 2008. — С.51—56.</ref>), соён<ref name=":212" /> (соян)<ref name=":1" />), соён (соян) (хертек, белмей, салчакларны кертеп <ref name=":2" />), зоот <ref name=":212" /> (жогд <ref name=":2" />, чооду, чота <ref>{{Cite web|url=http://bbs.52pcgame.net/oldbbs/archiver/tid-404874.html|title=Монгол овог аймгууд|author=|website=|date=|publisher=|accessdate=2019-01-04}}</ref>, чооды<ref> ''Черемисина М. И., Тазранова А. Р.'' [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=45ccAQAAIAAJ&dq=%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D1%82+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%83&focus=searchwithinvolume&q=+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%8B Языки коренных народов Сибири.] Новосибирск: Изд НГУ, 2006, стр.25</ref>)), сорс, даргалар, дэмжээ <ref name=":212" /> (демчи)<ref name=":1" />, хэрдэг <ref name=":212" />, хойюк, тарга, найдан <ref name=":1" />, хуулар (хара хуулар, цагаан хуулар) <ref name=":2" />, соён кыргиз, ханачи, маат ырулары бар дип исәпләнә <ref>[http://www.nhrcm.gov.mn/media/documents/1543308348_undesnii-tsuunhiin-erhiin-asuudal.pdf Үндэстний цөөнхийн эрхийн асуудал]. — Улаанбаатар, 2018. — 144 с.</ref>. «Цаатан» этнонимы Хөвсгөл урянхайларында (баруун цаатан, зуун цаатан нәселләре) <ref name=":212" /> һәм [[калмыклар]] арасында очрый. Калмык-торгутлар составына цаатан, кереит-цаатан (цаадин керәд), аха-цаатан, бага-цаатан, ики-цаатан, эркетен-цаатан,тривуд-цаатан, хорняхин-цаатан ырулары керә <ref>''Хойт С. К.'' [https://www.academia.edu/5253542/Кереиты_в_этногенезе_народов_Евразии_историография_проблемы._Элиста_Изд-во_КГУ_2008._The_Kereits_in_enthnogenesis_of_peoples_of_Eurasia_historiography_of_the_problem._Elista_Kalmyk_State_University_Press_2008._in_Russian_ Кереиты в этногенезе народов Евразии: историография проблемы]. — Элиста: Изд-во КГУ, 2008. — 82 с. — ISBN 978-5-91458-044-2.</ref>. Генетикларның тикшеренүләре күрсәткәнчә, торгутлар составындагы цаатаннар HLA маркерлар системасы буенча Хөвсгөл дуһаларына караганда [[монголлар|халха-монголларга]] якынрак<ref name=":82">''Болдырева В. М.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/erketenevskie-kalmyki-subetnicheskie-osobennosti-kultury-na-materiale-rituala-zhertvoprinosheniya-ognyu Эркетеневские калмыки: субэтнические особенности культуры (на материале ритуала жертвоприношения огню).] Известия АлтГУ, 2009, № 4—2, стр. 22—27</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [http://www.bbc.com/capital/gallery/20170328-the-tiny-tribe-where-work-is-life «The tiny tribe where work is life»] — Обзорная статья [[BBC]] {{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20181104225524/http://www.visittaiga.org/downloads/TCVC_Visitor_Handbook.pdf Tsaatan Community & Visitors’ Center (TCVC) Handbook for Visitors] {{ref-en}} == Әдәбият == *''Lattimore O.'' Rev.: Mongolia: Unknown Land. by Jorgen Bisch by Reginald Spink. Pacific Affairs 37, 1965. P. 455—456. {{Төрки халыклар}} [[Төркем:Монголия халыклары]] [[Төркем:Төрки халыклар]] [[Төркем:Тывалар]] 629gvpcn9q7bpad9pl0zd8by8eywyc6 3524788 3524784 2022-07-27T18:46:26Z Әмир 15082 wikitext text/x-wiki {{Халык |халык = Дуһалар |Рәсем = |коммент = |үз аталышы = духа, туъhа, урянхай уйгырлары |гомуми сан = 282 кеше ([[2010 ел|2010]]) <ref name="Census2010">{{Cite web |url=http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |title=Результаты переписи населения 2010 года |access-date=2018-07-28 |archive-date=2017-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171215125043/http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |deadlink=yes }}</ref><br/> 208 ([[2020 ел|2020]]) <ref name="Mongol">{{Cite web|url=https://1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=hun_am_toollogo.pdf&ln=Mn|title=Хүн ам, орон сууцны 2020 оны улсын ээлжит тооллого — Нэгдсэн дүн|author=|website=Үндэсний Статистикийн Хороо|access-date=2021-11-06}}</ref> |яшәү җире = {{байраклаштыру|Монголия}} |үлеп беткән = |арх = |тел = [[дуһа теле|дуһа]], [[монгол теле|монгол]] |раса = |дин = [[шаман|шаманизм]], [[буддачылык]] |тамырдаш = [[d:Q1185225|сойотлар]], [[d:Q655404|тофалар]], тывалар, монголлар |бүтән халыкка керүе = [[төрки халыклар]], [[d:Q19927421| монгол халыклары]] |кертә = |чыгуы = }} '''Дуһалар''', '''цаатаннар''' ({{lang-mn|цаатан}}, ''үзатамалары'' дуһа) — [[Монголия]]дә яшәүче азсанлы [[төрки халыклар|төрки телле халык]] <ref>''Elisabetta Ragagnin'' (2011). [http://www.harrassowitz-verlag.de/dzo/artikel/201/004/4043_201.pdf?t=1322214979 Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis], Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.</ref>. «Цаатан» этнонимы шулай ук [[монгол теле|монгол телле]] урянхайларда һәм [[калмыклар|калмык]]-тургут ыруларында очрый<ref name=":1">{{Cite web|url=http://docplayer.ru/63877518-Glava-1u-tuvincy-mongolii-i-kitaya.html|title=Тувинцы Монголии и Китая|author=|website=|date=|publisher=docplayer.ru|accessdate=2018-11-15}}</ref><ref name=":8">{{книга|автор=Авляев Г. О.|заглавие=Происхождение калмыцкого народа|ответственный=|издание=|место=|издательство=Калмыцкое книжное издательство|год=2002|страницы=124|страниц=325|isbn=|isbn2=}}</ref>. Дуһа кабиләсе шулай ук Монголиядәге дүрт төрки кабиләнең берсе. 2000 ел җанисәп нәтиҗәләре буенча дуһалар саны якынча 303 кеше тәшкил иткән, 2010 ел җанисәп буенча 282 кешегә калган. 2020 елгы җанисәп нәтиҗәләре буенча 208 кеше. Дингә ышанучы дуһалар ― [[шаман|шаманизм]] тарафдарлары (57 %) һәм [[буддачылар]] (10 %), дингә ышанмаучылар ― 33 % <ref name="Mn.2010">[http://ubstat.mn/Upload/Reports/khaos-nii_2010_onii_ulsiin_toollogiin_negdsen_dun_niislel_2011-11.pdf Результаты переписи населения 2010 года]{{ref-mn}}</ref>. [[Монголия]]нең төньяк-көнбатышында {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дархад казанлыгы|Дархад казанлыгында|ru|Дархадская котловина}}, {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл аймагында|ru|Хувсгел}} яшиләр. Альтернатив атамалары — тувиннар (Lattimore 1965: 455). Күбесенчә [[боланчылык]] белән шөгыльләнәләр. Ел әйләнәсе традицион яшәү тораклары булган урц ([[чум]]да) яшиләр. Хәзерге вакытта [[турист]]ларга курчак сувенирлар сатып һәм аларны кулга ияләштерелгән [[боланнар]]да йөртеп тә акча эшлиләр. [[Файл:Altai yurta.png|200px|thumb|right|Яши торган чумнары]] == Килеп чыгышлары == [[Файл:Siedlungsgebiete der Tiva und Duva.PNG|200px|thumb|right|Россиядәге [[тывалар]] һәм [[Монголия]]дәге дуһаларның яшәү ареалы]] [[Файл:Mongolia 087.JPG|200px|thumb|right|Дуһа [[шаман]]ы йолага әзерләнә. Төньяк Монголия, Хөвсгөл аймагы]] Дуһалар [[монголлар|монгол]], [[төрки халыклар|төрки]] һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Самоедлар|самоед|ru|Самодийцы}} кабиләләре кушылып килеп чыккан дип фараз ителә<ref name=":83">{{Статья|ссылка=|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Тунгусский и самодийский пласты в этногенезе монгольских народов|год=2014|язык=|издание=Сибирский сборник|тип=|месяц=|число=|том=|номер=4|страницы=552—561|issn=}}</ref>. == Атамалары == «Цаа» – «[[боланнар|болан]]», «цаатаннар» — «боланнарга ия булган кешеләр», ягъни «[[боланчылык|болан үрчетүчеләр]]» дигәнне аңлата. Берничә ел дуһаларның мәдәниятен өйрәнгән монгол этнографы Бадамхатан раслаганча, дуһалар үзләрен урянхай [[уйгырлар]]ы дип, телләрен — [[уйгыр теле]] дип саныйлар икән<ref name="Вокруг Света"> [http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/1314/ ''Жуковская Н.Л.'' Цаатаны — имеющие оленей. Вокруг Света. Январь 1994].</ref>. Г. О. Авляев фикеренчә, [[монголлар]]да «цаатан» этнонимы ― «цагатан» сүзенең кыскартылган формасы, ул «ниндидер ак әйбергә ия булганнар» мәгънәсендә йөри<ref name=":02">{{Статья|автор=Бакаева Э. П.|заглавие=Калмыки-цаатаны: к проблеме происхождения этнической группы и этимологии этнонима|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/kalmyki-tsaatany-k-probleme-proishozhdeniya-etnicheskoy-gruppy-i-etimologii-etnonima|язык=|издание=Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН|тип=|год=2011|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=68—74|issn=}}</ref>. == Ырулары == Дуһаларның этник составында: уруд<ref name=":212">{{Статья|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Этнический состав и расселение народов Монгольского Алтая и Прихубсугулья в начале XX века|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/etnicheskiy-sostav-i-rasselenie-narodov-mongolskogo-altaya-i-prihubsugulya-v-nachale-xx-veka|язык=|издание=Известия Иркутского государственного университета. Серия: Геоархеология. Этнология. Антропология|тип=|год=2013|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=|issn=}}</ref> (урат) <ref name=":1" />, каштаг, балгаш (балыкчи <ref name=":212" />, балигч <ref name=":0">Очир А. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, 2016, стр. 175-178. ISBN 978-5-903833-93-1</ref>, балыкшы <ref name=":1" />), додот (тоду <ref name=":212" />, аг-тоду, кара-тоду <ref name=":2">''Нанзатов Б. З.'' К этногенезу цаатанов, дархатов и хубсугульских урянхайцев (по материалам этнонимии) // Мир Центральной Азии-2. — Улан-Удэ, 2008. — С.51—56.</ref>), соён<ref name=":212" /> (соян)<ref name=":1" />), соён (соян) (хертек, белмей, салчакларны кертеп <ref name=":2" />), зоот <ref name=":212" /> (жогд <ref name=":2" />, чооду, чота <ref>{{Cite web|url=http://bbs.52pcgame.net/oldbbs/archiver/tid-404874.html|title=Монгол овог аймгууд|author=|website=|date=|publisher=|accessdate=2019-01-04}}</ref>, чооды<ref> ''Черемисина М. И., Тазранова А. Р.'' [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=45ccAQAAIAAJ&dq=%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D1%82+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%83&focus=searchwithinvolume&q=+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%8B Языки коренных народов Сибири.] Новосибирск: Изд НГУ, 2006, стр.25</ref>)), сорс, даргалар, дэмжээ <ref name=":212" /> (демчи)<ref name=":1" />, хэрдэг <ref name=":212" />, хойюк, тарга, найдан <ref name=":1" />, хуулар (хара хуулар, цагаан хуулар) <ref name=":2" />, соён кыргиз, ханачи, маат ырулары бар дип исәпләнә <ref>[http://www.nhrcm.gov.mn/media/documents/1543308348_undesnii-tsuunhiin-erhiin-asuudal.pdf Үндэстний цөөнхийн эрхийн асуудал]. — Улаанбаатар, 2018. — 144 с.</ref>. «Цаатан» этнонимы Хөвсгөл урянхайларында (баруун цаатан, зуун цаатан нәселләре) <ref name=":212" /> һәм [[калмыклар]] арасында очрый. Калмык-торгутлар составына цаатан, кереит-цаатан (цаадин керәд), аха-цаатан, бага-цаатан, ики-цаатан, эркетен-цаатан,тривуд-цаатан, хорняхин-цаатан ырулары керә <ref>''Хойт С. К.'' [https://www.academia.edu/5253542/Кереиты_в_этногенезе_народов_Евразии_историография_проблемы._Элиста_Изд-во_КГУ_2008._The_Kereits_in_enthnogenesis_of_peoples_of_Eurasia_historiography_of_the_problem._Elista_Kalmyk_State_University_Press_2008._in_Russian_ Кереиты в этногенезе народов Евразии: историография проблемы]. — Элиста: Изд-во КГУ, 2008. — 82 с. — ISBN 978-5-91458-044-2.</ref>. Генетикларның тикшеренүләре күрсәткәнчә, торгутлар составындагы цаатаннар HLA маркерлар системасы буенча Хөвсгөл дуһаларына караганда [[монголлар|халха-монголларга]] якынрак<ref name=":82">''Болдырева В. М.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/erketenevskie-kalmyki-subetnicheskie-osobennosti-kultury-na-materiale-rituala-zhertvoprinosheniya-ognyu Эркетеневские калмыки: субэтнические особенности культуры (на материале ритуала жертвоприношения огню).] Известия АлтГУ, 2009, № 4—2, стр. 22—27</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [http://www.bbc.com/capital/gallery/20170328-the-tiny-tribe-where-work-is-life «The tiny tribe where work is life»] — Обзорная статья [[BBC]] {{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20181104225524/http://www.visittaiga.org/downloads/TCVC_Visitor_Handbook.pdf Tsaatan Community & Visitors’ Center (TCVC) Handbook for Visitors] {{ref-en}} == Әдәбият == *''Lattimore O.'' Rev.: Mongolia: Unknown Land. by Jorgen Bisch by Reginald Spink. Pacific Affairs 37, 1965. P. 455—456. {{Төрки халыклар}} [[Төркем:Монголия халыклары]] [[Төркем:Төрки халыклар]] [[Төркем:Тывалар]] arala97imkzl5z59iay57wsb9wr2avw 3524808 3524788 2022-07-28T11:07:24Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{Халык |халык = Дуһалар |Рәсем = |коммент = |үз аталышы = духа, туъhа, урянхай уйгырлары |гомуми сан = 282 кеше ([[2010 ел|2010]]) <ref name="Census2010">{{Cite web |url=http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |title=Результаты переписи населения 2010 года |access-date=2018-07-28 |archive-date=2017-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171215125043/http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |deadlink=yes }}</ref><br/> 208 ([[2020 ел|2020]]) <ref name="Mongol">{{Cite web|url=https://1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=hun_am_toollogo.pdf&ln=Mn|title=Хүн ам, орон сууцны 2020 оны улсын ээлжит тооллого — Нэгдсэн дүн|author=|website=Үндэсний Статистикийн Хороо|access-date=2021-11-06}}</ref> |яшәү җире = {{байраклаштыру|Монголия}} |үлеп беткән = |арх = |тел = [[дуһа теле|дуһа]], [[монгол теле|монгол]] |раса = |дин = [[шаман|шаманизм]], [[буддачылык]] |тамырдаш = [[d:Q1185225|сойотлар]], [[d:Q655404|тофалар]], тывалар, монголлар |бүтән халыкка керүе = [[төрки халыклар]], [[d:Q19927421| монгол халыклары]] |кертә = |чыгуы = }} '''Дуһалар''', '''цаатаннар''' ({{lang-mn|цаатан}}, ''үзатамалары'' дуһа) — [[Монголия]]дә яшәүче азсанлы [[төрки халыклар|төрки телле халык]] <ref>''Elisabetta Ragagnin'' (2011). [http://www.harrassowitz-verlag.de/dzo/artikel/201/004/4043_201.pdf?t=1322214979 Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis], Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.</ref>. «Цаатан» этнонимы шулай ук [[монгол теле|монгол телле]] урянхайларда һәм [[калмыклар|калмык]]-тургут ыруларында очрый<ref name=":1">{{Cite web|url=http://docplayer.ru/63877518-Glava-1u-tuvincy-mongolii-i-kitaya.html|title=Тувинцы Монголии и Китая|author=|website=|date=|publisher=docplayer.ru|accessdate=2018-11-15}}</ref><ref name=":8">{{книга|автор=Авляев Г. О.|заглавие=Происхождение калмыцкого народа|ответственный=|издание=|место=|издательство=Калмыцкое книжное издательство|год=2002|страницы=124|страниц=325|isbn=|isbn2=}}</ref>. Дуһа кабиләсе шулай ук Монголиядәге дүрт төрки кабиләнең берсе. 2000 ел җанисәп нәтиҗәләре буенча дуһалар саны якынча 303 кеше тәшкил иткән, 2010 ел җанисәп буенча 282 кешегә калган. 2020 елгы җанисәп нәтиҗәләре буенча 208 кеше. Дингә ышанучы дуһалар ― [[шаман|шаманизм]] тарафдарлары (57 %) һәм [[буддачылар]] (10 %), дингә ышанмаучылар ― 33 % <ref name="Mn.2010">[http://ubstat.mn/Upload/Reports/khaos-nii_2010_onii_ulsiin_toollogiin_negdsen_dun_niislel_2011-11.pdf Результаты переписи населения 2010 года]{{ref-mn}}</ref>. [[Монголия]]нең төньяк-көнбатышында {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дархад казанлыгы|Дархад казанлыгында|ru|Дархадская котловина}}, {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл аймагында|ru|Хувсгел}} яшиләр. Альтернатив атамалары — тувиннар (Lattimore 1965: 455). Күбесенчә [[боланчылык]] белән шөгыльләнәләр. Ел әйләнәсе традицион яшәү тораклары булган урц ([[чум]]да) яшиләр. Хәзерге вакытта [[турист]]ларга курчак сувенирлар сатып һәм аларны кулга ияләштерелгән [[боланнар]]да йөртеп тә акча эшлиләр. [[Файл:Altai yurta.png|200px|thumb|right|Яши торган чумнары]] == Килеп чыгышлары == [[Файл:Siedlungsgebiete der Tiva und Duva.PNG|200px|thumb|right|Россиядәге [[тывалар]] һәм [[Монголия]]дәге дуһаларның яшәү ареалы]] [[Файл:Mongolia 087.JPG|200px|thumb|right|Дуһа [[шаман]]ы йолага әзерләнә. Төньяк Монголия, Хөвсгөл аймагы]] Дуһалар [[монголлар|монгол]], [[төрки халыклар|төрки]] һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Самоедлар|самоед|ru|Самодийцы}} кабиләләре кушылып килеп чыккан дип фараз ителә<ref name=":83">{{Статья|ссылка=|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Тунгусский и самодийский пласты в этногенезе монгольских народов|год=2014|язык=|издание=Сибирский сборник|тип=|месяц=|число=|том=|номер=4|страницы=552—561|issn=}}</ref>. == Атамалары == «Цаа» – «[[боланнар|болан]]», «цаатаннар» — «боланнарга ия булган кешеләр», ягъни «[[боланчылык|болан үрчетүчеләр]]» дигәнне аңлата. Берничә ел дуһаларның мәдәниятен өйрәнгән монгол этнографы Бадамхатан раслаганча, дуһалар үзләрен урянхай [[уйгырлар]]ы дип, телләрен — [[уйгыр теле]] дип саныйлар икән<ref name="Вокруг Света"> [http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/1314/ ''Жуковская Н.Л.'' Цаатаны — имеющие оленей. Вокруг Света. Январь 1994].</ref>. Г. О. Авляев фикеренчә, [[монголлар]]да «цаатан» этнонимы ― «цагатан» сүзенең кыскартылган формасы, ул «ниндидер ак әйбергә ия булганнар» мәгънәсендә йөри<ref name=":02">{{Статья|автор=Бакаева Э. П.|заглавие=Калмыки-цаатаны: к проблеме происхождения этнической группы и этимологии этнонима|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/kalmyki-tsaatany-k-probleme-proishozhdeniya-etnicheskoy-gruppy-i-etimologii-etnonima|язык=|издание=Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН|тип=|год=2011|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=68—74|issn=}}</ref>. == Ырулары == Дуһаларның этник составында: уруд<ref name=":212">{{Статья|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Этнический состав и расселение народов Монгольского Алтая и Прихубсугулья в начале XX века|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/etnicheskiy-sostav-i-rasselenie-narodov-mongolskogo-altaya-i-prihubsugulya-v-nachale-xx-veka|язык=|издание=Известия Иркутского государственного университета. Серия: Геоархеология. Этнология. Антропология|тип=|год=2013|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=|issn=}}</ref> (урат) <ref name=":1" />, каштаг, балгаш (балыкчи <ref name=":212" />, балигч <ref name=":0">Очир А. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, 2016, стр. 175-178. ISBN 978-5-903833-93-1</ref>, балыкшы <ref name=":1" />), додот (тоду <ref name=":212" />, аг-тоду, кара-тоду <ref name=":2">''Нанзатов Б. З.'' К этногенезу цаатанов, дархатов и хубсугульских урянхайцев (по материалам этнонимии) // Мир Центральной Азии-2. — Улан-Удэ, 2008. — С.51—56.</ref>), соён<ref name=":212" /> (соян)<ref name=":1" />), соён (соян) (хертек, белмей, салчакларны кертеп <ref name=":2" />), зоот <ref name=":212" /> (жогд <ref name=":2" />, чооду, чота <ref>{{Cite web|url=http://bbs.52pcgame.net/oldbbs/archiver/tid-404874.html|title=Монгол овог аймгууд|author=|website=|date=|publisher=|accessdate=2019-01-04}}</ref>, чооды<ref> ''Черемисина М. И., Тазранова А. Р.'' [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=45ccAQAAIAAJ&dq=%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D1%82+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%83&focus=searchwithinvolume&q=+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%8B Языки коренных народов Сибири.] Новосибирск: Изд НГУ, 2006, стр.25</ref>)), сорс, даргалар, дэмжээ <ref name=":212" /> (демчи)<ref name=":1" />, хэрдэг <ref name=":212" />, хойюк, тарга, найдан <ref name=":1" />, хуулар (хара хуулар, цагаан хуулар) <ref name=":2" />, соён кыргиз, ханачи, маат ырулары бар дип исәпләнә <ref>[http://www.nhrcm.gov.mn/media/documents/1543308348_undesnii-tsuunhiin-erhiin-asuudal.pdf Үндэстний цөөнхийн эрхийн асуудал]. — Улаанбаатар, 2018. — 144 с.</ref>. «Цаатан» этнонимы Хөвсгөл урянхайларында (баруун цаатан, зуун цаатан нәселләре) <ref name=":212" /> һәм [[калмыклар]] арасында очрый. Калмык-торгутлар составына цаатан, кереит-цаатан (цаадин керәд), аха-цаатан, бага-цаатан, ики-цаатан, эркетен-цаатан,тривуд-цаатан, хорняхин-цаатан ырулары керә <ref>''Хойт С. К.'' [https://www.academia.edu/5253542/Кереиты_в_этногенезе_народов_Евразии_историография_проблемы._Элиста_Изд-во_КГУ_2008._The_Kereits_in_enthnogenesis_of_peoples_of_Eurasia_historiography_of_the_problem._Elista_Kalmyk_State_University_Press_2008._in_Russian_ Кереиты в этногенезе народов Евразии: историография проблемы]. — Элиста: Изд-во КГУ, 2008. — 82 с. — ISBN 978-5-91458-044-2.</ref>. Генетикларның тикшеренүләре күрсәткәнчә, торгутлар составындагы цаатаннар HLA маркерлар системасы буенча Хөвсгөл дуһаларына караганда [[монголлар|халха-монголларга]] якынрак<ref name=":82">''Болдырева В. М.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/erketenevskie-kalmyki-subetnicheskie-osobennosti-kultury-na-materiale-rituala-zhertvoprinosheniya-ognyu Эркетеневские калмыки: субэтнические особенности культуры (на материале ритуала жертвоприношения огню).] Известия АлтГУ, 2009, № 4—2, стр. 22—27</ref>. == Шулай ук карагыз == * [[Сойот-цаатан теле]] == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [http://www.bbc.com/capital/gallery/20170328-the-tiny-tribe-where-work-is-life «The tiny tribe where work is life»] — Обзорная статья [[BBC]] {{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20181104225524/http://www.visittaiga.org/downloads/TCVC_Visitor_Handbook.pdf Tsaatan Community & Visitors’ Center (TCVC) Handbook for Visitors] {{ref-en}} == Әдәбият == *''Lattimore O.'' Rev.: Mongolia: Unknown Land. by Jorgen Bisch by Reginald Spink. Pacific Affairs 37, 1965. P. 455—456. {{Төрки халыклар}} [[Төркем:Монголия халыклары]] [[Төркем:Төрки халыклар]] [[Төркем:Тывалар]] trnzvruw7yr2ydq0l79y57g40zgq79a 3524814 3524808 2022-07-28T11:41:17Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{Халык |халык = Дуһалар |Рәсем = |коммент = |үз аталышы = духа, туъhа, урянхай уйгырлары |гомуми сан = 282 кеше ([[2010 ел|2010]]) <ref name="Census2010">{{Cite web |url=http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |title=Результаты переписи населения 2010 года |access-date=2018-07-28 |archive-date=2017-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171215125043/http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf |deadlink=yes }}</ref><br/> 208 ([[2020 ел|2020]]) <ref name="Mongol">{{Cite web|url=https://1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=hun_am_toollogo.pdf&ln=Mn|title=Хүн ам, орон сууцны 2020 оны улсын ээлжит тооллого — Нэгдсэн дүн|author=|website=Үндэсний Статистикийн Хороо|access-date=2021-11-06}}</ref> |яшәү җире = {{байраклаштыру|Монголия}} |үлеп беткән = |арх = |тел = [[дуһа теле|дуһа]], [[монгол теле|монгол]] |раса = |дин = [[шаман|шаманизм]], [[буддачылык]] |тамырдаш = [[d:Q1185225|сойотлар]], [[d:Q655404|тофалар]], тывалар, монголлар |бүтән халыкка керүе = [[төрки халыклар]], [[d:Q19927421| монгол халыклары]] |кертә = |чыгуы = }} '''Дуһалар''', '''цаатаннар''' ({{lang-mn|цаатан}}, ''үзатамалары'' дуһа) — [[Монголия]]дә яшәүче азсанлы [[төрки халыклар|төрки телле халык]] <ref>''Elisabetta Ragagnin'' (2011). [http://www.harrassowitz-verlag.de/dzo/artikel/201/004/4043_201.pdf?t=1322214979 Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis], Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.</ref>. «Цаатан» этнонимы шулай ук [[монгол теле|монгол телле]] урянхайларда һәм [[калмыклар|калмык]]-тургут ыруларында очрый<ref name=":1">{{Cite web|url=http://docplayer.ru/63877518-Glava-1u-tuvincy-mongolii-i-kitaya.html|title=Тувинцы Монголии и Китая|author=|website=|date=|publisher=docplayer.ru|accessdate=2018-11-15}}</ref><ref name=":8">{{книга|автор=Авляев Г. О.|заглавие=Происхождение калмыцкого народа|ответственный=|издание=|место=|издательство=Калмыцкое книжное издательство|год=2002|страницы=124|страниц=325|isbn=|isbn2=}}</ref>. Дуһа кабиләсе шулай ук Монголиядәге дүрт төрки кабиләнең берсе. 2000 ел җанисәп нәтиҗәләре буенча дуһалар саны якынча 303 кеше тәшкил иткән, 2010 ел җанисәп буенча 282 кешегә калган. 2020 елгы җанисәп нәтиҗәләре буенча 208 кеше. Дингә ышанучы дуһалар ― [[шаман|шаманизм]] тарафдарлары (57 %) һәм [[буддачылар]] (10 %), дингә ышанмаучылар ― 33 % <ref name="Mn.2010">[http://ubstat.mn/Upload/Reports/khaos-nii_2010_onii_ulsiin_toollogiin_negdsen_dun_niislel_2011-11.pdf Результаты переписи населения 2010 года]{{ref-mn}}</ref>. [[Монголия]]нең төньяк-көнбатышында {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дархад казанлыгы|Дархад казанлыгында|ru|Дархадская котловина}}, {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл аймагында|ru|Хувсгел}} яшиләр. Альтернатив атамалары — тувиннар (Lattimore 1965: 455). Күбесенчә [[боланчылык]] белән шөгыльләнәләр. Ел әйләнәсе традицион яшәү тораклары булган урц ([[чум]]да) яшиләр. Хәзерге вакытта [[турист]]ларга курчак сувенирлар сатып һәм аларны кулга ияләштерелгән [[боланнар]]да йөртеп тә акча эшлиләр. [[Файл:Altai yurta.png|200px|thumb|right|Яши торган чумнары]] == Килеп чыгышлары == [[Файл:Siedlungsgebiete der Tiva und Duva.PNG|200px|thumb|right|Россиядәге [[тывалар]] һәм [[Монголия]]дәге дуһаларның яшәү ареалы]] [[Файл:Mongolia 087.JPG|200px|thumb|right|Дуһа [[шаман]]ы йолага әзерләнә. Төньяк Монголия, Хөвсгөл аймагы]] Дуһалар [[монголлар|монгол]], [[төрки халыклар|төрки]] һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Самоедлар|самоед|ru|Самодийцы}} кабиләләре кушылып килеп чыккан дип фараз ителә<ref name=":83">{{Статья|ссылка=|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Тунгусский и самодийский пласты в этногенезе монгольских народов|год=2014|язык=|издание=Сибирский сборник|тип=|месяц=|число=|том=|номер=4|страницы=552—561|issn=}}</ref>. == Атамалары == «Цаа» – «[[боланнар|болан]]», «цаатаннар» — «боланнарга ия булган кешеләр», ягъни «[[боланчылык|болан үрчетүчеләр]]» дигәнне аңлата. Берничә ел дуһаларның мәдәниятен өйрәнгән монгол этнографы Бадамхатан раслаганча, дуһалар үзләрен урянхай [[уйгырлар]]ы дип, телләрен — [[уйгыр теле]] дип саныйлар икән<ref name="Вокруг Света"> [http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/1314/ ''Жуковская Н.Л.'' Цаатаны — имеющие оленей. Вокруг Света. Январь 1994].</ref>. Г. О. Авляев фикеренчә, [[монголлар]]да «цаатан» этнонимы ― «цагатан» сүзенең кыскартылган формасы, ул «ниндидер ак әйбергә ия булганнар» мәгънәсендә йөри<ref name=":02">{{Статья|автор=Бакаева Э. П.|заглавие=Калмыки-цаатаны: к проблеме происхождения этнической группы и этимологии этнонима|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/kalmyki-tsaatany-k-probleme-proishozhdeniya-etnicheskoy-gruppy-i-etimologii-etnonima|язык=|издание=Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН|тип=|год=2011|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=68—74|issn=}}</ref>. == Ырулары == Дуһаларның этник составында: уруд<ref name=":212">{{Статья|автор=Нанзатов Б. З.|заглавие=Этнический состав и расселение народов Монгольского Алтая и Прихубсугулья в начале XX века|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/etnicheskiy-sostav-i-rasselenie-narodov-mongolskogo-altaya-i-prihubsugulya-v-nachale-xx-veka|язык=|издание=Известия Иркутского государственного университета. Серия: Геоархеология. Этнология. Антропология|тип=|год=2013|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=|issn=}}</ref> (урат) <ref name=":1" />, каштаг, балгаш (балыкчи <ref name=":212" />, балигч <ref name=":0">Очир А. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, 2016, стр. 175-178. ISBN 978-5-903833-93-1</ref>, балыкшы <ref name=":1" />), додот (тоду <ref name=":212" />, аг-тоду, кара-тоду <ref name=":2">''Нанзатов Б. З.'' К этногенезу цаатанов, дархатов и хубсугульских урянхайцев (по материалам этнонимии) // Мир Центральной Азии-2. — Улан-Удэ, 2008. — С.51—56.</ref>), соён<ref name=":212" /> (соян)<ref name=":1" />), соён (соян) (хертек, белмей, салчакларны кертеп <ref name=":2" />), зоот <ref name=":212" /> (жогд <ref name=":2" />, чооду, чота <ref>{{Cite web|url=http://bbs.52pcgame.net/oldbbs/archiver/tid-404874.html|title=Монгол овог аймгууд|author=|website=|date=|publisher=|accessdate=2019-01-04}}</ref>, чооды<ref> ''Черемисина М. И., Тазранова А. Р.'' [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=45ccAQAAIAAJ&dq=%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D1%82+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%83&focus=searchwithinvolume&q=+%D1%87%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%8B Языки коренных народов Сибири.] Новосибирск: Изд НГУ, 2006, стр.25</ref>)), сорс, даргалар, дэмжээ <ref name=":212" /> (демчи)<ref name=":1" />, хэрдэг <ref name=":212" />, хойюк, тарга, найдан <ref name=":1" />, хуулар (хара хуулар, цагаан хуулар) <ref name=":2" />, соён кыргиз, ханачи, маат ырулары бар дип исәпләнә <ref>[http://www.nhrcm.gov.mn/media/documents/1543308348_undesnii-tsuunhiin-erhiin-asuudal.pdf Үндэстний цөөнхийн эрхийн асуудал]. — Улаанбаатар, 2018. — 144 с.</ref>. «Цаатан» этнонимы Хөвсгөл урянхайларында (баруун цаатан, зуун цаатан нәселләре) <ref name=":212" /> һәм [[калмыклар]] арасында очрый. Калмык-торгутлар составына цаатан, кереит-цаатан (цаадин керәд), аха-цаатан, бага-цаатан, ики-цаатан, эркетен-цаатан,тривуд-цаатан, хорняхин-цаатан ырулары керә <ref>''Хойт С. К.'' [https://www.academia.edu/5253542/Кереиты_в_этногенезе_народов_Евразии_историография_проблемы._Элиста_Изд-во_КГУ_2008._The_Kereits_in_enthnogenesis_of_peoples_of_Eurasia_historiography_of_the_problem._Elista_Kalmyk_State_University_Press_2008._in_Russian_ Кереиты в этногенезе народов Евразии: историография проблемы]. — Элиста: Изд-во КГУ, 2008. — 82 с. — ISBN 978-5-91458-044-2.</ref>. Генетикларның тикшеренүләре күрсәткәнчә, торгутлар составындагы цаатаннар HLA маркерлар системасы буенча Хөвсгөл дуһаларына караганда [[монголлар|халха-монголларга]] якынрак<ref name=":82">''Болдырева В. М.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/erketenevskie-kalmyki-subetnicheskie-osobennosti-kultury-na-materiale-rituala-zhertvoprinosheniya-ognyu Эркетеневские калмыки: субэтнические особенности культуры (на материале ритуала жертвоприношения огню).] Известия АлтГУ, 2009, № 4—2, стр. 22—27</ref>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == * [http://www.bbc.com/capital/gallery/20170328-the-tiny-tribe-where-work-is-life «The tiny tribe where work is life»] — Обзорная статья [[BBC]] {{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20181104225524/http://www.visittaiga.org/downloads/TCVC_Visitor_Handbook.pdf Tsaatan Community & Visitors’ Center (TCVC) Handbook for Visitors] {{ref-en}} == Әдәбият == *''Lattimore O.'' Rev.: Mongolia: Unknown Land. by Jorgen Bisch by Reginald Spink. Pacific Affairs 37, 1965. P. 455—456. {{Төрки халыклар}} [[Төркем:Монголия халыклары]] [[Төркем:Төрки халыклар]] [[Төркем:Тывалар]] arala97imkzl5z59iay57wsb9wr2avw 1 588059 3524776 2022-07-27T17:58:38Z Әмир 15082 Яңа бит: «{{ТИМ|ru|Цаатаны}}» wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Цаатаны}} 2a7w2rz3n1n21pf5i29euasq1pshdxe 3524806 3524776 2022-07-28T11:03:42Z Frhdkazan 3171 {{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =дуһалар |халык2 = |халык3 = |кулланучы= Әмир}} wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Цаатаны}} {{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =дуһалар |халык2 = |халык3 = |кулланучы= Әмир}} d0zglir50xzvh22o17k45l59ajw5xjl 14 588060 3524777 2022-07-27T18:01:11Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki [[Төркем:Илләр буенча халыклар]][[Төркем:Монголия халкы]] 093xoig5koe2lwx7iz02kt7oqg1xgit 14 588061 3524778 2022-07-27T18:02:41Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki [[Төркем:Илләр буенча халык]][[Төркем:Монголия]][[Төркем:Азия халкы]] 658cc1lo6bzyzwpxvp5shyt2i3qberq 10 588062 3524779 2022-07-27T18:10:30Z Әмир 15082 Яңа бит: «{{ref-lang|монг.|монгол|}}<noinclude> [[Төркем:Сылтамалар өчен телләр|az]] </noinclude>» wikitext text/x-wiki {{ref-lang|монг.|монгол|}}<noinclude> [[Төркем:Сылтамалар өчен телләр|az]] </noinclude> q6ckanqv0bdqixbe0plbo1oq7raaw12 10 588063 3524799 2022-07-28T10:50:03Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «Tree-climbing lions (Panthera leo).jpg» wikitext text/x-wiki Tree-climbing lions (Panthera leo).jpg co0tbzivq6q6cokyki0qhgkusv75wmz 10 588064 3524800 2022-07-28T10:53:10Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «Yellow-bellied sapsucker in CP (40484).jpg» wikitext text/x-wiki Yellow-bellied sapsucker in CP (40484).jpg qfn1wkn6mx6taz447x3ue30n02mdtt2 10 588065 3524802 2022-07-28T10:56:48Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «Feu d'artifice (Colmar).ogg» wikitext text/x-wiki Feu d'artifice (Colmar).ogg g75y4y5ydg8joqeo5dd1dchzx4jkl44 10 588066 3524803 2022-07-28T10:58:36Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «So This is Paris (1926).webm» wikitext text/x-wiki So This is Paris (1926).webm 8hzz3ols8pjzs53ve3nviwh0s43tuq9 14 588067 3524807 2022-07-28T11:04:19Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «[[Төркем:Проект:Төрки марафон 2022 мәкаләләре — халыклар буенча]]» wikitext text/x-wiki [[Төркем:Проект:Төрки марафон 2022 мәкаләләре — халыклар буенча]] rd53bgpe0z151luhcnjaqwqltk55pe0 0 588068 3524809 2022-07-28T11:17:32Z Әмир 15082 яңа бит ясау wikitext text/x-wiki {{Тел | исем = Дуһа теле | үзисем = тyъha тыл | гаиләтөсе = PaleGreen | илләр = {{байрак|Монголия}} [[Монголия]] | регион = [[Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл]] | сөйләшүче = ~500 кеше (бәяләмә)<ref name="Ragagnin">{{cite web|author=Elisabetta Ragagnin|title=Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia. Description and Analysis. Turcologica 76, 2011|url=https://www.academia.edu/13406983/Dukhan_a_Turkic_variety_of_Northern_Mongolia_Description_and_Analysis._Wiesbaden_Harrassowitz._Turcologica_76._2011|publisher=Harrassowitz Verlag. Wiesbaden|website=http://www.harrassowitz-verlag.de/|accessdate=09.07.2016}} {{ref-en}}</ref> | дәрәҗә = | рейтинг = | үле тел = | төркем = [[Алтай телләре]] :[[Төрки телләр]] ::[[Саян телләре]] :::[[Тайга телләре]] | язу = юк | рәсми = юк | идарә = юк |ГОСТ 7.75–97= |ISO2= |ISO3= dkh (''тәкъдим ителә'') }} '''Дуһа теле''' (''үзатамалары'': тyъha тыл) ― [[Монголия]]нең төньяк-көнбатышында ({{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дархад казанлыгы|Дархад казанлыгында|ru|Дархадская котловина}}, {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл аймагында|ru|Хувсгел}}) яшәүче азсанлы [[төрки телләр|төрки телле]] халык ― [[дуһалар]] (цаатаннар) теле. Телләре Саян телләре төркеменә керүче [[Тыва теле|Тоҗу тывалары теленә]] һәм [[тофа теле]]нә якын. Хәзерге вакытта көнкүрештә [[монгол теле]] киң кулланыла. Тиз юкка чыгып баручы тел. Дуһа теле Монголиядә яшәүче 24 этник төркемнең берсенең теле<ref name="ŞK">Şahnaz Kamalova. [http://www.anl.az/down/meqale/525/2013/fevral/293231.htm Türkdilli Duhalar – yox olmaq təhlükəsilə üz-üzə]. 525-ci qəzet. 8 fevral 2013, səh. 7 {{ref-az}}</ref>. Дуһалар шулай ук Монголиядә яшәүче дүрт төрки кабиләнең берсе. 2010 елга алынган мәгълүматларга караганда, бу телдә сөйләшүчеләр саны нибары 282 кеше тәшкил иткән<ref name="Census2010">[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Хүн Ам, Орон Сууцны 2010 Оны Улсын Тооллогын Үр Дүн]</ref>, 2020 елга 208 кешегә калган. Әмма бу телне белүчеләр саны 500 гә якын кеше, дигән мәгълүмат бар<ref name="refRagagnin">Elisabetta Ragagnin (2011), [http://www.harrassowitz-verlag.de/dzo/artikel/201/004/4043_201.pdf?t=1322214979 Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis], Harrassowitz Verlag, Wiesbaden</ref>. == Телләр гаиләсенә керүе == [[Файл:Mongolia Khovsgol sum map.png|200px|thumb|right|Монголиянең [[Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл]] аймагы]] [[Файл:Siedlungsgebiete der Tiva und Duva.PNG|200px|thumb|right|[[Россия]]дәге [[тывалар]] һәм [[Монголия]]дәге '''[[дуһалар]]ның''' яшәү ареалы]] [[Төрки телләр]]нең Себер ботагы [[Саян телләре]] төркеменең [[Тайга телләре]] астөркеменә кертелә. [[ЮНЕСКО]] мәгълүматларына караганда, дуһаларның теле [[сойот-цаатан теле]] чикләрендә аның бер диалекты буларак карала, дуһаларның мәдәниятенә һәм теленә юкка чыгу куркынычы яный. == Сүзләре == Дуһа телендә кулланылучы күп сүзләр [[төрки телләр|төрки]] асыллы. Мәсәлән: "gis" - "[[кыз]]", "hün" - "[[көн]]" һ. б<ref name="ŞK"/>. [[Саннар]] шулай ук гомумтөрки нигездә ясалган: "pir" һәм "piree" - "[[бер]]", "ixə" - "[[ике]]", "üş" һәм "üüş" - "[[өч]]", "tört" һәм "töört" - "[[дүрт]]", "peş" һәм "peeş" - "[[биш]]", "altə" - "[[алты]]", "jetə" һәм "jeetə" - "[[җиде]]", "ses" - "[[сигез]]", "tos" - "[[тугыз]]", "on" - "[[ун]]", "jeer" һәм "jeersə" - "[[егерме]]", "üjon" һәм "üjön", "üjen" (өчун) - "[[утыз]]", "törton", "törtön" һәм "törten" (дүртун) - "[[кырык]]", "pejon", "pejön" һәм "pejen" (бишун) - "[[илле]]", "alton" һәм "altan" (алтыун) - "[[алтмыш]]", "jeton", "jetön" һәм "jeten" (җидеун) - "[[җитмеш]]", "seson" һәм "sesen" (сигезун) - "[[сиксән]]", "toson" һәм "tosan" (тугызун) - "[[туксан]]", "jüs" - "йөз", "min" - "[[мең]]", "saya" - "[[ун мең]]"<ref name="ŞK"/>. Дуһа теленә монгол теленнән бик күп алынма сүзләр кергән. == Агымдагы вәзгыять == Хәзерге вакытта Дуһа теле, нигездә, [[Монголия]], [[Кытай]], [[Россия]] һәм якын-тирә районнардагы күчмә халыклар диалектлары катнашмасы:. * [[Бурят теле]] – Росссиянең Себер өлешендә, Монголиядә, Кытайда таралган. * [[Тыва теле]] – 290 000 тирәсе халык сөйләшүче төрки гаилә теле. Тыва Республикасында кулланылышта, зур булмаган төркемнәр Монголиядә һәм Кытайда яши. Тыва теле монгол теленнән алынган күп сүзләрне үз эченә алган һәм соңгы гасырда [[рус теле]] йогынтысы булган. * [[Тофа теле]] – [[Иркутск өлкәсе]]нең Нижнеудинский районына керүче өч авыл җирлегендә — Тофалар, Нерхин һәм Верхнегутарскийда яшәүче азсанлы халык теле. XX гасырның II яртысыннан [[монгол теле]]нең дуһа теленә йогынтысы тагын да тирәнәя бара. Моның төп сәбәбе – дуһа [[балалар]]ының монгол мәктәпләрендә һәм монгол телендә белем алуы. Хәзерге вакытта яшьләр һәм үсеп килүче буын дуһа телен белми дип әйтергә була. Яңа буын дуһаларның туган телне белмәүләрен [[дуһалар]] мәктәптә монгол телендә белем алулары белән аңлата <ref name="ŞK"/>. Дуһа телендә хәзер бары тик өлкәннәр генә сөйләшә, һәм бу өлкән буын дөньядан киткәч, бу тел дә юкка чыгарга мөмкин. Шуңа күрә дуһа теле [[ЮНЕСКО]] бастырган «Юкка чыгу куркынычы янаган телләр исемлегендә» (Атласта) «''җитди куркыныч астында булган тел''» буларак күрсәтелгән <ref name="refLingsib">[http://lingsib.iea.ras.ru/en/languages/soiot.shtml Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia: The Soyot Language]</ref>. Дуһалар ― [[шаман]]изм тарафдары<ref name="ŞK"/>. Дуһалар мәдәниятендә шаманизм дуһа теле белән тыгыз бәйләнгән. Дуһа [[шаман]]нары рухлар белән дуһа телендә сөйләшә. Шаманнар фикеренчә, алар чакырган өстен көчләр, рухлар башка телләрне белми. Яңа буын дуһалар туган телләрен белмәгәч, шаман йоласында кулланылучы махсус сүзләрне истә калдыра алмый, шул сәбәпле дуһалар мәдәниятендә әһәмиятле урын тотучы шаманлык шулай ук онытылырга, югалырга дучар ителгән<ref name="ŞK"/>. == Искәрмәләр == <small>{{искәрмәләр}}</small> == Сылтамалар == == Әдәбият == * {{Cite book|title = Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis|last = Ragagnin|first = Elisabetta|year = 2011|publisher = Harrassowitz Verlag (Turcologica, Bd. 76)|location = Wiesbaden|pages = |language = |isbn = 978-3-44705-907-7}} {{ref-en}} {{Төрки телләр}} [[Төркем:Төрки телләр]] [[Төркем:Монголия телләре]] [[Төркем:Юкка чыгу куркынычы янаган телләр]] qavs13n34fa8iq8ic0tzh85izlup1we 1 588069 3524810 2022-07-28T11:20:43Z Әмир 15082 Яңа бит: «{{ТИМ|az|Duha dili}} {{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =дуһалар |халык2 = |халык3 = |кулланучы= Әмир}}» wikitext text/x-wiki {{ТИМ|az|Duha dili}} {{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =дуһалар |халык2 = |халык3 = |кулланучы= Әмир}} qey4aocqiiwvzvhv6xao1gdz43ddzv8 0 588070 3524812 2022-07-28T11:27:21Z Әмир 15082 [[Дуһа теле]] битенә юнәлтү wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ[[Дуһа теле]] i3r7kselovfjo2ptjfe7ievyd0xk0w8